het oude egypte onder haar regering braken gouden tijden aan voor

HET OUDE EGYPTE
3500 JAAR GELEDEN BESTEEG
KONINGIN HATSJEPSOET DE
TROON VAN EGYPTE. ZE BRAK
MET ALLE CONVENTIES DOOR
ALS FARAO TE REGEREN, IN
DE GEDAANTE VAN EEN MAN.
HAAR EIGENZINNIGHEID
KWAM HAAR DUUR TE STAAN:
HATSJEPSOET WERD UIT DE
GESCHIEDENIS GEWIST.
HATSJEPSOET
DE VROUWELIJKE FARAO
DOOR ANNEMARIE LAVÈN
P
SLIMME HANDELAAR ONDER HAAR
REGERING BRAKEN
GOUDEN TIJDEN AAN
VOOR EGYPTE
Toppunt
Farao Hatsjepsoet, te herkennen
aan haar valse baard, neemt op
deze lithografie uit 2009 offergaven in ontvangst.
12 | HISTORISCH NIEUWSBLAD
Hatsjepsoet wordt
tot farao gekroond.
Reliëf op de punt van
de obelisk in Karnak.
rinses Hatsjepsoet had het geluk
dat ze de dochter was van de
machtigste man uit de wijde
omgeving, misschien wel van de
wereld. Haar vader was farao
Thoetmosis, heerser over Opperen Neder-Egypte. De eenheid in
het land was pas enkele decennia daarvoor
hersteld. Eerder was het ten prooi gevallen
aan nomaden die met geweld binnenvielen en kleine koninkrijkjes stichtten. Die
tumultueuze periode lag nog vers in ieders
geheugen. Dit recente verleden vormde
een pijnlijke breuk met de hoogtijdagen
van weleer, toen farao’s met straffe hand
over hun uitgestrekte land regeerden.
De nomadische invallen hadden
duidelijk gemaakt dat de goddelijke
orde ernstig verstoord was geraakt.
Thoetmosis stond voor de taak om de
stabiliteit te herstellen. Een belangrijke voorwaarde daarvoor was
dynastieke continuïteit, en daarin
had Thoetmosis voorzien. Bij een
van zijn vrouwen had hij een
zoon en troonopvolger verwekt,
Thoetmosis II.
Met zijn belangrijkste vrouw,
de Grote Koningin, kreeg hij
dochter Hatsjepsoet. Als
prinses van koninklijken
bloede was zij de beste
huwelijkspartner voor →
HISTORISCH NIEUWSBLAD | 13
HET OUDE EGYPTE
Hatsjepsoets graftempel Deir el-Bahri, vlak bij het
huidige Luxor, is gebouwd voor de eeuwigheid.
de beoogde troonopvolger. Rond haar
twaalfde trad ze in het huwelijk met haar
halfbroer. Samen regeerden ze na hun
vaders dood over Opper- en Neder-Egypte.
Goddelijke orde
Het koningskoppel had een zware
verantwoordelijkheid. Als farao van Egypte
was Thoetmosis II absoluut heerser en
beschikte hij over het lot van zijn land en
zijn mensen. Hij was het hoofd van zowel
het ambtenarenapparaat als de rechtspraak en het leger. Hij moest garanderen
dat belastingen werden opgehaald,
voedselvoorraden werden opgeslagen en
eerlijk herverdeeld, dat irrigatiesystemen
functioneerden en het land werd
verdedigd. Maar nog belangrijker
was de religieuze taak die zowel de
koning als de koningin te
vervullen had. De farao vertegenwoordigde de zonnegod Horus;
de koningin was de verpersoonlijking van Hathor, de moederen hemelgodin. Samen symboliseerden zij de goddelijke macht op
aarde en fungeerden ze als schakel
tussen de mensheid en de goden, want
alleen zij konden met de goden communiceren.
Het was daarom van het grootste belang
dat Egypte een koning had die zijn
koninklijke religieuze plichten vervulde.
Was er geen koning, dan was de goddelijke
orde verstoord en raakten de goden
Ca. 1562-1495 v.Chr.
Echtgenote van haar
broer Ahmose.
W’
‘GODDELIJKE VROU
De eerste koningin die de titel
‘Goddelijke Vrouw van Amon’
droeg, wat een verbintenis
met de belangrijkste god
suggereerde. Ze werd door het
volk vereerd als een godin.
Hatsjepsoet
Ca. 1507/8-1458 v.Chr.
Echtgenote van haar
halfbroer Thoetmosis II.
DEIR EL-BAHRI HAAR GRAFTEMPEL
WAS OOGVERBLINDEND
MOOI
Zonnestraal Een van Hatsjepsoets
30 meter hoge obelisken
staat nog steeds overeind.
HOE WERD HET RAADSEL OPGELOST?
ndanks pogingen van tijdgenoten om de herinneringen aan
Hatsjepsoet uit te wissen, hebben archeologen haar bestaan
kunnen bewijzen. Niet alle inscripties, beeldhouwwerken,
reliëfs en documenten waren namelijk verwoest. En op een
aantal plaatsen waar haar naam was vervangen door die van
een mannelijke farao wisten ze de oorspronkelijke tekst te achterhalen. Ook bleken sommige stukgeslagen brokken steen als ‘opvulling’ van latere bouwwerken zijn gebruikt en zo als bron te kunnen
dienen. Ten slotte staat een van haar obelisken er nog.
Al deze informatie en de ontcijfering van het hiërogliefenschrift
leidden tot het inzicht dat er een tot dan toe onbekende farao
moest zijn geweest. En dat het om een vrouwelijke farao ging.
Uiteindelijk ontdekten ze dat het Hatsjepsoet was.
14 | HISTORISCH NIEUWSBLAD
Ahmose-Nefertari
EGYPTISCHE
KONINGINNEN
De grootste koninginnen van het
Nieuwe Rijk (ca. 1539-1077 v.Chr.),
de belangrijkste bloeiperiode
van Egypte. Ze regeerden alleen of
samen met hun man.
DE ONTDEKKING VAN HATSJEPSOET
O
ZES MACHTIGE VROUWEN
De eerste koningin die als
farao een lange periode
succesvol regeerde.
vertoornd. Daarom werd direct na het
overlijden van een farao zijn opvolger
aangesteld. En was die eenmaal benoemd,
dan was zijn aanstelling onbetwistbaar. De
Egyptische samenleving duldde geen
instabiliteit.
Ca. 1398-1338 v.Chr.
Echtgenote van Amonhotep III
en moeder van Achnaton.
Machtsbelust
Of Hatsjepsoet tijdens het leven van haar
man al speelde met het idee de troon op te
eisen, zullen we nooit weten. Vooralsnog
voldeed ze aan de zijde van haar echtgenoot aan haar plichten als Grote Koningin.
Zo zwaaide ze de scepter in het paleis en
gaf ze leiding aan de harem. Bij grote
rituelen en belangrijke religieuze feestdagen, zoals het jaarlijkse Opet-feest, voerde
ze in de tempel haar koninklijke taken uit
en maande de godinnen, die gevaarlijk
wispelturig konden zijn, tot kalmte.
De eerste grote verandering begon toen
haar halfbroer en echtgenoot overleed. Bij
een van de vrouwen uit de harem had hij
een zoon, die aangewezen was om hem als
farao op te volgen. Maar deze Thoetmosis
III was nog veel te klein om te regeren. Wie
was beter toegerust om als regent op te
treden en de verantwoordelijkheid voor de
troon te dragen dan koningin Hatsjepsoet?
Het was niet uitzonderlijk dat een Grote
Koningin als regentes voor een minderjarig
kind optrad. Wel opmerkelijk was dat
Hatsjepsoets protegé niet haar eigen kind
was. Mogelijk ligt daar de kiem voor haar
volgende stap, die alle wetten en gewoonten van het conservatieve Egypte tartte.
Want enkele jaren na de dood van haar →
Teje
GROTE ARTISTIEKE KWALITEIT
Dochter van niet-koninklijke
ouders. Liet zich afbeelden als
de personificatie van Hathor,
godin van de liefde en vrouwelijkheid.
WERELDBEROEMD
Nefertiti
Ca. 1370-1330 v.Chr.
Echtgenote van Achnaton,
de ketterkoning die het
monotheïsme invoerde.
Er is weinig over haar bekend, maar het lijkt alsof ze
als koningin uitzonderlijk
zelfstandig kon opereren.
Nefertari
Tawosret
Ca. 1295-1250 v.Chr.
Echtgenote van Ramses II.
? -1189 v.Chr.
Was adviseur en gelijke van
haar man. Haar graftombe is
van een uitzonderlijk hoge
artistieke kwaliteit.
Een van de weinige vrouwelijke farao’s uit de Egyptische
geschiedenis. Tijdens haar
regering brak er een burgeroorlog uit.
HISTORISCH NIEUWSBLAD | 15
HET OUDE EGYPTE
Op het lijf van
een leeuw prijkt
het hoofd van
­Hatsjepsoet. Deze
sfinx, die meer dan 7
ton weegt, komt uit
haar dodentempel.
TENTOONSTELLING EN
COLLEGEDAG
KONINGINNEN
VAN DE NIJL
D
e tentoonstelling Koninginnen
van de Nijl in het Rijksmuseum
van Oudheden in Leiden vertelt
over de rijkdom, macht en
verering van de koninginnen
gedurende het Nieuwe Rijk. Er zijn maar
liefst 350 Egyptische topstukken te
bewonderen, waaronder koninklijke
portretten, godenbeelden, verfijnde
juwelen, amuletten, kostbare gebruiksvoorwerpen en de sarcofaag en grafgiften van de beroemde koningin Nefertari.
Te zien t/m 17 april 2017. Rijksmuseum
van Oudheden, Rapenburg 28, Leiden.
Meer informatie: www.rmo.nl
Historisch Nieuwsblad organiseert op 16
januari in het Rijksmuseum van Oudheden een collegedag waarop specialisten
de Egyptische geschiedenis toelichten.
Op deze dag is ook ruim aandacht voor
de koninginnen van de Nijl. Aansluitend
is de tentoonstelling te bezoeken.
Meer informatie: www.historischnieuwsblad.nl/collegedagen
16 | HISTORISCH NIEUWSBLAD
echtgenoot
benoemde ­Hatsjepsoet
zichtzelf tot farao.
Het was geen plotselinge coup. Eerder een
zorgvuldig voorbereide en uiterst langzaam
uitgevoerde politieke manoeuvre. Voorzag
ze een dynastieke ramp? Was er sprake van
een crisis die ze het hoofd wilde bieden?
Dreigde er een haremopstand? Of was ze
manipulatief en machtsbelust, en greep ze
haar kans voordat de kleine Thoetmosis III
sterk genoeg was om haar aan de kant te
zetten? Feit is dat Hatsjepsoet bijna 22 jaar
aan de macht zou blijven, met Thoetmosis
III als coregent aan haar zijde.
Bouwwoede
Onder Hatsjepsoets regering braken
gouden tijden aan voor Egypte. De nieuwe
farao zette net als haar voorgangers een
aantal militaire campagnes op touw om de
buitengrenzen te consolideren. Maar veel
meer dan andere farao’s investeerde ze in
handelsmissies. Uit Fenicië haalde ze hout
om schepen te bouwen, koper en turkoois
liet ze in de Sinaï kopen. Ze handelde zelfs
met de koningin van het verre Land van
Poent (in het huidige Somalië), zodat
luxegoederen als wierook, mirre, ebbenhout, ivoor en goud Egypte bereikten.
Net als iedere koning liet Hatsjepsoet
monumentale tempels bouwen, maar
haar bouwwoede overtrof zelfs die van
haar meest illustere voorgangers. Haar
eigen graftempel, Deir el-Bahri, was
oogverblindend mooi en van een ongekende omvang. Midden in het tempelcomplex Karnak, het heiligste heiligdom van
Egypte, liet ze twee obelisken verrijzen
van bijna dertig meter hoog. Als versteende zonnestralen met vergulde toppen
eeuwen later zagen archeologen zich voor
een raadsel gesteld. De beroemde Franse
filoloog Jean-François Champollion, de
man die het hiërogliefenschrift wist te
ontcijferen, kwam er in 1828 niet uit toen
hij de graftempel Deir el-Bahri bezocht. Wie
Systematisch vernietigd
was deze bebaarde koning, die
Hoe het ook zij, meer dan twintig
duidelijk een man voorstelde,
jaar na Hatsjepsoets dood
maar aangesproken werd
werd een actie opgezet
als een vrouw? Ook op
om alle visuele sporen
vele andere brokstukvan haar regering uit
te wissen. Afbeelken vonden archeoTRADITIEGETROUW dingen waarop ze
logen verwijzingen
als jonge vrouw en
naar een onbekende,
als koningin staat
maar vooraanstaanafgebeeld bleven
de farao die met
gespaard, maar
vrouwelijke vervoebijna alle cartouches,
gingen werd aangereliëfs, standbeelden
duid. Het duurde nog
en documenten die
tientallen jaren voordat de
Hatsjepsoet als koning
wetenschappers begrepen om
tonen werden systematisch
wie het ging en de herinnering
vernietigd. Haar tempels en monumenten
aan Hatsjepsoet herstelden.
werden ontheiligd, haar naam vervangen
door die van Thoetmosis I, II en III. Zo
Annemarie Lavèn is historicus en
kwam er een dramatisch einde aan haar
adjunct-hoofdredacteur van Historisch
glorieuze geschiedenis. Meer dan dertig
Nieuwsblad.
ZE LIET ZICH AFBEELDEN
ALS MAN, COMPLEET MET
VALSE BAARD
reikten ze tot aan het godenrijk en eerden
zonnegod Amon-Re op een nooit eerder
vertoonde wijze.
De obelisken markeerden het hoogtepunt
van de lange regeringsjaren van farao
Hatsjepsoet. De logistieke operatie om de
twee kolossen vanuit een steengroeve in
het zuidelijk gelegen Aswan uit te hakken
en honderden kilometers noordelijker te
vervoeren was exceptioneel. Dat ze tot
zo’n prestatie in staat was, tekende haar
macht en rijkdom.
Toch moest Hatsjepsoet telkens haar
legitimiteit als koning bewijzen. Egyptenaren waren een bijzonder conservatief volk,
dat het roemrijke verleden als blauwdruk
voor het heden zag. Meer nog dan andere
farao’s benadrukte Hatsjepsoet daarom op
alle mogelijke manieren de link met haar
voorgangers en plaatste ze zich in de traditie
van illustere farao’s. Ze liet zich afbeelden
als man, waarbij ze de kleding van een
koning droeg, compleet met valse baard
zoals Egyptische koningen gewoon waren.
Ze ging zelfs zover dat ze haar eigen
geboorteverhaal herschreef. Zo suggereerde
ze dat ze niet zomaar een koningsdochter
was, maar het kind van Amon-Re zelf. Die
zou, gewiekst de gedaante van haar vader
aannemend, haar moeder hebben verleid
en zo Hatsjepsoet hebben verwekt. Farao’s
na haar hebben dat verhaal overgenomen,
waardoor sinds Hatsjepsoet de doctrine
ontstond dat de farao een kind van de
zonnegod zelf is.
Alle lange jaren dat Hatsjepsoet regeerde
was Thoetmosis haar coregent. Altijd had
MEER
WETEN
The Woman Who
Would Be King.
Hatshepsut’s Rise to
Power in Ancient
Egypt (2014) door Kara
Cooney is de recentste
biografie.
Exotische missie Uit het verre
Land van Poent
laat Hatsjepsoet
luxegoederen
halen als wierook,
mirre, ebbenhout,
ivoor en goud.
Queens of Egypt.
From Hetepheres to
Cleopatra (2008) door
Christiane Ziegler (red.)
beschrijft Egyptes
machtigste vrouwen.
Een geschiedenis
van Egypte (2014) door
Jason Thompson geeft een
overzicht van meer dan
5000 jaar Egyptische
geschiedenis.
HISTORISCH NIEUWSBLAD | 17
AFBEELDINGEN: BRIDGEMAN IMAGES; IMAGESELECT/ALAMY/AKG; METROPOLITAN MUSEUM, NEW YORK
Kolossale sfinx
hij in de schaduw van zijn illustere tante
gestaan. Toen ze eindelijk overleed brak de
tijd aan dat hij alleen kon heersen. Zou
Thoetmosis zijn tante gehaat hebben?