Verslag sociale netwerken en thuislozen

Datum:
Auteur:
Versie:
Herkomst:
Doel:
Bestemming:
22/02/2017
Peter Brepoels
Definitief
Leergroep sociale netwerken van thuislozen
Ter informatie
Medewerkers in thuislozenwerkingen
Inhoud
Het verslag van een leergroep .......................................................................................................................... 5
Een leergroep? ............................................................................................................................................... 5
Bedankt! .......................................................................................................................................................... 5
Dit verslag....................................................................................................................................................... 5
Definities en kaders ........................................................................................................................................... 6
Thuislozen ...................................................................................................................................................... 6
Sociale netwerken .......................................................................................................................................... 6
Sociaal kapitaal ............................................................................................................................................... 6
Banden en relaties.......................................................................................................................................... 7
Bonding, bridging, linking ....................................................................................................................... 7
The strength of weak ties......................................................................................................................... 7
In de gemeenschap zijn of er deel van uitmaken ...................................................................................... 9
Weak ties, easy tie, hidden ties? .............................................................................................................. 9
De hulpverleningsrelatie: weak tie? Strong tie? .................................................................................... 9
De veranderlijkheid van ties ..................................................................................................................10
Ecogrammen die passen in de context van thuislozen ..................................................................... 10
Agogische aspecten van weak ties ........................................................................................................10
Structurele aspecten van weak ties .......................................................................................................11
Thuislozen en hun netwerken ........................................................................................................................12
Hebben thuislozen netwerken? .................................................................................................................12
Soorten netwerken van thuislozen en thuislozencarrières ......................................................................... 12
Risky members ........................................................................................................................................ 12
Moeder ..................................................................................................................................................... 12
Drie thuislozencarrières .........................................................................................................................13
Verschillende profielen, verschillende interventies ............................................................................13
Veel bonding, weinig bridging of linking social capital .....................................................................13
Normen en voedselonzekerheid ...........................................................................................................13
De rol van netwerken in het proces van thuisloos worden, en uit thuisloosheid komen ..................... 14
De rol van het netwerk op zich ............................................................................................................ 14
De rol van steun vanuit het netwerk .................................................................................................... 14
Geloofsgemeenschappen ....................................................................................................................... 14
Wegvallen van ouderlijke verantwoordelijkheid en de rol van betekenisvolle anderen ............... 15
Sociale media en netwerken van thuislozen ................................................................................................. 15
Contact houden en zoeken naar werk en huisvesting ....................................................................... 15
Contacten met home based friends......................................................................................................15
Online jongleren met netwerken .......................................................................................................... 15
Digital Divide? ......................................................................................................................................... 16
Impact van sociale netwerken op andere levensdomeinen ........................................................................ 16
Chlamydia en gonorrhea ........................................................................................................................ 16
Gebruik van voorzieningen ....................................................................................................................... 16
Natuurlijke leiders en het park als ontmoetingsplaats .......................................................................16
Wat heeft impact op sociale netwerken? ...................................................................................................... 17
Wat doet netwerken krimpen?................................................................................................................... 17
Stigma, geografische mobiliteit en constante verandering houden netwerken klein ......................... 17
Wat versterkt netwerken of sociaal kapitaal?........................................................................................... 17
Stabiele huisvesting ................................................................................................................................. 17
Op netwerken gefocuste therapie of begeleiding. .............................................................................. 18
Oogsteconomie .......................................................................................................................................18
Plaatsen waar je mag zijn: de bibliotheek.................................................................................................18
De bibliotheek..............................................................................................................................................19
Online: sociale media en thuisloosheid .................................................................................................... 19
Interventies groot en klein om met sociale netwerken aan de slag te gaan ............................................. 21
Twee bedenkingen vooraf .......................................................................................................................... 22
Kleine interventies uit ‘aan de slag’ met sociale netwerken................................................................... 22
Groslijst .................................................................................................................................................... 22
Ecogram ...................................................................................................................................................22
Cirkel van Lensink ..................................................................................................................................22
Duplopoppen ..........................................................................................................................................23
Een bordspel ........................................................................................................................................... 24
Life Skills Intervention ........................................................................................................................... 24
New Visions of Me .................................................................................................................................24
Ga samen met je cliënt op zoek naar online-informatie ................................................................... 25
Google maps om belangrijke plaatsen en mensen in het leven van cliënten in beeld te brengen
................................................................................................................................................................... 25
Deugdelijke WIFI ................................................................................................................................... 25
Bespreking van de kleine interventies ...................................................................................................... 25
Van gros naar fijn.................................................................................................................................... 25
Introduceren van deze interventies bij de cliënt ................................................................................ 25
Houding bij het inzetten van deze interventies .................................................................................. 26
Voornaamste redenen om netwerken in kaart te brengen ................................................................ 26
Middelgrote interventies .............................................................................................................................27
Homeless World Cup .............................................................................................................................27
Samen opkomen voor rechten .............................................................................................................. 27
Actie-onderzoek ...................................................................................................................................... 28
Peer education ......................................................................................................................................... 28
Vrijwilligerswerk...................................................................................................................................... 28
Inzetten van peers en ervaringsdeskundigen ......................................................................................28
Assertive Community Treatment ......................................................................................................... 29
Critical Time Intervention ..................................................................................................................... 29
Eigen Kracht Conferentie ..................................................................................................................... 32
Zet op je website een rubriek met weblinken ..................................................................................... 33
Maak heldere teamafspraken over hoe je in de hulpverlening sociale netwerksites gebruikt ...... 33
Agendeer online incidenten op intervisie ............................................................................................ 33
Bespreking van de middelgrote interventies............................................................................................ 34
Foto’s als werkinstrument ..................................................................................................................... 34
Werken met peers: de jeugdadviseurs ..................................................................................................34
Afbakening in de tijd en faseren ........................................................................................................... 34
Een duidelijk einde en tijd voor afscheid ............................................................................................34
Samen voorbereid zijn op crisissen ...................................................................................................... 35
De groep groter maken .......................................................................................................................... 35
Balanceren tussen wel of niet tussenkomen en/of overnemen .......................................................36
Opletten dat we groepsinterventies en kritische interventies niet uit het oog verliezen .............. 37
Kansen in het facebook et al. verhaal .................................................................................................. 37
Grote interventies........................................................................................................................................38
Andere op stabiele huisvesting gebouwde interventies ..................................................................... 38
Beleid van je deelwerking....................................................................................................................... 38
Beleid van het CAW ............................................................................................................................... 39
Wat kan er wél in korte opvang? .......................................................................................................... 39
Housing First ...........................................................................................................................................40
Aanwervingsbeleid .................................................................................................................................. 40
Werken met ervaringsdeskundigen ......................................................................................................40
Index .................................................................................................................................................................. 42
Bibliografie ........................................................................................................................................................ 43
Het verslag van een leergroep
Een leergroep?
Eerst even: wat is een leergroep. Ervaren hulpverleners wisselen ervaring uit en gaan samen op zoek
naar nieuwe input. Ze sturen het proces in grote mate zelf maar worden ondersteund door
steunpuntmedewerkers. De deelnemers aan deze leergroep werkten in de brede sector thuisloosheid.
Concreet houdt dit in dat ze werken in vluchthuizen, inloopcentra, residentiële voorzieningen voor
lang en kort verblijf en diensten begeleid wonen.
Bedankt!
Ann Van Bel, Els Wydooghe, Esmeralda Kramp, Ethel Bolle, Jan Vanhove, Jolien Beuselinck,
Karolien Vandewalle, Katrien Deckers, Kristine Verhaert, Liselotte Alentijns, Luk Van Holen, Nele
Welvaert, Sabine Van Esch, Sylvie Cogghe, Tessa Verschure, Tine Welvaert, Tom Claes.
Dit verslag
In dit verslag proberen we wat we leerden te bundelen. We kozen ervoor om dit te doen aan de
hand van de thema’s die opborrelden uit het proces met de leergroep. Vaak werkten we met een
voorzet van een expert of uit literatuur waarop we verder boomden. Voor de leesbaarheid werd het
spoor van een louter chronologisch verslag verlaten.
Definities en kaders
Ook leergroepen beginnen niet vanuit het niets. Er zijn een aantal kaders in de vorm van definities
en omschrijvingen aanwezig.
Thuislozen
De definities van termen zoals ‘huis’, ‘thuis’, en ‘thuisloosheid’ halen we bij Feantsa, de Europese
federatie van organisaties die met thuislozen werken. In België zijn de fédération des maisons
d’accueil et des services d’aide aux sans-abri, Association Chapitre XII du Relais Social du Pays de
Charleroi, de Belgian Homeless Cup vzw, La Strada, het Vlaams Huurdersplatform en het Steunpunt
Algemeen Welzijnswerk lid.
Feantsa ontwikkelde een typologie van thuisloosheid, Ethos, en definieerde in de aanloop hier
naartoe ook thuisloosheid. De Ethos typologie stelt dat het concept “thuis” steunt op aspecten uit
drie domeinen. Thuisloosheid houdt de afwezigheid in van één of meerdere van deze domeinen. De
domeinen zijn:
1. Het fysieke domein: de mate waarin de woonst fysiek adequaat is.
2. Het sociale domein: mogelijkheid om in de woning privacy te hebben en sociale relaties uit te
bouwen.
3. Het wettelijke domein: de wettelijke titel waarmee men aanspraak kan maken op deze ruimte
(Feantsa, 2006; Meys & Hermans, 2014).
Sociale netwerken
Binnen de sociologie bestaat er een lange traditie om sociale netwerken in kaart te brengen. Georg
Simmel beschreef in 1908 al het verschil tussen functioneren in een dyade dan wel een triade en hoe,
in een samenleving die meer en meer gekenmerkt wordt door grote verbanden, het belang van de
kleinere groepen toeneemt (Simmel, 2009). Jacob Moreno en Helen Jennings ontwikkelden als
eersten een methode, het sociogram, om netwerken in kaart te brengen, en gaven zo het startschot
voor een nieuwe wetenschap: de sociometrie.
Ondertussen is netwerkanalyse uitgegroeid tot een volwaardige wetenschappelijke tak die tot ver
buiten de grenzen van de sociologie reikt. In de jaren ’90 van de vorige eeuw ontdekten ook de
natuurkundigen sociale netwerken (Freeman, 2011). Dit zorgt er onder andere voor dat de definitie
van een sociaal netwerk ruimer wordt dan netwerken van mensen of organisaties.
A social network is a set of socially relevant nodes connected by one or more relations. Nodes, or
network members, are the units that are connected by the relations whose patterns we study. These
units are most commonly persons or organizations, but in principle any units that can be connected
to other units can be studied as nodes (Scott & Peter, 2011, p 11).
De definitie die Claude S. Fischer gebruikt sluit wellicht beter aan bij de dagelijkse realiteit in het
sociaal werk.
Sociale netwerken: zijn groepen waarin leden elkaars gedrag kunnen beïnvloeden door sociale
vergelijking, sociale beloningen en sancties, uitwisseling van informatie en socialisatie van nieuwe
leden (Fischer, 1982).
Sociaal kapitaal
Het begrip sociaal kapitaal is nauw verbonden met sociale netwerken. De twee meest gekende
auteurs die er mee aan de slag gingen zijn Pierre Bourdieu en Robert Putnam. De eerste toont aan
hoe sociaal kapitaal kan worden en gebruikt wordt om sociale ongelijkheid te creëren of te
bestendigen. Mensen verwerven toegang tot machtsposities via een systeem van grof vertaald ‘ons
kent ons’(Bourdieu, 1977).
Sociaal kapitaal is bij Bourdieu de verzamelterm voor bestaande of potentiële bronnen die gelinkt
zijn aan het hebben van een duurzaam min of meer geïnstitutionaliseerd netwerk van relaties van
mensen die elkaar kennen en erkennen. In andere woorden, voor lidmaatschap tot een groep die elk
van zijn leden voorziet van de steun van kapitaal dat door de collectiviteit wordt gedeeld, een
geloofsbrief, als het ware, die hem of haar toegang geeft tot krediet in de brede betekenis van het
woord.
Robert Putnam laat een minder op in- en uitsluiting gericht licht schijnen op sociaal kapitaal. Hij
definieert het als: de kenmerken van sociale organisatie zoals netwerken, normen, en sociaal
vertrouwen die de coördinatie en samenwerking faciliteren die leidt tot wederzijds voordeel
(Putnam, 2001).
Banden en relaties
Bonding, bridging, linking
Putnam maakt ook een onderscheid tussen twee verschillende soorten relaties die bestaan in sociale
netwerken. Hij ziet:


Bruggenbouwende relaties: “bruggenbouwend sociaal kapitaal zijn open netwerken die
gericht zijn op de buitenwereld en mensen richting geven waarmee ze diverse sociale
breuklijnen overbruggen (Putnam, 2000, p. 22).
Bonding relationships: “hechtend” sociaal kapitaal bestaat uit naar binnen kijkende
netwerken die geneigd zijn om de exclusieve identiteit van een homogene groep te
versterken (Putnam, 2000). Dit kan de zorg inhouden voor familie en vrienden maar ook in
extreme gevallen, superverlijmde netwerken, gebaseerd op agressieve uitsluiting die
schadelijk zijn voor een samenleving. Putnam geeft als voorbeeld de Ku Klux Klan (Putnam,
2000, 21 ff).
Later vulden Simon Szreter en Michael Woolcock deze beide begrippen nog aan met linking
relationships.
Ze definiëren linkend sociaal kapitaal als te respecteren regels en vertrouwensbanden tussen mensen
in wisselwerkingen doorheen expliciete, formele of geïnstitutionaliseerde machts- of autoriteitszones.
Het gaat om bruggenbouwend sociaal kapitaal met dit onderscheid dat het eerder verticaal werkt in
termen van status en macht, waar Putnams bruggenbouwend kapitaal eerder horizontaal werkt
(Szreter & Woolcock, 2004).
The strength of weak ties
Mark Granovetter maakt een onderscheid tussen weak ties en strong ties, zwakke en sterke
bindingen. Of een binding sterk dan wel zwak is hangt af van de hoeveelheid tijd, de emotionele
intensiteit, de intimiteit en de wederkerigheid in een relatie. Granovetter merkt in 1973 op dat de
meeste netwerktheorieën het, impliciet, enkel hadden over strong ties. Daardoor beperkten ze hun
toepasbaarheid tot kleine, goed gedefinieerde groepen. Door de nadruk te leggen op weak ties,
komen de relaties tussen groepen beter in beeld.
Tegen de intuïtie in wijst Granovetter op de kracht van zwakke bindingen. Wanneer mensen
oplossingen zoeken voor praktische problemen: werk zoeken, huisvesting vinden, een ander schaars
goed verwerven, … dan komt de oplossing meestal uit het netwerk van die persoon en dan spelen
weak ties, zwakke verbindingen, een grotere rol dan strong ties. Met een schematisch voorbeeld: In
onderstaand schema wordt een netwerk geschetst. De punten zijn personen. De volle lijnen staan
voor sterke bindingen, de stippellijnen staan voor zwakke bindingen.
Stel dat persoon B een studio zoekt en persoon A een studio heeft die hij of zij wil verhuren. In
onderstaand schema is er een zwakke binding tussen beide personen, wat wil zeggen dat ze elkaar
kennen maar dat hun relatie er één is waarin weinig tijd, emotionele intensiteit, intimiteit en
wederkerigheid zit. Desalniettemin bestaat er een gerede kans dat A de studio zal verhuren aan B.
Denk nu de stippellijn tussen A en B even weg. B kan nog wel tot bij A komen, maar via een
omweg. Die omweg loopt in bovenstaand schema van B naar I via een sterke binding, van I naar E
via een zwakke binding en ook via een zwakke binding van E naar A. Granovetter maakt een
eenvoudig rekensommetje: om de zwakke binding tussen A en B te vervangen zijn er minimaal 3
stappen nodig. De ‘waarde’ van de binding A-B is dus 3.
In een andere situatie die geschetst wordt in de tekening hierboven is volgens dezelfde denkwijze de
waarde van de relatie A-B veel groter: 13.
Ook Granovetter gebruikt de term brug: hij wijst erop dat sterke bindingen zelden een brug naar een
ander netwerk zijn, hij stelt het zelfs sterker: ‘No strong tie is a bridge.’ Het advies van Granovetter
is dus ook eenvoudig: focus op de zwakke bindingen (Granovetter, 1973).
In de gemeenschap zijn of er deel van uitmaken
Bogdan en Taylor kijken vanuit het werken met mensen met ontwikkelingsstoornissen naar netwerken. Zij zien in de eerste deïnstitutionaliseringen in de Verenigde Staten vooral een poging om
mensen uit instellingen en in de gemeenschap te krijgen. Dit liep voor heel wat mensen met ontwikkelingsstoornissen fout waardoor er een groot deel van hen thuisloos werd. Ze maken het onderscheid tussen ‘in de gemeenschap zijn’ en ‘deel uitmaken van de gemeenschap’. In de gemeenschap
zijn verwijst enkel naar de fysieke aanwezigheid. Deel uitmaken van de gemeenschap betekent dat
o.a. mensen met ontwikkelingsstoornissen de mogelijkheid hebben om interacties te hebben met
andere leden van de gemeenschap en er betekenisvolle relaties mee aan te gaan. Deel uitmaken van
de gemeenschap wordt volgens de auteurs nu ook omschreven als inclusie (Bogdan & Taylor, 1999).
Weak ties, easy tie, hidden ties?
Een deelnemer uit de leergroep geeft een goed gekozen voorbeeld: We geven één van onze cliënten de taak om brood te
gaan halen. De banden die hij op die manier ontwikkelt met de bakker, de vrouw van de bakker en de mensen die
meestal op dat moment ook staan te wachten zijn weak ties.
Een andere deelnemer pikt hierop in en creëert onbewust een kleine spraakverwarring. Hij begint weak ties consequent
easy ties te noemen. Het zou inderdaad kunnen dat het vanuit het standpunt van een begeleider, voornamelijk in
kortdurende opvang, veel makkelijker is om aan de slag te gaan met de weak ties dan met strong ties. Een andere
deelneemster herkent zichzelf in de vaststelling die Granovetter in ’73 maakte: het is vaak gewoon zaak om de
handelingen en inspanningen die cliënten doen in het kader van deze weak ties te zien en de cliënten hiervoor erkenning
te geven.
We gaven onszelf twee huiswerkopdrachtjes: reflecteer over je eigen weak ties en zie het belang daarvan en neem in de
ecogrammen die je maakt tussen nu en de volgende sessie ook uitdrukkelijk de weak ties mee op.
.
Op het einde van de eerste leegroepsessies gaven de deelnemers zichzelf een huiswerkopdracht. Kijk door het perspectief
van de vier aspecten die Granovetter hanteert (hoeveelheid tijd, emotionele intensiteit, intimiteit of wederzijdse
vertrouwdheid en wederkerigheid) naar de hulpverleningsrelaties waarin je momenteel functioneert.
In sessie twee bespraken we de bevindingen. Het bleek meer complex dan de vier aspecten doen vermoeden. Hoeveelheid
tijd is o.i. de enige echt objectief te meten parameter. De andere drie zijn voor interpretatie vatbaar. De vragen waar we
al snel bij uitkomen zijn:
De hulpverleningsrelatie: Weak tie? Strong tie?
Hoe zien wij een hulpverleningsrelatie? Als weak tie? Strong tie? Tussenin variërend? Hoe zien cliënten deze
hulpverleningsrelatie? Weak tie? Strong tie? Pendelend of oscillerend tussen de twee?
Het perspectief van de ander zal in deze relaties zelden een spiegelbeeld zijn. Bijvoorbeeld: “De vrouw die ik ooit
geholpen heb. Ik was voor haar een van de drie personen waarmee ze sprak over het misbruik waarvan ze als kind
slachtoffer was geweest. Voor mij was ze een cliënt waarvoor ik als professional m’n professionele best deed. Daarbij
hoort empathie en correcte luisterhouding, maar ook een gedegen dossiervorming en goed kunnen omgaan met afstand
en nabijheid.”
Een andere deelnemer: “Cliënten waren voor mij vaak een weak tie. Ik merkte, of dacht, dat ik voor hen vaak strong
tie was. Want de andere kant: Overschatten we ons belang vaak niet? Soms hoor je weleens cliënten onderling praten
over collega’s van je, of over een vorige hulpverlener in een andere organisatie. Vaak getuigt dat niet van erg sterke ties.
Een andere bedenking. Met de typering van Granovetter is het perfect mogelijk dat een tie te sterk is om nog een
hulpverleningsrelatie te kunnen zijn. Casus: grensoverschrijding, te veel nabijheid, in een vorige instelling maakt dat
cliënte niet meer terug kan naar instelling.
De veranderlijkheid van ties
Deelnemers die werken in de vrouwenopvang merken op dat een aantal bindingen van cliënten van karakter is
veranderd net voor mensen bij hen terechtkomen: bijvoorbeeld door het weggaan van of breken met een partner
verandert de relatie met die partner, maar ook met veel mensen uit het netwerk van die partner. Volgens andere
deelnemers vormen jonge thuislozen erg snel sterke bindingen met medebewoners, vaak dadelijk als strong ties. T.t.z. ze
brengen er veel tijd mee door, voeren er gesprekken mee die een hoge emotionele intensiteit en intimiteit hebben, stellen er
veel vertrouwen in, …Best Friends Forever. Bij vertrek uit de opvang lijken deze relaties te stoppen, even abrupt als ze
begonnen.
Ecogrammen die passen in de context van thuislozen
Al even snel kwam de bedenking bij het eigen oordeel: Zijn we niet wat snel om daar een oordeel over te geven? Een
deelneemster vertelde over haar ervaringen i.v.m. het maken van ecogrammen met cliënten. Ze doet dit zo laagdrempelig
en aanschouwelijk mogelijk. Vaak met opstellingen met duplo-poppetjes en andere symbolen. Dit vraagt behoorlijk
wat tijd, maar het loont.
De aanpak met opstellingen is handig o.w.v. het ruimere speelveld dat het toelaat, ruimer dan op een A4 of A3
formaat blad papier. Een persoon waar de cliënt zich nu erg ver van wil houden kan aan de andere kant van het
gebouw worden gezet. Ook nodigt het de cliënt meer uit tot participatie: het juiste poppetje kiezen voor de juiste
netwerfiguur. Snel kunnen schakelen tussen huidige en gewenste situatie of tussen heden en verleden. Foto’s van de
opstellingen kunnen helpen om doorheen de hulpverlening continuïteit in het verhaal te brengen.
Door er als hulpverlener de tijd voor te nemen en er aandacht aan te geven krijg je over deze relaties gesprekken met
een andere lading. Een terugkomende ervaring is dat cliënten in eerste instantie een aantal strong ties niet als ties zien.
Wat janmmer is, want het is sociaal kapitaal dat dan niet of pas veel later aan bod zou komen in de hulpverlening en
weinig, te laat of niet wordt aangeboord. Een andere ervaring is dat cliënten op het moment dat ze in de
vrouwenopvang terechtkomen zelf bewust hun bindingen scannen op bruikbaarheid in de nieuwe situatie. ‘Vriendin X
ben ik een tijdje geleden uit het oog verloren, maar ik weet wel dat ze toen ook is weggegaan bij haar partner met een
drankprobleem, misschien even bellen.’
Het proberen te typeren van ties is zinvol en iets wat we in andere bewoordingen als hulpverleners vaak doen.
Algemene uitspraken doen over die ties zet ons al snel op glad ijs. Relaties en hulpverleningsrelaties zijn, zeker in de
context van hulpverlening aan thuislozen, divers en veranderlijk. We zien dit zelf bij jongere hulpverleners, maar ook
bij onszelf bijvoorbeeld in de vraag hoe we facebook hanteren in relatie met onze cliënten. Maar desalniettemin: die
weak ties blijven iets dat aandacht verdient.
Agogische aspecten van weak ties
We stelden ons ook de vraag welke aspecten van het hebben van weak ties kunnen aangeleerd of voorgeleefd worden.
Introduceren we onze gasten bij hun nieuwe buurvrouw, die wij al jaren kennen? Hoe gaat dan zo’n gesprek? Stuur je
een gast samen met een andere gast naar de bakker om zo mensen tegen te komen? Ga je zover dat je small talk
oefent met cliënten die het daar moeilijk mee hebben?
Ties leren onderhouden was een ander aspect waarrond agogisch kon worden gewerkt. Hoe breng je of hou je
wederkerigheid in een relatie? Wat zijn gepaste attenties bij een verjaardag? Hoe hou je al die verjaardagen bij?
Maar ook een hulpverlener kan nog heel wat te leren hebben over het omgaan met ties, strong of weak. We stelden bij
onszelf en/of bij collega’s enige handelingsverlegenheid vast als het om relaties gaat. Zijn we niet te volgend in wat een
cliënt zegt te willen m.b.t. ties? Voorbeeld: cliënt zegt dat er geen ties meer zijn. Volgen we hem/haar hierin of gaan
we op zoek en blijven we met hem/haar op zoek gaan naar ties? Cliënt geeft in het begin van een begeleiding aan geen
contact te willen met tie X. Laten we het hierbij of nemen we iedere gelegenheid te baat om hier vraagtekens bij te
plaatsen?
Structurele aspecten van weak ties
Het denken over weak en strong ties bracht ons ook bij de regels die we in de diverse vormen van hulpverlening aan
thuislozen hanteren. Welke van onze bestaande regels bewerkstelligen weak ties van cliënten? Welke staan weak ties
in de weg? Welke veranderingen zouden goed zijn? Het ging over een aantal leefregels in de opvang, maar niet alleen
daarover: tijdens een koffiepauze in de leergroep kwam er een discussie over nazorg. Soms is het belang dat in het
geding is: het in stand houden van een hulpverleningsrelatie in de vorm van een weak tie. Het zou goed zijn dit gewoon
te erkennen. Nu lijkt het er op dat cliëntrelaties een aan- of uitknop hebben, waarbij het niet duidelijk is of iets wat
nazorg heet dan onder de aan- of uitstand valt. Een ex-gast een verjaardagskaart sturen? Tijd maken voor een ex-gast
die komt binnenwaaien met zoon of dochter? Belangrijke zaken in het licht van weak ties, en het kan er grandioos
fout mee gaan, maar ze daarom in regeltjes proberen te gieten is absurd. Het is wel intervisiemateriaal.
Thuislozen en hun netwerken
Hebben thuislozen netwerken?
Een vaak geciteerd onderzoek is dat van Mark La Gory en zijn collega’s (La Gory, Ritchey &
Fitzpatrick, 1991). In dit onderzoek werden 150 thuislozen bevraagd in Birmingham, Alabama, US.
Vertrekpunt was de veronderstelling dat in eerder onderzoek aanwezig was dat de extreme armoede
en machteloosheid van thuislozen kan gelinkt worden aan een gebrek aan sociale verbanden. La
Gory en zijn collega’s onderzochten of thuislozen inderdaad weinig sociale banden hebben.
Dat bleek niet het geval. De bevraagde thuislozen hadden een netwerk van vertrouwelingen,
vrienden, familie en kennissen. Echter, waar in de brede bevolking het hebben van een netwerk
samen gaat met een hoger inkomen, minder anomie, minder psychotische symptomen, meer kennis
over hulpdiensten en meer tevredenheid over de leefomgeving was dit bij de bevraagde thuislozen
niet het geval. La Gory besluit dan ook dat een theorie die thuisloosheid wijt aan de afwezigheid van
sociale verbanden twijfelachtig denkgereedschap is.
Het onderzoek doet de auteur eerder vermoeden dat thuisloosheid in die mate stigmatiseert dat het
een kloof slaat met de ‘normale maatschappij’ die moeilijk te overbruggen valt. Zelfs niet door de
aanwezigheid van netwerken. Waarschijnlijk, vervolgt La Gory, zijn de vele stressoren die in
thuisloosheid zijn vervat zo slopend dat zelfs sterke informele bindingen eraan moeten geloven. Hij
verwijst naar Emerson’s exchange theory (Emerson, 1972) om aan te geven dat zulke, qua ‘geven en
nemen’, onevenwichtige verbanden niet lang kunnen standhouden.
Tegelijk echter benadrukt La Gory dat een netwerk hebben, ook voor thuislozen, wel degelijk
positieve gevolgen heeft: thuislozen met een netwerk voelen zich gezonder, minder depressief en
voelen zich meer baas over het eigen leven.
Vooral sociale verbanden die uitdrukking geven aan een emotionele band (expressive ties)
verminderen depressie, verhogen de mate waarin thuislozen ervaren dat ze het eigen leven kunnen
sturen en verminderen de symptomen van ziekte. Een aantal meer recente onderzoeken diepen dit
alles verder uit en brengen nuance aan.
Soorten netwerken van thuislozen en thuislozencarrières
Risky members
Harold Green en z’n collega’s bestudeerden de netwerken van thuisloze mannen op Skid Row, Los
Angeles. Het gaat om mannen die vaak zonder onderdak en geïsoleerd leven, met verbroken
bindingen naar ondersteunende organisaties en individuen. Wenzel maakt een onderscheid tussen
risicovolle leden van een netwerk en minder risicovolle leden. Het stellen van risicovol gedrag zoals
risicovolle seks en middelenmisbruik maakt iemand een ‘risky network member’.
Mannen die aaneensluitend thuisloos waren voor de voorbij zes maanden hebben een netwerk dat
bestaat uit ‘riskier members’ vergeleken met mannen die minder lang thuisloos waren (Green,
Tucker, Golinelli & Wenzel, 2013).
Moeder
Amanda Williams en Michael Merten luisterden naar de verhalen van thuisloze moeders en
bestudeerden op basis daarvan de invloed van leden uit vroegere netwerken op hun huidige
netwerken en relaties. Vooral de relatie met hun moeder bleek uit de analyse van de verhalen van
deze vrouwen een grote impact te hebben (Williams & Merten, 2015).
Drie thuislozencarrières
Chris Chamberlain leidt uit verhalen van thuislozen drie thuislozencarrières af. Ze ziet een
jeugdcarrière, een huisvestingscrisiscarrière en een thuisloosheidscarrière die teruggaat op een
uiteenvallen van de familie. Ze trekt conclusies naar vroege interventie die erop gericht is om
thuisloosheid te voorkomen. In de jeugdcarrière moeten interventies starten wanneer jongeren in
een in-en-uit-het gezin fase zitten om zo langdurige thuisloosheid te voorkomen. Thuisloosheid die
samengaat met het uiteenvallen van het gezin gaat vaak gepaard met familiaal geweld. Vroege
interventies zullen dan volgens Chamberlain moeten focussen op dit familiaal geweld of op het
zoeken van veilige huisvesting (Chamberlain & MacKenzie, 2006).
Verschillende profielen, verschillende interventies
Kimberly Bender en haar ploeg vergeleken jongeren die hulp zochten bij voorzieningen in de
thuislozenzorg in Austin Texas US en St. Louis, Missouri US. Om verschillen op te sporen
gebruikten ze vragenlijsten die peilden naar: de mate waarin de jongeren bindingen met instituties
zoals school hebben, psychologisch disfunctioneren, menselijk kapitaal en identificatie met een
cultuur van thuisloosheid. Bevragingen aan de hand van dit instrument leren dat de jongeren die een
voorziening voor thuislozen opzochten in Austin meer vervreemd zijn van familie en diensten die
hen kunnen ondersteunen in het stellen van pro-sociaal gedrag, dat ze sterk betrokken zijn in
druggebruik en straatcultuur en dat ze voor hun inkomen afhangen van de sociale voorzieningen van
de overheid en niet-traditionele inkomensbronnen. De jongeren in St. Louis hadden meer contact
met familie en minder met andere op straat levende jongeren. De kans dat ze drugs gebruikten was
kleiner en ook hun identificatie met de straatcultuur was minder groot. De jongeren in Austin waren
ook vaker op doortocht dan die in St. Louis. Een mogelijke hypothese voor een verklaring is dat de
jongeren die in St. Louis een beroep doen op voorzieningen voor thuislozen nog vroeger in hun
thuisloosheidscarrière zitten. Voor de vaak op doortocht zijnde jongeren in Austin zullen
interventies zich naast outreach toespitsen op de jongeren zelf en hun peers. In St. Louis zijn er
meer aanknopingspunten: naast de jongere zelf en zijn peers zijn er familie en buurt (Bender,
Thompson, Pollio & Sterzing, 2010).
Veel bonding, weinig bridging of linking social capital
Vanessa Oliver en Rebecca Cheff werkten met de levensverhalen van 8 jonge thuisloze meisjes en
vrouwen in Toronto, Canada, om een zicht te krijgen op hun sociale kapitaal en de implicaties die dit
heeft op hun gezondheid. Theoretisch bouwen ze o.a. verder op onderzoek van Cattell, over hoe
sociaal kapitaal en sociale netwerken gezondheid beïnvloeden bij mensen die in armoede leven,
(Cattell, 2001) en van Drever en Whitehead over ongelijkheid en gezondheid.
Oliver en Cheff zien in de verhalen vooral bonding capital. Een tekort aan bridging capital beperkt
deze jonge vrouwen in hun mogelijkheden. Peers, leerkrachten en hulpverleners komen uit de
interviews naar voor als de belangrijkste verstrekkers van bridging capital.
Ze leren uit de interviews dat de combinatie van helpende mensen, of het nu grootmoeders of
sociaal werkers zijn, en online gemeenschappen een omgeving kan creëren waarin jonge mensen met
een gebrek aan sociaal kapitaal hun kracht, hulpbronnen, vertrouwen en zelfvertrouwen kunnen
opbouwen.
Normen en voedselonzekerheid
Susan Booth en John Conveney onderzochten de rol die voedselonzekerheid speelt bij thuisloze
jongeren. Ze deden dit in een mixed method studie met een kleine groep thuisloze jongeren tussen
15 en 24 jaar oud in Adelaid, Australië. De geïnterviewde jongeren vertelden over pro-actief sociaal
gedrag zoals het delen van voedsel, het delen van informatie, gezamenlijk bedelen en het
beschermen van kwetsbare anderen. Wanneer de druk op het verwerven van voedsel toeneemt zien
de onderzoekers twee patronen. Een eerste groep jongeren zal geen morele compromissen sluiten.
Wanneer ze voorheen vonden dat bedelen of mensen overvallen, of voedsel stelen van een zwakkere
een brug te ver was, dan houden ze zich daaraan, ook al betekent dit dat ze uit vuilnisbakken moeten
eten. Een andere groep sloot die compromissen wel (Booth & Coveney, 2007).
Netwerken en het proces van thuisloos worden en uit thuisloosheid
komen
De rol van het netwerk op zich
Michael Shier en z’n collega’s brengen de trajecten in kaart van mensen die thuisloos worden of uit
een situatie van thuisloosheid komen. Hij kijkt naar de verschillende sociale netwerken die hierbij
een rol spelen. Hij stelt vast dat vijf soorten relaties een grote impact hebben op deze trajecten:
•
•
•
•
•
Relaties met familie en vrienden
Kennissen uit gedeeld verblijf
Huisbazen en werkgevers
Andere thuislozen
Mensen uit het systeem van sociale voorzieningen
Belangrijk om te zien is dat deze impact even groot kan zijn in het thuisloos worden als in het uit
thuisloosheid raken (Shier, Jones, & Graham, 2011).
De rol van steun vanuit het netwerk
De ploeg van Stephen Hwang onderzocht in Toronto, Canada, de correlatie tussen het sociaal
kapitaal van thuislozen en hun gezondheid. De steun die thuislozen vanuit hun omgeving kregen
kon worden opgedeeld in financiële steun, emotionele ondersteuning, en instrumentele sociale
ondersteuning. De thuislozen die deze typen van steun kregen uit hun sociaal netwerk waren zowel
fysiek als mentaal gezonder en werden minder snel slachtoffer van misdrijven (Hwang et al., 2009).
Verder onderzoek is nodig om te zien of er hieraan een oorzaak- en gevolgredenering kan worden
opgehangen.
Geloofsgemeenschappen
Patricia Cook-Graig en Laura Koehly rapporteren over een longitudinaal onderzoek naar de
ondersteunende netwerken van 28 thuisloze families die in religieus geïnspireerde opvangplaatsen
verblijven in het Zuid-Oosten van de VS. De opvang is georganiseerd op basis van lokale programma’s waarin binnen geloofsgemeenschappen netwerken gevormd worden die doorheen het ganse
jaar opvang voorzien voor vier tot zes families tegelijk.
Ze hanteerden drie onderzoeksvragen: De eerste luidde: Hoe veranderen de sociale netwerken van
moeders in thuisloze families wanneer ze een dergelijk, religieus geïnspireerde opvangplaats
binnenkomen, gebruiken en verlaten? In dit onderzoek werd er, in tegenstelling tot eerdere
onderzoeken (Choi & Snyder, 1999; DeOllos, 1997), niet vastgesteld dat het verblijf in een opvang
het informele netwerk verzwakte.
De tweede onderzoeksvraag was welke kenmerken van sociale ondersteuning kunnen gezien worden
als voorspellers van stabiele netwerkrelaties? In deze steekproef bleken vooral de banden uit het
informele netwerk dat bestond voor de opname stabiel te blijven.
De derde vraag was welk effect veranderingen hebben in het ondersteunend netwerk van volwassenen in thuisloze families op hun huisvestings- en financiële situatie. Het onderzoek toonde geen
verband aan tussen de aanwezigheid en de sterkte van sociale netwerken en de huisvestings- en
financiële situatie na het verlaten van de opvang.
Wegvallen van ouderlijke verantwoordelijkheid en de rol van betekenisvolle anderen
Tavecchio, Thomeer en Meeus gingen op zoek naar de factoren die maken dat jonge mensen
thuisloos worden. Ze deden dit d.m.v. interviews met 108 thuisloze jongeren, 85 jongeren die in een
instelling verbleven en met vergelijkbare problemen kampten als de thuisloze jongeren. De
antwoorden op de vragen in de interviews werden ook vergeleken met antwoorden op soortgelijke
vragen door jongeren uit de standaardpopulatie. Voor deze laatsten werd gebruik gemaakt van
eerder survey-materiaal. De resultaten van het onderzoek tonen aan dat opgroeien in een familie met
gescheiden ouders, en meer in het bijzonder een gebrek aan ouderlijke verantwoordelijkheid en
emotionele ondersteuning, belangrijke factoren zijn in het thuisloos worden van deze jongeren.
Tegelijk leren de resultaten dat contacten met betekenisvolle anderen zoals familieleden, kennissen
en sociaal werkers de impact van deze factoren kunnen inperken en het risico op wegloopgedrag
kunnen verminderen (Tavecchio, Thomeer, & Meeus, 1999).
Sociale media en netwerken van thuislozen
Contact houden met de mensen in je netwerk is moeilijker als je geen vaste stek hebt. Recent
onderzoek focust op de vraag of en, zo ja, hoe thuislozen gebruik maken van computers en gsm’s en
smartphones om mensen in hun netwerk te bereiken en welke resultaten dit oplevert.
Contact houden en zoeken naar werk en huisvesting
Karin Eyrich-Garg onderzocht het computergebruik bij 100 thuisloze mannen en vrouwen in
Philadelphia, Pennsylvania, US, die niet in opvang verbleven. Bijna de helft gaf aan de laatste 30
dagen een computer te hebben gebruikt. Die computer gebruikten ze om in contact te blijven met
mensen uit hun netwerk, om op zoek te gaan naar werk en huisvesting, en als vrijetijdsbesteding
(Eyrich-Garg, 2011).
Contacten met home based friends
Eric Rice doet veel onderzoek naar het sociale mediagebruik van thuislozen. Zo onderzocht hij het
gebruik van sociale media bij 136 thuisloze adolescenten in Hollywood, California, US. Hij leerde dat
face to face contacten van deze jongeren met peers die net als zij op straat leefden een risicofactor
waren voor angst en depressie. Contacten via sociale media met ‘home based’ vrienden beschermden
deze jongeren voor depressie. Rice sluit af met een pleidooi voor degelijke internettoegang in
diensten die met thuislozen werken (Rice, Kurzban, & Ray, 2012). In een ander artikel brengt Rice
verslag uit van een succesvol project waarbij peer leaders face to face en online netwerken opzetten
met als doel de verspreiding van HIV te voorkomen bij thuisloze jongeren.
Online jongleren met netwerken
Jill Palzkill Woelfer deed groepsinterviews met jonge thuislozen over hun gebruik van socialenetwerksites. Op deze sites verkennen deze jongeren hun identiteit, bouwen ze sociale verbanden uit en
maker er gebruik van, ervaren ze spanningen tussen personen, gaan ze, bijvoorbeeld door het
gebruik van verschillende accounts en profielen, om met niet compatibele toeschouwers, zoals de
vriendengroep en toekomstige werkgevers, en hanteren ze veranderende vriendschapsverbanden.
Woelfer ziet in dit gebruik van sociale media een mogelijk instrument om de banden met familie en
vrienden te onderhouden en ook de vaak noodzakelijke scheiding tussen niet compatibele
toeschouwers te bewaren (Woelfer & Hendry, 2012).
Digital Divide?
Zoals uit de vorige abstract kan worden afgeleid, verschilt het gebruik van sociale media niet erg veel
tussen thuisloze en niet-thuisloze jongeren. Rosanna Guadagno komt tot deze vaststelling wanneer
ze het gebruik van sociale media van thuisloze jongeren vergelijkt met dat van leeftijdsgenoten in het
hoger onderwijs. Op basis van haar onderzoeksresultaten zet Guadagno vraagtekens bij het bestaan
van de term ‘digital divide’ (Guadagno, Muscanell, & Pollio, 2013).
Impact van sociale netwerken op andere levensdomeinen
Chlamydia en gonorrhea
Annie Valente interviewde thuisloze adolescenten en testte ze op seksueel overdraagbare infecties
(chlamydia en gonorrhea). Eén van de bevindingen was dat bij de jonge vrouwelijke thuislozen die in
hun sociaal netwerk vrouwelijke leeftijdsgenoten of vriendinnen hebben, de kans toeneemt dat ze
een condoom gebruiken. Het verhogen van gewone contacten en vriendschapsrelaties met mensen
van hetzelfde geslacht kan thuisloze jongeren beschermen tegen seksueel overdraagbare infecties,
besluit Valente (Valente & Auerswald, 2013).
Gebruik van voorzieningen
Jean-Pierre Bonin gebruikt Pescosolido’s network episode model, om na te gaan welke rol het
sociale netwerk speelt wanneer thuislozen overwegingen maken m.b.t. het gebruik van
voorzieningen in de geestelijke gezondheid. Hij stelt vast dat thuislozen met een groter sociaal
netwerk meer gebruik maken van geestelijke gezondheidsinstellingen. Het onderzoek gebeurde in
Canada waar toegang tot gezondheid gratis is voor alle burgers (Bonin, Fournier & Blais, 2007;
Pescosolido, 1990, 1992).
Amy Donley voerde focusgroepgesprekken met thuislozen die geen gebruik maakten van
voorzieningen voor thuislozen zoals shelters. Ook hier duiken verwijzingen naar sociale netwerken
op.
A couple who has spent every night of their last 10 years embraced in each others’ arms is not
going to forego that warmth, security, and love so she can go to one shelter and he to another. A
man whose only companion for the last decade has been his dog is not going to abandon the dog
so he can “receive treatment (Donley & Wright, 2012).”
Natuurlijke leiders en het park als ontmoetingsplaats
Donald Reitzes brengt verslag uit over twee jaar participatief onderzoek in een park waar veel
thuislozen komen in Atlanta. Ook in dit onderzoek wordt verwezen naar het La Gory (cfr. supra).
Reitzes ziet in de sociale netwerken van thuislozen vaak natuurlijke leiders die bemiddelen in
disputen tussen niet verwante thuislozen maar die ook de noden van hun medethuislozen goed
kennen. Hij adviseert stedelijke planningsdiensten om bij het ontwerpen van publieke ruimtes ook
oog te hebben voor de thuisloze gebruikers van deze ruimtes. In de tijdsperiode dat het onderzoek
liep werd het park attractiever gemaakt voor de brede bevolking, met meer aandacht voor netheid en
veiligheid, het opzetten van een buiten-eetplaats en leesruimte, gratis draadloos internet en
concerten. Dit alles verstoorde de netwerken tussen de thuislozen niet. Integendeel, de inspanningen
om het park net en veilig te houden hadden op de thuislozen hetzelfde effect als op de mensen uit
de brede bevolking.
Daarnaast beveelt Reitzes ook aan om de banden tussen formele hulpverleners en informele,
thuisloze, hulpverleners aan te halen. Het kan de drempels naar hulpverlening verlagen. De
natuurlijke leiders onder de thuislozen kunnen ook worden ingezet als adviseurs die diensten kunnen
helpen bij de inspanningen die diensten doen om hun aanbod beter af te stemmen op de noden van
thuislozen.
Wat heeft impact op sociale netwerken?
Wat doet netwerken krimpen?
Robert Hawkins en Courtney Abrams onderzochten door middel van interviews de netwerken van
39 New Yorkse thuislozen met een dubbele diagnose (verslaving gecombineerd met andere ernstige
geestelijke gezondheidsproblemen). De netwerken van deze thuislozen krimpen omwille van drie
redenen:



Leden uit het sociale netwerk sterven vroegtijdig
De geïnterviewden trokken zich terug uit een netwerk of duwden anderen uit het netwerk
Vrienden en familie kwamen in hun leven zoveel zware obstakels tegen dat ze niet meer
konden zorgen voor de geïnterviewden.
Een aantal geïnterviewden reageerden op dit krimpen van het netwerk met pogingen om hun
netwerk opnieuw op te bouwen, ook met nieuwe netwerken die negatief sociaal kapitaal aandroegen.
Andere isoleerden zichzelf om te ontsnappen aan de druk en de ontgoochelingen die interactie met
zich meebracht.
Stigma, geografische mobiliteit en constante verandering houden netwerken klein
Rachel Rayburn interviewde 20 thuislozen over de manier waarop ze omgaan met stigma van
thuisloosheid. Afstand nemen van de stereotype groep thuislozen, het accepteren en zelfs omarmen
van het thuislozenstigma, en het vertellen van fictieve verhalen bleken de meest voorkomende
strategieën te zijn. Van de twee stigma-managementstrategieën die Goffman schetst: “passing”
waarbij de stigmadrager de informatiedeling over hem of haar zoveel mogelijk controleert om door
te kunnen gaan als normaal en “covering” het verminderen van de gestigmatiseerde status wordt
covering het meest ingezet. Dit heeft volgens Rayburn te maken met de zichtbaarheid van de status
als thuisloze (Rayburn & Guittar, 2013).
Joan Neale interviewde 30 bewoners van een opvangcentrum die drugs en alcohol gebruiken. Hun
netwerken telden tussen 3 en 13 mensen met een gemiddelde van 7 à 8. Deze relatief kleine
netwerkgroottes houden niet in dat er geen sociaal kapitaal aanwezig is. De relaties vertonen diverse
vormen van, vaak wederkerige, praktische en emotionele ondersteuning. De thuislozen hadden in
hun netwerk mensen die maaltijden voor hen kookten, op hun spullen letten, hen spullen leenden,
maar ook op hun kinderen pasten hen onderdak boden en hen aanmoedigden om hun verslaving
aan te pakken. Uit de interviews bleek wel dat dit sociaal kapitaal ondermijnd werd door de
geografische mobiliteit en de snel opeenvolgende veranderingen. De meeste constante relaties waren
die met een medewerker van het opvangcentrum en andere bewoners (Neale & Stevenson, 2014).
Wat versterkt netwerken of sociaal kapitaal?
Stabiele huisvesting
Philip Yanos en zijn collega’s onderzochten het effect van het hebben van een woonst na een lange
periode van thuisloosheid bij mensen met ernstige geestelijke gezondheidsproblemen. Hun onderzoek wijst uit dat het hebben van een woonst inderdaad samengaat met een betere integratie in de
gemeenschap. De respondenten geven aan dat het verhuizen naar een eigen stek hun gevoel van
veiligheid vergroot, hun zelfbeeld verbeterd, en het gevoel versterkt dat ze deel uitmaken van de
samenleving. Een minderheid van de respondenten gaf aan dat het intrek nemen in de eigen stek een
aantal uitdagingen met zich meebracht. Omgaan met eenzaamheid en de taken die samengaan met
zelfstandig wonen worden het meest aangehaald. Ander onderzoek geeft aan dat het hier kan gaan
om tijdelijke aanpassingsproblemen.
Op netwerken gefocuste therapie of begeleiding
Neale vermoedt op basis van de bevindingen uit haar onderzoek bij thuisloze alcohol- en
druggebruikers dat therapieën of begeleidingsvormen die focussen op sociale netwerken deze
netwerken kunnen versterken. Ze verwijst in dit kader naar Social and Behaviour Network Therapy
(Copello, Orford, Hodgson, Tober & Barrett, 2002; Copello, Williamson, Orford & Day, 2006).
Oogsteconomie
Maja Flåto en Katja Johannessen onderzochten de rol van de oogsteconomie (harvesting economy)
in de sociale verbanden tussen thuislozen d.m.v. interviews en participatieve observatie (Flåto &
Johannessen, 2010). Een oogsteconomie wordt ingezet door mensen met weinig economische
middelen. Binnen deze economie verstrijkt er weinig tijd tussen productie en consumptie.
‘Bestaansmiddelen worden gelaten zoals ze zijn en onbewerkt in hun originele staat geconsumeerd
zo snel als ze beschikbaar zijn’ (Sørhaug, 1996). Productie is in de oogsteconomie dan ook een
misleidende term: bijvoorbeeld in het geval van thuislozen wordt er weinig echt gemaakt of
geproduceerd. Het gaat eerder om het verzamelen van bestaansmiddelen, ze gebruiken en delen.
Het concept oogsteconomie is sterk beïnvloed door de antropologische kijk op samenleving van
jagers en verzamelaars. De opbrengst van oogsten is in deze context onvoorspelbaar. Delen binnen
een groep is een rationele manier om met deze onvoorspelbaarheid om te gaan.
Een andere rationele strategie is geld snel terug uitgeven: Flåto en Johannessen citeren in dit verband
uit onderzoek van Lia Van Doorn:
“Het is extreem aangewezen voor thuislozen om hun geld in één keer uit te geven. Het geld op zak
houden vergroot het risico dat je beroofd wordt of afgeperst. Zoals één informant Johannes
(pseudoniem) het stelt: ‘Wanneer je in fout gezelschap zit of je alleen bent, heb je geluk gehad als je
al je spullen nog hebt wanneer je wakker wordt. Als je je spullen wil houden moet je er bovenop
slapen of ze vastmaken aan je lichaam (Van Doorn, 2010).
Plaatsen waar je mag zijn: de bibliotheek
Waar Bogdan en Taylor het verschil maken tussen ‘in de gemeenschap zijn of vertoeven’ en ‘deel
uitmaken van de gemeenschap’ ervaren thuislozen vaak fysieke uitsluiting, bijvoorbeeld door de
inzet van irritant hoge tonen op plaatsen waar thuislozen samenkomen of door hen te weren uit
bijvoorbeeld bibliotheken (www.movingsoundtech.com, 2017). Voor Darrin Hodgetts en zijn
collega’s was een artikel in een krant in Nieuw-Zeeland dat de aanwezigheid van thuisloze mannen in
de lokale bibliotheek problematiseerde aanleiding voor een diepgravend onderzoek. De berichtgeving over thuislozen in bibliotheken werd onder de loep genomen, de thuislozen werden
geïnterviewd over hoe ze de biblitheek ervaarden als een publieke plaats waar ze net als andere
mensen gebruik konden maken van het aanwezig materiaal om iets bij te leren. De bibliotheek bleek
voor de thuislozen ook een veilige plek te zijn, waar ze konden relaxen en net als andere bibliotheekbezoekers leren over hun omgeving via kranten.
De onderzoekers stuurden ook een korte vragenlijst naar bibliothecarissen in Nieuw Zeeland.
Daarin werd een verwijzing gemaakt naar het krantenartikel. De bibliotheekmedewerkers kregen drie
stellingen voorgelegd: (1) ‘Bibliotheken zijn er enkel voor onderzoekers en ontleners’; (2) ‘Zij, de
thuislozen, hebben het recht om hier te zijn maar ze moeten in het oog worden gehouden, en (3)
‘Bibliotheken zijn er voor iedereen, wij oordelen niet.” Iets meer van de bibliothecarissen was het
eens met deze laatste stelling, iets meer dan een derde koos voor de eerste.
In een volgende fase van het onderzoek bekeken de onderzoekers wat er gebeurd wanneer ze de
journalisten laten kennismaken met de verhalen van zowel bibliothecarissen als thuislozen over het
bibliotheekbezoek van deze laatsten. Het resultaat is een veel langer en begripvoller en
genuanceerder artikel over de thuislozen in de bibliotheek.
De bibliotheek
Het actie-onderzoek van Darrin Hodgetts en zijn Nieuw Zeelandse collega’s roept herkenning op. Ook aan deze
kant van de planeet zijn bibliotheken vaak veilige plaatsen voor thuislozen (Hodgetts et al., 2008) . Je zit er warm,
er is een toilet, je kan in sommige bibliotheken gratis koffie of water scoren, er zijn computers die je kan gebruiken, …
en je hebt er letterlijk duizenden aanknopingspunten voor een gesprek.
Eén deelnemer pikt hierop in: In de lokale openbare bibliotheek zorgde een thuisloze man die werd begeleid door een
medewerker van het CAW voor ernstige overlast. De medewerkers van de bibliotheek kloppen aan bij het CAW met
de vraag hoe ze hiermee om kunnen gaan. Ondertussen is de cliënt die voor overlast zorgde vrijwilliger in de
bibliotheek. Naar de bib met je cliënten!
Online: sociale media en thuisloosheid
Philippe Bocklandt gaf een korte introductie over wat onlinetoepassingen konden betekenen in het
werken met thuislozen. De presentatie die hij hiervoor gebruikte vind je XXXX. Als kapstok
gebruikte Philippe het groeischema van onlinetoepassingen voor cliëntcommunicatie in welzijn en
gezondheid (Bocklandt, Adriaensens, De Zitter, Sap & Vandecasteele, 2014). Dit schema deelt
onlinetoepassingen op in toepassingen zonder interactie, die vooral informeren, en toepassingen met
interactie. In deze groep vinden we communicatietoepassingen die zowel één op één communicatie
faciliteren als communicatie binnen groepen. Nog in de groep toepassingen met interactie vinden we
de ondersteunende instrumenten, het gaat om onlinetoepassingen die kunnen worden gebruikt bij
het maken van genogrammen, tijdslijnen, dagboeken, … .
De uiteenzetting ontsloot veel toepassingen die voor veel deelnemers nieuw waren. In dit verslag
proberen we de focus te houden op die toepassingen die relevant zijn in het werken met thuislozen
en hun netwerken. Een eerste rondvraag naar ervaringen van de deelnemers met onlinetoepassingen
het sociale mediagebruik leert dat die onlinetoepassingen een deel van het werk zijn geworden. Een
deelneemster: “die onlinedingen, het is niet echt mijn interesse. Ik doe geen facebook, ik gebruik nog
een gewone gsm, geen smartphone, … Maar ik merk wel dat cliënten vaak meer durven
zeggen/schrijven per sms dan face to face. En dat vind ik interessant. Verder is de gsm of
smartphone van cliënten een manier om mensen te blijven bereiken wanneer ze weg blijven.”
Ook een andere deelneemster ziet gasten veel gebruik maken van sociale media: “… Maar dat maakt
me soms ook ongerust. Zeker met facebook etc. Ik ben daar niet zo in mee, maar ik vraag me wel af
of onze gasten beseffen wat er allemaal openbaar is van wat ze daar opzetten. Zelf ben ik er niet zo
snel mee, maar collega’s van me botsen soms op informatie waarvan ik denk ‘wil ik dit wel weten?’”
Nog een deelnemer ziet het beleid binnen de deelwerking en de organisatie achterop hinken in deze
snelle evolutie: “Wat is er hier nodig aan lijnen die een organisatie op dit vlak uitzet? Wat is daarvoor
het juiste forum? Is het vrijheid blijheid en kiest elke medewerker z’n eigen favoriete media? Of
komen er eenduidige maar waarschijnlijk al te strakke keurslijven vanuit de hoofdzetel? Hoeveel
marge heeft een deelwerking om hierover een beleid te maken? Een andere deelnemer vult aan met
vragen die zich nu al stellen en waarop het zoeken is naar antwoorden: welke media bieden de
nodige garanties wat privacy betreft? Hoe gaan we om met need to know – nice to know als het gaat
om cliëntprofielen op het net? Wat spreken we af over het beantwoorden van smssen en telefoons
buiten permanentie-uren?; … “
Enkele termen zijn belangrijk in het werken met onlinetoepassingen: we zetten ze op een rijtje:
Kanaalreductie: In het gebruik van online communicatietools in de hulpverlening blijkt
kanaalreductie een belangrijk gegeven. Bij het chatten is dit het meest uitgesproken. Bij het chatten
communiceer je in real time met een hulpverlener, maar is het enige communicatiekanaal dat je hebt
het scherm. In de andere vormen van real time communicatie zoals het face to face gesprek, krijg en
geef je informatie door middel van vele kanalen.
Uit ervaren baatonderzoek blijkt dat cliënten deze kanaalreductie als positief ervaren. ‘Nabijheid
dankzij de afstand’ blijkt hier de regel. Cliënten vinden het makkelijker om gevoelige zaken ter
sprake te brengen wanneer ze zich geen zorgen hoeven te maken over het feit dat de hulpverlener
hen zal zien blozen, horen stotteren, zien huilen, … . Dit is een voordeel van chathulpverlening
waaraan cliënten een hoger belang hechten dan aan anonimiteit.
Tegelijk houdt deze kanaalreductie een uitdaging in voor de professional. Hij of zij heeft weinig
informatie en moet daardoor goed opletten wanneer hij of zij uit de opeenvolgende lijnen op het
scherm het verhaal compleet wil maken.
Blended hulp: is het inzetten van een zo goed mogelijke mix van reguliere en onlinehulp. Wat goed
is varieert en wordt bepaald door de hulpvrager, medewerker, doelgroep, thema …
Philippe schetst een continuüm: Net zoals er hulpverlening bestaat die zich volledig offline afspeelt
zijn er hulpverleningstrajecten die zich volledig online afspelen. Een voorbeeld is alcoholhulp.be. Er
is bij deze begeleidingen geen enkel face to face contact nodig. Naast kanaalreductie biedt dit ook
het voordeel van makkelijker bereikbaarheid. Werkende vrouwen met kinderen zijn als groep in deze
vorm van hulpverlening sterk aanwezig, ze hoeven zich niet te verplaatsen naar een centrum. Een
aantal van de opdrachten of zelftesten die ze krijgen in het programma kunnen ze op eender welk
tijdstip uitvoeren, om real time met een hulpverlener te communiceren hoeven ze niet naar een
centrum te komen. Een andere sterk vertegenwoordigde groep zijn bekende Vlamingen. Voor hen
zal anonimiteit zwaarder doorwegen. Onderzoek toont aan dat dit soort begeleidingen effectief is.
De drop out is kleiner dan in face to face hulpverlening.
Toch vermoed Philippe dat de toekomst zal liggen bij blended hulp, hulp waarin de hulp via een mix
van kanalen zal worden aangeboden: face to face gesprekken, beeldbellen, telefoon, chat, … allemaal
in dezelfde begeleiding en telkens functioneel gekozen. Eén lijn die in bestaande blended
hulpinitiatieven wel opduikt is die van de afbouw van intensiteit: Bij een opstart werkt men erg
intensief en zet men veel in op face to face gesprekken afgewisseld met chat en andere online
toepassingen. Later in het traject worden de face to face gesprekken vaak afgebouwd en komen het
werken met opdrachten en zelftests in de plaats. Realtime contacten kunnen dan vlot worden
aangevraagd. Uiteraard hangt veel af van de vragen en wensen van de cliënt maar op termijn levert
chatten en beeldbellen tijdswinst op.
Nele ziet in het inzetten van blended hulp ook een hulpmiddel voor het bewaken van tijdspaden. De
mate waarin intensiteit afneemt kan tegelijk meer gepland en meer geleidelijk gebeuren. Philippe
geeft mee dat hieraan op teamniveau wel enig denk- en planwerk vooraf gaat. De vraag is dan wat
een team in zijn basisaanbod zet. Daarnaast raadt Philippe ook aan om af te sluiten met een face to
face moment. Een begeleiding die uitdooft zonder ‘formeel’ moment of met een formeel moment
dat louter online bestaat geeft vaak een lastig gevoel.
Interventies groot en klein om met sociale netwerken aan de slag te
gaan
Doorheen het proces verzamelden we manieren om methodisch met sociale netwerken aan de slag
te gaan. Methodisch werken zien we, met Ad Snellen, als een interactioneel gebeuren tussen
hulpverlener en cliënt dat gericht is op het oplossen van problemen en dat - min of meer - in fasen
verloopt vanuit specifieke opvattingen en uitgangspunten.
We gebruiken in deze bundeling de term interventies en maken een pragmatisch onderscheid tussen
grote en kleine interventies. De term interventies houdt ons uit de begripsverwarring die gepaard
gaat met woorden zoals methode, methodiek, instrument, tool, aanpak, benadering, … . We zien
interventie als een ruimzittende verzamelterm. Het onderscheid tussen klein en groot zien we in het
kader van de verslaggeving over dit leertraject in termen van de grootte van de verandering die
binnen een organisatie of deelwerking nodig is om met een bepaalde interventie te kunnen starten.
Bij een aantal van de interventies is dit erg klein: het gaan gebruiken van een groslijst, wat verderop
aan bod komt, kan gebeuren door een individuele hulpverlener en vraagt weinig of geen
voorbereidingstijd, opleiding of afstemming. Het inzetten van woongerichte oplossingen zoals
Housing First vraagt daarentegen een beslissing op niveau van de organisatie en het netwerk waarin
de organisatie opereert en een beleidskader en in dit specifieke geval, een voldoende ruim aanbod
aan geschikte woningen. Hiermee zijn de uitersten van het continuüm geschetst. Ertussen liggen
bijvoorbeeld een supervisor zoeken die werkt vanuit een achtergrond in Assertive Community
Treatment, of XXXXX. Uiteraard hangt de grootte van de verandering die voorligt ook af van de
vertreksituatie. Wanneer je werking al een goed draaiende vrijwilligerswerking heeft vraagt het
minder moeite om die zachtjes in een andere richting te sturen dan wel wanneer er geen traditie is in
het werken met vrijwilligers.
Een deel van deze interventies hieronder vonden we in de publicatie ‘Aan de slag met sociale
netwerken’ (Kruijswijk et al., 2014). Andere werden door de deelnemers eerder al zelf ontwikkeld.
Het gaat om instrumenten die vaak al buiten de thuislozensector werden ontwikkeld en door de
deelnemers aangepast voor gebruik in hun specifieke setting. Ook de literatuurscan leverde concrete
instrumenten op.
Twee bedenkingen vooraf
De eerste bedenking is er een die in ons denken sloop terwijl we in termen van interventies en
methodisch werken over netwerken van thuislozen spraken. Op sommige momenten was het een,
althans voor de leergroep, existentiële twijfel. Breken we niets belangrijks menselijks af door zo sterk
instrumenteel te denken over netwerken van mensen? Hoe voelt het bij ons als er over de mensen
waarmee we samenleven en met wie we relaties aangaan, van wie we houden, … gesproken wordt in
termen van doelgerichtheid?
Beter kan de kolonisering van de leefwereld door de systeemwereld die Jurgen Habermas schetst
inderdaad niet worden geïllustreerd. De leefwereld is bij Habermas de wereld van de sociale
verhoudingen of sociale verbanden die worden gekenmerkt door solidariteit of wederzijdse loyaliteit.
Binnen deze wereld wordt veelal communicatief gehandeld: de actoren zijn bereid om via
gezamenlijk overleg tot een wederzijdse overeenstemming of consensus te komen. De systeemwereld staat voor de wereld van economie en politiek. Hier wordt vooral doelrationeel en strategisch
gehandeld, gericht op het eigen gewin of het doorzetten van persoonlijke doelstellingen. Habermas
ziet de doel–ratio–naliteit meer en meer binnendringen in de leefwereld en vindt dit een kwalijke
zaak (Habermas, 1987; Laermans, 2012).
Wouter Mensink stelt met Bruno Latour’s network-actor theorie de tweedeling die Habermas maakt
tussen systeem en leefwereld in vraag. Hij ziet zulke tweedelingen als al te schematische weergaven
van de werkelijkheid, die weliswaar kunnen helpen om grote lijnen te begrijpen, maar de
complexiteit van die werkelijkheid onrecht aandoen. Hij benadrukt ook dat dit soort tweedelingen in
de eerste plaats door mensen worden gemaakt en vervolgens een eigen leven gaan leiden, waardoor
mensen gaan denken dat ze van nature bestaan. Mensink pleit er, nog steeds samen met Latour, voor
om op te houden met denken in algemene, vage termen als ‘systemen’, ‘waarden’ en ‘bureaucratie’.
En vervolgens heel praktisch te gaan beschrijven hoe professionals en burgers zich tot elkaar
verhouden. Waar spreken ze elkaar? Zijn er plekken waar ze regelmatig samenkomen? Wat voor
afspraken maken ze, en hoe leggen ze die vast? Op die manier zien we hoe dit soort actoren
onderling netwerken vormen, of juist netwerkvorming afhouden.
“Ongetwijfeld kom je dan ook voorbeelden tegen van professionals die burgers in een bepaald
stramien proberen te duwen, of overlegmomenten waarop mensen inderdaad verschillende talen
spreken. Maar dan is de insteek om precies te beschrijven waaraan dat nu ligt, in plaats van in
algemene dichotomieën te vervallen”(Latour, 2006; Mensink, 2015).
Kleine interventies uit aan de slag met sociale netwerken
Groslijst
Dit is een snelle en eenvoudige manier om zonder veel gedoe een netwerk in kaart te brengen. Je
werkt gewoon met pen en papier en je vraagt aan je cliënt dat hij de mensen benoemt die een
aanspreekpunt zijn.
Ecogram
Wat meer gesofisticeerde manier die ook meer mogelijkheden biedt. De manier bouwt verder op
hoe genogrammen werken maar de focus is breder dan familie. Er zijn enkele symbolen waarmee je
moet vertrouwd worden, maar eens dat het geval is valt er met je cliënt ook meer te bespreken. Er
bestaat een vrij goed, maar helaas betalend, onlineprogramma om genogrammen te maken: genopro.
Cirkel van Lensink
Ook hier worden relaties in kaart gebracht. Er wordt gewerkt met vier concentrische cirkels die gaan
over de nabijheid van een bepaalde relatie. De cirkels zijn:
•
•
•
•
•
familie
intimi
vrienden
bekenden
diensten
Deze drie interventies worden beschreven in de publicatie ‘Aan de slag met sociale netwerken’ van
Movisie die je op www.movisie.nl gratis kan downloaden.
Duplopoppen
Deelneemster Jolien Beuselinck vertelde hoe ze samen met cliënten met duplopoppen en allerlei
ander materiaal opstellingen maakt van het netwerk op een bepaald moment en daar foto’s van
maakt. Als vertrekpunt wordt een cirkel genomen die wat lijkt op de Cirkel van Lensink (cfr. supra).
De kringen van buiten naar binnen zijn:




professionelen
kennissen
vriendschap
initimiteit
Deze voorzet werd door de andere deelnemers opgepikt: er volgde een levendige uitwisseling van
'tips and tricks' bij het in kaart brengen van iedereen. Monsters en schaduw inzetten bijvoorbeeld: dit
brengt ruzies, spanningen en kwetsuren in beeld. Ook de schatkist die in heel wat duplosets
aanwezig is wordt ingezet: Het wordt iets aan de hand waarvan de cliënt spreekt over waar ze waarde
aan hecht, wat waardevol is in haar leven. Ook het formaat van de poppetjes wordt ingezet: door
kleinere poppetjes waarvan er ook grotere poppen in de cirkels staan rond een pop te zetten wordt
de rugzak met kwetsuren en krachten uit het verleden zichtbaar. Welke rol spelen deze interacties
met anderen in het verleden nu in het heden nog? Uiteraard speelt ook de positie van de poppen
onderling een rol: naar wie kijkt de pop? Naar wie heeft ze haar rug gekeerd. Dit kan helpen om een
zicht te krijgen op het traject waarlangs iemand nog wel communiceert via derden maar niet meer
rechtstreeks. Ook evoluties in de tijd kunnen worden weergegeven. Jolien maakt met haar cliënten
verschillende opstellingen voor verschillende levensfasen. Ze zet deze uit op ondergrond met een
verschillende kleur. De prille jeugd is groen, het nu is blauw, etc. Ook een gewenste situatie in de
toekomst kan een kleur krijgen.
Ook overleden personen kunnen een plaats krijgen: de popjes staan dan niet rechtop maar liggen.
Verhogingen, voetstukken, kunnen hiërarchische verschillen zichtbaar maken. Wie is er de baas in
huis? Soms kiezen cliënten om bepaalde mensen geen plaats te geven. Dan dringt Jolien aan om hen
toch een plaats te geven. Dit mag heel ver uit de cirkel zijn, aan de andere kant van de kamer, of op
een compleet ander niveau (op grond en rest op tafel) of ergens weggestopt…. Belangrijk is dat de
opstelling goed voelt voor de cliënt. Het poppetje niet uitzetten kan nog steeds hun keuze zijn. Bij
herhalingen van de oefening stelt de hulpverlener nogmaals vragen rond de afwezige(n).
Afronden van een sessie met duplo’s gebeurt met verwijzen naar een volgende sessie en het maken
van één of meerdere foto’s. Een volgende sessie begint met de vraag wat de sessie teweeg heeft
gebracht. Daarvoor aandacht hebben. Als je dit herhaalt zien cliënt en hulpverlener hoe het netwerk
van de cliënt evolueert. De hulpverleenster kiest voor deze manier van werken omdat het schrijven
met inkt op papier vrij definitief kan overkomen en zo voorbijgaat aan het veranderlijke karakter en
dus ook het potentieel tot veranderen in netwerken. Andere leergroepleden vielen in door te
verwijzen naar familie-opstellingen.
Tot zover wat kan doorgaan als basisregels. Maar dat is maar het begin van het werk. Meespelen,
aanpassen, inspelen op wat er gebeurt is de boodschap. Met kinderen lukt dit meestal erg goed, het
hoeven ook geen duplo’s te zijn: Je mag creatief zijn: smurfen, damschijven, kindersurprise
poppetjes, houten poppetjes, …. Als er maar voldoende variatie kan zijn. Leg een verzameling aan.
Vroeger was er bij Balans VSPW een opleiding van enkele halve dagen, maar deze wordt
ondertussen niet meer gegeven. Liesbeth Vervecken vermeldt in haar luikje op de Balans Website
nog wel het werken met duplo-poppen (“Balans: opleiders VSPW Gent,” 2017).
Een bordspel
Guylaine Racine en Odile Sévigny beschrijven een bordspel dat ze ontwikkelden om te gebruiken in
de groepswerking van een vrouwenopvangcentrum (Racine & Sévigny, 2008). Het doel was om via
het bordspel een zicht te krijgen op de manier waarop vrouwen die in Auberge Madeleine, een
vrouwenopvangcentrum, verbleven omgaan met de moeilijkheden in hun dagdagelijks leven. Ze
stellen vast dat het bordspel ook goed bruikbaar is als een interventiemiddel in groepswerkingen van
vrouwenopvangcentra.
Life Skills Intervention
Christine Helfrich en Dara Chan onderzochten hoe het doorlopen van een Life Skills Intervention
inwerkte op de prioriteiten, competenties en waarden van recent thuisloos geworden volwassenen
met geestelijke gezondheidsproblemen (Helfrich & Chan, 2013). Life skills zijn de vaardigheden die
voor vele mensen vanzelfsprekend zijn. Geld kunnen beheren, winkelen, koken, het huishouden
doen en netwerken onderhouden. Ze zijn essentieel om zelfstandig te kunnen wonen. Sommige
thuislozen beheersen niet al deze vaardigheden, soms omdat ze ze nooit hebben verworven of
geleerd, soms omdat ze ze verleerden gedurende lange perioden van thuisloosheid. Life Skills
Training focust op deze vaardigheden. Het verschilt van ondersteuning en hulp omdat het in de
eerste plaats gericht is op het versterken van de zelfstandigheid van de persoon die de opleiding
volgt (The Homeless Hub, 2016).
In de interiews die de onderzoeksters afnemen bij cliënten blijkt dat voor deze mensen die net
thuisloos werden het opnemen van sociale rollen een lage prioriteit heeft. De prioriteiten ‘Zorgen
voor anderen waarvoor ik verantwoordelijk ben’, ‘Betrokken zijn als student, werknemer, vrijwilliger,
en/of familielid’ scoorden in de priorteitenlijsten zowel voor, na, als tijdens de Life Skills
Interventielaag. Een meer doorgedreven analyse doet de onderzoekers besluiten dat de juiste
moment om in te zetten op het opnemen van rollen niet zozeer is waneer de thuisloze net
gehuisvest is, maar wanneer hij of zij stabiele huisvesting heeft. Ze verwijzen naar onderzoek van
o.a. Sam Tsemberis dat aangeeft dat zowel de competenties als de motivatie stijgen wanneer de cliënt
weet dat zijn huisvesting stabiel is (Tsemberis, Gulcur & Nakae, 2004; Yanos, Philip, Barrow, Susan
& Tsemberis, 2004).
New Visions of Me
New Visions of Me gaat over het belang van pret, spel en plezier in herstelprogramma’s. In het
project werden acht thuisloze vrouwen met geestelijke gezondheidsproblemen en een verslaving
uitgenodigd om te brainstormen over dingen die ze zouden doen om:




iets nieuws te proberen
zorg te dragen voor zichzelf
terug verbinding te maken met het kind in zichzelf
verbinding te maken met andere vrouwen in het herstelprogramma
Ze mochten er hierbij van uit gaan dat ze ongelimiteerde tijd, geld en vrijheid hadden.
Deze brainstorm was het begin van een zes maanden lopend project waarbij negen medewerkers en
vier peer-mentors zich toelegden op het creëren van mogelijkheden voor pret. De start bleek
moeilijker dan gedacht. De vrouwen voelden zich geprangd zitten tussen het gevoel geen recht te
hebben op pret en niet te weten hoe je pret kan hebben. Bij het einde werd het project positief
geëvalueerd door alle deelnemers. De auteurs van het artikel willen het project geen onderzoek
noemen, wel een pleidooi om pret, plezier en spel niet uit het oog te verliezen (Lawless, Rowe, &
Miller, 2009).
Ga samen met je cliënt op zoek naar online-informatie
Dit geeft je een beeld over het zoekgedrag, maar ook het onlinenetwerk van je cliënt en je kan
tegelijk dit netwerk, en dat van jezelf, verbreden. Het levert waarschijnlijk, op gezette tijden, nieuwe
links op voor in de rubriek met linken op de website van je eigen deelwerking.
Google maps om belangrijke plaatsen en mensen in het leven van cliënten in beeld te brengen
Philippe Bocklandt toonde in de presentatie die hij gaf hoe hij in de dimensie ‘plaatsen’ via een
eenvoudige toepassing van google maps netwerken van mensen in kaart kan brengen. Hij gebruikt
hiervoor verschillende pinpoints, speldekoppen, voor plaatsen:





waar kom ik mensen tegen
waar praat ik met mensen
waar heb ik goede vrienden
verbrande schepen
…
Deugdelijke WIFI
Nog een hygiënestukje: wifi is ondertussen een vereiste voor iedere stek waar we met thuislozen
werken. Wifi is noodzakelijk in opvang, in inloopcentra. Het stelt onze cliënten in staat om hun
onlinecontacten bij te houden, websites te raadplegen, … .
Bespreking van de kleine interventies
Van gros naar fijn
De volgorde waarin de deelneemsters de interventies uit ‘aan de slag met sociale netwerken’ voorstelden riep bij de
andere deelnemers de bedenking op dat er bijna voor elke fase in de hulpverlening een passende manier is om een
netwerk in kaart te brengen. De quick & dirty groslijst leek ons dan geschikt voor een eerste contactname,
ecogrammen en de cirkels van Lensink leken ons meer geschikt in verdere fases in de hulpverlening, of wanneer je op
zoek gaat naar een oplossing voor een concreet probleem. Op het materiaal dat al uit een groslijst kwam kan ook
verder worden gebouwd in een ecogram. Met het materiaal uit een ecogram kan ook vlot een Lensink-voorstelling
gemaakt worden.
Introduceren van deze interventies bij de cliënt
Ook de vraag hoe we deze methoden introduceren bij cliënten gooiden we in de groep. Dit leverde diverse antwoorden
op. Een genogram zit al vervat in het intake-instrument Baert dat vrij algemeen wordt gebruikt bij vraagverheldering
in het onthaal. Het instrument Baert wordt dan nog wel kort geïntroduceerd maar het werken met het genogram is
daar dan gewoon een deel van.
Op andere momenten gebruiken de leden uit de leergroep hun eigen onwetendheid als introductie. “Wacht even, ik ben
niet meer mee. Ik ga het proberen te tekenen. …. Klopt het zo?”
Gewoon “oppikken wat er valt …” in een gesprek en dat gebruiken om wat dieper in te gaan op het netwerk. Als je
er bij stilstaat, is het moeilijker thema’s te bedenken waar het netwerk niet relevant bij is dan thema’s waarin het
netwerk belangrijk is.
Algmene regel: maak het niet te zwaar en ingewikkeld en vermijd de dure woorden ‘genogram’, etc.
Jolien merkt op dat de grootste weerstand tegen het werken met de duplo’s vaak zit bij de begeleider zelf. Haar
ervaring leert dat er gewoon mee beginnen bij een cliënt waarmee je durft experimenteren en zien waar je uitkomt die
drempel helpt nemen. Ook binnen intervisie op team kun je de duplo’s uitzetten. Het helpt de aandacht van iedereen
rond de tafel te krijgen. Als team dit systematisch uitproberen verlaagt de drempel én je leert andere dingen zien.
Houding bij het inzetten van deze interventies
De bedenking vooraf m.b.t. het zo sterk instrumenteel benaderen van relaties van mensen werkte ook door in
gesprekken over de houding bij het inzetten van de instrumenten die hierboven worden geschetst. Belangrijk is dat je
over de tekening niet tot een consensus moet komen met je cliënt. De houding moet er één zijn van samen ontdekken.
Twistgesprekken over wie wel of niet in de picture komt of welke patronen er al dan niet spelen zijn bij voorbaat
zinloos. De cliënt houdt de regie.
Daarnaast is het ook belangrijk de gekwetstheid te respecteren die rond deze verkenning kan hangen. Niet mee
beginnen in de laatste 10 minuten voor een volgende afspraak, dus.
Het verkennen van een netwerk vraagt bij de cliënt ook enige rust in de chaos. Wanneer het overdonderd voelen nog te
sterk op de voorgrond zit zullen netwerkverkenningen niet veel bijdragen.
Een open-boek houding. Leg goed uit wat je doet en waarom je het doet. Dit goed verwoorden helpt je trouwens ook als
je als hulpverlener zelf wil nadenken over de cliëntsituatie.
En uit het New Visions of Me-traject: Maak het leuk, de boog staat bij mensen die in thuisloosheid leven vaak al erg
lang erg gespannen. Even mogen relaxen, ’t kan een groot verschil maken.
Een tip vanuit het werken met duplo’s om volwassenen over de drempel te helpen van het werken met poppetjes helpt
het om als hulpverlener te starten met het uitzetten van je eigen poppetje en je eigen kleine pop met de uitleg hierbij.
Met duplo’s werken doe je zorgvuldig. Je draagt zorg voor de opvang van de cliënt nadien. Het kan een grote impact
hebben. Wanneer je die opvang nadien niet kan bieden doe je het beter niet. Ook het uitzetten van een opstelling op
zich vraagt tijd. Je bent al snel een uur bezig.
Voornaamste redenen om netwerken in kaart te brengen
Het feit dat genogrammen o.a. via het instrument Baert min of meer een alledaags gegeven zijn geworden neemt niet
weg dat goed is om even stil te staan bij de het waarom van dit instrument. Een deelnemer stelde de vraag: waarom
gebruiken jullie die genogrammen? De antwoorden liepen uiteen:
Soms doen we het om een overzicht te krijgen op het ganse (familie-) netwerk. Maar op andere momenten doen we het
ook om mensen die een tijd uit beeld waren terug in beeld te brengen. Nog op andere momenten proberen we een zicht
te krijgen op hoe relaties in het leven van de cliënt ontstaan, hoe ze evolueren en hoe ze soms ophouden te bestaan. Op
nog andere momenten doen we dit voor onszelf als hulpverlener om een goede kijk te kunnen krijgen op (het netwerk
van) wie er voor ons zit. Een doel kan ook zijn eerder de cliënt zelf terugkomende patronen in relatievorming te helpen
ontdekken in zijn of haar eigen leven en daarmee aan de slag te gaan. Een erg eerlijk antwoord was ook: ‘omdat het
een luik is dat moet ingevuld worden in het document dat hoort bij een instapgesprek.’ Soms is de aanleiding ook een
concreet voorval of incident, bijvoorbeeld door de positionering in het gezin te duiden: oudste, jongste, enig kind,
achterkomer,... Of we willen de nadruk net op de verandering in patronen leggen eerder dan op het statische ervan:
“Een maand geleden zagen we dit zo, en nu …”. Om nuance te brengen in verhalen is een andere reden: Een
voorbeeld: de woordelijke boodschap “ik heb geen contact meer met familie” van een allochtoon meisje bleek te gaan
over een crue uitspraak door haar vader. “Gij zijt mijn dochter niet meer.” Er bleken, na wat praat- en tekenwerk,
nog veel contacten te bestaan met haar zussen, met tantes, ….
Uit het werken met opstellingen met duplo-poppetjes blijkt ook dat veel cliënten makkelijker praten via de poppetjes
dan rechtstreeks naar de hulpverlener. De opstelling doet anders kijken naar de situatie waarin de cliënt leeft. Het
maakt het ook makkelijker, natuurlijker om meerzijdig partijdig te zijn. Een ‘nieuwe’ reden dook op: het mee in
beeld brengen van ‘weak ties’. Deze blijven te vaak onvermeld en buiten beeld.
Redenen te over dus, maar net daarin steeds helder zien is een belangrijk aspect van methodisch werken.
Middelgrote interventies
Een aantal van de middelgrote interventies benaderen de thuislozen als een groep. Brengt hen samen
en mikt op het creëren van verbondenheid.
Homeless World Cup
Emma Sherry interviewde Australische deelnemers aan de Homeless World Cup en observeerde hen
in het traject dat ze aflegden, zowel voor als na hun deelname aan de Homeless World Cup (Sherry,
2010). Haar onderzoek biedt een goed zicht op de intrinsieke positieve uitkomsten van dit en
soortgelijke sportparticipatieprojecten en bij uitbreiding van initiatieven die focussen op het
versterken van sociaal kapitaal. Tegelijk waarschuwt ze: sportparticipatie alleen zal niet voor deze
uitkomsten zorgen. Een ander onderzoek benadrukt vooral dit laatste aspect (Magee & Jeanes,
2013).
De mogelijke positieve uitkomsten zijn dat deze activiteiten de deelnemers kansen bieden om actieve
en geaccepteerde leden te zijn. Het onderzoek spitste zich toe op twee aspecten van sociaal kapitaal:
het herstellen van het zelfwaardegevoel en het ontwikkelen van het gevoel ergens bij te horen, deel
uit te maken van een groter geheel. Thuislozen ervaren heel wat drempels die maken dat ze niet deel
kunnen nemen aan normale activiteiten wanneer ze dat willen. De Homeless Cup neemt die
drempels weg. Vervolgens zorgt gewoon deelnemen al voor het gevoel ergens bij te horen, voor
fierheid, en voor een uitbreiding van sociaal kapitaal.
Deelnemen aan de Homeless Cup linkt deelnemers ook aan mensen buiten hun kring van kennissen.
Dit verbreden van het sociale netwerk kan een opstap zijn om toegang te krijgen tot middelen waar
ze zonder deze nieuwe mensen in hun netwerk geen toegang toe krijgen. Sherry benadrukt ook dat
het effect doorwerkt nadat de deelname aan de Homeless Cup is gestopt. In de groep die zij volgde
was er een Post-Street-Socceroos programma waarin de eerdere deelnemers werden ingezet als
ambassadeurs voor de nieuwe lichting en als coaches en mentors in educatieve programma’s.
Samen opkomen voor rechten
Michael Brubaker en zijn collega’s brengen verslag uit van traject dat een groep thuislozen liep. Ze
werkten met de methode Emancipatory Communitarianism. Deze groepscounselingmethode werd
ontwikkeld door Isaac Prilleltensky (Prilleltensky, 1997). Deze methodiek is erop gericht cliënten te
empoweren en doet dit door:
 hun geschiedenis van onderdrukking te deconstrueren
 hen verantwoordelijkheid te laten nemen voor hun keuzes in het heden
 deze verantwoordelijkheid te vertalen in gemeenschappelijke actie, waarbij het individu
bijdraagt tot het grotere geheel terwijl het z’n plaats vind tussen anderen.
In de voorbereiding gaat veel aandacht naar de kijk van de begeleider op thuisloosheid en zijn of
haar houding tegenover thuislozen. De onderliggende gedachte is dat ook begeleiders niet immuun
zijn voor de vooroordelen die bij het brede publiek leven ten aanzien van thuislozen.
De thuislozen gaan met elkaar in gesprek, vertellen hun verhaal en luisteren naar dat van anderen.
Aan het eind van een sessie komen vragen aan bod zoals:






Wat leerde ik vandaag van de groep?
Wat leerde ik anderen in de groep vandaag?
Hoe worden we onderdrukt door een samenleving en door anderen?
Hoe onderdrukken we elkaar?
Hoe staan we toe dat we onderdrukt worden?
Hoe hielp de groep me om mezelf te bevrijden van de onderdrukking die ik ervaar?
Actie-onderzoek
David Moxley brengt verslag uit van een actie-onderzoek waarin thuisloze zwarte vrouwen van
middelbare leeftijd werden uitgenodigd om te vertellen hoe ze thuisloos werden en hoe ze omgingen
met die thuisloosheid. Het onderzoek maakte gebruik van zowel individuele interviews met de
vrouwen als groepssessies. De vrouwen werden ook uitgenodigd om foto’s te maken van de plaatsen
waar ze hulp vonden bij hun trajecten uit thuisloosheid en plaatsen waar ze die hulp niet vonden. De
vrouwen maakten o.a. een tentoonstelling over hun trajecten in en uit thuisloosheid waarin de
vrouwen ook gids waren.
De onderzoekers geven aan dat deze manier van onderzoeken henzelf en de vrouwen hielp een zicht
te krijgen op de complexiteit van thuisloosheid. Eén van de rode lijnen die opdook was de vervreemding van familieleden die thuisloosheid met zich meebracht.
Peer education
Malaike Mutere en haar collega’s gingen met 54 jongeren die op straat of in shelters leefden op zoek
naar hoe effectieve gezondheidsinterventies, die mikken op deze doelgroep, er moeten uitzien. Zulke
aanpak moet volgens de jongeren goed aansluiten bij hun leefwereld, een aspect dat volgens hen
afwezig is in de meeste gezondheidsinterventies waarmee ze ervaring hebben. Verder is het
betrekken van deze jongeren zelf, in het opzetten én implementeren van deze interventies,
belangrijk.
Vrijwilligerswerk
Andere initiatieven mikken eerder op integratie van mensen uit de groep ‘thuislozen’ in andere
groepen in de samenleving. Beide doelstellingen hoeven elkaar echter niet uit te sluiten. Zo zal een
voetbalploeg die meedraait in de Homeless Cup vaak tegen andere voetbalploegen in de buurt
wedstrijdjes spelen.
Larry Morton en zijn collega’s gingen in een onderzoek bij 60 thuislozen met een ontwikkelings–
stoornis na hoe het al dan niet hebben van vrijwilligerswerk correleert met andere aspecten.
Ongeveer de helft van hen deed vrijwilligerswerk. Er werd gewerkt met semi-gestructureerde
interviews. Eerst de cijfers: hun bevindingen zijn dat maandelijks bezoeken brengen aan vrienden en
familie positief correleert met het hebben van vrijwilligerswerk. Werkloos zijn correleerde negatief
met vrijwilligerswerk. In de interviews stelden de thuislozen dat vrijwilligerswerk hen een kans gaf
om iets bij te leren én om iets terug te geven aan de gemeenschap (Morton, Cunningham-Williams,
& Gardiner, 2010).
Inzetten van peers en ervaringsdeskundigen
Move On is een Schots programma dat jonge thuislozen inzet in de opleiding Youth and
Community Skills. Dit is een erkende opleiding voor jonge mensen die interesse hebben in jeugden gemeenschapswerk. In een 12 weken durend programma krijgen de deelnemers een opleiding die
hen in staat stelt om jonge mensen de vaardigheden bij te brengen die nodig zijn om alleen te gaan
wonen. Deze mensen geven dan op hun beurt vormingen in scholen en residentiële voorzieningen
in de jeugdzorg. Voor de opleiding rekruteert men gericht zowel jongeren die erover denken om
later in deze sector te gaan werken als jongeren die opgroeiden in de jeugdzorg of al thuisloos waren.
Ook na hun opleiding krijgen de peer educators nog bijkomende coaching en supervisie van
medewerkers van Move On (http://www.moveon.org.uk/peer-education).
Assertive Community Treatment
Soms bestaat een interventie er ook in een andere manier van begeleiden te implementeren.
Assertive Community Treatment (ACT) is daar een voorbeeld van. ACT is geen onbekende
methodiek in de thuislozenzorg. Hij werd in de jaren ’70 ontwikkeld als een alternatief voor de
behandeling van mensen met chronische psychiatrische aandoening in de residentiële geestelijke
gezondheidszorg (Stein & Test, 1980).
Vier kenmerken maken Assertive Community Treatment specifiek:




Een multidisciplinair team
Lage caseloads die een meer intensief contact mogelijk maken
Diensten in de leefwereld van de cliënt die rechtstreeks door het team worden verstrekt
eerder dan door andere diensten waarnaar verwezen wordt
24-uur beschikbaarheid van het team
Uiteraard biedt vooral het aanbieden van diensten in de leefwereld van de cliënt mogelijkheden om
zijn of haar netwerk in kaart te brengen, in te schakelen, uit te bouwen. Assertive Community
Treatment werd doorheen de jaren intensief geëvalueerd. Graig Coldwell en William Bender
publiceerden in 2007 een meta-analyse van randomized trials over de effectiviteit van Assertive
Community Treatment wanneer ingezet bij thuislozen met ernstige geestelijke gezondheidsproblemen. Assertive Community Treatment bleek zowel in het terugdringen van thuisloosheid als
in het verminderen van de symptomen die gepaard gaan met de geestelijke gezondheidsproblemen
beter te werken dan andere case management modellen (Coldwell & Bender, 2007).
Critical Time Intervention
Enkele deelnemers verdiepten zich in Critical Time Intervention (CTI). Ze deden dit aan de hand
van de website van Impuls – onderzoekscentrum maatschappelijke zorg en ‘Bruggen bouwen, de
CTI interventiegids (Beune, Bovenberg, Hemert, Plas, & Veenstra, 2009; De Vet, Lako,
Beiersbergen, Jonker, & Wolf, 2016; Impuls - onderzoekscentrum maatschappelijke zorg, 2016).
CTI is een gestructureerde en in tijd beperkte interventie voor sociaal kwetsbare mensen die een
kritische transitie doormaken. Een voorbeeld van zulke transitie is de overgang van een
maatschappelijke opvangvoorziening of een penitentiaire inrichting naar begeleid of zelfstandig
wonen. Voor cliënten kan deze transitie veel spanning veroorzaken met alle risico op controleverlies
en terugval, maar het kan tegelijkertijd de bereidheid van cliënten om te veranderen vergroten. CTI
speelt hierop in door cliënten in deze periode emotionele en praktische steun te bieden. Daarnaast is
CTI erop gericht om verbindingen van de cliënt met zijn sociaal en professioneel steunsysteem te
ontwikkelen en te versterken. In Nederland werkte Judith Wolf materiaal uit voor de begeleiding van
dakloze mensen en mishandelde vrouwen (Wolf, 2016).
De deelnemers aan de leergroep die het materiaal doornamen ervaren het als een voor hun settingen
waardevolle methodiek. Hij is speciaal ontworpen om te worden ingezet op die kantelmomenten
waar ze in residenties vaak en soms heel bruusk moeten loslaten, of waar ze hun hulpverlening
beginnen. Bijvoorbeeld: de cliënt krijgt uiteindelijk en plotsklaps een sociale woning en moet
verhuizen binnen drie dagen. De essentie is dat CTI wordt ingezet wanneer een crisis bij cliënt
dreigt. Eén deelnemer noemt CTI bemoeizorg in kantelmomenten, de methodiek heeft heel wat
kenmerken van outreachende hulpverlening en klampt stevig aan. Startpunt voor de begeleiding is
de omgeving die zich zorgen maakt: hulpverleners, buren, familie, werk, arts, … Er wordt dus niet
gewacht op een hulpvraag van de potentiële cliënt om een interventie te starten. Dit heeft z’n
invloed op de eerste gesprekken: die gaan over vragen zoals: Waarom is je omgeving bezorgd? Waar
heeft je omgeving last van? Wat heb jij nodig?
CTI werkt op 6 leefgebieden (vanuit psychiatrie) maar andere thema’s kunnen ook aangereikt
worden (vb ‘veiligheid’ in vrouwenopvang’ en ‘dagbesteding’ in opvang .) De interventies zijn
binnen CTI strikt beperkt in tijd: de maximum begeleidingsduur is negen maanden. Die maximum
begeleidingsduur wordt ook opgedeeld in drie fasen:
De eerste fase bestaat uit structureren: hierin wordt er een hulpverleningsrelatie uitgebouwd en
wordt er op onderzoek gegaan naar de problemen waarmee de cliënt wordt geconfronteerd, maar
tegelijk ook naar hulpbronnen in de omgeving van de cliënt. In het opbouwen van de relatie staat
duidelijkheid voorop: wat mag de cliënt wel en niet van de hulpverlener verwachten en vice versa.
Na deze uitgebreide verkenning van de vertreksituatie wordt er een keuze gemaakt m.b.t. de
leefgebieden waar prioritair zal worden op ingezet. In functie van de gemaakte keuze boren cliënt en
hulpverlener bestaande hulpbronnen aan waar die er zijn en gaan ze op zoek naar mogelijkheden om
hiaten in het netwerk van de cliënt in te vullen. De begeleiding is in deze eerste fase vrij intensief.
In de tweede fase, de testfase, is de begeleiding minder intensief en wordt er vooral gemonitord of
de hulpbronnen volstaan om binnen de gekozen leefgebieden gewenste resultaten te boeken.
Wanneer in de praktijk blijkt dat er ander leefgebieden belangrijker blijken dan de gekozen
leefgebieden, of dat bestaande hulpbronnen toch niet de verwachte hulp bieden wordt het plan
bijgesteld. De intensiteit van de hulpverlening wordt hier met een derde verminderd t.a.v de eerste
fase.
In de derde fase wordt de intensiteit teruggebracht tot de helft van die in de eerste fase. De
monitoring van de tweede fase wordt doorgezet, maar de aandacht verschuift naar het overdragen
van verantwoordelijkheid naar zowel de cliënt zelf als mensen of diensten binnen zijn of haar
netwerk. Afscheid nemen wordt ook uitdrukkelijk vermeld als een aspect van deze laatste fase. Dit
laatste vonden de deelnemers aan de leergroep tegelijk logisch en goed gevonden. Het traject van
veel mensen waarmee ze werken telt dikwijls veel abrupt verbroken relaties. Soms omdat relaties
spaak liepen, maar te vaak ook omdat er gewoon te weinig aandacht gegeven wordt aan het moment
van afscheid nemen bij bijvoorbeeld het verlaten van opvang, het beëindigen van een
begeleidingstraject, weggaan uit een buurt, ... Ook afscheid nemen is een aspect van functioneren in
netwerken én een aspect dat kan geleerd worden.
Eigen Kracht Conferentie
Steunpuntstafmedewerker Kristin Nuyts stelde de Eigen Kracht Conferentie (EKC) als methodiek
voor.
EKC is ontstaan uit Family Group Conferencing, ontwikkeld in Nieuw-Zeeland en is via Nederland
(2000) naar België (2005) gekomen. De methodiek werd aangewend in de CGGZ (2005) en verder
uitgewerkt in de integrale jeugdzorg (2007). In België biedt de vzw EKC.be de eigen krachtconferenties aan http://www.eigen-kracht.be/.
De visie en het theoretisch kader achter de EKC steunt op drie pijlers. Actief burgerschap is een
eerste: dit gaat over het bevorderen van samenredzaamheid door burgers en het inzetten op ‘eigen
regie’. Vraaggestuurd zijn is de tweede pijler: het netwerk bepaalt zelf welke hulpverlening ze
aanvullend willen inschakelen. De derde pijler is de strenghtbenadering: mensen hebben zelf
krachten en talenten en ook in de omgeving bevinden zich krachtbronnen die kunnen worden
ingezet.
Het verloop van een EKC-traject: In principe kan iedereen aanmelden. In de praktijk gebeurt dit
vaak door een hulpverlener. De vrijwillige instemming van de cliënt is bij EKC een voorwaarde. De
voorbereiding voor het traject neemt 6 tot 8 weken in beslag. De eigenlijke conferentie is een
samenkomst op één dag. Meestal duurt deze ongeveer vijf uur. De conferentie verloopt in drie fasen:
de informatiefase, besloten tijd en de voorstelling van het plan.
Tijdens de informatiefase krijgen de aanwezigen op de conferentie alle informatie die ze willen en
die nodig is. De coördinator die het proces begeleidt (zie verder) kan in de aanloop naar de
conferentie contact opnemen met de aanmelder/hulpverlener om in de eerste ronde bepaalde zaken
toe te lichten. Dat kan heel gericht en informatief zijn over bepaalde problematieken, ziektebeelden,
thematieken of werkwijzen. Maar ook meer algemeen de eigen ‘kijk van de hulpverlener op’
bepaalde processen of situaties kan aan de conferentie meegegeven worden.
Het tweede deel, het kerndeel, is de besloten overlegfase. Tijdens het besloten gedeelte is het
netwerk zelf aan zet. De coördinator en eventueel aanwezige hulpverleners verlaten de conferentie.
Nu overleggen alleen de deelnemers die behoren tot het sociaal netwerk met elkaar. Vaak gedurende
meerdere uren, tot er overeenstemming bestaat over een plan.
In de derde fase wordt het plan gepresenteerd aan de coördinator en eventuele hulpverleners. De
coördinator overloopt of alles duidelijk en werkbaar is voor iedereen. Ook praktisch worden alle
punten grondig overlopen zodat iedereen goed weet waar ze zich toe engageren en hoe alles zal
verlopen. Na afloop wordt ook afgetoetst of het plan veilig en wettelijk is en voldoet aan de vooraf
bepaalde voorwaarden van een gemandateerde voorziening of (jeugd)rechter.
Na de conferentie is er ook de opvolging van het plan. Eén en drie maanden later neemt de
coördinator nog eens contact op met enkele mensen uit het netwerk (die zich daarvoor opgaven)
om na te vragen hoe de uitvoering van het plan loopt. Maar het is niet de bedoeling dat de
coördinator een nieuwe gezinscoach, trajectbegeleider of wat dan ook wordt. Hij of zij ‘komt en
gaat’ voor een afgebakende periode en met één duidelijk doel: de conferentie faciliteren. Cliënten
blijven zo maximaal eigenaar van de oplossing. De opvolging moet verder met de hulpverlening
afgestemd worden (als een onderdeel van het plan).
Een onafhankelijke coördinator faciliteert het hele proces en ondersteunt de betrokkenen bij de
organisatie van de conferentie. Deze coördinator is geen professional, maar een geëngageerde
burger, een vrijwilliger die een driedaagse opleiding kreeg. Hij/zij zoekt mee uit wie er allemaal
aanwezig moet zijn, informeert en motiveert mensen, zoekt naar oplossingen voor de
onvermijdelijke “ik-kom-niet-als-die-komt” reacties en zorgt mee voor de praktische organisatie.
Deze vrijwilliger is niet verbonden aan een hulpverleningsorganisatie en heeft geen enkel belang bij
de inhoud en de uitvoering van het plan dat een conferentie uitwerkt. Vanuit de visie van actief
burgerschap is er bewust gekozen om met vrijwilligers te werken. De vrijwilliger kan ook niet als
‘expert’ worden aangesproken en zit daardoor in de positie om veel meer neutraal te blijven. Dat
werkt minder sturend enerzijds en anderzijds geeft het de familie ook meer ruimte om vrijuit te
spreken zodat de familie maximaal zelf aan zet kan blijven.
De cliënt heeft de regie in handen maar kan voor het delen van het plan professionele hulp
inschakelen. EKC beoogt informele hulp zoveel het kan en een tandem met professionele hulp waar
nodig. Wanneer er op deze conferentie een plan kan worden gemaakt wordt dit in het overgrote deel
van de gevallen ook uitgevoerd. Het uitvoeren van het plan gebeurt in een tandem met de
professionelen maar het plan blijft wel uitdrukkelijk het plan van de deelnemers aan de conferentie.
Zet op je website een rubriek met weblinken
Ook online en via een eenvoudige website, zoals de meeste werkingen die ondertussen hebben, kan
je een rol spelen in het verbreden van het netwerk van cliënten. Het vraagt minder tijd dan het
aanleggen van bijvoorbeeld een pagina met veelgestelde vragen (FAQ’s) én het biedt kansen om
netwerken van gebruikers te verbreden. In plaats van alle informatie zelf te verzamelen en te
verspreiden biedt je gebruikers een pagina aan met linken naar sites waar ze betrouwbare informatie
kunnen vinden. Weak ties online.
Maak heldere teamafspraken over hoe je in de hulpverlening sociale netwerksites gebruikt
Philippe Bocklandt ziet het gebruik van sociale netwerksites in de hulpverlening sluipen langs de
achterdeur. Hierover is er in de meeste organisaties en deelwerkingen nog geen beleid. Tegelijk zijn
sociale netwerksites en apps zoals facebook zowel bij hulpverleners als bij cliënten al goed
ingeburgerd. Het is dan ook verleidelijk om, bijvoorbeeld wanneer er een intake gepland staat van
een cliënt, zijn facebook of andere profielen te gaan bekijken. Toch heeft wat je op zo’n facebook
profiel ziet een impact op het intakegesprek en/of op de verdere begeleiding.
Het advies van Philippe is even eenvoudig als duidelijk: doe het niet. Het is problematisch op vele
vlakken: Juridisch: wat doe je met de informatie die je daar ziet? Neem je ze mee op in het dossier
over je cliënt? Je cliënt heeft daar inzage in dus dat zorgt al dadelijk voor een knoop. Ethisch, zonder
medeweten van de cliënt op zoek gaan naar al dan niet relevante informatie over hem of haar om
daar dan al dan niet iets mee te doen, op welk spoor zet dit je relatie? Relationeel: hoe spoort dit met
het vertrouwen dat we als hulpverleners zo belangrijk vinden?
En het werkt ook andersom: heel wat hulpverleners hebben één facebookprofiel, ook cliënten
kunnen, en zullen, dit gaan bekijken. Het is dus belangrijk om ook in functie hiervan na te denken
over wat je op je facebookprofiel zet. Een beperkt aantal facebookgebruikers maakt ondertussen,
tegen de regels van facebook in, ook gebruik van meerdere facebookprofielen. BV: Ronny CAW en
Ronny Hondenschool, …
Agendeer online incidenten op intervisie
Een voorbeeld van een online-incident: Je komt als hulpverlener je cliënt online onbedoeld tegen op
een forum, in reacties, in een getagde foto waar hij kelner is op een terras, …. Teruggrijpen naar
off-line equivalenten kan helpen om je verdere acties te plannen. Al moeten die daarna ook weer
terug vertaald worden naar de onlinecontext. Het equivalent in het echte leven is bijvoorbeeld dat je
je cliënt op een terrasje ziet zwartwerken terwijl je in de budgetbegeleiding die je met hem voert hier
geen inkomsten van ziet. Hoe ga je hier mee om wanneer je zelf op dat terrasje belandt? Wanneer je
het vanop een ander terras ziet? Wanneer iemand het je vertelt? En wat betekent dit wanneer het
online gebeurt?
Bespreking van de middelgrote interventies
Foto’s als werkinstrument
Het idee uit het onderzoek van Moxley en zijn collega’s om met foto’s te werken triggert reacties. Het kan inderdaad
zo eenvoudig zijn: Veel thuislozen hebben een smartphone waarmee foto’s kunnen worden genomen, en nemen ook
vaak foto’s. En op de meeste deelwerkingen ligt wel een klein en perfect bruikbaar digitaal toestelletje ergens in een
kast te niksen. Je kan vragen aan je cliënten om foto’s te trekken van mensen of plaatsen waar of waarbij ze zich goed
voelen. Dit levert vaak goede aanknooppunten op voor gesprekken over hun netwerk.
Werken met peers: de jeugdadviseurs
Dichter bij huis zijn er de ervaringen met jeugdadviseurs bij de JAC’s. Uit de infofiche die CAW Oost-Brabant
maakte over hun jeugdadviseursopleiding: “Een jeugdadviseur word je niet, een jeugdadviseur ben je al. Het zijn
gewone jongeren die goed kunnen luisteren en raad geven, heel open en sociaal zijn, begaan zijn met leeftijdsgenoten,
mondig zijn maar ook kunnen zwijgen als het moet. Jongeren die je zeker in vertrouwen kan nemen.”
In de voorbeeldprofielen in de infofiche vermelden de medewerkers van het JAC expliciet thuisloze jongeren en jongeren
in opvangsituaties: ‘Said: 16 jaar, afkomstig uit Irak, woont bij ouders, volgt OKAN onderwijs, leren kennen via
Jeugdhuis Den Tube; Mustafa: 18 jaar, afkomstig uit Afghanistan, niet begeleid minderjarige, woont alleen met
begeleiding van het JAC; Nébihe: 20 jaar, afkomstig uit Marokko, zit op internaat, studeert jeugd- en
gehandicaptenzorg in TKO; Kevin: 22 jaar, verblijft op Halte 51, geen diploma, werkloos; Sofie: 19 jaar, zit op kot
in Leuven, studeert de richting kinderen, jongeren en welzijn; Eline: 18 jaar, via JAC terechtgekomen in voorziening
BJZ, studeert toerisme, psychosociale begeleiding via JAC; Silke: 16 jaar, nieuw samengesteld gezin, studeert STW in
Sancta Maria‘ (CAW Oost-Brabant, 2013).
Afbakening in de tijd en faseren
Strikt afbakenen in de tijd en faseren, zoals in CTI, heel wat hulpverleners, erkennen de deelnemers deemoedig,
hebben er moeite mee. Maar het kan wel helpen om sneller te gaan in het verkennen van het netwerk en het op zoek
gaan naar hulpbronnen. Wanneer die strikte afbakening er niet is, is er meestal wel iets dat dringender is dan op zoek
gaan naar een hulpbron. Of lijkt het allemaal sneller te gaan als je het snel even zelf doet. Elkaar als hulpverlener
kritisch bevragen over de tijd dat een begeleiding duurt blijkt in teams een taboe. Dit staat goede hulpverlening in de
weg. Negen maanden is een behoorlijke periode waarin heel wat kan worden bereikt. Wanneer resultaten na zulke
periode uitblijven of er niet kan worden losgelaten is dat op z’n minst reden tot een ernstig gesprek.
Een duidelijk einde en tijd voor afscheid
De bedenking die de deelneemsters maakten bij de bespreking van CTI over afscheid kan op bijval rekenen. ‘Die zorg
voor de duidelijke inhoud en het moment van afscheid is zo anders dan hoe wij vaak nazorg een invulling geven. Onze
nazorg is dikwijls heel diffuus in inhoud en uitdovend. Dit biedt geen echt eindpunt. De andere deelnemers geven ook
aan dat er aan het goed nemen van afscheid geen aandacht en tijd geschonken kan worden. In CTI wordt dit echt
gepland, wordt er zorgvuldig mee omgegaan. Een sterk punt waaruit, als het om netwerken gaat, veel geleerd kan
worden, ook buiten CTI.
Samen voorbereid zijn op crisissen
Een ander aspect dat in het oog viel bij CTI is het feit dat crisismanagement één van de zes leefgebieden is die
systematisch aan bod komen. Het denkwerk hierachter is dat het niet ondenkbeeldig is dat de cliënt na zijn CTIperiode in een crisis beland. Zo’n crisis kan op zijn beurt als een sneeuwbal weer voor tal van andere crises zorgen. De
begeleider wapent de cliënt hiertegen. Hij kan hem helpen al ver van tevoren een crisis te herkennen en manieren te
bedenken om die te voorkomen. Een voorbeeld uit ‘Bruggen bouwen’: Met familie wordt afgesproken dat de cliënt bij
een psychose een maand lang zijn medicijnen inneemt in het bijzijn van een gezinslid (Beune et al., 2009).
Veel aandacht trok het document ‘toestemmingsverklaring’ waarin een cliënt het CTI-team toestemming gaf voor het
uitwisselen van cliëntinformatie. Het CTI-team belooft in dit document, bij verwijzing, alleen die gegevens door te geven
die voor de instellingen belangrijk zijn en zorgvuldig met de persoonlijke gegevens om te gaan (Psychiatrieweb, 2009).
Volgens sommige deelnemers een nuttig en noodzakelijk instrument om in tijden van crisis verlamming bij de
hulpverleners tegen te gaan. Voor deze deelnemers is het een spijtige zaak dat de sectorafspraken over het omgaan met
cliëntinformatie zulke afspraken in de CAW’s onmogelijk maken. De sectorafspraak is inderdaad dat er nooit aan
de cliënt gevraagd wordt om een blanco cheque te ondertekenen die het centrum toelaat om allerhande informatie op te
vragen zonder hiervoor telkens de toelating van de cliënt te vragen. De toestemmingsverklaring waarover het hier gaat is
een voorbeeld van zo’n blanco cheque.
Aan de andere kant gaan de sectorafspraken wel vrij uitgebreid in op de mogelijkheid om informatie op te vragen
zonder zijn toestemming. Punten die moeten meegenomen worden in deze overweging zijn:
1.
2.
3.
4.
5.
Welk doel wil ik bereiken met het verstrekken/opvragen van informatie?
Kan dit doel ook bereikt worden zonder dat ik informatie aan een ander verstrek/opvraag?
Heb ik alles gedaan om de toestemming van de cliënt te krijgen? Zo niet, waarom was dit niet mogelijk?
Weegt de schade die ik voor de cliënt wil voorkomen op tegen het belang dat de cliënt heeft bij geheimhouding?
Wordt de geheimhoudingsplicht zo min mogelijk geschonden? Het is belangrijk dat u alleen die informatie
uitwisselt die de ander nodig heeft om het belang van de cliënt te dienen en het gevaar af te wenden.
Verstrek/vraag geen informatie die hiervoor niet terzake doet.
6. Wanneer wordt de cliënt ingelicht?
Dezelfde punten gelden bij een beslissing om informatie door te geven aan een andere dienst over de cliënt, zonder diens
toestemming (Steunpunt Algemeen Welzijnswerk, 2008).
Alle aanwezige deelnemers aan de leergroep erkenden wel de verlamming die bij hulpverleners in de praktijk optreedt
in crisismomenten. Vooraf met de cliënt goede afspraken maken over wat je als hulpverlener zelf kan doen in zulke
momenten en wat andere mensen in het netwerk kunnen doen én deze afspraken snel oproepbaar maken is een punt
om mee te nemen. Al te vaak staan hulpverleners verlamd toe te kijken op hoe een cliënt in een korte crisisperiode de
ene brug na de andere opblaast in een moeizaam opgebouwd netwerk.
De groep groter maken
Uit de voorstelling van EKC bleek uit de valkuil dat de zwaarte van het plan vaak bij dezelfde mensen ligt. Het
vergroten van de bestaande groep vermindert dit risico en verhoogt de kans op zelfcorrectie. Hier kunnen nieuw te
zoeken personen in het netwerk een rol spelen. Kleine momenten van steun die niet veel inspanning vragen voor iemand
die niet tot het kleine en vaak gesloten groepje rond een cliënt behoren kunnen voor de enkelen die erg veel bevraagd
worden veel verlichting betekenen en geven het gevoel dat ze er in hun zorg voor de cliënt niet alleen voor staan. Ligt er
hier een kans voor weak ties? Deze bedenking geldt zeker ook buiten de context van EKC.
Netwerkverbreding verschilt ook wezenlijk van ‘het herstel van vroegere contacten’. Het netwerk wordt verbreed in het
kader van het verkennen van een probleem en het zoeken van en implementeren van oplossingen. Vrij instrumenteel
dus. Herstel van bijvoorbeeld verbroken familiebanden is geen doel op zich. Hoe breed is breed? De ruimere kring rond
een cliënt telt als een EKC-vuistregel meer dan vijf mensen. Met vijf mensen of minder is het risico op overbelasting te
groot en de kans op slagen klein.
Balanceren tussen wel of niet tussenkomen en/of overnemen
Een in het oog springend verschil tussen EKC en CTI is de kijk op interventie door de hulpverlener/professional.
Wanneer we het scherp stellen: In het EKCverhaal wordt een evolutie geschetst van een oud en achterhaald
‘reddersmodel‘naar de stralende toekomst waarin hulpverleners er van uitgaan dat ‘cliënten hun leven zelf kunnen
dragen en er verandering in kunnen brengen’.
CTI zet zich aan de andere kant van het continuüm: Er zullen zich in de niet zo verre toekomst crisissen voordoen.
Op die momenten zijn er hulpverleners/professionals nodig die reddersgewijs en gewapend met een blanco cheque (cfr.
supra) tussenkomen en doen wat nodig is. De deelnemers aan de leergroep pikten op dat Critical Time Management
kan inhouden dat de hulpverleners het overnemen: bijvoorbeeld door een appartement leeg te maken. In de casus die
werd besproken waren er vele organisaties betrokken maar niemand reageerde toen de cliënt ontspoorde. Het is te
zeggen: iedereen bood hulp aan maar die hulp werd geweigerd door de cliënt. In zulke situaties moet iemand het durven
over te nemen. Zich bemoeien, ja zelfs de cliënt overrulen. Wanneer dit in een situatie als deze niet gebeurt zullen er
uiteindelijk hoge kosten zijn voor de cliënt voor het opruimen van het appartement. CTI zit hiermee op de lijn van wat
in Nederland bemoeizorg is gaan heten en in het Engels Assertive Community Treatment wordt genoemd.
In Vlaanderen schreven Koen Vansevenant, Axel Liégeois en Marc Eneman al over dit vraagstuk. Vansevenant
schetst de drie ethische invalshoeken van waaruit naar deze vraagstukken kan worden gekeken: de sociale
grondrechtenethiek, de wederkerige zorgethiek en de individuele bestaansethiek, ofte het recht op autonomie en
zelfbeschikking. Bemoeizorg houdt volgens deze auteur rekening met het recht op autonomie en zelfbeschikking maar
de hulpverlener zal in verhouding tot de twee andere ethische invalshoeken de grenzen van die autonomie voorzichtig
aftasten. Op die manier ziet hij bemoeizorg als een tegenpool van zowel rigiditeit, willekeur, verstikkende caritas,
grenzeloze zelfbeschikking als onverschillige permissiviteit (Vansevenant, 2001).
Axel Liégeois en Marc Eneman werkten voor de begeleidingscommissie ethiek in de geestelijke gezondheidszorg van de
Broeders van Liefde in Vlaanderen een ethische reflectie uit op bemoeizorg. Hun ethisch perspectief is dat van de
relationele mensvisie, wat bij Vansevenant de wederkerige zorgethiek heet, of in zijn doorgeschoten vorm, verstikkende
caritas. De auteurs linken de verantwoordelijkheid die een cliënt voor een bepaald levensdomein kan opnemen aan zijn
beslissingsbekwaamheid op dat vlak. Beslissingsbekwaamheid plaatsen de auteurs op een continue lijn van voldoende
beslissingsbekwaam, via gedeeltelijk beslissingsbekwaam tot onvoldoende beslissingsbekwaam of zelfs volledig
beslissingsonbekwaam. Beslissingsbekwaamheid is ook een specifiek concept, zowel in de tijd als naar het
levensdomein. Iemand kan onvoldoende beslissingsbekwaam zijn op het ene moment, maar wel op een ander moment.
Bovendien kan die persoon onvoldoende beslissingsbekwaam zijn voor het ene levensdomein, maar wel voldoende
beslissingsbekwaam voor een ander levensdomein. Dialoog tussen de verschillende betrokken partners is de beste weg
om de beslissingsbekwaamheid te evalueren. Op basis van de gradaties in beslissingsbekwaamheid op bepaalde
levensdomeinen en op bepaalde momenten kunnen verschillende gradaties van verantwoordelijkheid worden
onderscheiden. Op zijn beurt kunnen aan deze gradaties van verantwoordelijkheid gradaties van bemoeizorg worden
gekoppeld (Liégeois & Eneman, 2017). Dit leidt tot onderstaand schema:
Wat in zowel CTI als EKC aan bod komt is het verbreden van het netwerk en het inschakelen ervan. Ook bij
Eneman en Liégeois komt dit aan bod. Zij hebben het over naastbetrokkenen en gaan ervan uit dat zorgverleners hen
in de bemoeizorg betrekken voor zover de persoon met psychiatrische problemen daarmee instemt.
Enkele deelnemers aan de leergroep gaven aan dat het niet noodzakelijk gaat om beslissingsbekwaamheid. Het gaat
soms ook over niet tot handelen komen. Ze gebruiken hiervoor de uitdrukking ‘het laten slieren’. Wordt gebruikt
wanneer een cliënt aan het "slieren" is. De term komt uit de spinners-en weverswereld, wat verklaart dat enkel de
deelnemers uit Oost- en West-Vlaanderen vertrouwd waren met het begrip. Jacobus van Ginneken geeft volgend
voorbeeld van het gebruik van de uitdrukking: “Sommige ketenhouders laten de keten, in plaats van ze te herpakken,
door hunne handen glijden - dat is laten slieren, hetgene zoo min als laten schieten, niet en deugt”(Ginneken, 1914).
Een andere bedenking hierbij is dat het functioneren in een netwerk enige coördinatie veronderstelt die er, ook in
netwerken met professionals, niet altijd is. ‘Het is zoals bij volleybal, iedereen kijkt naar iedereen, en ondertussen
raakt de bal de grond.’ Beide bedenkingen lijken in te houden dat niet alleen naar beslissingsbekwaamheid moet
worden gekeken maar ook naar het tot handelen komen. En dit niet alleen van het individu, de cliënt, maar van het
netwerk errond. Een set vragen naar analogie met die die in de sectorafspraken omgaan met cliëntinformatie worden
vermeld, cfr supra, zou hier in de praktijk meer richting kunnen geven.
Opletten dat we groepsinterventies en kritische interventies niet uit het oog verliezen
Enkele deelnemers leggen de link tussen Housing First en de kritische kant van het werken met thuislozen. De
bedenkers van Housing First zagen een woonst in de eerste plaats als een recht. Niet als een beloning van het belopen
van een woonladdertraject. Vooral bezig zijn met individuele interventies en individuele cliënten brengt het gevaar met
zich mee dat we als hulpverleners ook thuisloosheid gaan zien als een individueel probleem of een individuele schuld
waarvoor in hoofdzaak individuele oplossingen moeten worden gezocht. Groepswerk, bijvoorbeeld in inloopcentra, speelt
een belangrijke rol in het tegengaan van dit denken.
Kansen in het facebook et al. verhaal
Een facebookprofiel geeft een inkijk in het sociale netwerk van je cliënt en hoe hij of zij in alvast het onlinegedeelte
ervan omgaat met dat netwerk. Je kan z’n profiel bekijken in functie opdrachten waar hij voor staat: een woonst
zoeken, werk zoeken, … Of je kan z’n facebook-netwerk in beeld brengen in functie van een heel concreet op te lossen
probleem zijn: Wie kan er je helpen verhuizen? Philippe Bocklandt verwees in dit verband ook naar de publicatie van
een Steunpuntcollega: Gebruik van facebook als organisatie (Daniella Provost, 2017).
Grote interventies
Andere op stabiele huisvesting gebouwde interventies
Waar Housing First sterk focust op alleenstaande thuislozen blijkt dat ook bij gezinnen met kinderen
stabiele huisvesting in belangrijke mate gerelateerd is aan het bij elkaar houden van de familiestructuur (Nolan, Broeke, Magee, & Burt, 2005; Tischler, 2008). Patrick Fowler en Dina Chavira
onderzochten in een randomized controlled trial de effecten van het Familiy Unification Program in
de Verenigde Staten. Ook hier zorgt stabiele huisvesting voor een verminderd risicio op uithuisplaatsing van kinderen (Fowler & Chavira, 2014).
Beleid van je deelwerking
Hoe bouw je een buddywerking uit? Hoe ondersteun je een buddywerking? Hoe rekruteer je
kandidaten voor een buddywerking? Wat kan je als team doen om mensen beter toe te leiden naar
organisaties die in de omgeving bestaan? Hoe gaan wij als deelwerking om met de mensen die in de
buurt van onze werking wonen? Zijn we actief in de buurt waarin we werken? Hebben we, gekeken
vanuit het perspectief van netwerken van cliënten, als team wel het juiste netwerk om hieraan goed
te kunnen werken? Voeten op de grond: allemaal goed en wel, maar wat kan er op dit vlak in een
deelwerking die voorziet in kortdurende opvang. Of in een vluchthuis met een geheim adres? Wat
kan er online op dit vlak? Werken met de peergroup. Wat is de sterkte hiervan en hoe kunnen we
hier bewuster mee omgaan?
Huisdieren
Een deelneemster linkt het punt over het belang van weak ties aan huisdieren. In heel wat opvangplaatsen is de regel:
geen dieren. Voor heel wat mensen is dit een belangrijke drempel: “Ik kom niet als m’n huisdier niet mag meekomen”.
Veel herkenning in de groep: een hond kan bijvoorbeeld een extra kanaal zijn naar weak ties. Je moet ermee naar
buiten, je wordt aangesproken door andere hondenliefhebbers, je komt met andere mensen in contact bij een
hondenweide … .
Een opvangcentrum ging creatief aan de slag. Honden kunnen er inderdaad niet terecht, maar ze kunnen wel gratis
terecht in een asiel dichtbij. Voorwaarde is wel dat de cliënt vrijwilligerswerk doet op het asiel. Heel wat weak tievliegen in één klap. Ook het Praktijkboek herankering besteedt een hoofdstuk aan huisdieren (Baes, Dekuyvere &
Lescrauwaet, 2013). Een andere deelnemer merkt dat meer en meer sociale huisvestingsmaatschappijen, naast het
verbod op huisdieren, ook een gedoogbeleid hanteren. In dit kader dook een vraag op m.b.t. katten:
Er leefde een tijdje geleden een debat over het feit of een huurcontract je kon verbieden om een kat te houden. En indien
ja, wat de waarde was van zulk een verbod. De Huurdersbond maakte hierover een uitgebreide interne nota: hun
conclusie: De rechtspraak over de draagwijdte van een verbod op het houden van huisdieren is nog steeds uiteenlopend,
en vooral bij de lagere rechtspraak (de vrederechters) zien we sterk uiteenlopende vonnissen. De huurdersbonden en het
VHP verdedigen die rechtspraak en rechtsleer die stelt dat wanneer de verhuurder een contractueel verbod op het
houden van huisdieren wil laten naleven door de huurder, hij redelijke argumenten moet leveren waarin hij aantoont
dat deze dieren voor overlast zorgen of schade berokkenen aan het gehuurde goed. Kan de verhuurder dit niet aantonen
dan dreigt hij een misbruik van recht te begaan en dreigt zijn verbod in te druisen tegen artikel 8 van het E.V.R.M.
(Europees verdrag van de Rechten van de Mens) dat het recht op eerbiediging van het gezinsleven van eenieder
waarborgt (Inslegers, 2013).
Beleid van het CAW
Een begeleider van de leergroep liet een ballonnetje op: Het in kaart brengen van, en betrekken van
mensen uit het netwerk van mensen is vaak een werk van lange adem. Die lange adem lijkt inherent
afwezig in kortere trajecten zoals opvang. De tendens om meer in te zetten op begeleid zelfstandig
wonen biedt dan logischerwijs meer perspectieven. Als achtergrond bij deze stelling verwees de
begeleider naar een vraag uit de nulmeting dak- en thuisloosheid relevant. Per dak- of thuisloze die
zich in de periode dat het onderzoek liep in de thuislozenzorg aanmeldde werd aan de hulpverlener
gevraagd welke woonvorm hij of zij op dat moment het meest geschikt achtte voor de cliënt.
Residentiële
thuislozenzorg
CAW’s
(n= 755)
Begeleid (zelfstandig)
wonen CAW’s
(n= 960)
Doorgangswoningen
OCMW’s
(n= 551)
Zelfstandig wonen
Wonen met
ondersteuning,
residentieel
31%
19.1%
32.2%
19.1%
52.9%
19.1%
Wonen met
ondersteuning,
individueel
46.1%
62.7%
33.6%
De cijfers stemmen tot nadenken: Volgens de hulpverleners is een derde tot de helft in staat om
zelfstandig te wonen. In de residentiële thuislozenzorg geven de hulpverleners aan dat voor minder
dan één vijfde van de cliënten die op dat moment werden opgevangen residentiële thuislozenzorg
het meest geschikt was voor de cliënt. Toen deze cijfers achteraf met hulpverleners werden
besproken schreven zij deze cijfers toe aan het gebrek aan betaalbare woningen voor deze groep
(Meys & Hermans, 2014).
Dit zette een geanimeerd gesprek in gang.
Wat kan er wél in korte opvang?
Eén van de vragen uit de lange lijst hierboven is hoe hulpverleners kunnen omgaan met de beperkingen die het werken
in een opvangcentrum voor opvang van korte duur, maximum 21 dagen, met zich meebrengt. Is het in zulke setting
wel realistisch om het te hebben over het versterken van netwerken van cliënten? Er moeten nieuwe gasten worden
onthaald, er moet op korte tijd veel administratief in orde worden gebracht, het komen en gaan van gasten brengt
spanningen met zich mee, er moet permanentie worden gedaan, ... en na maximum drie weken vertrekken de gasten.
Terechte bedenking, en eentje waarmee heel wat werkingen kampen en oplossingen zoeken: In CAW Antwerpen
verdeelt men de taken nu anders. Er zijn hulpverleners die werken in de kortdurende opvang en daar alle rollen die
met opvang te maken hebben op zich nemen. Maar iedere cliënt in de kortdurende opvang wordt van in het begin van
zijn of haar verblijf ook gekoppeld aan een individuele begeleider die hem of haar opvolgt doorheen het ganse traject.
Dus ook in het traject dat volgt na de kortdurende opvang. Zo kunnen bruggen die worden gelegd in de eerste drukke
en korte periode nadien verder worden opgevolgd en uitgediept.
Een andere oplossing, of deel van een oplossing is de andere invulling die wordt gegeven aan permanentie. Waar
permanentie vroeger inhield dat er een hulpverlener in huis was en de telefoon opnam, betekent het nu dat er iemand de
permanentie-gsm bij zich heeft. Maar deze persoon kan met deze telefoon ook met een gast op pad zijn naar een studio
of naar een andere dienst.
Housing First
De bevindingen van Philip Yanos m.b.t. stabiele huisvesting en integratie in sociale netwerken als die
van Christine Helfrich en Dara Chan (cfr. supra) wijzen, wat concrete aanpakken betreft, duidelijk in
de richting van een methodiek zoals Housing First. Dit model voorziet quasi onmiddellijke toegang
tot huisvesting vanuit de straat voor daklozen met een bijzonder kwetsbaar profiel: langdurige
dakloosheid, gezondheidsproblemen, verslavingen. Er wordt verwacht dat de nieuwe bewoner, zoals
elke huurder, zijn huur betaalt en de condities van het huurcontract respecteert. Een woonbegeleidingsteam ondersteunt de bewoner via integrale begeleiding. Hiermee gooit Housing First de logica
van het woonladderdenken om: huisvesting is de eerste stap en de toegang is niet onderworpen aan
voorwaarden (behalve de voorwaarden die ook gelden voor alle andere huurders: de huur betalen en
de voorwaarden van het huurcontract naleven).
De tussentijdse resultaten van het Housing First project in Vlaanderen bevestigen deze logica.
Gemeten met het Outcomes Star-instrument stijgen de uitkomsten wat betreft sociale contacten na
12 maanden Housing First van 4,9 naar 5,9, gemeten op een schaal van 10 (Brosius, 2016; MacKeith,
2011).
Aanwervingsbeleid
De literatuurscan vestigde de aandacht op de manier waarop St Mungo’s in het Verenigd Koninkrijk
thuislozen opleidt en aanwerft. Deze thuislozenwerking ontwikkelde in 2008 een trainingsprogramma dat mensen die thuisloos waren de kans geeft om de kennis en vaardigheden op te doen
die nodig zijn om in de thuislozensector te werken. De opleiding staat enkel open voor mensen die
ooit thuisloos waren. De opleiding biedt 12 maanden betaald werk, een omvangrijk opleidingstraject
en de kans op verdere bijscholing als kok of werker in de gezondheids- en welzijnssector.
Bij St Mungo’s werken 1200 mensen. 9% daarvan was ooit thuisloos. In 2014 waren er al 98 mensen
die de opleiding volgden. 95% van hen brachten de opleiding tot een goed einde. En 64% van de
mensen die de opleiding volgden waren in 2014 nog in dienst van St Mungo’s (St Mungo’s, 2014).
Werken met ervaringsdeskundigen
Het voorbeeld zette aan het denken. Het volgen van een opleiding en het hebben van werk, het zijn
naast het hebben van een huis belangrijke stapstenen voor iemand die uit thuisloosheid wil geraken.
Zulke projecten bestaan in Vlaanderen niet. Het meest dichtbij komen we met het inzetten van
ervaringsdeskundigen waar enkele deelnemers ervaringen mee hebben. Dit blijkt een verhaal van
vallen en opstaan. De belasting voor de ervaringsdeskundige mag niet worden onderschat: Een
constant schipperen tussen “één van hen zijn” en “dan toch ook weer niet”. Daarnaast is er de
rugzak die deze mensen al meebrengen, met daarin inderdaad veel kracht, maar ook heel wat ballast.
Het onderscheid tussen de twee is vaak moeilijk te maken: wat vandaag ballast is kan morgen sterkte
zijn en omgekeerd.
Een praktijkverhaal en de reflectie erop: Een ervaringsdeskundige begint een relatie met iemand die op het centrum
verblijft. De directie oordeelt dat dit niet kan en verbreekt het contract met de ervaringsdeskundige. In één beweging
wordt er ook beslist om niet meer met ervaringsdeskundigen te werken. De bedenking die hierbij kan worden gemaakt
is als morgen één van onze begeleiders een fout van dit kaliber maakt, beslissen we dan ook om niet meer met begeleiders te werken?
Dit is een verhaal dat doet nadenken over de manier waarop ook in de thuislozenzorg regels tot stand komen. Te
vaak zijn incidenten de trigger, en eenmaal een regel er is worden er nog zelden vragen bij gesteld. Aan de ene kant
zijn die regels noodzakelijk in bijvoorbeeld een opvangwerking. Maar tegelijk blijven we met dit zulke regels god spelen
en ontnemen we met al die regels cliënten heel wat leerkansen.
Index
aanwervingsbeleid, 40
actie-onderzoek, 28
afscheid, 21, 31, 34
Assertive Community
Treatment, 29
begeleid zelfstandig wonen,
39
bemoeizorg, 36
beslissingsbekwaamheid, 36
Best Friends Forever, 10
bibliotheek, 18, 19
Blended hulp, 21
bonding relationship, 13, 7
bordspel, 24
bridging relationship, 13, 7
cirkel van Lensink, 23, 26
cliëntinformatie, 35
computer, 15
covering, 17
crisis, 35
crisismanagement, 35
Critical Time Intervention,
30
deel uitmaken van de
gemeenschap, 9
Digital divide, 16
doelrationeel handelen, 22
duplopoppen, 23, 26
ecogram, 23, 10
Eigen Kracht Conferentie,
32
Emancipatory
Communitarianism, 28
ervaringsdeskundigen, 29,
40
Ethos typologie, 6
exchange theory, 12
expressive ties, 12
face to face, 20, 21
facebook, 20
familie-opstellingen, 24
faseren, 34
Feantsa, 6
financiële steun, 14
foto’s, 34
geloofsgemeenschappen, 14
genogram, 23, 26, 27
gescheiden ouders, 15
Google maps, 25
groepsinterventies, 37
groslijst, 23, 26
gsm, 15
harvesting economy, 18
HIV, 15
home based friends, 15
Homeless World Cup, 27
Housing First, 40
huisdieren, 38
huisvestingscrisiscarrière, 13
in de gemeenschap zijn, 9
inclusie, 9
instrumentele sociale
ondersteuning, 14
jeugdadviseurs, 34
jeugdcarrière, 13
Kanaalreductie, 20
kritische interventies, 37
leefwereld, 22
leergroep, 5
Life Skills Intervention, 24
linking relationships, 7
linking social capital, 13
natuurlijke leiders, 16
netwerkverbreding, 36
network episode model, 16
network-actor theorie, 22
online incidenten, 33
oogsteconomie, 18
open-boek houding, 27
opvang, 39
passing, 17
peer education, 29
peers, 29, 34
pret, plezier en spel, 25
pro-actief sociaal gedrag, 14
Risky members, 12
slachtoffer, 14
slieren, 37
smartphone, 15
sociaal kapitaal, 6, 28
sociale grondrechtenethiek,
36
sociale media, 16
Sociale media, 15
sociaal mediaprofiel, 16
sociale netwerken, 6
stabiele huisvesting, 18, 38
stigma, 17
strategisch handelen, 22
strong ties, 7
structureren, 30
systeemwereld, 22
testfase, 31
therapie of begeleiding, 18
thuisloosheid, 6
thuisloosheidscarrière, 13
toestemmingsverklaring, 35
vrijwilligerswerk, 29
weak ties, 7, 9, 10
weblinken, 33
wederkerigheid, 10, 17
wifi, 26
Bibliografie
Baes, H., Dekuyvere, L., & Lescrauwaet, D. (2013). Praktijkboek herankering. Berchem. Retrieved
from https://www.kennisplein.be/Pages/Praktijkboek-Werken-aan-herankering-in-depraktijk.aspx
Balans: opleiders VSPW Gent. (2017). Retrieved July 24, 2017, from
http://www.vspw.be/opleidingen/balans/client_gezin_en_familie/opleiders
Bender, K., Thompson, S., Pollio, D., & Sterzing, P. (2010). Comparison of Social Estrangement
Among Youth Who Are Accessing Homeless Services in St. Louis, Missouri and Austin, Texas.
Journal of Human Behavior in the Social Environment, 20 (April 2015), 361–378.
http://doi.org/10.1080/10911350903343974
Beune, E., Bovenberg, F., Hemert, B. van, Plas, A. van der, & Veenstra, M. (2009). Bruggen bouwen De
Critical Time Intervention gids. Den Haag: Parnassia Bavo Groep. Retrieved from
http://www.psychiatrieweb.mywebhome.nl/pw.cti/files/docs/090831 CTI-gids.pdf
Bocklandt, P., Adriaensens, E., De Zitter, M., Sap, H., & Vandecasteele, A. (2014). Bouwstenen voor een
Vlaams Actieplan Onlinehulp. Leuven.
Bonin, J.-P., Fournier, L., & Blais, R. (2007). Predictors of mental health service utilization by people
using resources for homeless people in Canada. Psychiatric Services (Washington, D.C.), 58 (7),
936–941. http://doi.org/10.1176/appi.ps.58.7.936
Booth, S. L., & Coveney, J. (2007). Survival on the Streets: Prosocial and Moral Behaviors Among
Food Insecure Homeless Youth in Adelaide, South Australia. Journal of Hunger & Environmental
Nutrition, 2 (April 2015), 41–53. http://doi.org/10.1080/19320240802080874
Bourdieu, P. (1977). Outline of a theory of practice. Cambridge: Cambridge University Press.
Brosius, C. (2016). Housing First Belgium Tussentijdse resultaten van het Vlaamse project na één jaar evalueren.
Berchem. Retrieved from https://www.kennisplein.be/Documents/HFB-opstart en 1e
observaties.pdf
Cattell, V. (2001). Poor people, poor places, and poor health: the mediating role of social networks
and social capital. Social Science & Medicine, 52 (10), 1501–1516. http://doi.org/10.1016/S02779536(00)00259-8
CAW Oost-Brabant. (2013). Infofiche: Jeugdadviseurs. Vrienden helpen vrienden. Leuven.
Chamberlain, C., & MacKenzie, D. (2006). Homeless Careers: A Framework for Intervention.
Australian Social Work, 59 (2), 198–212. http://doi.org/10.1080/03124070600651903
Choi, N. G., & Snyder, L. J. (1999). Homeless Families with Children: A Subjective Experience of
Homelessness (Springer Series on Social Work). New York: Springer Publishing Company.
Coldwell, C. M., & Bender, W. S. (2007). The Effectiveness of Assertive Community Treatment for
Homeless Populations With Severe Mental Illness: A Meta-Analysis\r10. Am J Psychiatry, 164
(3), 393–399. http://doi.org/10.1176/appi.ajp.164.3.393
Copello, A., Orford, J., Hodgson, R., Tober, G., & Barrett, C. (2002). Social behaviour and network
therapy. Addictive Behaviors, 27 (3), 345–366. http://doi.org/10.1016/S0306-4603(01)00176-9
Copello, A., Williamson, E., Orford, J., & Day, E. (2006). Implementing and evaluating Social
Behaviour and Network Therapy in drug treatment practice in the UK: A feasibility study.
Addictive Behaviors, 31 (5), 802–810. http://doi.org/10.1016/j.addbeh.2005.06.005
Daniella Provost. (2017). Gebruik van facebook als organisatie. Berchem. Retrieved from
https://www.kennisplein.be/_layouts/15/WopiFrame.aspx?sourcedoc=/Documents/Social
media-facebook in je organisatie-juli 2017.pdf&action=default
De Vet, R., Lako, D., Beiersbergen, M., Jonker, I. & Wolf, J. (2016). Critical Time Intervention werkt!
Resultaten van onderzoek in Nederland naar CTI bij kwetsbare mensen in transitie. Nijmegen. Retrieved
from http://www.impuls-onderzoekscentrum.nl/Critical-Time-Intervention/
DeOllos, I. Y. (1997). On becoming homeless: The Shelterization Process for Homeless Families. Lanham, MD:
University Press of America.
Donley, A. M., & Wright, J. D. (2012). Safer Outside: A Qualitative Exploration of Homeless
People’s Resistance to Homeless Shelters. Journal of Forensic Psychology Practice, 12 (4), 288–306.
http://doi.org/10.1080/15228932.2012.695645
Driessens, K., & Melis, B. (2012). Een vergelijking tussen methoden van krachtgericht werken, ingezet in de
Integrale Jeugdhulp. wvg.vlaanderen.be. Antwerp. Retrieved from
http://wvg.vlaanderen.be/jongerenwelzijn/assets/docs/ons/studiesonderzoeken/vergelijking-methoden-krachtgericht-werken.pdf
Emerson, R. M. (1972). Exchange Theory Part I: A Psychological Basis for Exchange; Part II:
Exchange Relations and Network Structures. In J. Berger, M. J. Zelditch, & B. Anderson
(Eds.), Sociological Theories in Progress, vol. 2 (pp. 38–87). New York: Houghton Mifflin.
Eyrich-Garg, K. M. (2011). Sheltered in cyberspace? Computer use among the unsheltered “street”
homeless. Computers in Human Behavior, 27 (1), 296–303.
http://doi.org/10.1016/j.chb.2010.08.007
Feantsa. (2006). ETHOS – Europese Typologie van dakloosheid en sociale uitsluiting. Brussel.
FEANTSA. (2006). ETHOS - European Typology of Homelessness and housing exclusion. Ethos.
Brussels: FEANTSA.
Fischer, C. S. (1982). To Dwell Among Friends. Chicago: University of Chicago Press.
Flåto, M., & Johannessen, K. (2010). Economic Strategies among Long-Term Homeless People :
The Concept of Harvesting Economy. European Journal of Homelessness, 4, 89–109.
Fowler, P. J., & Chavira, D. (2014). Family Unification Program: Housing Services for Homeless
Child Welfare–Involved Families. Housing Policy Debate, 24 (April 2015), 802–814.
http://doi.org/10.1080/10511482.2014.881902
Freeman, L. C. (2011). The Development of Social Network Analysis- With an Emphasis on Recent
Events. In The SAGE Handbook of Network Analysis (pp. 26–39). SAGE Publications Ltd.
Ginneken, J. van. (1914). De lagere vaktalen. In Handboek der Nederlandsche taal. Deel II. De sociologische
structuur onzer taal II. Nijmegen: L.C.G. Malmberg.
Granovetter, M. S. (1973). The strength of weak ties. American Journal of Sociology, 78 (6), 1360–1380.
Retrieved from http://www.jstor.org/stable/2776392
Green, H. D., Tucker, J. S., Golinelli, D., & Wenzel, S. L. (2013). Social networks, time homeless,
and social support: A study of men on Skid Row. Network Science, 1 (3), 1–16.
http://doi.org/10.1017/nws.2013.18
Guadagno, R. E., Muscanell, N. L., & Pollio, D. E. (2013). The homeless use Facebook?! Similarities
of social network use between college students and homeless young adults. Computers in Human
Behavior, 29 (1), 86–89. http://doi.org/10.1016/j.chb.2012.07.019
Habermas, J. (1987). The Theory of Communicative Action: Volume 2: Lifeworld and System: A Critique of
Functionalist Readon (Vol. 2). Boston: Beacon Press.
Helfrich, C. a., & Chan, D. V. (2013). Changes in Self-Identified Priorities, Competencies, and
Values of Recently Homeless Adults with Psychiatric Disabilities. American Journal of Psychiatric
Rehabilitation, 16 (April 2015), 22–49. http://doi.org/10.1080/15487768.2013.762298
Hwang, S. W., Kirst, M. J., Chiu, S., Tolomiczenko, G., Kiss, A., Cowan, L., & Levinson, W. (2009).
Multidimensional social support and the health of homeless individuals. Journal of Urban Health,
86 (5), 791–803. http://doi.org/10.1007/s11524-009-9388-x
Impuls - onderzoekscentrum maatschappelijke zorg. (n.d.). Critical Time Intervention. Retrieved
July 24, 2017, from http://www.impuls-onderzoekscentrum.nl/Critical-Time-Intervention/
Inslegers, G. (2013). Bezit huisdieren/contractueel verbod/draagwijdte. Berchem: Huurdersbond.
Kruijswijk, W., Veer, M. van der, Brink, C., Calis, W., Maat, J. W. van de & Redeker, I. (2014). Aan
de slag met sociale netwerken. Utrecht.
Laermans, R. (2012). De maatschappij van de sociologie (tweede edi). Amsterdam: Boom.
Latour, B. (2006). Reassembling the Social. Politica y Sociedad (Vol. 43). Oxford: Oxford University Press.
http://doi.org/10.1163/156913308X336453
Lawless, M. S., Rowe, M., & Miller, R. (2009). New Visions of Me: Finding Joy in Recovery With
Women Who Are Homeless. Journal of Dual Diagnosis, 5 (April 2015), 305–322.
http://doi.org/10.1080/15504260903371747
Liégeois, A., & Eneman, M. (2017). Een ethische reflectie op bemoeizorg in de geestelijke
gezondheidszorg. Tijdschrift Voor Psychiatrie, 59 (2), 103–110.
MacKeith, J. (2011). The development of the Outcomes Star: a participatory approach to assessment
and outcome measurement. Housing, Care & Support, 14 (3), 98–106 9 p.
http://doi.org/10.1108/14608791111199778
Magee, J., & Jeanes, R. (2013). Football’s coming home: A critical evaluation of the Homeless World
Cup as an intervention to combat social exclusion. International Review for the Sociology of Sport, 48
(1), 3–19. http://doi.org/10.1177/1012690211428391
Mensink, W. (2015). Systeem- en leefwereld: hoe de kloof te dichten. Retrieved July 20, 2017, from
https://www.socialevraagstukken.nl/systeem-en-leefwereld-hoe-de-kloof-te-dichten/
Meys, E., & Hermans, K. (2014). Nulmeting dak- en thuisloosheid. Leuven.
Morton, L. G., Cunningham-Williams, R. M., & Gardiner, G. (2010). Volunteerism among homeless
persons with developmental disabilities. Journal of Social Work in Disability & Rehabilitation, 9 (1),
12–26. http://doi.org/10.1080/15367100903526070
Neale, J., & Stevenson, C. (2014). Social and recovery capital amongst homeless hostel residents who
use drugs and alcohol. International Journal of Drug Policy, 26 (5), 475–483.
http://doi.org/10.1016/j.drugpo.2014.09.012
Nolan, C., Broeke, C. Ten, Magee, M., & Burt, M. R. (2005). The family permanent supportive housing
initiative: Family history and experiences in supportive housing. Washington DC. Retrieved from
http://www.urban.org/publications/411220.html
Pescosolido, B. A. (1990). A Network Episode Model for Mental Health Services. In Illnes Careers and
Network Ties: A Conceptual Model of Utilization and Compliance (p. 35). Chicago: Center for Health
Administration Studies.
Pescosolido, B. A. (1992). Beyond Rational Choice : The Social Dynamics of How People Seek
Help. Journal of Sociology, 97 (4), 1096–1138.
Prilleltensky, I. (1997). Values, assumptions, and practices: assessing the moral implications of
psychological discourse and action. The American Psychologist, 52 (5), 517–535.
http://doi.org/10.1037/0003-066X.52.5.517
Psychiatrieweb. (2009). Bijlage 3: Toestemmingsverklaring. Retrieved July 26, 2017, from
http://www.psychiatrieweb.mywebhome.nl/pw.cti/files/docs/Instrumenten
Putnam, R. D. (2001). Bowling Alone: The Collapse and Revival of American Community. Simon & Schuster.
Racine, G., & Sévigny, O. (2008). Changing the Rules: A Board Game Lets Homeless Women Tell
Their Stories. Social Work with Groups, 23 (4), 37–41. http://doi.org/10.1300/J009v23n04
Rayburn, R. L., & Guittar, N. a. (2013). “This Is Where You Are Supposed to Be”: How Homeless
Individuals Cope with Stigma. Sociological Spectrum, 33 (April 2015), 159–174.
http://doi.org/10.1080/02732173.2013.732876
Rice, E., Kurzban, S., & Ray, D. (2012). Homeless but connected: The role of heterogeneous social
network ties and social networking technology in the mental health outcomes of street-living
adolescents. Community Mental Health Journal, 48, 692–698. http://doi.org/10.1007/s10597-0119462-1
Scott, J., & Peter, J. C. (2011). The SAGE Handbook of Social Network Analysis. SAGE Publications
Ltd.
Sherry, E. (2010). (Re)engaging marginalized groups through sport: The Homeless World Cup.
International Review for the Sociology of Sport, 45 (1), 59–71.
http://doi.org/10.1177/1012690209356988
Simmel, G. (2009). Sociology: inquiries into the construction of social forms. BRILL.
Sørhaug, T. (1996). Fornuftens fantasier. Oslo: Universitetsforlaget.
St Mungo’s. (2014). Briefing St Mungo’s Broadway Apprentice Scheme. Retrieved July 13, 2017,
from http://www.mungos.org/documents/6202/6202.pdf
Stein, L. I., & Test, M. A. (1980). Alternative to Mental Hospital Treatment I. Conceptual Model,
Treatment Program, and Clinical Evaluation. Arch Gen Psychiatry, 37, 392–397.
http://doi.org/10.1001/archpsyc.1980.01780170034003
Steunpunt Algemeen Welzijnswerk. (2008). Sectorafspraken over het omgaan met cliëntinformatie in
Autonome Centra Algemeen Welzijnswerk Inhoud : Antwerpen-Berchem.
Szreter, S., & Woolcock, M. (2004). Health by association? Social capital, social theory, and the
political economy of public health. International Journal of Epidemiology, 33 (4), 650–667.
http://doi.org/10.1093/ije/dyh013
Tavecchio, L. W. C., Thomeer, M. A. E., & Meeus, W. (1999). ATTACHMENT, SOCIAL
NETWORK AND HOMELESSNESS IN YOUNG PEOPLE. Social Behavior and Personality:
An International Journal. http://doi.org/10.2224/sbp.1999.27.3.247
The Homeless Hub. (n.d.). Life Skills Training. Retrieved July 19, 2017, from
http://homelesshub.ca/about-homelessness/service-provision/life-skills-training
Tischler, V. (2008). Resettlement and reintegration: Single mothers’ reflections after homelessness.
Community, Work & Family, 11 (April 2015), 243–252.
http://doi.org/10.1080/13668800802133628
Tsemberis, S., Gulcur, L., & Nakae, M. (2004). Housing First, Consumer Choice, and Harm
Reduction for Homeless Individuals with a Dual Diagnosis. American Journal of Public Health, 94
(4), 651–656. http://doi.org/10.2105/AJPH.94.4.651
Valente, A. M., & Auerswald, C. L. (2013). Gender Differences in Sexual Risk and Sexually
Transmitted Infections Correlate With Gender Differences in Social Networks Among San
Francisco Homeless Youth. Journal of Adolescent Health, (53), 486–491. Retrieved from
http://www.jahonline.org/article/S1054-139X(13)00317-0/abstract
Van Doorn, L. (2010). Perceptions of Time and Space of (Formerly) Homeless People. Journal of
Human Behavior in the Social Environment, 20 (2), 218–238.
http://doi.org/10.1080/10911350903269864
Vansevenant, K. (2001). Bemoeizorg of bemoeizucht. Een bijdrage aan de visiediscussie over
zorgvuldige hulpverlening. Tijdschrift Voor W, 25 (november).
Williams, A. L., & Merten, M. J. (2015). Childhood Adversity and Development of Self Among
Mothers Transitioning From Homelessness to Self-Sufficiency. Journal of Social Service Research,
1–15. http://doi.org/10.1080/01488376.2015.1013171
Woelfer, J. P., & Hendry, D. G. (2012). Homeless young people on social network sites. Conference on Human
Factors in Computing Systems - Proceedings. Seattlle. Retrieved from
http://www.scopus.com/inward/record.url?eid=2-s2.084862088625&partnerID=40&md5=ab9182c161fb61e785d135a433e5deeb
Wolf, J. (2016). Krachtwerk Methodisch werken aan participatie en zelfregie. Bussum: Uitgeverij Coutinho.
www.movingsoundtech.com. (n.d.). Retrieved July 12, 2017, from
http://www.movingsoundtech.com/our-products/mosquito-mk4-with-multi-age
Yanos, Philip, T., Barrow, Susan, M., & Tsemberis, S. (2004). Community Integration in the Early
Phase of Housing Among Homeless ... Community Mental Health Journal, 40 (2), 133–150.