Zorg op afstand via het beeldscherm

Factsheet Zorg & Technologie voor
bestuurders en managers in de zorg
Zorg op afstand via het beeldscherm
Gebaseerd op de brochure Schermzorg van Jan Thie, Vilans.
Door Tjitse Mandemaker, Vilans
Schermzorg is een nieuw zorggebied, waarvoor ook wel woorden worden
gebruikt als zorg-op-afstand, telemedicine en e-health. Schermzorg als een
combinatie van technologie en bijbehorende zorg- en dienstenarrangementen,
biedt nieuwe mogelijkheden voor invulling van de relatie tussen cliënt en
zorgverlener. De eerste ervaringen met projecten waarin schermzorg wordt
toegepast, laten zien dat schermzorg de kwaliteit van leven van cliënten kan
verbeteren, de mantelzorg de gelegenheid kan geven om de eigen sociale
contacten te blijven onderhouden en het werk van zorgverleners kan verrijken.
Aan het behalen van deze positieve effecten zijn wel de nodige voorwaarden en
condities verbonden. De opgedane leerervaringen worden in deze factsheet
vertaald in drie kansrijke combinaties van doelgroepen en voor hen geschikte
vormen van zorg-op-afstand.
Schermzorg als onderdeel van zorg op afstand
Onder schermzorg verstaan we het gebruik van een tweeweg beeld- en geluidsverbinding in de zorg
door een cliënt en een hulpverlener. Schermzorg maakt onderdeel uit van een nieuw zorggebied dat
zorg op afstand heet. Tot zorg op afstand behoren ook werkwijzen als bewaking op afstand via
sensoren, telemedicine en e-health. Schermzorg maakt audiovisuele communicatie tussen cliënt en
hulpverlener mogelijk. Ondanks dat cliënt en hulpverlener zich niet in elkaars nabijheid bevinden,
kunnen zij elkaar zien, met elkaar spreken en informatie uitwisselen. Overigens zijn er ook vormen
van zorg op afstand mogelijk waarbij geen beeldscherm nodig is; daarover later meer.
Op dit moment verkeert het toepassen van schermzorg nog in de beginfase. De meeste projecten
hebben tot doel om de mogelijkheden van schermzorg te verkennen. Toepassingen waarmee thans
gewerkt wordt, zijn de ondersteuning van zelfmanagement door mensen met een chronische ziekte,
nazorg na ontslag uit het ziekenhuis, begeleiding en ondersteuning van de mantelzorger,
persoonlijke veiligheid en zorgalarmering en toegang tot de dienstverlening. We bespreken hierna
de belangrijkste leerervaringen van deze toepassingen van schermzorg.
In de serie ‘Zicht op zorg en technologie’ publiceert Vilans elk jaar vier brochures
over technologieën die geschikt zijn voor toepassing in de zorg- en dienstverlening aan
ouderen en mensen met beperkingen. Naar aanleiding van elke publicatie verschijnt een
aanvullende factsheet die toepassing van de betreffende technologie belicht vanuit het
perspectief van bestuurders en managers in de zorg. Deze factsheet behandelt de
technologie van schermzorg zoals beschreven in de brochure ‘Schermzorg. Zorg op
afstand via camera en beeldscherm’.
Factsheet Zorg & Technologie
1
Ondersteuning van het zelfmanagement
Uit onderzoek blijkt dat zelfmanagement leidt tot beter omgaan met een chronische
aandoening zoals diabetes, chronisch hartfalen, depressie of COPD. De cliënt wordt een
actieve partner in de behandeling. Schermzorg maakt het mogelijk dat de cliënt kan
communiceren met zorgverleners en lotgenoten; dat de cliënt online toegang heeft tot
informatie over ziekte, behandeling, hulpmiddelen; en de mogelijkheid om gemeten
waarden van bijvoorbeeld bloedsuiker, gewicht of bloeddruk in te voeren. Als bij
afwijkende waarden het systeem automatisch een arts of gespecialiseerde verpleegkundige
waarschuwt, spreken we van telemonitoring.
Nazorg bij ontslag uit het ziekenhuis
Ziekenhuizen streven er naar om de opnameduur voor een behandeling zo kort mogelijk te
houden. Ook worden steeds meer medische ingrepen uitgevoerd in de vorm van
dagbehandeling. Deze ontwikkelingen hebben niet alleen tot gevolg dat de cliënt eerder
thuis is, maar ook dat de cliënt een grotere verantwoordelijkheid draagt voor het herstel. Om
de cliënt te ondersteunen bij het op de juiste wijze innemen van medicijnen, het verzorgen
van een wond en het opvolgen van leefregels, kunnen schermzorg en telemonitoring goede
diensten bewijzen.
Ondersteuning van de mantelzorg
Het grootste deel van alle zorguren in Nederland worden door mantelzorgers voor hun
rekening genomen. De aanwezigheid van mantelzorg levert een belangrijke bijdrage aan
thuis kunnen blijven wonen van ouderen, mensen met een beperking en mensen met een
chronische aandoening. Het is dan ook belangrijk dat we voorkómen dat mantelzorgers hun
vaak zware en langdurende taak niet meer aankunnen en overbelast raken. Veel
onderzoeken laten zien, dat dit gevaar niet denkbeeldig is. 35 % van de mantelzorgers van
mensen met matige dementie hebben lichamelijke of mentale klachten. Bij mantelzorgers
van mensen met ernstige dementie loopt dit op tot 45%. Overbelasting van de mantelzorg is
dan ook de belangrijkste reden voor opname van mensen met dementie in een
verpleegvoorziening. Schermzorg kan de mantelzorg ondersteunen door
informatieverstrekking, communicatie met hulpverleners en contacten met lotgenoten en de
cliënt (als de mantelzorger elders woont).
Schermzorg. Zorg op afstand via camera en beeldscherm
Meer informatie over de in deze factsheet besproken aspecten van schermzorg, is te
vinden in de brochure ‘Schermzorg. Zorg op afstand via camera en beeldscherm’.
In deze publicatie worden de verschillende toepassingsmogelijkheden van schermzorg
besproken; komt de betekenis van schermzorg voor de cliënt, de mantelzorger en de
zorgprofessional aan de orde; en wordt de technologie en organisatie van schermzorg
behandeld.
De brochure ‘Schermzorg. Zorg op afstand via camera en beeldscherm’
is te bestellen via www.vilans.nl > webwinkel.
Factsheet Zorg & Technologie
2
Maatschappelijke participatie van cliënt en mantelzorg
Voor cliënten met verminderde mobiliteit en mantelzorgers die vaak thuis moeten blijven,
biedt een beeldscherm (een computer met webcam en internettoegang) alternatieve
mogelijkheden om in contact te blijven met anderen en mee te doen aan de samenleving.
Videocommunicatie maakt contacten mogelijk met familieleden, vrienden en buurtgenoten,
maar ook met bijvoorbeeld een ouderenadviseur. Via internet heeft men toegang tot een
breed scala aan activiteiten (film, muziek, spelletjes met anderen) en diensten zoals een
thuiszorgorganisatie, klussendienst en winkels met thuisbezorging.
Persoonlijke veiligheid en zorgalarmering
Veiligheid en zich veilig voelen zijn belangrijke voorwaarden waaraan voldaan moet
worden om kwetsbare mensen zo lang mogelijk thuis te laten wonen. In aanvulling op
personenalarmering kan schermzorg in combinatie met een zorgcentrale verschillende
veiligheidsfuncties bieden, zoals:
• Een goede morgen en goede avond service, waarbij op een vast afgesproken tijdstip
door de centralist videocontact wordt gezocht met een cliënt.
• Een oogje in het zeil houden, waarbij een centralist tijdelijk de bewaking van een cliënt
met dementie overneemt, zodat de mantelzorger het huis uit kan. Meer informatie over
deze mogelijkheid vindt u in de brochure Met het oog op de ander (te bestellen via
www.vilans.nl > webwinkel) en de bijbehorende factsheet Ondersteuning voor partners
van thuiswonende mensen met dementie (te downloaden vanaf
www.domoticawonenzorg.nl).
• Verificatie na een alarmering. In combinatie met camera’s in alle vertrekken van het
huis, kan schermzorg worden benut om na een alarmering contact te leggen met de
cliënt en te zien wat er aan de hand is.
• Voordeurbewaking. Om kwetsbare mensen te beschermen tegen personen die zich onder
valse voorwendselen toegang tot de woning willen verschaffen, kan een videocamera
worden ingezet waarmee een centralist het contact met de bezoeker kan overnemen.
De reeks ‘Zicht op zorg en technologie’
De reeks ‘Zicht op zorg en technologie’ is een kennisproduct van de Vilans afdeling
Technologie en Toegankelijkheid. De publicaties in deze reeks behandelen
technologieën die geschikt zijn voor toepassing in de zorg en dienstverlening aan
ouderen en mensen met beperkingen. Reeds verschenen zijn:
• Horen, zien en reageren. Signalering op afstand bij ouderen en mensen met een
beperking.
• Met het oog op de ander. Technologie voor partners van thuiswonende mensen met
dementie.
• Van voorlichting tot verlichting. Licht voor ouderen en mensen met dementie.
• Ieder slot zijn eigen sleutel. Oplossingen voor de sleutelproblematiek in de zorg.
• Schermzorg. Zorg op afstand via camera en beeldscherm.
• Binnenkort verschijnt ‘Van ingang tot uitgang. Voor iedereen een veilige weg naar
binnen en naar buiten’. Zie ook www.vilans.nl/inclusievetoegankelijkheid .
Bestelling van de afzonderlijke brochures alsmede een abonnement op de reeks ‘Zicht op
zorg en technologie’ is mogelijk via www.vilans.nl > webwinkel.
Factsheet Zorg & Technologie
3
Mogelijkheden
van schermzorg
Uit de proefprojecten met schermzorg komt naar
voren dat dit nieuwe medium diverse
mogelijkheden biedt om de kwaliteit van leven
van cliënten en mantelzorgers te verbeteren.
Daarnaast is schermzorg van invloed op de
relaties van zorgverleners en zorgcentralisten met
hun cliënten.
Cliënten noemen als belangrijke pluspunten van
de verschillende functies van schermzorg:
• Het hebben van oogcontact is een
meerwaarde vergeleken met telefonisch
contact.
• Schermzorg geeft cliënten meer regie over het
eigen leven en het verloop van de revalidatie
of aandoening.
• Cliënten met schermzorg in de woning en
gecombineerd met personenalarmering,
voelen zich veiliger, minder eenzaam en meer
betrokken bij hun sociale omgeving.
Mantelzorgers benoemen als voordelen van de
functies van schermzorg:
• Oogcontacten met zorgverleners en
lotgenoten geven mantelzorgers meer
zelfvertrouwen.
• De toegang tot voor hen relevante informatie
heeft een positief effect op de kennis en
vaardigheden van de mantelzorgers, die
daardoor zijn of haar taak met meer zekerheid
uitvoert.
• Het tijdelijk uit handen geven van de
bewaking van een cliënt geeft de
mantelzorger de mogelijkheid om sociale
contacten te blijven onderhouden.
Zorgverleners en zorgcentralisten zien het
werken met videocommunicatie (schermzorg) op
de volgende punten als een verbetering van hun
werkbeleving:
• Het vaker oogcontact hebben met de cliënt
maakt het mogelijk om beter in te spelen op
de zorgvraag van de cliënt.
• Door middel van camera’s en/of sensoren
krijgen de hulpverleners en centralisten een
beter beeld van de cliënt, zijn toestand,
gedrag en situatie, waardoor de cliënt beter
kan worden bewaakt en geactiveerd.
Factsheet Zorg & Technologie
Voorwaarden
voor schermzorg
De hiervoor genoemde mogelijkheden om de
kwaliteit van leven, zorg en werken te verbeteren,
kunnen alleen worden gerealiseerd als aan een
aantal voorwaarden wordt voldaan:
•
Cliënten dienen ondersteuning te krijgen bij
het wennen aan en leren omgaan met de
technologie door middel van voorlichting,
instructie en training, een helpdesk en een
servicedienst.
•
Mantelzorgers dienen beschermd te worden
tegen overbelasting. Het gevaar van
overbelasting is niet denkbeeldig als door de
inzet van schermzorg cliënten langer thuis
blijven wonen en mantelzorgers taken van
zorgverleners gaan overnemen.
•
Voor de zorgverlening en de zorgverleners
is het van belang dat de functies van
schermzorg onderdeel uit maken van
aangepaste zorgprogramma’s en
dienstenarrangementen die de mogelijkheden
van schermzorg benutten, de juiste condities
daarvoor creëren en mogelijk ongewenste
effecten onderkennen en tegengaan.
Vilans / Kennis die werkt in zorg
Bij Vilans werken circa honderdvijftig
medewerkers op het gebied van innovatie en
implementatie in de zorg.
Vilans is werkzaam op de gebieden van
technologie & toegankelijkheid, kwaliteit van
zorg en samenleving & beleid.
Vilans is gehuisvest op
Catharijnesingel 47,
Postbus 8228,
3503 RE Utrecht.
Telefoon +31 (0)30 789 23 00,
E-mail: [email protected]
Website: www.vilans.nl
4
Succes- en faalfactoren van
schermzorg
Uit de tot nu toe opgedane ervaringen met
schermzorg laten zich drie vormen onderscheiden
met het oog op de daaraan verbonden succes- en
faalfactoren.
•
Videocommunicatie in combinatie met
allerlei veiligheidsfuncties zoals
personenalarmering, brand- en
inbraakalarmering alsmede de goede morgen,
goede avond service. Het zijn juist deze
veiligheidsfuncties die een brede doelgroep
van zelfstandig wonende ouderen aanspreekt.
Veiligheid wordt door hen gezien als een
noodzakelijke voorwaarde om zo lang
mogelijk zelfstandig te kunnen blijven wonen.
•
Vormen van videocommunicatie die de cliënt
in staat stellen om (oog)contact te
onderhouden met familieleden, vrienden,
kennissen en buurtgenoten, spreken zowel
ouderen als mantelzorgers erg aan. Het is bij
uitstek een functie die mensen die zich door
een verminderde mobiliteit aan huis gebonden
voelen, in staat stelt om sociale contacten te
blijven onderhouden. In aanvulling op deze
sociale contactfunctie zijn deze doelgroepen
geïnteresseerd in diensten zoals
informatieverstrekking, dienstverlening aan
huis, enz.
•
Schermzorg waarin telemedicine toepassingen
centraal staan, zijn interessant voor specifieke
groepen mensen met een chronische
aandoening zoals COPD, diabetes en
hartfalen. Het betreft zeer op de betreffende
aandoening toegesneden toepassingen in
nauwe samenwerking met gespecialiseerde
verpleegkundigen, huisartsen en medisch
specialisten in het ziekenhuis.
Elk van de hiervoor genoemde doelgroepen vraagt
om een eigen vorm van schermzorg. De specifieke
vorm van schermzorg heeft zowel betrekking op
de te bieden functionaliteiten en de bijbehorende
dienstverlening als op de eisen die aan het
technische systeem worden gesteld, met name
waar het gaat om de aan te sluiten sensoren en
meetapparatuur en de software die de gegevens
moet verwerken.
Factsheet Zorg & Technologie
Een ander verschilpunt tussen de genoemde
vormen van schermzorg voor de verschillende
doelgroepen, betreft de schaalgrootte van de
toepassing.
• Telemedicine toepassingen van schermzorg
zijn doorgaans kleinschalig van aard. De
cliënten uit deze doelgroep wonen bovendien
verspreid over de stad en het platteland.
• De brede doelgroep van zelfstandig wonende
ouderen heeft een grote omvang. Toch zijn
projecten die getracht hebben in één
grootschalige uitrol deze hele doelgroep
oudere cliënten in het werkgebied ‘aan de
schermzorg te krijgen’, weinig succesvol
geweest. Het aantal oudere cliënten dat de
aangeboden functies wilde gebruiken cq. er
voor wilde betalen, bleef in deze projecten
doorgaans sterk achter bij de verwachtingen.
Het meest succesvol zijn tot nu toe projecten
geweest die een beheerste groeistrategie
hanteerden. Deze groeistrategie kenmerkt zich
door:
• In samenwerking met de betrokken
woningcorporaties stap voor stap
wooncomplexen waar veel ouderen
wonen op het videocommunicatiesysteem
aansluiten.
• De aangeboden functionaliteiten bestaan
primair uit veiligheidsfuncties,
communicatiefuncties en
welzijnsfuncties.
• De betrokken ouderen goed informeren
over de mogelijkheden en ruim de tijd
geven (zes tot twaalf maanden) om
kostenloos te wennen aan de voordelen
van de nieuwe functies die de technologie
te bieden heeft.
De auteurs
Tjitse Mandemaker is als expert innovatiemedewerker werkzaam bij Vilans als
coördinator wonen, welzijn en zorg.
Jan Thie is arts en als expert innovatiemedewerker werkzaam bij Vilans. Hij houdt
zich bezig met technologie om mensen met
beperkingen en zorg zo zelfredzaam mogelijk
in hun eigen huis te laten wonen. Voorbeelden
zijn infuustechnologie, telemedicine en videocommunicatie.
5
De financiering
van schermzorg
Veel van de tot nu toe uitgevoerde projecten op
het gebied van schermzorg hebben een
experimenteel karakter. Een belangrijk doel is
doorgaans het opdoen van leerervaringen met
deze nieuwe technologie en bijbehorende zorg- en
dienstverlening. De kosten van deze experimenten
worden veelal gedekt door subsidies van
provincies, gemeenten, verzekeraars en
woningcorporaties. Voor een meer structurele
financiering van schermzorg zijn op dit moment
verschillende mogelijkheden aanwezig.
•
De AWBZ beleidsregel ‘Zorginfrastructuur
bij extramurale zorg’ maakt technologische
voorzieningen mogelijk bij nieuwbouw of
verbouw van een woningcomplex. Als de
extramurale indicatie verzorging of
verpleging omvat, is levering van schermzorg
(screen-to-screenzorg) mogelijk op basis van
de AWBZ Beleidsregel Extramurale Zorg.
Volgens de huidige planning is deze
specifieke beleidsregel per 1 januari 2009 niet
meer van toepassing.
•
Ondersteuning van de mantelzorg is
onderdeel van het vierde prestatieveld van de
Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo)
waarvoor de gemeenten verantwoordelijk
zijn. Vormen van schermzorg die zich richten
op het ondersteunen van de mantelzorg
kunnen via de Wmo gefinancierd worden.
•
Telemedicinetoepassingen van schermzorg ter
ondersteuning van het zelfmanagement van
mensen een chronische aandoening en in het
kader van nazorg na ontslag uit het ziekenhuis
en dergelijke, kunnen uit de
Zorgverzekeringswet worden vergoed.
•
In wooncomplexen waar veel ouderen wonen,
zijn woningcorporaties vaak bereid te
investeren in de veiligheid van hun huurders.
Dit moet doorgaans per complex en per
verhuurder worden geregeld.
•
Vormen van schermzorg die toegang geven
tot allerlei diensten, vragen doorgaans een
maandelijkse eigen bijdrage van de cliënt.
Factsheet Zorg & Technologie
De Kenniscirkel
Domotica voor wonen en zorg
Als u daadwerkelijk aan de slag wilt met
schermzorg, dan is een abonnement op de
Kenniscirkel Domotica voor wonen en zorg
interessant. Voor abonnees is hier o.a. meer
gedetailleerde informatie beschikbaar over
praktische toepassingen van schermzorg in de
vorm van voorbeeldprojecten. Tevens vindt u
hier een actueel overzicht van alle betrokken
systemen voor schermzorg en meer uitgebreide
systemen waar videocommunicatie deel van uit
maakt.
De kenniscirkel biedt informatie over de meest
recente ontwikkelingen, voorbeeldprojecten en
modelwoningen, functionele programma’s van
eisen voor domoticatoepassingen, evaluatieonderzoeken, geeft u toegang tot een database
met alle in Nederland verkrijgbare domoticaproducten, ondersteunt lokale initiatieven, geeft
een nieuwsbrief uit en organiseert regelmatig
bijeenkomsten over actuele ontwikkelingen en
excursies naar modelwoningen.
De brochurereeks ‘Zicht op zorg en
technologie’ is bij het abonnement op de
kenniscirkel inbegrepen.
Meer informatie vindt u op
www.domoticawonenzorg.nl
6
Factsheets ‘Zorg & Technologie voor bestuurders en managers in de zorg’
In aanvulling op de publicaties in de reeks Zicht op zorg en technologie, verschijnt over elk thema
een factsheet met aanvullende informatie die van belang is voor bestuurders en managers in de zorg.
De volgende factsheets zijn beschikbaar:
• Ontwikkelingen in de markt en de technologie voor bewaking en alarmering voor ouderen en
mensen met beperkingen - Nieuwe doelgroepen vragen om een innovatieve strategie.
• Ondersteuning voor partners van thuiswonende mensen met dementie.
Techniek maakt nieuwe zorg- en dienstenarrangementen mogelijk.
• Licht voor ouderen en mensen met dementie.
• Oplossingen voor het sleutelprobleem in de zorg.
• Zorg op afstand via het beeldscherm.
Deze factsheets zijn te downloaden vanaf de website www.domoticawonenzorg.nl .
Factsheet Zorg & Technologie
7