voorkom de patiënt achter de patiënt

 artikel
Voorkom de patiënt achter de patiënt
Aandacht voor mantelzorg in de huisartspraktijk
Marije Vermaas, Wendy van Lier en Geraldine Visser, Expertisecentrum Mantelzorg en Vilans
Met speciale dank aan: Eline van Dam–Aantjes, Martine van Dijk, Alieke van Silfhout en Mireille Smit (HBO-V-studenten, Christelijke Hogeschool Ede)
Praktijkverpleegkundigen en praktijkondersteuners (PVK/POH) komen in hun dagelijks werk in de huisartsvoorziening
regelmatig in contact met mantelzorgers. Uit nieuw onderzoek onder 159 PVK/POH blijkt dat zij ‘zorg voor mantelzorgers’
tot hun takenpakket rekenen. Aandacht voor de mantelzorger kan volgens hen voorkomen dat achter de patiënt nog
een patiënt opduikt en heeft een positieve invloed op het welzijn van de patiënt. Toch hebben ze, tot nu toe, niet altijd
oog voor de mantelzorger, onder meer vanwege een gebrek aan kennis over mantelzorg. PVK/POH willen meer weten
over de mogelijkheden om mantelzorgers vroegtijdig op te sporen en overbelasting te signaleren. Daarnaast wensen ze
meer inzicht in hoe ze mantelzorgers zelf kunnen ondersteunen of verwijzen naar geschikte vormen van mantelzorg­
ondersteuning.
Waarom is aandacht voor mantelzorg in de
huisartsvoorziening noodzakelijk?
Een van de grootste knelpunten in de zorg voor mantel­
zorgers is dat mantelzorgers vaak te laat hulp inschakelen.
Dikwijls pas wanneer ze overbelast zijn of dreigen te raken
en mantelzorgondersteuning niet meer zo veel effect
heeft. In de Beleidsbrief Naast en met elkaar (2009) schrijft
voormalig staatssecretaris Bussemaker dat mantelzorgers
eerder moeten worden opgespoord en ondersteund. Maar
hoe en waar doe je dat?
De eerste plek waar mensen met een (chronische) ziekte
naartoe gaan, is doorgaans de huisartsvoorziening.
Daarom is dat bij uitstek een plek waar mantelzorgers
vroegtijdig in beeld kunnen worden gebracht en ondersteund. Het NHG zegt over de rol van de huisarts in de
zorg voor mantelzorgers onder meer: ‘De huisarts heeft de
proactieve zorg voor de (oudere) partner van de patiënt, die vaak
de centrale verzorger is. De draaglast van deze partner bepaalt
vaak hoe lang de patiënt nog thuis kan blijven. En de huisarts
heeft ook oog voor eventuele andere mantelzorgers, tezamen
met andere hulpverleners in de eerste lijn’ (Standpunt voor
Huisartsgeneeskunde voor ouderen, 2007). Alhoewel huisartsen aandacht voor mantelzorg belangrijk vinden, blijkt
uit onderzoek dat zij niet altijd beschikken over voldoende
kennis van de doelgroep en de ondersteuningsmogelijk­
heden (onder meer Tympaan, 2008).
Wat is de rol van de PVK/POH in de zorg voor
mantelzorg?
Niet alleen de huisarts kan een belangrijke rol vervullen in de zorg voor mantelzorgers. Ook de PVK/POH ziet
patiënten en hun mantelzorgers regelmatig en bouwt
een (vertrouwens)relatie met hen op. Dit maakt de PVK/
POH tot een belangrijk aanspreekpunt voor patiënt en
mantelzorger. De PVK/POH kan mantelzorgers helpen om
zichzelf als mantelzorger te zien en hulp te vragen, hen
ondersteuning bieden en wijzen op relevante vormen van
mantelzorg­ondersteuning. Maar welke rol vervult de PVK/
POH daadwerkelijk in de zorg voor mantelzorgers? Het
Expertisecentrum Mantelzorg bevroeg hierover samen met
de Christelijke Hogeschool Ede, 159 praktijkondersteuners
en praktijkverpleegkundigen. Hieruit blijkt dat bijna negen
van de tien praktijkondersteuners aandacht besteden aan
de zorg voor mantelzorgers, maar niet altijd weten hoe ze
Mantelzorg is de zorg die mensen vrijwillig en onbetaald verlenen aan mensen met fysieke, verstandelijke
of psychische beperkingen in hun familie, huishouden
of sociale netwerk. Het gaat om zorg die meer dan in
een persoonlijke relatie gebruikelijk is. Mantelzorgers
zijn bijvoorbeeld een partner van een dementerende
vrouw, een ouder van een gehandicapt kind of een kind
van een ouder met CVA.
Aandacht voor mantelzorg in de
opleiding tot praktijkondersteuner
Vereiste vaardigheden: interventies inzetten, rekeninghoudende met zorgbehoefte, beschikbare zorg,
draagkracht/-last en ondersteuningsbehoefte van
patiënt en mantelzorg en daarbij integrale zorg bieden
(met medeneming van alle levensgebieden).
Eindterm Ouderenzorg opleiding tot praktijkondersteuner
2010
5
dat kunnen doen, ondanks dat het een van de vereiste vaardigheden binnen de opleiding tot praktijkondersteuner is.
voor de mantelzorger levert een grote bijdrage aan het welzijn van patiënt en mantelzorger en kost niet altijd extra tijd.
Wat kan de PVK/POH doen?
Vroegtijdig opsporen
Vroegtijdige opsporing van mantelzorgers is nodig om hen
tijdig te voorzien van ondersteuning om overbelasting te
voorkomen. 85% van de ondervraagden vindt vroegtijdige
opsporing een taak van PVK/POH. Opvallend is dat bijna de
helft van de PVK/POH echter aangeeft niet te weten wie in de
huisartsvoorziening mantelzorger is. Bovendien hebben zij
vooral oog voor mantelzorgers in zware zorgsituaties, zoals
bij dementie of terminale zorg. Hierdoor blijven veel andere
Mantelzorgers zorgen uit liefde en plichtsgevoel en weten
vaak niet dat ze mantelzorger zijn. Ook als de zorg zwaar
is, zijn ze vaak niet geneigd hulp in te schakelen. Tijdige
informatie en advies, emotionele steun en praktische hulp
zorgen ervoor dat de mantelzorger de zorg volhoudt.
De PVK/POH kan door vroegtijdig opsporen, signaleren,
ondersteunen en verwijzen hulp bieden om te voorkomen
dat achter de patiënt een andere patiënt opduikt. Oog hebben
Mantelzorgers - aantallen
Volgens het Sociaal Planbureau (2010) verleenden 3,5
miljoen Nederlanders van 18 jaar en ouder mantelzorg.
• 2,3 miljoen mensen gaven langer dan drie maanden
hulp.
• 1,4 miljoen mensen verleenden meer dan 8 uur per
week zorg.
• 2,6 miljoen mensen gaven meer dan 8 uur per week
en/of langer dan drie maanden hulp (20% van de
volwassen bevolking).
• 1,1 miljoen mantelzorgers gaven zowel intensieve
als langdurige hulp.
• 450.000 mantelzorgers zijn zwaar- of zelfs overbelast. De laatste jaren nam dit aantal flink toe, onder
meer door het protocol gebruikelijke zorg (CIZ) en
de toegenomen extramuralisering. Mantelzorgers
verlenen de zorg veelal uit liefde, genegenheid en
een gevoel van zorgplicht. Omdat de mantelzorg
grotendeels thuis wordt geboden, is de mate van
zorg veelal onzichtbaar voor de buitenwereld.
6
Figuur 1.
Vroegtijdig opsporen
Signaleren
Ondersteunen
Verwijzen
mantelzorgers buiten beeld, ook omdat mantelzorgers zelf
niet gauw om hulp vragen. Mantelzorgers zien zichzelf als
eerstverantwoordelijk voor degene die zij verzorgen en cijferen hun eigen behoeften weg. Mantelzorgers vragen zich
af: ‘Als ik niet langer zorg, wie doet het dan?’ ‘Zorgt iemand
anders wel goed voor mijn kind?’ ‘Ik heb beloofd: in voor- en
tegenspoed.’ Mantelzorgers aanvaarden daarom vaak alleen
hulp als deze proactief en expliciet wordt aangeboden, bijvoorbeeld door een verwijzing van huisarts of PVK/POH.
“Je moet echt je best doen om mantelzorgers zover te krijgen dat
zij tijdig hulp accepteren. Mantelzorgers schakelen uit schuldgevoel om ‘tekort te schieten’ vaak pas hulp in als het water hen al
aan de lippen staat. En dan gaat het vaak mis, dan storten ze in
omdat ze te lang hebben gewacht.”
Veel PVK/POH nemen echter een passieve houding aan in
het benaderen of aanspreken van de mantelzorger:
“Knelpunten in het zorgen voor mantelzorgers liggen vooral bij
henzelf. Durven mensen grenzen te stellen en zich mantelzorger
te noemen? Ik voel me niet belemmerd door geld of tijd om hen
te begeleiden, maar de mensen moeten eerst zelf naar mij toe
komen.” Een meer proactieve benadering geeft echter de
mogelijkheid om mantelzorgondersteuning preventief in
te zetten. Kennis en praktische handvatten over de benadering van mantelzorgers helpen PVK/POH hierbij.
Mantelzorgers…
1. …zorgen uit liefde en een gevoel van zorgplicht
voor hun naaste.
2. …weten vaak niet dat ze mantelzorger zijn.
3. …durven geen hulp te vragen.
4. …weten niet waar ze hulp kunnen vragen.
5. …durven de zorg niet uit handen te geven, omdat
zij niet weten of de aangeboden zorg goed is.
6. …zijn onvoldoende in beeld bij zorgverleners.
7. … zullen steeds meer toenemen in aantal vanwege
de politiek-maatschappelijke trend dat er steeds
meer verantwoordelijkheid en zelfredzaamheid van
de burger wordt verwacht.
8. …zullen een deel van de schaarste aan personeel
moeten opvangen.
9. … kunnen onvoldoende bij respijtvoorzieningen
terecht om even tot rust te komen.
10.…raken veelal overbelast door de intensieve zorg
en worden zelf patiënt.
11. …hebben een grote kans op een klein sociaal netwerk vanwege het zorgen voor hun naaste.
Praktische tips
Manieren om mantelzorgers vroegtijdig op te sporen zijn
onder meer:
• Vraag aan de patiënt of hij of zij hulp krijgt van een
partner, kind, familielid, vriend of buur.
• Nodig de mantelzorger uit om erbij te zijn als je op
huisbezoek komt. Op die manier kom je ook te weten
wie in de huisartspraktijk mantelzorg verleent.
van de geïnterviewde PVK/POH vindt dit een taak van PVK/
POH. In de meeste gevallen signaleren PVK/POH eventuele
overbelasting door aan de mantelzorger of aan de patiënt te
vragen hoe het thuis gaat. Daarnaast observeren PVK/POH
of de mantelzorgers tekenen van overbelasting laten zien.
Elke mantelzorger zal mantelzorgbelasting op een andere
manier uiten: lichamelijk, psychisch, gedragsmatig of een
combinatie hiervan. Daarom is het belangrijk dat je de
mantelzorger kent en weet op welke manier zij of hij de
overbelasting uit.
“Je moet oppassen dat het niet mis gaat en tijdig verwijzen. Als een
mantelzorger zegt ‘Ja, het gaat nog wel, maar…’, dan weet je al dat
iemand tegen zijn eigen grenzen aanloopt. Als je je werk serieus
neemt, moet je dit soort signalen oppakken.”
Signaleren van (dreigende) overbelasting
Vroegtijdige signalering van dreigende overbelasting laat
zien of het inschakelen van hulp (dringend) nodig is. 92%
Praktische tips
• Houd je oren en ogen open: is dit een mantelzorger?
Heeft hij/zij op dit moment behoefte aan hulp?
Casus
De man in de wachtkamer houdt zijn vrouw nauwlettend in de gaten terwijl hij haar aanmeldt bij de
assisten­te. Zijn vrouw probeert de rolstoel uit te klimmen. Hij rent gauw naar haar toe. “Ga maar weer zitten,
Lies, je kan niet staan, weet je nog wel?” De man oogt
vermoeid. De PVK/POH komt eraan en helpt de man
zijn vrouw het kantoor in te rijden. “Mevrouw, gaat u
hier maar even rustig zitten, ik kom zo bij u,” zegt ze.
Dan kijkt ze de man aan en vraagt: “Gaat het wel met u?
U ziet er wat vermoeid uit. Kan ik wat voor u doen?”
Na een tijdje verlaat de man de huisartsvoorziening.
Zijn schouders zijn wat minder naar voren gebogen. In
zijn hand heeft hij een briefje met daarop de naam van
het dichtstbijzijnde Steunpunt Mantelzorg. De PVK/
POH heeft hem gewezen op een vrijwilligersproject en
zelfs al een afspraak voor hem gemaakt!
(Dreigende) overbelasting kun je signaleren door
te letten op de volgende fysieke, psychische en
gedragsmatige signalen (Buijssen & Adriaanse,
2005):
Lichamelijk: onder meer hoofd- of buikpijn, verhoogde bloeddruk, hyperventilatie, pijn in nek, schouder of rug, duizeligheid, toenemende vermoeidheid,
afnemende eetlust of juist vraatzucht.
Psychisch: onder meer schaamte- en schuldgevoelens,
concentratieproblemen, vergeetachtigheid, lusteloosheid, slaapproblemen, snel geëmotioneerd zijn, piekeren.
Gedragsmatig: onder meer rusteloosheid, chaotisch,
onverdraagzaam, agressief, verwaarloosd uiterlijk,
meer roken en drinken, gebruik van kalmerende of
stimulerende middelen.
7
• Neem de mantelzorger als het kan even apart en vraag
hoe het gaat.
• Let op fysieke, psychische en gedragsmatige symptomen van overbelasting (zie kader).
• Gebruik screeningsinstrumenten als de EDIZ en de CSI
om de belasting van mantelzorgers te meten (zie kader).
• Als de mantelzorger zelf tot een andere huisartsvoorziening behoort, maar wel graag ondersteuning wil
ontvangen: bel in overleg met de mantelzorger naar
diens huisarts.
Signaleren vraagt om een proactieve en
preventieve houding
Ondersteunen
Mantelzorgers ondersteunen is een taak van PVK/POH, zo
vindt 86% van de bevraagde PVK/POH. Hierbij geven ze aan
dat een gebrek aan tijd een knelpunt is. Een PVK/POH kan
echter binnen haar of zijn (beperkte) mogelijkheden zelf al
veel doen om mantelzorgers te ondersteunen, bijvoorbeeld
door een oogje in het zeil te houden en steeds als je de
mantelzorger ziet, aandacht aan hem of haar te besteden.
Praktische tips:
• Vraag de mantelzorger hoe het gaat, probeer open
vragen te stellen.
• Bied een proactief luisterend oor en vraag door. Laat
zien dat je oog hebt voor het welzijn van de patiënt én
diens naasten.
“Bij de deur in de gang, met de deurknop in mijn hand, vraag
ik altijd even: ‘En, mevrouw, hoe gaat het met u? Houdt u
het wel vol?’ Pas als ze niet bij hun naaste in de buurt zijn,
vertellen mensen me hoe ze zich echt voelen. Dit noem ik
altijd het deurknopeffect.” - Saskia van der Lyke tijdens de
Mantelzorglezing 2010.
• Voorzie de mantelzorger van concrete informatie en
advies om zo goed mogelijke zorg te kunnen verlenen.
• Bespreek de mogelijkheden om de zorg te verlichten.
Informatie over gevalideerde meet­
instrumenten
EDIZ (Ervaren Druk Informele Zorg): een vragenlijst
waarop mensen aangeven hoeveel druk zij ervaren op
negen onderwerpen. Naast deze kwantitatieve ordening is er ook een kwalitatieve ordening in de onderwerpen waar te nemen.
CSI (Caregiver Strain Index): een vragenlijst waarmee
overbelasting door mantelzorg kan worden gemeten.
Het zijn 13 vragen die met ja of nee kunnen worden
beantwoord. Het invullen kost nog geen vijf minuten.
De CSI biedt veel voordelen omdat het kort en makke­
lijk is af te nemen.
Downloads van deze meetinstrumenten vindt je
op: www.expertisecentrummantelzorg.nl (bij Meet­
instrumenten).
8
Casus
Een werkende mantelzorger is thuis urenlang bezig
met het uitvoeren van verschillende zorgtaken. Als hij
uit zijn werk komt, wil zijn vrouw graag nog kaarten
met hem maken, maar daar heeft hij geen tijd voor.
Een maatjesproject waarbij zijn vrouw bezoek krijgt
van een vrijwilliger die dezelfde hobby heeft, is dan
een idee. Als de man thuiskomt, kan zijn vrouw trots de
kaarten laten zien.
• Stimuleer de mantelzorger de zorg meer te delen met
andere mensen uit het sociale netwerk.
• Vertel mantelzorger én patiënt hoe belangrijk ondersteuning voor de mantelzorger is.
Verwijzen
Mantelzorgers verwijzen naar organisaties die hen de
juiste ondersteuning kunnen bieden, is een belangrijke
taak van PVK/POH. 79% van de PVK/POH in het onderzoek
deelt deze mening.
De mantelzorger kun je wijzen op diverse organisaties die
uiteenlopende vormen van hulp bieden aan mantelzorgers.
Het Steunpunt Mantelzorg en de Mantelzorgmakelaar
bieden advies, informatie en hulp bij regelwerk. Op sociaal gebied zijn er maatjes- en bezoekprojecten: vrijwilligers zijn bij de patiënt, waardoor de mantelzorger er
even tussen­uit kan. Ook zijn er diverse diensten die praktische hulp bieden, zoals de maaltijdservice, (vrijwillige)
thuishulp, boodschappenbus. Cursussen zoals omgaan
met dementie of tiltechnieken worden aangeboden door
Steunpunt Mantelzorg of de Alzheimervereniging. Ten
slotte zijn er ook nog diverse organisaties die de zorg van de
mantelzorger tijdelijk overnemen zodat de mantelzorger
even op adem kan komen (respijtzorg), zoals de zorgboerderij, dagbestedingsactiviteiten, uitjes van maatschappelijke
of religieuze organisaties. (Zie overzicht handige websites.)
Praktische tips:
• Ken de sociale kaart van de omgeving of ga naar het
lokale steunpunt mantelzorg of het WMO-loket voor een
sociale kaart voor mantelzorgondersteuning (zie tabel 1).
• Geef niet alleen een folder mee – mantelzorgers
hebben doorgaans nauwelijks tijd om te lezen. Verwijs
liever ‘actief’ door: laat opties/mogelijkheden zien
van zorgaanbod in de buurt. Maak indien nodig een
afspraak met een welzijnsorganisatie in de buurt, dat
zij langskomen. “Zeg niet tegen de mantelzorger: “Maak
een afspraak”, maar maak hem zelf. Anders doen ze het niet”.
Casus
Een vrouw die voor haar dementerende man zorgt,
zegt tegen je dat haar man ervan houdt buiten bezig
te zijn. Je kan navragen of er nog een plekje is op de
zorgboerderij in de buurt.
Tabel 1. Mogelijkheden voor mantelzorgondersteuning
In alle gevallen geldt dat het lokale steunpunt mantelzorg onderstaande gegevens kan aanvullen, met behulp van een lokale sociale kaart.
Wat?
Waar?
Informatie, bv. over ziekten, zorg- en ondersteuningsaanbod, wet- en regelgeving
• Het steunpunt mantelzorg, zie www.mezzo.nl voor lokale adressen
• De Mantelzorglijn: telefonisch (0900-20 20 496 (Z 0,10 p/m) op werkdagen van 9 tot
13 uur) of per mail bereikbaar: www.mezzo.nl/mantelzorglijn
• Wmo-loket van de gemeente, bv. over het inschakelen van huishoudelijke hulp, respijtzorg, welzijns- en gemaksdiensten (bv. maaltijdservice boodschappendienst), hulpmiddelen aanvragen etc.
• Activiteiten zoals Alzheimercafé, informatiebijeenkomsten patiëntenverenigingen,
psycho-educatie GGZ etc.
Advies en begeleiding
• Casemanagement (o.a. bij dementie)
• Steunpunt mantelzorg
Emotionele steun, bv. lotgenotencontact,
individuele begeleiding of maatjescontacten (bv vrijwilligers, vriendendiensten)
• Steunpunt mantelzorg
• Alzheimervereniging
• Patiëntenvereniging
Educatie, bijvoorbeeld instructie bij het
gebruik van hulpmiddelen en psychoeducatie
• Lokale zorgaanbieders
• Steunpunt mantelzorg
Praktische hulp, bv huishoudelijke hulp,
administratieve ondersteuning en welzijnen gemaksdiensten
• Wmo-loket
• Steunpunt mantelzorg
Respijtzorg is tijdelijke en volledige overname van de zorg van de mantelzorger,
zodat deze weer op adem kan komen.
• Sommige steunpunten mantelzorg bieden de mogelijkheid om vrijwillige respijtzorg
te organiseren (geen CIZ-indicatie nodig).
• Zorgaanbieders bieden verscheidene vormen van respijtzorg: logeerhuis, zorgboerderij, dagopvang/behandeling, tijdelijke opnames, zorghotels etc. (met CIZ-indicatie of
eigen betaling).
• Vrijwilligers Palliatieve Terminale Zorg (VPTZ) leveren respijtzorg in palliatief terminale
zorg door de taken van de mantelzorger tijdelijk over te nemen. Kijk op www.vptz.nl
voor een lokale VPTZ aanbieder.
• Zorgboerderijen bieden voor diverse doelgroepen verschillende activiteiten aan, zie
www.zorgboeren.nl.
Financiële tegemoetkoming, zoals tegemoetkoming in de kosten voor levensonderhoud en een vergoeding vanuit het
PGB.
Meer info: www.mezzo.nl/mezzo_kennisplein_veelgestelde_vragen
Materiële hulp, bv woningaanpassing of
aangepast vervoer.
• Het Wmo-loket kan hierover informatie geven, bv. tillift, traplift, rollator, steunen.
• De website www.vindeenhulpmiddel.nl/ is handig om te kijken of er nog andere nuttige hulpmiddelen te vinden zijn
Zorg delen met naasten:
• Bv. middels een familie-hyves met een rooster daarop, Sharecare die een zorgsite heeft
(tegen kleine betaling): www.zorgsite.nl/nl/ (kijk voor extra info: www.zorgsite.nl/
files/u/denkbeeld-feb-2010.pdf), www.helpjemee.nl of www.wieziet.nl/.
Zorgen delen met andere mantelzorgers
• Lotgenotencontact (o.a. via steunpunten mantelzorg).
• www.mantelzorgerbenjenietalleen.nl (digitaal contactpunt voor mantelzorgers in
Nederland)
• Geef aan wat de (positieve) ervaringen van andere mantelzorgers zijn die gebruik hebben gemaakt van mantelzorgondersteuning (“Had ik het maar eerder gedaan”).
• Moedig mantelzorgers aan bij het gesprek met CIZ aan
te geven dat hij/zij veel meer dan gebruikelijke zorg verleent en de mogelijkheid krijgt om extra thuiszorg in
te schakelen. Via het WMO-loket is het mogelijk meer
huishoudelijke ondersteuning in te roepen.
• Kijk of er hulpmiddelen zijn die de mantelzorger
kunnen ondersteunen. Duizenden hulpmiddelen en
handige producten zijn op de markt, zoals douche­
stoelen, medicijnagenda, traplift, handige drinkbekers
en een kousaantrekker voor elastische kousen.
Benodigdheden
PVK/POH willen meer oog hebben voor mantelzorgers. Om
mantelzorgers goed te ondersteunen, is meer aandacht
voor mantelzorg in de opleiding nodig. PVK/POH hebben
behoefte aan:
• Kennis over mantelzorg.
9
• Training in het signaleren van problemen en (over)
belasting van mantelzorgers en de meetinstrumenten
die hierbij kunnen helpen.
• Training in het ondersteunen van mantelzorgers.
• Kennis van de sociale kaart.
Het Expertisecentrum Mantelzorg ontwikkelt samen met
de opleiding Praktijkondersteuning van de Christelijke
Hogeschool Ede een lespakket voor praktijkondersteuners.
Heeft u interesse in dit lesmateriaal? Neem dan contact op
met Geraldine Visser of Wendy van Lier: [email protected] Over het onderzoek
Studenten van de Christelijke Hogeschool in Ede onderzochten in voorjaar 2010 de ondersteuning van mantelzorgers door PVK/POH. De studenten keken naar wat PVK/
POH zelf kunnen bieden en wat ze daarvoor nodig hebben.
In totaal vulden 159 PVK/POH de online enquête in en er
werden acht diepte-interviews gehouden.
een naaste levert ook veel positieve dingen op: vreugde,
voldoening, dankbaarheid, zingeving.
Het uitgangspunt van elke vorm van mantelzorgondersteuning moet dan ook zijn om dit te blijven ervaren: dat
mantelzorgers voldoening, vreugde, zingeving en dankbaarheid etc. uit hun rol als mantelzorger kunnen blijven
putten.
Literatuur
1. Buijssen H, Adriaansen M. Hulpverlening aan mantelzorgers. Een leerboek
voor verpleegkundigen. Boom, Meppel, 2005.
2. Dam-Aantjes van, Dijk EM van, van Silfhout A, Smit M. Zorg voor mantelzorg. Een onderzoek naar de rol van de praktijkondersteuner huisarts in
relatie tot mantelzorgondersteuning. Meesterproef Hbo-V, Christelijke
Hogeschool Ede, 2010.
3. Hijnekamp MJG, Nienhuis T, Doelman- Geest HA van (2008). Mantelzorgers
en de huisarts. Tympaan Instituut voor beleidsontwikkeling, Den Haag.
4. Oudijk D, Boer A de, Woittiez I, Timmermans J, Klerk M de. Mantelzorg uit
de doeken. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau, 2010.
Handige websites:
•
www.expertisecentrummantelzorg.nl – Het kenniscentrum over mantelzorg voor professionals en beleidsmakers.
Tot slot
•
www.mezzo.nl – De landelijke vereniging voor mantelzorgers en vrijwilligerszorg
We zijn snel geneigd om alleen maar naar de negatieve
gevolgen van mantelzorg te kijken. Maar het is belangrijk om je te realiseren dat het gros van de mantelzorgers
zorgt vanuit liefde of vanzelfsprekendheid (“Mijn moeder
heeft ook altijd voor mij klaargestaan”). Het zorgen voor
•
www.nhg.artsennet.nl -Zie de praktijkwijzer ouderenzorg met handige
tips voor het ondersteunen van mantelzorgers
•
www.vindeenhulpmiddel.nl – De Vilans Hulpmiddelenwijzer helpt bij het
vinden van handige hulpmiddelen.
•
www.zorgboeren.nl – Informatie over de dichtstbijzijnde zorgboerderij.
•
www.handeninhuis.nl - 24-uurs vervanging van de vaste mantelzorgers
van thuisverblijvende zorgbehoevenden.
10