De invloed van de Romeinse overheersing op de Griekse

FACULTEIT LETTEREN & WIJSBEGEERTE
VAKGROEP ARCHEOLOGIE EN
OUDE GESCHIEDENIS VAN EUROPA
De invloed van de Romeinse overheersing op de
Griekse sportieve festivalcultuur
Een onderzoek naar de sociale, culturele en politieke impact
Masterproef
aangeboden tot het
verkrijgen van de graad van
Master in de Geschiedenis
door
Evelien VERSTRAETE
Promotor:
Prof. Dr. A. Zuiderhoek
academiejaar 2008-2009
1
2
„ There are many other things one can see or hear about
among the Greeks which are worthy of amazement.
But the things done in Eleusis, and the agôn in
Olympia, these have the greatest share of divine
attention 1‟
Pausanias, V 10,1, vertaald door König, J., “Athletics and literature in the Roman Empire”, Cambridge
University Press, Cambridge, 2005, p. 158.
1
3
Inhoudstafel
DANKWOORD .................................................................................................................................................. 7
1. INLEIDING ..................................................................................................................................................... 8
2. DE ORGANISATIE VAN DE OLYMPISCHE SPELEN ......................................................................................... 13
2.1. INLEIDING ..................................................................................................................................................... 13
2.2. PROGRAMMA ................................................................................................................................................ 16
2.2.1. De Gymnikos Agon – de naakte competities ..................................................................................... 16
2.2.1.1. De voetraces ................................................................................................................................................ 16
2.2.1.2. Worstelen .................................................................................................................................................... 17
2.2.1.3. Boksen ......................................................................................................................................................... 17
2.2.1.4. Pankration ................................................................................................................................................... 18
2.2.1.5. Pentatlon ..................................................................................................................................................... 18
2.2.2. De Hippikos Agon – de hippische competities .................................................................................. 19
2.2.3. De Mousikos Agon – de muzische competities ................................................................................. 20
2.2.4. Andere competities ........................................................................................................................... 21
2.3. INFRASTRUCTUUR ........................................................................................................................................... 26
2.3.1 Inleiding .............................................................................................................................................. 26
e
e
2.3.2 6 en 5 eeuw v. Chr. .......................................................................................................................... 27
e
2.3.3. De 4 eeuw v. Chr. ............................................................................................................................. 31
e
e
2.3.4. De hellenistische periode: 3 tot 1 eeuw v. Chr. .............................................................................. 33
e
e
2.3.5. De Romeinse Late republiek en Keizertijd: 1 eeuw v. Chr. tot 3 eeuw n. Chr. ................................ 34
2.4 ORGANISATIE VAN DE OLYMPISCHE SPELEN .......................................................................................................... 36
2.4.1. Het bestuur ........................................................................................................................................ 36
2.4.2. Corruptie ............................................................................................................................................ 37
2.4.3. Het financieel bestuur ....................................................................................................................... 42
2.5. CONCLUSIE .................................................................................................................................................... 44
3. DE ATLETEN UIT DE ANTIEKE WERELD ........................................................................................................ 45
3.1. INLEIDING ..................................................................................................................................................... 45
3.2. HET BELANG VAN SPORTIEVE COMPETITIE VOOR DE GRIEKEN ................................................................................... 47
3.3. DE POLEMIEK ROND DE PROFESSIONELE ATLETEN .................................................................................................. 50
3.3.1. Conclusie............................................................................................................................................ 60
3.4 DEELNAME AAN DE OLYMPISCHE SPELEN ............................................................................................................. 62
3.4.1. Bewijsmateriaal ................................................................................................................................. 62
3.4.2. Evolutie per periode .......................................................................................................................... 63
3.4.2.1. De periode 776 v. Chr. – 510 v. Chr. ............................................................................................................ 63
3.4.2.2. De periode 510 v. Chr. - 410 v. Chr. ............................................................................................................. 64
4
e
3.4.2.3. De 4 eeuw v. Chr. ....................................................................................................................................... 67
e
3.4.2.4. Het hellenisme: 3 eeuw v. Chr. tot 146 v. Chr. ........................................................................................... 70
3.4.2.5. De Romeinen: 146 v. Chr. – 118 n. Chr. ....................................................................................................... 73
e
3.4.2.6. De 2 eeuw n. Chr. ....................................................................................................................................... 77
3.4.2.7. Het latere Romeinse Rijk ............................................................................................................................. 81
3.5. CONCLUSIE .................................................................................................................................................... 85
4. DE GRIEKSE FESTIVALS EN HUN CULTUREEL BELANG .................................................................................. 88
4.1 INLEIDING ...................................................................................................................................................... 88
4.2. ‘HELLENICITY’: DE ROL VAN OLYMPIA IN HET CREËREN VAN EEN CULTURELE EENHEID.................................................... 91
4.3 DE GRIEKEN TEGENOVER DE BARBAREN: DE GYMNASIUMCULTUUR ............................................................................ 96
4.3.1 Inleiding .............................................................................................................................................. 96
4.3.2. De gymnasiumcultuur voor de komst van de Romeinen .................................................................. 96
4.3.2.1 Algemeen ...................................................................................................................................................... 96
4.3.2.2 Lucianus van Samosata ................................................................................................................................. 97
4.3.2.3 Thucydides .................................................................................................................................................. 100
4.3.2.4 De gymnasiumcultuur als vormend element om tot andreia te komen: Gleason versus van Nijf ............. 101
4.3.3. De Gymnasiumcultuur onder de Romeinen .................................................................................... 103
4.3.4. Conclusie.......................................................................................................................................... 106
4.4. TWEE VERSCHILLENDE CULTURELE VISIES ........................................................................................................... 107
4.4.1. Visie Romeinen ................................................................................................................................ 107
4.4.1.1. Dualiteit ..................................................................................................................................................... 107
4.4.1.2. Aantrekkingskracht .................................................................................................................................... 110
4.4.1.3. Romeinse omgang met festivalcultuur ...................................................................................................... 110
4.4.2. Visie Grieken .................................................................................................................................... 113
4.4.3. Pausanias ........................................................................................................................................ 116
4.4.3.1. Inleiding ..................................................................................................................................................... 116
4.4.3.2. Een verenigd Griekenland.......................................................................................................................... 117
4.4.3.3. ‘Grieksheid’ ................................................................................................................................................ 119
4.4.4. Philostratos ...................................................................................................................................... 120
4.4.5. Conclusie.......................................................................................................................................... 123
4.5. CASUS: ASIA MINOR ..................................................................................................................................... 124
4.5.1. Inleiding ........................................................................................................................................... 124
4.5.2. De Griekse invloed op het Oosten onder Romeinse heerschappij: Asia Minor ............................... 124
4.5.3. Oenoanda ........................................................................................................................................ 127
4.5.4. Conclusie.......................................................................................................................................... 132
4.6. CONCLUSIE .................................................................................................................................................. 133
5. DE POLITIEKE GESCHIEDENIS VAN DE SPORTIEVE FESTIVALCULTUUR IN DE OUDHEID ............................. 135
5.1. INLEIDING ................................................................................................................................................... 135
5
5.2. IMAGINED COMMUNITIES ............................................................................................................................... 138
5.3 DE POLITIEKE GESCHIEDENIS VAN DE GRIEKSE FESTIVALCULTUUR ............................................................................. 141
5.3.1. De politieke geschiedenis van de Griekse festivalcultuur voor de Romeinen, met speciale aandacht
voor Olympia ............................................................................................................................................. 141
5.3.1.1 Inleiding ...................................................................................................................................................... 141
5.3.1.2. Politieke verdeeldheid ............................................................................................................................... 141
5.3.1.3. Perzische oorlog brengt eenheid ............................................................................................................... 147
5.3.1.4. Macedonisch Griekenland ......................................................................................................................... 149
5.3.1.5. Conclusie ................................................................................................................................................... 152
5.3.2 De politieke geschiedenis van de Griekse festivalcultuur tijdens de Romeinse overheersing met
speciale aandacht voor Olympia ............................................................................................................... 154
5.3.2.1. Inleiding ..................................................................................................................................................... 154
5.3.2.2. Vanaf de val van Korinthe tot de slag bij Actium ....................................................................................... 155
5.3.2.3 Het Romeinse Keizerrijk .............................................................................................................................. 157
5.3.2.3.1. Inleiding ............................................................................................................................................. 157
5.3.2.3.2 De Griekse steden onder Romeins bewind ........................................................................................ 158
5.3.2.3.3 De Romeinse keizers en de Griekse festivalcultuur ............................................................................ 161
5.3.2.3.4 Festivalcultuur in de Griekse steden onder Rome .............................................................................. 167
5.3.2.3.5 Het einde van de Griekse sportieve festivalcultuur............................................................................ 173
5.3.2.4 Conclusie .................................................................................................................................................... 175
5.4 CASUS: DE VRIJGEVIGHEID VAN KONING HERODES ............................................................................................... 177
5.4.1 Inleiding ............................................................................................................................................ 177
5.4.2 Het rijk van koning Herodes ............................................................................................................. 177
5.4.3 Herodes de weldoener ..................................................................................................................... 179
5.5 CASUS: DE ATLETISCHE GILDEN ........................................................................................................................ 183
5.5.1 Inleiding ............................................................................................................................................ 183
5.5.2. Algemeen ......................................................................................................................................... 184
5.5.3. De organisatie van de gilden ........................................................................................................... 189
5.5.4 Financiële steun ................................................................................................................................ 191
5.6. CONCLUSIE .................................................................................................................................................. 193
EINDCONCLUSIE ........................................................................................................................................... 195
BIBLIOGRAFIE ............................................................................................................................................... 200
CORPORA .......................................................................................................................................................... 200
ANTIEKE AUTEURS ............................................................................................................................................... 202
LITERATUUR ....................................................................................................................................................... 209
WEBSITES .......................................................................................................................................................... 219
6
Dankwoord
Zonder de steun van een aantal personen had deze masterproef nooit zijn
uiteindelijk resultaat bereikt, daarom zou ik hier graag de kans nemen om hen te
bedanken.
Ik zou willen starten met het bedanken van mijn ouders. Ze hebben mij de kans
gegeven om in Gent de opleiding van mijn keuze te studeren en zij hebben me hier
dan ook altijd in gesteund.
Verder zou ik prof. dr. Zuiderhoek willen bedanken om mij in de juiste richting te
sturen, om mij veel vrijheid te laten in de opbouw van onderwerp en tenslotte ook
voor het verbeteren van mijn werk.
Mijn vriend, Guy, mag hier ook niet vergeten worden. Ik zou hem graag bedanken
voor zijn eeuwigdurende steun en om me telkens opnieuw te motiveren in moeilijke
momenten.
Tenslotte wil ik graag Bert, Jens en Jan bedanken om me te helpen met het nalezen
van de thesis en problemen met mijn lay-out te verhelpen.
7
1. Inleiding
De huidige Olympische Spelen vormen elke vier jaar opnieuw een toneel voor
sporters uit de gehele wereld om op te schitteren. De hele wereld kijkt toe hoe de
atleten uit hun land presteren op dit wereldpodium. In de antieke oudheid was dit
niet anders. Atleten uit de Griekse stadstaten streden tegen elkaar om een
Olympische overwinning mee te brengen naar hun polis. Elke vier jaar richtte de
gehele Griekse wereld zijn blik op Olympia. Er bestaan reeds vele studies over
opvoeding, literatuur en muziek van de Grieken. Het is echter belangrijk om weten
dat sport integraal deel uitmaakte van de Griekse etniciteit. Ook door onderzoek
naar de sportieve festivalcultuur kunnen we het ware gezicht van de Grieken leren
kennen.
Deze masterproef maakt deel uit van de studie naar de Griekse sportiviteit. Ik heb
ervoor gekozen om de invloed van de Romeinen op deze Griekse festivalcultuur te
bestuderen. Ik wil met mijn masterproef graag orde scheppen in de hedendaagse
polemiek die heerst rond de festivalcultuur van de Grieken ten tijde van de
Romeinse overheersing. Ik zal aandacht schenken aan de sportieve component van
de festivals. De religieuze component (de festivals waren immers opgedragen aan de
goden en zij bleven steeds duidelijk aanwezig binnen deze festivals) en de muzikale
wedstrijden zullen achterwege gelaten worden, dit zou me te ver leiden.
Lang werd gedacht dat de Griekse festivalcultuur, met als hoogtepunt daarvan de
Olympische Spelen, een ongekende bloei kende in de Griekse archaïsche en klassieke
periode, om vervolgens enkel nog achteruitgang te kennen onder de hellenistische en
Romeinse heersers. Tegenwoordig gaan verscheidene moderne auteurs in tegen dit
geschetste beeld. Welk beeld is ooit werkelijkheid geweest? Dit zal de centrale
vraagstelling vormen binnen mijn masterproef. Ik zal stellen dat de Griekse
festivalcultuur ook onder de Romeinen een bloei kende. Ik zou zelfs durven zeggen
dat deze periode de grootste bloeiperiode was die de Spelen ooit gekend hebben.
8
Om een conclusie te kunnen trekken over de invloed die de Romeinen gehad hebben
op de Griekse festivalcultuur, moeten we ook weten hoe het gesteld was met deze
cultuur vooraleer de Romeinen arriveerden. Mijn masterproef zal dus een
uitgebreide periode omvatten: vanaf het vroegste ontstaan in de 8e eeuw tot het
einde van de Griekse festivals onder invloed van het Christendom, op het einde van
de 4e eeuw n. Chr..
Een eerste doelstelling die ik mezelf had gesteld, was om op korte en schematische
wijze het Olympische programma en de Olympische site te schetsen voor en tijdens
de Romeinse overheersing. Het betreft hier concrete feiten over het belangrijkste
sportieve festival in de wereldgeschiedenis. Tegelijkertijd kan de lezer zich al een
beeld vormen over hoe de festivals in de oudheid eruit gezien hebben en hoe deze, in
het geval van Olympia, georganiseerd werden. Het is een algemeen en inleidend
eerste luik van mijn masterproef.
In het tweede luik besteed ik aandacht aan de sociale component die verbonden was
aan de Griekse festivalcultuur. Dit luik valt uiteen in twee delen. Het eerste deel
behandelt de vraag of de antieke atleten amateurs of professionele sporters genoemd
moeten worden. Eind jaren ‟60, begin jaren ‟70 argumenteerden historici dat de
Griekse sportieve cultuur een neergang kenden onder de Romeinen. Auteurs zoals
Bengston2, Harris3 en Gardiner4 zagen een bloeiperiode in de 5e eeuw v. Chr. met
daarna enkel de langzame dood van de Griekse festivalcultuur. Door het verschijnen
van de lagere klassen in de Spelen, verdween volgens hen het ideaal van de
„amateurheer‟. Hedendaagse historici, zoals Finley5, Pleket6, Miller7 en Young8
Bengston, H., „Die Olympischen Spiele‟, Artemis, Zürich, 1971, p.109.
Harris, H.A., „Greek Athletes and Athletics‟, Westport, Greenwood, 1979, p. 244 en
Harris, H.A., „Sport in Greece and Rome‟, Thames and Hudson, Londen, 1972, p. 288.
4 Gardiner, N., „Athletics of the Ancient World‟, Clarendon Press, Londen, 1967, p. 246 en Gardiner, E.
N., „Olympia, Its History and Remains‟, Clarendon Press, Oxford, 1925, p. 316.
5 Finley, M.I., en Pleket, H.W., „Olympische Spelen in de Oudheid‟, Fibula- Van Dishoek, Haarlem, 1976,
p. 175 en Finley, M.I., en Pleket, H.W., „The Olympic Games: The First Thousand Years‟, Chatto &
Windus, London, 1976, p. 138.
6 Pleket, H.W., „The Participants in the Ancient Olympic Games : Social Background and Mentality‟ in
Coulson, W. en Kyrieleis H., in Proceedings of an International Symposium on the Olympic Games, 5-9
2
3
9
argumenteren dat de antieke sportwereld inderdaad veranderingen kenden zoals
specialisatie, training, diëten en beloningen van de staat. Deze veranderingen zijn
echter veel vroeger te dateren en betekenden niet noodzakelijk een neergang van de
Griekse sportieve festivalcultuur. Ik zal proberen aantonen dat de hedendaagse
historici
het debat winnen en dat de veranderingen binnen de sportieve
festivalcultuur niet zorgden voor een achteruitgang.
In het tweede deel probeer ik de herkomst en sociale klasse te schetsen van de
antieke atleten. Welke verschillen kunnen we waarnemen wanneer we de voorRomeinse periode vergelijken met de Romeinse periode? De vragen die gesteld
worden zijn deze: Welke afkomst kenden de atleten? Vanaf wanneer zien we atleten
van de lagere klasse verschijnen op de Olympische overwinningslijsten?Hadden
enkel gegoede burgers de kans om de carrière van atleet na te streven of zijn er
uitzonderingen te vinden? Vanwaar kwamen de atleten? Groeide de populariteit
over de wereld naarmate Griekenland opgenomen werd in deze grotere wereld van
het Romeinse Rijk? Aan de hand van een chronologisch overzicht zal ik proberen
deze vragen te beantwoorden.
Vervolgens komen we tot het derde luik van mijn masterproef, het culturele luik.
Kort samengevat, kan je zeggen dat we hier op zoek gaan naar de culturele betekenis
van de festivalcultuur voor de Grieken en hoe dit evolueerde onder Romeins
bewind. Welke rol bezat de sportieve festivalcultuur in het ontwikkelen van de
definitie „Grieks‟? Dit zal opgelost worden aan de hand van het werk over het
ontstaan van de Griekse cultuur van Hall9. Welke culturele betekenis had de Griekse
festivalcultuur op het moment waarop de Griekse stadstaten nog hun onbezorgde
onafhankelijkheid kenden? Wat hield de Griekse gymnasiumcultuur in voor de
September 1988, Athene, 1992, pp. 147-152 en Pleket, H. W., „Zur Soziologie des antiken Sports‟ in
Mededelingen van het Nederlands Historisch Instituut te Rome, 36, 1974, pp. 57-87.
7 Miller, S.G., „Ancient Greek Athletics‟, Yale University Press, New Haven, 2004, p. 288 en Miller, S.G.,
in „Arete. Greek Sports from Ancient Sources‟, University of California Press, Los Angeles, 2004, p. 262.
8 Young, D.C., „How amateurs won the Olympics‟ in Raschke W. J. (ed.), „The archaeology of the
Olympics. The Olympics and Other Festivals in Antiquity‟, Madison, Wisconsin, 1987, pp. 55-78.
Young, D. C., „The Olympic Myth of Greek Amateur Athletics‟, Chicago, 1984.
9 Hall, J.M., „Hellenicity‟, The University of Chicago Press, Chicago, 2002, p. 312.
10
Grieken, welke culturele betekenis had deze? Hoe evolueerde de rol van de
gymnasiumcultuur onder de Romeinen? Met behulp van Lucianus 10 en inscripties11
zal ik deze vraag proberen te beantwoorden. Vervolgens zal ik schetsen hoe zowel de
Grieken als de Romeinen over de sportieve festivalcultuur dachten. Aan de hand van
secundaire literatuur en antieke auteurs als Pausanias en Philostratus zal ik hier ook
conclusies kunnen trekken. Ik sluit dit luik af met een casus over de festivalcultuur in
Asia Minor in de Romeinse periode. We zien daar een enorme opkomst van
agonistische festivals en dit moet onderzocht worden. Waarom worden er in de
Romeinse periode zoveel festivals en gymnasia opgericht in Asia Minor? En welk
cultureel belang verkreeg de festivalcultuur daar? Het werk van Hall en Milner12
over de site van het kleine stadje Oenoanda zal mij hierbij helpen.
Het vierde en laatste luik van mijn masterproef behandelt de algemene politieke
evolutie van de sportieve festivalcultuur zowel voor de komst van de Romeinen als
in de Romeinse tijd. We zullen starten met het werk van Anderson. Hieruit wil ik
concluderen dat bij gebrek aan een politieke eenheid in het vroege Griekenland er
onder andere gegrepen werd naar de kenmerkende Griekse liefde voor de sport om
zichzelf als eenheid te definiëren. Vervolgens wil ik kijken naar de politieke evolutie
van de Griekse festivalcultuur. Eerst wil ik aantonen dat de Olympische Spelen al
eeuwenlang een politieke connectie kenden en dat vanuit de Griekse festivalcultuur
een verenigende politieke kracht uitging. Daarna zal ik kijken hoe dit evolueert
onder de Romeinen. Welk politiek beleid voerden zij tegenover de Griekse
festivalcultuur? Welke vrijheden hadden de Griekse steden nog? Zij organiseerden
immers de atletische festivals. En meer algemeen, welke politieke betekenis behield
de Griekse festivalcultuur onder de Romeinen? Deze vragen zullen beantwoorden
worden aan de hand van secundaire literatuur.
Lucianus, „Anacharsis‟.
Merkelbach R. en Strauber, J., „Steinepigramme aus dem Grieschischen Osten 1‟, Teubner, B.G.,
Stuttgart, 1998, p. 647.
12 Hall, A.M., and Milner, N., „Education and Athletics at Oenanda‟ Studies in the History and
Topography of Lycia and Pisidia. In memoriam A.S. Hall, Ed. French, D., London, 1994, pp. 7-47.
10
11
11
Bijna aan het einde van mijn masterproef gekomen, schenk ik in een casus aandacht
aan Herodes de Grote. We zien dat hij een grote schenking doet aan de Olympische
Spelen. Wat was zijn motivatie? Waarom steunt de vazalkoning van Palestina de
Griekse atletische festivalcultuur? Deze vragen zullen beantwoord worden aan de
hand van Flavius Josephus13 en het artikel van Laemmer14. Tot slot voeg ik nog een
laatste casus toe aan mijn masterproef. Onder de Romeinen zien we atletische gilden
verschijnen. Wat hielden deze in? Werden de op Romeins initiatief opgericht? En,
tenslotte, welke invloed hadden deze op de atletische festivalcultuur? De artikels van
Forbes15 en Pleket16 zullen mij, samen met inscripties hierover, helpen deze vragen te
beantwoorden.
Flavius Josephus, „De Oude Geschiedenis van de Joden en „De Joodse Oorlog‟.
Laemmer, M., „King Herod‟s endowment to the Olympic Games‟ in Proceedings of the pre-olympic
seminar on the history of physical education and sport in Asia‟, ed. Simri, U., Netanya, 1972, pp. 31-50.
15 Forbes, C.A., „Ancient Athletic Guilds‟, in Classical Philology Vol. 50, Nr. 4, The University of Chicago
Press, 1955, pp. 238-252.
16 Pleket, H.W., „Some aspects of the History of the Athletic Guilds‟ in Zeitschrift für Papyrologie und
Epigraphik, Band 10, Vol. 3, Rudolf Habelt Verlag, Bonn, 1973, pp. 197-227.
13
14
12
2. De organisatie van de Olympische Spelen
2.1. Inleiding
Als eerste luik binnen deze thesis gaan we op zoek naar meer algemene informatie
over de agonistische festivals, zowel voor als na de komst van de Romeinen. Het is
belangrijk een beeld te krijgen welke vorm deze hadden en hoe deze georganiseerd
werden. Om dus een indruk te krijgen welke sporten en welke infrastructuur hierbij
kwamen kijken, is Olympia simpelweg het neusje van de zalm. Aangezien naar dit
festival het meeste onderzoek gedaan is en bijgevolg ook vrij veel over geweten is,
laat het ons toe om een duidelijke evolutie te schetsen. Welk programma werd
gevolgd in Olympia? Werd dit door de Romeinen aangepast naar hun smaak? Kende
het programma enkel uitbreidingen of werd er soms ook geschrapt? En tenslotte: hoe
zag de site eruit? Wie financierde welke gebouwen en wanneer kunnen we hier echte
bloei onderscheiden? Belangrijk om weten is dat de Olympische Spelen zich vooral
concentreerden op sportieve wedstrijden en de muzikale wedstrijden achterwege
lieten. Dit is niet representatief voor de gehele agonistische festivalcultuur, waar er
meestal meer aandacht was voor de muzikale component. In mijn thesis zal ik bijna
uitsluitend spreken over het sportief element binnen de antieke festivals, bijgevolg is
het hier geen probleem om Olympia als casus te kiezen.
Olympia is vanaf het prille begin tot het bittere eind, bijna zo‟n duizend jaar later,
steeds het belangrijkste en meest toonaangevende sportieve festival in de antieke
wereld gebleven. In de vroege jaren bezochten honderden mensen uit nabije
stadstaten het festival en naarmate de populariteit van het festival toenam, kwamen
duizenden mensen van over land en zee uit kolonies zo ver als Spanje en Africa 17.
Olympia maakte deel uit van de 4 grote kroonspelen of de periodos. Dit waren de 4
meest prestigieuze Spelen die in de Griekse wereld gehouden werden. Deze Spelen
17
Swaddling, J., „The Ancient Olympic Games 2nd edition‟, British Museum Press, Londen, 1999, p. 7.
13
stonden deelname toe aan alle Grieken en worden dus ook panhelleense Spelen
genoemd. De Olympische Spelen in Olympia zouden altijd de meest vooraanstaande
blijven. Daarnaast waren er, zoals gezegd, drie andere kroonspelen: de Pythische
Spelen in Delphi, de Nemeïsche Spelen in Nemea en de Isthmische Spelen in Isthmia.
Zowel de Olympische als de Pythische Spelen werden vierjaarlijks gehouden. De
Isthmische en Nemeïsche Spelen werden tweejaarlijks gehouden. De Isthmische
Spelen vielen in hetzelfde jaar als de Olympische en Pythische Spelen en de
Nemeïsche Spelen vielen er telkens tussen18. Op elk van deze festivals was er enkel
een symbolische beloning in de vorm van een kroon die de connectie aantoont met
de god waarvoor de Spelen opgericht werden. Zo deelden de organisatoren in
Olympia een kroon uit gemaakt van takken van de heilige olijfboom van Zeus.
Wanneer een bezoek gebracht werd aan Olympia, werd meteen ook een bezoek
gebracht aan het belangrijke heiligdom van Zeus dat daar gelegen was met de
indrukwekkende tempel van Zeus. Dit was één van de zeven antieke
wereldwonderen. De sportieve festivals hadden niet enkel een sportief belang, maar
ze droegen ook een religieus belang met zich mee. Processies, rites en offers maakten
deel uit van de programma‟s van de festivals, die gehouden werden ter ere van de
goden. Elk sportief festival dat gehouden werd, stond dus onder patronage van een
bepaalde god.
Buiten de kroonspelen, waar de atleten om de eer vochten, werden er in de Griekse
wereld nog vele andere lokale festivals en panhelleense festivals opgezet die
geldprijzen of lokale producten uitdeelden. Als voorbeeld kunnen we de Panathenea
in Athene nemen, waar deelnemers de kostbare Atheense amforen met olie kon
winnen. Deze Spelen worden ook wel themides19 genoemd, dit betekent dat er
waardevolle prijzen uitgedeeld werden. De deelnemers van de themides konden
18
19
Harris, H.A., „Greek Athletes and Athletics‟, Westport, Greenwood, 1979, pp. 36-37.
Golden, M., „Sport in the Ancient World from A-Z‟, Routledge, Londen, 2004, p. 5.
14
enkel uit de eigen stad komen, maar vaak werden deze festivals ook opengesteld
voor deelnemers buiten de eigen stad20.
In de hellenistische en Romeinse periode werden er zelfs isolympische Spelen
opgezet, nieuwe festivals, die het programma van Olympia volgden als een soort
eerbetoon. Ze namen dan ook de titel aan van een „Isolympisch festival‟. Verder
werden er in deze periode ook vele nieuwe themides opgericht, zoals we later zullen
zien.
Zo stond het festival dat Euarestos organiseerde in Oenoanda open voor alle Lyciërs. Hall, A.M.,
and Milner, N., "Education and Athletics at Oenanda," Studies in the History and Topography of Lycia and
Pisidia. In memoriam A.S. Hall, Ed. French, D., London, 1994, p. 11, Inscriptie 1.
20
15
2.2. Programma
De traditionele stichtingsdatum voor de Olympische Spelen ligt op 776 v. Chr.. Op
dit moment is onze kennis over de Griekse sportwereld nog zeer beperkt. Pas vanaf
de 6e eeuw v. Chr. bereikt ons een duidelijker beeld. Op dit moment zien we ook dat
de 4 grote kroonspelen opgezet werden en dat er voor eeuwenlang een cyclus van
panhelleense festivals ontstond.
2.2.1. De Gymnikos Agon – de naakte competities
2.2.1.1. De voetraces
De looprace in het stadion was vanaf het begin het openingsnummer van de
gymnikos agon. Met een stadion werd in de oudheid geduid op een lengtemaat, zo‟n
bijna 200 meter en dit was dan ook meteen de lengte van de loopwedstrijd. Het
opmeten van de tijd was geen gewoonte in de oudheid en de eerste over de streep
behaalde de overwinning. Vanaf 776 tot 724 gold deze race als enige wedstrijd
binnen de Olympische Spelen en de overwinnaar in deze race gaf telkens zijn naam
aan de gehele Olympiade, bijgevolg is ons bijna elke overwinnaar in de looprace
gekend. De Grieken gebruikten immers de Olympiaden om hun tijdsrekening te
vormen21. De voetraces hielden een ritueel belang in en waren het centrale deel van
de Olympische Spelen22.
De eerste toevoeging aan dit programma gebeurde in 724. De diaulos, een
loopwedstrijd met een afstand van 2 stadion, werd geïntroduceerd. Deze race kan
gezien worden als het equivalent van de huidige 400m. In 720 werd de dolichos
toegevoegd, een looprace die waarvan de afstand niet zeker is, maar die ligt tussen
de 7.5 en 9 km. Zo‟n 200 jaar na de dolichos kwam de voorlaatste toevoeging aan het
Olympische programma, de hoplitodromos, een looprace die een afstand bedroeg van
Miller, S.G., „Ancient Greek Athletics‟, Yale University Press, New Haven, 2004, p. 31.
Robertson, N., ,‟The Ancient Olympics: Sport, Spectacle, and Ritual‟ in Echos du Monde Classique, 20,
1976, p. 75.
21
22
16
twee stadion en waar de deelnemers in een wapenuitrusting liepen. De deelnemers
droegen helmen en schilden en in het begin van de instelling van de race waren ook
scheenbeschermers verplicht. De reden waarom deze race toegevoegd werd, is
onbekend, maar zeker is wel dat de wedstrijd plaats vond op het einde van het
Olympisch programma23. Tenslotte voerde Olympia in 632 v. Chr. ook één looprace
in voor de jongens, deze van 200m24. Deze leeftijdsklasse voor jongens, of paides,
varieerde in Olympia waarschijnlijk van 12 tot 17 jaar25.
2.2.1.2. Worstelen
De eerste sport die de Grieken introduceerden naast de loopwedstrijden was het
worstelen of pale. Ze deden dit in 708 v. Chr.. De bedoeling was om, startend vanuit
een staande positie, de tegenstander op de grond te werpen. Het worstelen vond
plaats op hetzelfde terrein als het boksen en de pankration. In het stadion waar ook de
atletiekwedstrijden gehouden werden, werd op het moment van het festival een
wedstrijdterrein uitgegraven. De worstelaars trokken loten om hun tegenstander te
kennen26 en ze konden hun vijand overwinnen door hem driemaal op de grond te
werpen, zonder dit zelf eerst te ondergaan. Tegelijkertijd met de invoering van de
loopwedstrijd voor de jongens, werd ook het worstelen voor hen ingevoerd. Deze
twee sporttakken stonden dus hoog aangeschreven bij de Grieken, die in hun cultuur
bewondering hadden voor kracht en snelheid27.
2.2.1.3. Boksen
Twintig jaar na het worstelen, in 688 v. Chr., werd het boksen of pyx op de
Olympische kalender geplaatst. Lederen bandjes werden rond de pols en knokkels
gebonden om deze te versterken en beter te beschermen. Het was een harde sport,
waar de boksers vooral door klappen te geven op het hoofd een overwinning
poogden te behalen. In de Romeinse periode zien we dat de deelnemers de
Miller, S.G., „Ancient Greek Athletics‟, 2004, p. 32.
Papalas, A.J., “Boy athletes in Ancient Greece” in Stadion XVII, 2, 1991, p. 167.
25
Golden, M., 2004, p. 121.
23
24
26
27
Lucianus, „Hermotimos‟, 40.
Miller, S.G., „Ancient Greek Athletics‟, 2004, pp. 46-50.
17
bokshandschoenen opvulden met glas en stenen. Ook de snelheid van de voeten en
de kracht in de armen was essentieel. Tijdens het boksen, worstelen en de pankration
was het enkel verboden om de tegenstander te bijten of zijn ogen uit te steken28. Meer
dan één keer vond iemand de dood bij bokswedstrijden en serieuze verwondingen
waren geen uitzondering. De wedstrijden werden gehouden op dezelfde plaats waar
het worstelen georganiseerd werd en ook hier bepaalde het lot de tegenstander.
Rondes en tijdslimieten zoals in het moderne boksen waren niet gekend, enkel met
wederzijds akkoord konden pauzes genomen worden. De wedstrijd eindigde
wanneer één van de twee boksers niet langer kon of wou doorvechten. Hoewel
boksen dus een zeer gevaarlijke sport was, werd in 616 v Chr. ook deze sporttak
ingevoerd voor jongens29.
2.2.1.4. Pankration
Hoewel boksen een wrede sport was in de oudheid, is het toch de pankration dat de
kroon spande, als een combinatie tussen worstelen en boksen. Pankration kwam in
648 op het Olympische programma te staan. Zoals bij het boksen moest iemand
opgeven of onmogelijk nog door kunnen vechten. Pas in 200 v. Chr. voegden de
organisatoren dit evenement toe voor jongens30.
2.2.1.5. Pentatlon
De pentatlon bestond uit 5 onderdelen en werd in 708 v. Chr. samen met het
worstelen toegevoegd aan de Olympische kalender. Twee van de vijf onderdelen
werden ook apart gehouden op de Spelen, dit zijnde de 200m en het worstelen.
Verder bestond deze competitie ook uit discuswerpen, verspringen en speerwerpen.
De pentatlon was vooral populair bij filosofen en andere intellectuelen omdat zij de
veelzijdigheid ervan waardeerden en zich keerden tegen specialisatie in de sport. Het
gewone volk had echter maar weinig belang voor de pentatlon31. Een overwinning
werd behaald wanneer je 3 van de 5 onderdelen, eender welke, won. Wanneer de
Pleket, H.W., „The Olympic Games in antiquity‟ in European Review, Vol. 12, No. 3, 2004, p. 403.
Miller, S.G., „Ancient Greek Athletics‟, 2004, pp. 51-57.
30 Miller, S.G., „Ancient Greek Athletics‟, 2004, pp. 58-59.
31 Pleket, H.W., 2004, p. 403.
28
29
18
deelnemers slechts met 2 om de titel streden, kon je hier altijd een overwinnaar
vinden, maar dit was echter niet het geval. Verscheidene theorieën zijn
geïntroduceerd, zoals een puntensysteem, eliminatietornooien en variaties hierop.
Toch bezitten we geen bewijs dat zekerheid geeft. Olympia was karig met het
toekennen van wedstrijden aan de jongens en dit wordt hier opnieuw bewezen.
Volgens Pausanias werd de vijfkamp voor jongens in 628 v. Chr. toegevoegd, maar
meteen daarna weer van het programma werd gehaald32.
2.2.2. De Hippikos Agon – de hippische competities
Paardenraces waren een fundamentele component van de antieke Spelen, met als
hoogtepunt de wagenrace met vierspan, de tethrippon. Ondanks zijn grote
populariteit werd de race pas in 680 toegevoegd aan het Olympische programma,
nadat de meeste van de naakte competities geïnstalleerd waren. De paardenraces
waren ook meteen het duurste wedstrijdelement van de Spelen aangezien dat
paarden duur waren en er veel geld uitgegeven moest worden om ze te trainen. De
tethrippon zou bestaan hebben uit zo‟n 12 rondes in de hippodroom, wat neerkomt op
zo‟n 14 km. Er bestaat hier echter geen zekerheid over33. De hippodroom in Olympia
zou volgens Pleket34 anderhalve kilometer lang geweest zijn en een breedte gehad
hebben van 32m. Aan de start verschenen 5 tot 10 wagens. Er gebeurden tijdens de
race vele ongelukken, vooral rond het keerpunt. Deelnemen was dus niet zonder
risico. De bestuurder van de wagen was zelden de eigenaar van de paarden en de
vierspan, maar meestal een professionele bestuurder of een slaaf. Naast deze race
bestonden er nog verscheidene andere. De keles35 hield in dat een jockey en zijn paard
het snelste de eindmeet moesten bereiken. Deze discipline werd in 648 v. Chr.
toegevoegd. De synoris was de paardenrace met een tweespan, geïntroduceerd in 408
v. Chr.. De apene36 was een race zoals de synoris, waar de paarden echter vervangen
werden door ezels. Deze discipline werd geïntroduceerd op de 70ste Olympiade, in
Miller, S.G., „Ancient Greek Athletics‟, 2004, pp. 60-74.
Miller, S.G., „Ancient Greek Athletics‟, 2004, pp. 75-77.
34 Pleket, H.W., 2004, p. 402.
35 Golden, M., 2004, p. 93.
36 Golden, M., 2004, p. 12.
32
33
19
500 v. Chr. Zo‟n 56 jaar later, echter, in 444 v. Chr., werd deze race opnieuw
afgeschaft. De kalpe37 was een race voor merries, maar werd slechts gehouden vanaf
496 v. Chr. en werd samen met de apene afgeschaft in 444 v. Chr.. Tenslotte werden
enkele van deze races ook georganiseerd voor veulens. De tethrippon voor veulens
werd in 386 toegevoegd, de synoris voor veulens in 264 v. Chr. en als laatste de keles
voor veulens in 256 v. Chr.38. Een allerlaatste toevoeging werd hier gedaan door
Nero. Hij installeerde in 67 n. Chr. een wagenrace in met een 10-span. Nadat Nero
hier de overwinning had behaald, schaften de Eleërs deze race het volgende jaar af.
Nero had de Olympische Spelen 2 jaar uitgesteld zodat hij kon deelnemen. Normaal
gezien viel de 211e Olympiade in het jaar 65. Hoewel Nero duidelijk zijn eisen stelde
aan de Griekse festivals, worden zijn acties toch over het algemeen als vrij positief
gezien. Harris39 noemt hem de meest enthousiaste mecenas van de Griekse sporten
onder de Romeinse keizers. Hij onderhield op eigen kosten een groep atleten,
bouwde een groot gymnasium in Rome, richtte de Neronia op in Rome en tenslotte
nam hij zelf ook fanatiek deel aan de Spelen. Hoewel hij vooral deelnam aan
muzikale wedstrijden, zien we dat hij in de Olympische Spelen ook zelf deelnam aan
de wagenrennen met een 10-span.
2.2.3. De Mousikos Agon – de muzische competities
Muzikale wedstrijden hebben nooit deel uitgemaakt van het Olympische
programma. De Pythische en Isthmische Spelen integreerden deze Spelen direct in
hun programma en Nemea voegde deze later ook toe, wanneer hun Spelen
verhuizen naar Argos. We zien op dit vlak dus een groot verschil binnen de 4 grote
kroonspelen40. De ene grote uitzondering die we hier opmerken is het organiseren
van een wedstrijd met de lier en een tragediecompetitie in 67 n. Chr., zoals zojuist
vermeld onder invloed van keizer Nero. Het volgende jaar werden ook deze
competities opnieuw afgeschaft door de Olympische organisatoren.
Golden, M., 2004, p. 93.
Deze wijzigingen zijn ook terug te vinden in de geschriften van Pausanias, „Beschrijving van
Griekenland‟, V 9.
39 Harris, H.A., „Sport in Greece and Rome‟, Thames and Hudson, Londen, 1972, p. 61.
40 Miller, S.G., „Ancient Greek Athletics‟, 2004, pp. 82-83.
37
38
20
2.2.4. Andere competities
In Olympia vonden we nog 2 competities die niet behoren tot de gymnikos, hippikos
of mousikos agones, het waren een herauten- en een trompetwedstrijd. Deze werden
beiden in 396 v. Chr. toegevoegd. De winnaars werden waarschijnlijk verkozen op
basis van de helderheid van hun verkondiging en de hoorbaarheid van hun stem of
trompetgeschal. De winnaar van de keryx41, of herautenwedstrijd werd zoals de
anderen toegevoegd aan de lijst van Olympische overwinnaars en kreeg de eer om
op de Olympische Spelen de deelnemers aan te kondigen en hun namen uit te roepen
wanneer overwinnaars een overwinningsronde deden. De overwinnaar in de
salpinx42 of trompetwedstrijd moest op zijn hoorn blazen om de aandacht van de
menigte te vragen zodat ze zouden luisteren naar de aankondigingen van de heraut
en speelde een stukje muziek voor de start van elke wedstrijd. Zij waren
waarschijnlijk de eerste professionals die ook deelnamen aan de Olympische Spelen,
aangezien zij reeds konden overleven door middel van hun specialiteit43.
Golden, M., 2004, p. 93.
Golden, M., 2004, p. 150.
43 Miller, S.G., „Ancient Greek Athletics‟, 2004, pp. 84-85.
41
42
21
2.2.5. Conclusie
Volgende tabel toont ons de evenementen van het Olympisch programma, de datum
van
toevoeging
en
eventueel
ook
de
datum
van
afschaffing.
Het Olympische programma44
44
776 v. Chr.
Stadion
724 v. Chr.
Diaulos
720 v. Chr.
Dolichos
708 v. Chr.
Pentathlon
708 v. Chr.
Wrestling
688 v. Chr.
Boxing
680 v. Chr.
Chariot race
648 v. Chr.
Pankration
648 v. Chr.
Horse race
632 v. Chr.
Boys' stadion
632 v. Chr.
Boy‟s wrestling
628 v. Chr.
Boy‟s pentathlon
616 v. Chr.
Boy‟s boxing
520 v. Chr.
Hoplite race
500 v. Chr.
Apene (afgeschaft in 444 v. Chr.)
496 v. Chr.
Kalpe (afgeschaft in 444 v. Chr.)
408 v. Chr.
Pairs chariot race
396 v. Chr.
Trumpeters
384 v. Chr.
Heralds
264 v. Chr.
Chariot race for colts
256 v. Chr.
pairs chariot race for colts
200 v. Chr.
Boy‟s pankration
67 n. Chr.
Tragedy
67 n. Chr.
Lyre
67 n. Chr.
Chariot race (10 horses)
Bronnen : Miller, S.G., „Ancient Greek Athletics‟, 2004, p. 288 en Golden, M., 2004, p. 184.
22
Het originele Olympische programma bevatte enkel de stadion en werd slechts
geleidelijk aan uitgebreid. De organisatoren van de Olympische Spelen deden er zo‟n
200 jaar over om de klassieke organisatie van de Spelen, met zo‟n 20 evenementen,
vast te leggen45. Dit programma bevatte de belangrijkste evenementen en zij die later
toegevoegd werden, waren eigenlijk van ondergeschikt belang. Zo zien we dat de
apene en kalpe geen blijvers waren. Verscheidene sporten worden ook toegestaan aan
de jongens, de paides. In het begin van de 4e eeuw zien we dat er twee nieuwe
disciplines (de herauten- en trompetwedstrijd) werden toegelaten die niet echt te
catalogiseren zijn binnen de naakte, hippische of muzikale competities. De
overwinnaars in deze twee wedstrijden bewezen in het vervolg van het festival
meteen hun nut. Met het toevoegen van de pankration voor jongens in 200 v. Chr.
vinden we in Olympia een kwart millennium hetzelfde programma in werking.
Enkel keizer Nero drukt zijn stempel nog op het programma door drie nieuwe
wedstrijden, waarvan de eerste 2 muzikale Spelen, toe te voegen. We zien dat de
Olympische Raad, die bevoegd was over het programma van de Spelen, deze
toevoegingen onmiddellijk uit het programma schrapt na het vertrek van Nero.
Uiteindelijk werd dus weinig kwaad gedaan door keizer Nero en werd het
programma hersteld tot wat het voorheen was.
We kunnen dus besluiten dat de Olympische Spelen steeds een conservatief bestuur
gekend hebben en dat dit misschien uiteindelijk voor hen de sleutel tot succes was.
Hoewel we zou verwachten dat aanpassing aan andere tijden essentieel zou zijn, ziet
men dat, ondanks alle veranderingen in de antieke wereld en in de wereld van de
Spelen, Olympia steeds op nummer één bleef staan. De Spelen bleven steeds
leidinggevend in de wereld van sportieve festivals. Het oprichten van Isolympische
Spelen en het uitdrukkelijk eerst vermelden van een Olympische overwinning in
inscripties door atleten, duidde op de vooraanstaandheid van het festival. Over de
Isolympische Spelen in Napels is een inscriptie46 bewaard gebleven op de site van
45
46
Pleket, H.W., 2004, p. 401.
IvO 56.11-28.
23
Olympia zelf, die duidelijk maakt dat deze festivals vele elementen volgden van de
echte Olympische Spelen. Voorbeelden zijn; de voorwaarde dat de atleten 30 dagen
voor de wedstrijden arriveerden, indien een atleet te laat aangekomen was, golden
enkel schipbreuk, piraten of ziekte als excuus, er werd een kroon uitgedeeld als prijs,
er werden naakte en hippische wedstrijden gehouden,….
We kunnen dus besluiten dat het conservatisme van de Spelen hen uiteindelijk
sterker maakte. Zo zien we dat de Olympische Spelen deelname weigerden aan
getrouwde vrouwen en dat deze zelfs geen toeschouwer mochten zijn van de
wedstrijden. Volgens Finley en Pleket47 werden tegen het einde van de
voorchristelijke tijd op vele andere Spelen loopraces ingevoerd voor vrouwen. Zij
werden dus niet volledig vergeten. Een basis van een monument duidt zo aan dat er
wel wedstrijden georganiseerd werden voor vrouwen op de andere kroonspelen en
op kleinere festivals. Drie dochters behaalden overwinningen op deze Spelen rond
41-47 n. Chr.48. De enige manier waarop een vrouw een overwinning kon halen op de
Olympische Spelen was in het wagenrennen, dit omdat de overwinning
toegeschreven werd aan de eigenaar van de paarden en niet aan de wagenmenner
zelf. Vrouwen hadden in Olympia hun eigen Spelen voor Hera en werden millennia
lang uitgesloten uit de Olympische Spelen. Om aan te tonen dat de organisatoren
van de Spelen in Elis dit zeer serieus namen.
Finley, M.I. en Pleket, H.W., „Olympische Spelen in de Oudheid‟, Fibula-Van Dishoeck, Haarlem, 1976,
pp. 68-69.
48 SIG³, 802.
47
24
„As you go from Scillus along the road to Olympia, before you cross the
Alpheius, there is a mountain with high, precipitous cliffs. It is called Mount
Typaeum. It is a law of Elis to cast down it any women who are caught present
at the Olympic Games, or even on the other side of the Alpeius, on the days
prohibited to women. However, they say that no woman has been caught, except
Callipateira only; some, however, give the lady the name of Pherenice and not
Callipateira49‟
Pausanias, „Beschrijving van Griekenland‟, V, 6, 7, vertaald door Robinson, S.G., „Sources For The
History Of Greek Athletics‟, Ares Publishers Inc., Chicago, 1955, p. 109.
49
25
2.3. Infrastructuur
2.3.1 Inleiding
Pausanias neemt in zijn werk „Beschrijving van Griekenland‟ ruim de tijd om de site
van Olympia te beschrijven. Een Franse expeditie verrichte de eerste opgravingen
Olympia in 1829. Onder de leiding van de Duitser E. Curtius kwam het tot een
systematische opgraving tussen 1875 en 1881. Voorheen was er nog maar zeer weinig
te bespeuren van de antieke site50. Over het algemeen is geweten dat het in de
oudheid geen plezier was om een bezoek te brengen aan de Olympische Spelen
omwille van onder andere de drukte en de hitte. De stoïsche filosoof Epiktetos uit de
2e eeuw n. Chr. kon hierover meepraten.
„There are unpleasant and difficult things in life. But don‟t they happen at
Olympia? Don‟t you suffer from the heat? Aren‟t you cramped for space? Don‟t
you bathe badly? Don‟t you get soaked by rains? Don‟t you get your fill of noise
and shouting and other annoyances? But I suspect that you compare all this to
the value of the show and endure it?51‟
De vraag is nu: hoe zag de Olympische site er in de oudheid uit? Welke
voorzieningen waren er voor de atleten en voor de toeschouwers? Ik wil hier een
idee geven over de infrastructuur die nodig was om het grootste atletische festival in
de antieke wereld op te zetten. Verder is het interessant om de kijken of de site in de
Romeinse periode nog steeds een bloei kende, met andere woorden, of de site nog
steeds uitbreiding kende. Wat een indicatie zou zijn dat de Olympische Spelen ook
onder de Romeinen nog populair waren.
Van der Veer, J.A.G., „Olympia in het spoor van archeologie en Pausanias‟ in Hermeneus 31, No. 1011, 1959, p. 196.
51
Epiktetos, 1.6.23-28.
50
26
2.3.2 6e en 5e eeuw v. Chr.
De site van Olympia was al zeer uitgestrekt vooraleer de Romeinen op het toneel
verschenen. In de 200 jaar na de stichting van de Spelen, in 776 v. Chr., terwijl het
Olympische
programma
langzaam
aangevuld
werd,
waren
er
nog
geen
noemenswaardige materiële faciliteiten voor de atleten of voor de toeschouwers. Er
was enkel een klein tempeldomein ter ere van Zeus aanwezig. Alle wedstrijden
vonden plaats op het tempeldomein van Zeus, vlak bij zijn altaar. De hippische
nummers echter, werden elders gehouden, waarschijnlijk op de plaats waar later de
hippodroom kwam te liggen52.
De volgende kaartjes zijn plattegronden van Olympia die de bouwgeschiedenis van
het terrein weergeven. Ze komen uit het werk van Finley en Pleket 53 en duiden enkel
de belangrijkste bouwwerken aan. Verder is het doel van sommige bouwwerken nog
steeds onbekend. Op bovenstaand kaartje zijn de bouwwerken uit de 5e eeuw v. Chr.
aangeduid met een sterretje.
52
53
Finley, M.I. en Pleket, H.W., „Olympische Spelen in de Oudheid‟, 1976, p. 70.
Finley, M.I. en Pleket, H.W., „Olympische Spelen in de Oudheid‟, 1976, pp. 72-73.
27
6e eeuw:
-
Raadhuis/bouleutherion: Het raadshuis was de verzamelplaats voor de Griekse
boulé, de politieke raad van de stad Elis. De bouw van dit raadshuis toont aan
dat de bestuursfunctionarissen in Elis groter werden in aantal en drukker
bezet werden54.
-
Stadium: Het stadium was de plaats waar alle Olympische nummers, behalve
de hippische, gehouden werden. Het stadium werd in de 5e en 4e eeuw verder
aangepast om te kunnen voldoen aan het toenemende aantal toeschouwers.
Verder werd een speciale bank opgericht voor de scheidsrechters, de
hellandokai55.
-
Hippodroom: Dit is de plaats waar de hippische wedstrijden gehouden
werden. Het was een open ruimte, geflankeerd door heuvels, waar de
toeschouwers plaats konden nemen. Het hippodroom in Olympia was zo‟n 2 à
3 stadia in lengte56.
-
Muur van het heilige gebied: deze muur scheidde de heilige grond in Olympia
af van de rest van het terrein.
-
Altaar van Hera: dit altaar behoorde tot het heiligdom van Hera en op dit
altaar werden de offers, aan Hera gericht, voltrokken.
-
Altaar van Zeus: dit was het altaar van de tweede belangrijkste god in
Olympia. Het vormde de kern van het heilige gebied. Het altaar is verloren
gegaan, dit is niet vreemd aangezien het gemaakt was uit de as van
voorgaande offers57.
-
12 schathuizen: Deze schathuizen werden gebouwd in de 6e eeuw v. Chr. en
duiden aan dat Olympia van groter belang werd binnen de Griekse wereld58.
Andere steden vonden Olympia belangrijk genoeg om er hun eigen plaatsje te
claimen, om aan de bezoekers van Olympia hun welvaart te tonen. Olympia
Finley, M.I. en Pleket, H.W., „Olympische Spelen in de Oudheid‟, 1976, p. 76.
Finley, M.I. en Pleket, H.W., „Olympische Spelen in de Oudheid‟, 1976, p. 76.
56 Golden, M., 2004, pp. 83-84.
57 Miller, S.G., „Ancient Greek Athletics‟, 2004, p 89.
58 Finley, M.I. en Pleket, H.W., „Olympische Spelen in de Oudheid‟, 1976, pp. 70-76.
54
55
28
begon
aanzien
te
verkrijgen
als
een
panhelleens
centrum,
een
samenkomstpunt voor alle Grieken.
-
Huis van de Magistraten/Prytaneion: Het prytaneion was gewijd aan Hestia,
godin van de huishaard. De eeuwige vlam die daar brandde, was een symbool
van de gezondheid en welvaart in Olympia. Elke stadstaat bezat een gebouw
voor Hestia en Elis had dit in Olympia geplaatst om de verbondenheid tussen
hun twee gemeenschappen uit te drukken59. Volgens Polybius60 stelde het
prytaneion in Olympia de gemeenschappelijke haard voor van alle Grieken. De
Olympische overwinnaars kregen hier een banket en vanaf hier startten en
eindigden alle processies rond de Altis.
-
Heratempel/Heraion: Dit is de tempel van Hera, vrouw van Zeus. De tempel
werd gebouwd ca. 600 v. Chr.. De overblijfselen hiervan vallen onder de meest
oude overblijfselen van een stenen tempel in Griekenland61.
-
Gebied van Pelops/Pelopion: Pelops was de zoon van Tantalos en een
mythisch figuur die zijn naam gaf aan het schiereiland, de Peloponnesos. Bij
het schrijn voor Pelops zou zijn tombe staan. Hij werd dus begraven in
Olympia en was hun belangrijkste godheid62.
-
Gebied van de Godin van de Aarde.
In het vroegste stadium van de site van de Olympische Spelen zien we duidelijk dat
Olympia een religieus belang had. Buiten de meest noodzakelijke infrastructuur die
nodig is om een competitie op te zetten, zijnde een stadium en een hippodroom,
worden er enkel religieuze bouwwerken opgericht. We kunnen de Olympische
Spelen nu eenmaal niet loskoppelen van hun religieuze achtergrond. Olympia had in
haar vroegste geschiedenis de functie van orakel en doorheen het Olympische
programma blijft de cultus steeds een belangrijke rol spelen, zoals bij alle andere
sportieve festivals in de Griekse wereld.
Miller, S.G., „Ancient Greek Athletics‟, 2004, p. 87.
Polybius, „Historieën‟ 4.73.6-10; A 85.
61 Miller, S.G., „Ancient Greek Athletics‟, 2004, p. 89.
62 Spivey, N., „The Ancient Olympics‟, Oxford University Press, Oxford, 2005, pp. 209-217.
59
60
29
5e eeuw:
-
Tempel van Zeus: De tempel van Zeus werd rond 460 v. Chr. opgericht, wat
de tempel een vrij late toevoeging maakt. Toch werd de tempel het
belangrijkste monument in Olympia en al snel het centrum van de Altis. Qua
grootte is de tempel indrukwekkend, maar het was vooral het enorme beeld
van Zeus, door Phidias vervaardigd uit ivoor en goud, één van de zeven
antieke wereldwonderen, dat de grootste verbazing wekte. Het beeld was zo‟n
12 meter hoog63. Nadat de tempel schade opgelopen had door een zware
aardbeving, was het de rechterhand van Augustus, Agrippa, die de tempel liet
herstellen64.
-
Werkplaats van Phidias: Phidias was een Atheense beeldhouwer, actief van
465 tot 425 v. Chr. Tot zijn belangrijkste werken behoren het standbeeld van
Zeus in Olympia en zijn Athena Parthenos in Athene. Hij was de grootste
beeldhouwer uit zijn tijd.
-
Badhuizen
-
Zwembad
De tempel van Zeus, met daarin het gigantisch meesterwerk van Phidias, werd de
kroon op de site van Olympia. Het getuigt van de grote bloei die de Griekse wereld
doormaakt in deze klassieke periode. De badhuizen en de zwembaden dienden ter
ontspanning van de vele bezoekers, die daar even konden ontsnappen aan het stof en
de hitte van de site.
63
64
Miller, S.G., „Ancient Greek Athletics‟, 2004, pp. 90-91.
Gouw, P., „Keizer Augustus en de Griekse atletiek‟ in Lampas 36.3, 2006, p. 217.
30
2.3.3. De 4e eeuw v. Chr.
De vierde eeuw v. Chr.:
-
Leonidaion: Dit gebouw werd in de vroeg hellenistische periode aan de site
toegevoegd door Leonidas van Elis, een lokale evergeet. Het was een soort
van hotel voor de bezoekers65.
-
Zuidelijke porticus
-
Metroön: Dit was een tempel gewijd aan de moedergodin, Magna Mater.
Nadat Augustus de site begunstigd had, werd hier een tweemaal levensgroot
cultusbeeld geplaatst van Augustus als Zeus66.
-
Echohal: Deze lange, smalle stoa bood schuilplaats aan de toeschouwers tegen
de zon of regen. Dit project werd gestart door Alexander de Grote, maar werd
zeer waarschijnlijk afgewerkt door het duo Augustus en Agrippa67.
-
Stadium: Het stadium werd in de 4e eeuw verder uitgebreid.
Miller, S.G., „Ancient Greek Athletics‟, 2004, p 92.
Gouw, P., 2006, p. 217.
67 Gouw, P., 2006, p. 217.
65
66
31
-
Philippeion: Dit gebouw werd opgericht onder koning Philippus en Alexander
van Macedonië om Philippus‟ overwinning in Chaeronea (338 v. Chr.) te
herdenken. Het was bedoeld om alle beelden van de leden van de Koninklijke
familie in onder te brengen. Het was dus met ander woorden bedoeld om
promotie te maken voor de Macedonische heersers68.
In Olympia werd niet enkel religieuze of praktische infrastructuur toegevoegd. De
Macedonische koning Philippus begreep dat in Olympia de kans lag om zichzelf te
promoten. Elke 4 jaar kwamen er tienduizenden mensen naar Olympia toegestroomd
en het zorgde voor de grootste verzameling van mensen in die tijd. Het was dus een
uitgelezen kans om daar promotie te maken. Het Philippeion had geen enkel praktisch
nut, maar diende enkel om reclame te maken voor de Macedonische koningsfamilie.
De accommodatie voor de bezoekers werd aangevuld met stoa‟s, een soort van hotel
en er werden meer zitplaatsen in het stadium voorzien. In deze periode werd ook de
laatste tempel aan de site toegevoegd ter ere van de moedergodin.
68
Finley, M.I. en Pleket, H.W., 1976, „Olympische Spelen in de Oudheid‟, p. 78.
32
2.3.4. De hellenistische periode: 3e tot 1e eeuw v. Chr.
De hellenistische periode – 3e tot 1e eeuw v. Chr.:
-
Gymnasium
-
Palaestra: Deze werden beiden toegevoegd in de 3e eeuw v. Chr. zodat de
deelnemers eindelijk een professionele plaats hadden om zich voor te
bereiden op de Spelen.
We zien dat Olympia in de hellenistische periode meer aandacht kreeg voor de
noden van de atleten. Alle voorgaande eeuwen hadden zij geen plaats om hun
sporttak te oefenen vooraleer de wedstrijden begonnen. Ze deden dit in de open
lucht. In de hellenistische periode werden een gymnasium en palaestra gebouwd om
in de noden van de atleten te voorzien. In de hellenistische wereld wordt de site, die
33
reeds op punt stond voor de Spelen, nog van praktische gebouwen voorzien ten
behoeve van de deelnemers.
2.3.5. De Romeinse Late republiek en Keizertijd: 1e eeuw v. Chr. tot 3e
eeuw n. Chr.
Het Romeinse Keizerrijk – 1e eeuw v. Chr. tot 3e eeuw n. Chr.
-
Romeinse baden: Dit een voorbeeld van culturele export van de Romeinen
naar Griekenland. Woolf69 noemt gladiatorengevechten en de Romeinse
badhuizen als twee van de best gekende Romeinse zaken die overgebracht
werden naar het Oosten van hun Rijk. De site van Olympia krijgt op deze
manier ook een Romeins tintje mee.
-
Villa van Nero: Nero bouwde in de eerste eeuw na Chr. een villa in Olympia.
Woolf, G., „Becoming Roman, Staying Greek: Culture, Identity and the civilizing process in the
Roman East‟ in Proceedings of the Cambridge Philological Society 40, 1994, p. 126.
69
34
-
Nymphaeum van Herodes Atticus: De Athener Herodes Atticus liet in Olympia
een waterleiding- en sanitair systeem aanleggen in Olympia in de 2e eeuw n.
Chr.. Hij was waarschijnlijk de rijkste Griek van zijn tijd en vriend van keizer
Marcus Aurelius. Na bijna 1000 jaar lang problemen gehad te hebben met
ontoereikende watertoevoer en enorme hitte, werden deze problemen in
Olympia eindelijk opgelost.
In de Romeinse periode werden nog verscheidene voorzieningen toegevoegd aan de
Olympische site die bijdragen aan het comfort van de grote massa toeschouwers. Zo
waren de baden en de watervoorziening essentieel een aangenamer verloop van de
Olympische Spelen. We kunnen besluiten dat de trend om meer nuttige gebouwen te
voorzien voor de atleten en toeschouwers steeds werd verdergezet. De Romeinen
zelf staken geld in de Olympische site. Herodes de Grote op zijn beurt maakt een
goede indruk bij keizer Augustus vanwege zijn financiële steun aan de Olympische
Spelen. De grootste weldoener is in dit geval is echter keizer Augustus. Hij
stimuleerde Herodes de Grote tot een gift, voltooide de echohal,…. Gouw 70 gaat zelfs
zo ver om te zeggen dat keizer Augustus de voorwaarden schiep waardoor het
heiligdom opnieuw tot bloei kon komen. De Pax Romana zorgde bovendien voor
veilig reizen en economisch herstel. De site van Olympia ging er in deze periode dus
zeker niet op achteruit, er werd nog steeds geld gestoken in het festival en de site
bleef zich uitbreiden.
70
Gouw, P., 2006, pp. 217-218.
35
2.4 Organisatie van de Olympische Spelen
2.4.1. Het bestuur
De Olympische Spelen waren, net zoals elk ander sportief festival in Griekenland,
een religieus festival. Bijgevolg werden alle Spelen in de Griekse wereld geleid en
georganiseerd door de staat. Aangezien de staat Elis geleid werd door een oligarchie
van rijke herenboeren, hadden zij ook steeds de leiding over de Spelen.
Oorspronkelijk had de koning de leiding over de Spelen, maar al spoedig werd de
monarchie vervangen door een oligarchie. De precieze datum hiervan is echter niet
gekend. Onder de oligarchie werden voor elke Olympiade speciale ambtenaren
gekozen om de Spelen te leiden. Ze kregen de titel van „Helleense rechters‟ of
hellanodikai. In het vroege begin stelde Elis hier slechts één ambtenaar voor aan, na
verloop van tijd twee ambtenaren. Uiteindelijk werd in het begin van de 5e eeuw v.
Chr. dit aantal uitgebreid tot 10 (één voor elk district waarin Elis opgedeeld was). Dit
aantal werd later niet meer aangepast. Eerst werd een voorverkiezing gehouden door
het volk, uit een beperkte kandidatenlijst, vervolgens vond de beslissing plaats via
loting71. 1O maanden voor de Spelen begonnen, verhuisden de hellanodikai naar het
Hellanodikaion en verbleven daar tot het einde van de Spelen. De „bewakers van de
wet‟, oftewel de nomophylakes, onderwezen de hellanodikai over hun taken. Over deze
nomophylakes is weinig geweten, maar zij waren waarschijnlijk succesvolle veteranen
van de Spelen, die zelf al vaak opgetreden hadden als hellanodikai72.
De Hellanodikai hadden een uitgebreide en bijna absolute bevoegdheid. Indien er
problemen waren, kon een atleet enkel tegen hen in gaan bij de „Olympische Raad‟.
Dit was een ander officieel lichaam binnen de Spelen. Het werd reeds voor 400 v.
Chr. opgericht en bestond uit zo‟n 50 leden73. De hellanodikai combineerden de rollen
van jurylid en scheidsrechter en droegen gedurende het festival een purperen
Finley, M.I. en Pleket, H.W., „Olympische Spelen in de Oudheid‟, 1976, p. 87.
Miller, S.G., „Ancient Greek Athletics‟, 2004, pp. 114-115.
73 Miller, S.G., „Ancient Greek Athletics‟, 2004, p. 115.
71
72
36
gewaad om hun belang in de Spelen aan te tonen. De functie hield een grote eer in,
maar bracht echter ook kosten met zich mee: er werd van de hellanodikai verwacht
dat zij een bepaald deel zouden bijdragen aan de Spelen, samen met de andere leden
van de lokale adel. De rest van de kosten werden door de openbare schatkist
gedragen. Er was ook geen loon of financiële beloning verbonden aan de functie,
terwijl ze wel 10 maanden werk verrichtten74.
De hellanodikai hadden geen zeggenschap over de fundamentele structuur van de
Olympische Spelen. Het waren de nomographoi of „wetgevers‟ die de belangrijkere
beslissingen namen, bijvoorbeeld over hoe het Olympische programma er uit zou
zien. Zij handelden onder het gezag van de stad Elis en werden voor langer dan één
jaar verkozen. Zij gaven instructies aan de hellanodikai, die vervolgens de
reglementen uit moesten leggen aan de atleten en hun trainers en voor de naleving
ervan moesten zorgen75.
Tenslotte horen we ook over de functie van alytarches. Deze functie werd in het begin
van de 2e eeuw n. Chr. vervuld door ene Gaius Claudius Valerius Licinnianus, die
afkomstig was uit Smyrna. Door middel van een financiële schenking verwierf hij
deze titel. Het hield in dat hij het hoofd was van wat we kunnen omschrijven als de
„Olympische politie‟. Hij stond in voor de rust en orde in Olympia gedurende de
Spelen. Pleket76 wijst er echter op dat deze functie niet speciaal gecreëerd werd voor
Licinnianus, zoals deze van agonothetes voor Herodes77. De functie van alytarches
maakte al zeer vroeg deel uit van het Olympische bestuur.
2.4.2. Corruptie
Het traditionele beeld dat door historici, zoals Gardiner78, geschapen werd, is dat met
de komst van de professionele atleten79 (die de auteurs plaatsen in de hellenistische
Finley, M.I. en Pleket, H.W., „Olympische Spelen in de Oudheid‟, 1976, p. 87.
Finley, M.I. en Pleket, H.W., „Olympische Spelen in de Oudheid‟, 1976, pp. 87-89.
76 Pleket, H.W., „Olympic benefactors‟ in Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik, 20, 1, 1976, pp. 7-10.
77 We zullen dit later bespreken in de casus rond Herodes de Grote.
78 Gardiner, N., „Athletics of the Ancient World‟, Clarendon Press, Londen, 1967, p. 246.
74
75
37
periode, met een verder verval onder de Romeinen) ook de corruptie komt opzetten
in de sportieve festivalcultuur. Is dit beeld correct?
“But the Zeus in the Council Chamber is of all the images of Zeus the one most
likely to strike terror into the hearts of sinners. He is surnamed Oath-god and in
each hand he holds a thunderbolt. Beside this image it is the custom for athletes,
their fathers and their brothers, as well as their trainers to swear an oath upon
slices of boar‟s flesh that in nothing will they sin against the Olympic Games.
The athletes take this further oath also, that for ten successive months they have
strictly followed the regulations for training. An oath is also taken by those who
examine the boys, or without taking bribes, and that they will decide fairly and
without taking bribes, and that they will keep secret what they learned about a
candidate, whether accepted or not. I forgot to inquire what it is customary to do
with the boar after the oath of the athletes, though the ancient custom was that no
human being might eat of that on which an oath had been sworn.80”
Pausanias licht ons hier in dat de Olympische raad de hellanodikai deed zweren om
zich ver weg te houden van omkoperij. Finley en Pleket zouden het een wonder
noemen wanneer er geen corruptie zou opgetreden zijn in de Olympische Spelen,
aangezien corruptie al vanaf het begin een greep had op de sportieve
festivalcultuur81. In het bronnenmateriaal vinden we relatief weinig verwijzingen
naar omkoping. Pausanias heeft zo gehoord dat het eerste geval zich voordeed in 388
v. Chr. toen Eupolus van Thessalië drie andere boksers omkocht, van wie één de
winnaar van de vorige Olympische Spelen, om hem te laten winnen82. Het volgende
geval, vijftig jaar later, betreft ene Atheense vijfkamper die ook zijn concurrenten
omkocht. Athene stuurde daarop hun toonaangevend redenaar en politicus,
Deze discussie zal later behandeld worden in het luik over de deelname van specifieke sociale
groepen.
80 Pausanias, „Beschrijving van Griekenland‟, V 24, 1-3.
81 Finley, M.I. en Pleket, H.W., „Olympische Spelen in de Oudheid‟, pp. 92-93.
82 Pausanias, „Beschrijving van Griekenland‟, V 21, 3.
79
38
Hypereides, naar Olympia om te pleiten voor een uitstel van boete voor de atleet.
Nadat Delphi dreigde geen orakeluitspraken meer te doen voor de Atheners, gaven
deze toe en werd de boete betaald83. Ook Rhodos kwam in 68 v. Chr. een worstelaar
te hulp om zijn boete te betalen.
Onder het Romeinse keizerrijk horen we algemene uitspraken over wijdverbreide
corruptie. Philostratus, die over het algemeen positief stond tegenover atleten en de
Spelen, schreef in de 3e eeuw na Chr. dat atleten gewend waren aan een luxueuze
manier van leven en bijgevolg liever wedstrijden weggaven dan hard te werken voor
de overwinning en het prijzengeld. Trainers zouden de atleten hierin aangemoedigd
hebben door hen eerst geld te lenen aan woekerpercentages en vervolgens
steekpenningen te regelen, zodat ze zeker hun geld zouden terug verdienen.
Philostratus voegde er vervolgens wel aan toe dat zulke zaken niet voorkwamen op
de Olympische Spelen84. Toch moeten we hieraan toevoegen dat de Romeinse
wetgeving verdere sancties voorzag tegen corruptie op de Spelen. Zo vaardigden
Diocletianus en Maximianus in het begin van de 3e eeuw een edict85 uit dat
verklaarde dat atleten die overwinningen behaald hadden, maar hun tegenstanders
nooit omgekocht hadden, vrijstellingen kregen van belastingen en burgerlijke
plichten86.
In 396 v. Chr. waren de scheidsrechters verdeeld met 2 tegen 1 in de beslissing over
een overwinning. Ze kenden de overwinning uiteindelijk toe aan een hardloper uit
Elis in plaats van aan zijn rivaal uit Ambracia. De Olympische Raad overstemde hier
de meerderheid van de jury en legde hen zelfs een geldboete op. Partijdigheid voor
de eigen stad kon bijgevolg ook steeds meegespeeld hebben in de Olympische
Spelen87. Dit was iets waarvoor de Egyptenaren de organisatoren van de Spelen
reeds voor gewaarschuwd hadden in de 6e eeuw v. Chr.:
Pausanias, „Beschrijving van Griekenland‟, V 21, 5.
Philostratus, „De Gymnastica‟, 45; A214.
85 Codex Justinianus, X, 54.
86 Forbes, C.A., „Crime and Punishment in Greek Athletics‟ in The Classical Journal, Vol. 47, No. 5, 1952,
p. 202.
87 Finley, M.I. en Pleket, H.W., „Olympische Spelen in de Oudheid‟, 1976, p. 96.
83
84
39
„While this Psammis was king of Egypt he was visited by ambassadors from Elis,
the Eleans boasting that they had ordered the Olympic games with all the justice
and fairness in the World, and claiming that even the Egyptians, albeit the
wisest of all men, could not better it. When the Eleans came to Egypt and told the
purpose of their coming, Psammis summoned an assembly of those who were said
to be the wisest men in Egypt. These assembled, and inquired of the Eleans, who
told them of the rules of the games which they must obey, and, having declared
these, said they had come that if the Egyptians could invent any juster way they
might learn this too. The Egyptians consulted together, and then asked the
Eleans if their own townsmen took part in the contests. The Eleans answered
that this was so: all Greeks from Elis or elsewhere might contend. Then the
Egyptians said that this rule was wholly wide of injustice: „For‟, said they, „it
cannot be but that you will favour your own townsmen in the contest and deal
unfairly by a stranger. Nay, if you will indeed make just rules and have therefore
come to Egypt, you should admit only strangers to the contest, and not Eleans.‟
Such was the counsel of the Egyptians to the Eleans.88‟
Met de geldboetes werden vervolgens beelden voor Zeus opgericht die
waarschuwden voor corruptie89. Indien iemand weigerde of naliet om zijn boete te
betalen werd uitsluiting gebruikt90. We zien dat de voorbeelden van corruptie pas
verschijnen in de 4e eeuw v. Chr., zijnde in de hellenistische periode. Het is precies
op dit moment dat Alexander de Grote, vanuit het Oosten, grote welvaart bracht
naar Griekenland. Er vielen vanaf toen grotere geldprijzen te rapen voor de atleten
en ook de kroonspelen brachten financiële voordelen met zich mee. Atleten mochten
elke dag een maaltijd benutten op kosten van de staat en atleten konden geld vragen
om op een festival te verschijnen.
Herodotos, „Historiën‟, 2.160: vertaald door Robinson, R.S., 1955, p. 61.
Pausanias, „Beschrijving van Griekenland‟, V 21, 2.
90 Finley, M.I. en Pleket, H.W., „Olympische Spelen in de Oudheid‟, 1976, p. 94.
88
89
40
Miller91 wijst echter op het verhaal van Demokedes van Kroton92 uit de 2e helft van
de 6e eeuw v. Chr.. Hij was een medicus en trainer die 2 jaar werkte in Aigina, waar
hij in zijn tweede jaar een salaris ontving van $ 132.00093. Het jaar daarop werd
Demokedes weggehuurd door Athene voor zo‟n $ 220.000 per jaar. Het daarop
volgende jaar was het de beurt aan Samos om Demokedes weg te kapen. Zij
betaalden hem zo‟n $ 264.000. Hij werd vervolgens gevangen genomen door de
Perzen, waar hij onder andere het leven redde van koning Darius dankzij zijn
medische kennis. Uiteindelijk keert hij zeer rijk terug naar Kroton, waar hij huwt met
de dochter van de befaamde atleet Milo. Aangezien Grieken gewoonlijk trouwden
binnen dezelfde rang, toont dit aan dat ook Milo welvarend was (hoewel dit niet
noodzakelijk afkomstig is van zijn sportieve prestaties).
Zo zijn er verscheidene bewijzen te vinden dat er reeds voor Alexander de Grote geld
aanwezig was in de sportieve festivalwereld. Een ander voorbeeld is de financiële
beloning door Solon94 voor Atheense atleten die succesvol waren op de kroonspelen.
Er was dus reeds in het vroege begin geld aanwezig in de sportieve festivalcultuur,
maar dit werd versterkt wanneer Alexander de Grote meer rijkdom in de Griekse
wereld bracht. Het is bijgevolg onjuist om te concluderen dat de Romeinse
overheersing hier iets mee te maken had. Het was een proces dat al veel eerder
gestart was, maar onder Alexander in een stroomversnelling geraakte. Doordat er
meer geld was in de Griekse wereld algemeen, was er ook meer geld te winnen op de
sportieve festivals. Bijgevolg werd het ook steeds meer de moeite om een
overwinning te behalen en werd al sneller tot omkoperij over gegaan om deze
overwinning te verzekeren.
Miller, S.G., „Ancient Greek Athletics‟, 2004, pp. 213-214.
Herodotus, „Historiën‟, 3.129-133.
93 Miller gebruikt hier een omrekening naar US Dollar die niet geheel betrouwbaar is. Voorzichtigheid
is nodig, maar dit geeft toch al een indicatie van de geldsommen.
94 Plutarchus, „Lives‟, Solon, 23, 3.
91
92
41
2.4.3. Het financieel bestuur
Parke95 schrijft in zijn boek over de festivals van de Atheners dat het bij de Grieken
de gewoonte was om de kosten van vele religieuze activiteiten af te leiden van de
stadsschatkist naar individuen als vorm van jaarlijkse belasting. Deze functies waren
bekend als „leitourgiai96‟, zijnde diensten voor het volk. Voor de antieke Grieken
betekende dit een financiële last, die tegelijkertijd een bron van politiek en sociaal
krediet was. Om een liturgie op zich te nemen, moest de burger over een zeker
kapitaal beschiken. Gedurende het festival werd de burger soms aanschouwd als
iemand die een religieuze functie uitvoerde. Toch vereiste dit geen enkele vorm van
inwijding op voorhand of enige speciale morele verplichtingen voor deze persoon op
het moment van het festival of later. In het geval van Olympia zien we dat de
hellanodikai en de rest van de elite opdraaiden voor een deel van de kosten, dit om de
schatkist van Elis te sparen van te grote kosten. Deze vorm van organisatie wijzigde
niet onder Romeinse heerschappij.
De Olympische site en het organiseren van de Spelen zelf (met alle benodigdheden
die daarbij kwamen kijken) kostte veel geld. De toegang tot de Spelen was doorheen
de gehele Olympische geschiedenis vrij geweest. De rijkere aristocraten van Elis
waren niet zuinig geweest met hun bijdragen en ook de staatskas droeg bij aan het
festival, maar uiteindelijk kenden ook hun fondsen een grens. Daarom werd er een
beroep gedaan op andere gemeenschappen en rijke personen. We zouden, volgens
Finley en Pleket97, kunnen zeggen dat er permanent een uitnodiging van kracht was
om geldschenkingen te doen. Soms werden er zelfs duidelijke hints gegeven van de
Eleërs zelf. Zo richtten ze zelf standbeelden op van rijke hellenistische vorsten in de
hoop van hen een financiële schenking te verkrijgen. Op het vlak van financieel
bestuur kunnen we bijgevolg besluiten dat de Eleërs afhankelijk waren van de
Parke, H. W., „Festivals of the Athenians‟, Thames and Hudson, Londen, 1977, pp. 16-17.
Leitourgia zijn diensten voor het volk vanwege de rijke Griekse elite. Dit werd vanuit eigen motivatie
gedaan of was vastgelegd binnen de wet. In Athene zijn er zo‟n 60 verplichte leitourgiai herkend,
waaronder bijvoorbeeld de gymniasarchia, wat inhield dat men met samen met 9 anderen de gymnasia
moest leiden in Athene. Een ander voorbeeld is de architheoria hield het leiderschap in van een
openbare ambassade voor één van de panhelleense feesten in Athene.
97 Finley, M.I. en Pleket, H.W., „Olympische Spelen in de Oudheid‟, 1976, p. 77.
95
96
42
vrijgevigheid van andere Griekse steden en de elite die ze bewoonde. In de Romeinse
periode zien we verschillende voorbeelden van vrijgevigheid tegenover de
Olympische Spelen. Zo zien we Herodes de Grote beloond worden met de titel van
„agonothetes‟ wanneer hij de Olympische Spelen begoed in tijden van crisis. Hoewel
deze titel voor eeuwig moest gelden, zien we dat nog geen 2 eeuwen later de eer te
beurt valt aan Timasarchos van Rhodos. Deze betaalde hier waarschijnlijk, net zoals
Herodes, een summa honoraria voor98.
98
Pleket, H.W., 1976, pp. 9-10.
43
2.5. Conclusie
We hebben in dit luik gekeken naar enkele algemene feiten in verband met de
Olympische Spelen, het meest belangrijke, prestigieuze en invloedrijkste festival in
de oudheid. Een algemene analyse van de festivals zou ons te ver leiden. Ik heb
zojuist het programma, de site en de organisatie van de Spelen besproken om een
algemeen en inleidend beeld over de Olympische Spelen. Het gaf me meteen de kans
om een algemeen, feitelijk idee te geven over hoe de Olympische Spelen evolueerden
naar de Romeinse tijd toe.
Een conclusie die hier al getrokken kan worden, is dat er op geen van de drie
vlakken een achteruitgang te bespeuren is in de Romeinse periode. Het programma
werd inderdaad kort verstoord door keizer Nero, maar dit had geen blijvende impact
op de Spelen en is eigenlijk verwaarloosbaar. Het programma werd langzaam en
zorgvuldig in elkaar gestoken en het conservatisme van de Eleërs bleek voor hen een
troef. Geen enkel ander antiek agonistisch festival zou de Olympische Spelen van
hun troon stoten.
Qua infrastructuur zien we dat de site niet te klagen had onder de Romeinen.
Praktische voorzieningen werden bijgebouwd, Herodus zorgde voor een financiële
injectie en de Pax Romana van Augustus zorgde voor een bloeiperiode voor het
festival.
De organisatie van de Spelen werd niet verstoord door de Romeinen, maar bleef
zoals ze voorheen zorgvuldig opgezet was. De theorie over het ontstaan van
corruptie ten tijde van het hellenisme en verder verval onder de Romeinen, blijkt
vals. Corruptie maakte een onvermijdelijk deel uit van de Spelen en was reeds veel
langer aanwezig dan wanneer de Romeinen de macht overnamen in Griekenland.
44
3. De atleten uit de antieke wereld
3.1. Inleiding
In het volgende luik zullen we eerst dieper ingaan op een essentiële vraagstelling
binnen deze masterproef. Waarom waren de Grieken zo geobsedeerd door sport?
Het is belangrijk om hierover een beeld te verkrijgen, opdat het vervolg van mijn
onderzoek begrijpelijk wordt. Hun liefde voor sport en competitie zorgde immers
voor een culturele en politieke impact binnen de Griekse wereld.
Vervolgens zal ik ingaan op een groot debat dat de wereld van de sportieve historici
reeds sinds lang bezig houdt. Waren de antieke atleten amateurs of professionelen?
Wanneer ontstonden professionele atleten? Betekenden zij een achteruitgang voor de
sportwereld? Verdween de elite uit de sportieve festivalcultuur? Met andere
woorden: is het traditionele beeld, geschetst door historici vanaf de eindjaren ‟60, en
dat een duidelijk neergang ziet vanaf de komst van het professionalisme, correct of is
het tijd voor een nieuwe theorie? Dit is één van de grootste debatten in de Griekse
sportwereld en is hier belangrijk omdat het handelt over een eventuele neergang van
de sportieve festivalcultuur vanaf de hellenistische periode. Het is in deze
masterproef mijn bedoeling om te analyseren hoe de sportieve cultuur in de
Romeinse periode zich verhield ten opzichte van de voorgaande periodes.
Tenslotte sluiten we af met een analyse van de atleten die deelnamen aan het meest
prestigieuze Griekse festival, de Olympische Spelen. De analyse valt in twee delen
uit elkaar: Uit welke klasse en vanwaar waren de atleten afkomstig? Opnieuw maken
we hier de tweedeling tussen de voor-Romeinse en de Romeinse periode. We
onderzoeken of er duidelijk verschillen waarneembaar zijn, waaraan dit te wijten kan
zijn en hoe dit beoordeeld moet worden. Het geeft ons een beeld of de deelname van
de Spelen populair was en bleef bij de elite en of het gewone volk een kans verkreeg
45
tot deelname. De afkomst van de atleten geeft ons dan een beeld waar in de wereld
de sportieve cultuur populariteit genoot. Bleef dit in de Romeinse periode enkel
beperkt tot Griekenland of kent de populariteit van de sportieve cultuur een
uitbreiding binnen het Romeinse Rijk?
46
3.2. Het belang van sportieve competitie voor de Grieken
Het is cruciaal om eerst de vraag te stellen waarom sportieve competitie zo belangrijk
was voor de Grieken. Van Nijf ziet hier een connectie tussen de populariteit van
sport en het belang van het lichaam om culturele en sociale ideeën uit te dragen. In
de Griekse traditie was het burgerschap een ideaal dat niet enkel een zaak van
gedrag of mentaliteit was, maar ook een fysieke component met zich meedroeg.
Succesvolle burgers hadden succesvolle lichamen. De elite werd immers beoordeeld
wanneer ze in het openbaar verschenen. De plaatselijke festivals waren het moment
bij uitstek om het lichaam en zijn kunnen te tonen. Reeds vanaf jonge leeftijd hadden
de Grieken aandacht voor hun lichaam. Via fysieke en mentale training en discipline
werd de elite de zelfcontrolerende publieke figuur die het volk wou zien. Trainen in
het gymnasium was al eeuwenlang een belangrijk onderdeel van de Griekse
opvoeding tot goede burgers. Het grootste voorbeeld hiervan zijn de lijkspelen in de
geschriften van Homers die verhalen over de toenmalige Griekse helden, die zowel
op het militaire als op het sportieve vlak zeer bedreven waren. Zij moeten een
lichtend voorbeeld geweest zijn voor de latere elite.
Leerkrachten werden ingehuurd om de jeugd in te leiden in de atletische, artistieke
en intellectuele activiteiten die essentieel waren voor het zelfbeeld van de burgers.
Vanaf een vroege leeftijd leerde de jeugd dat het niet enkel belangrijk was om fysiek
fit te zijn, maar ook dat dit gemeten kon worden in competitie99. Fontenrose100 duidt
in zijn stuk over „de Griekse held als atleet‟ op duidelijke gelijkenissen tussen de
verhalen rond helden en deze rond beroemde atleten zoals Kleomedes, Theagenes,
Oibotas en Euthykles. Hij concludeert dat de verhalen rond atletische helden
eigenlijk oude heldenlegenden zijn, die gehistoriseerd worden door de vervanging
van de held door een atletische overwinnaar, een historisch figuur. Daarbij komt dat
vele van de Griekse, mythologische helden ook uitblonken in sport. Dit duidt mooi
Van Nijf, O., „Athletics, Andreia and the Askêsis-culture in the Roman East‟ in Rosen, R.M. en
Sluiter I., „Andreia. Studies in manliness and courage in classical antiquity‟, Brill, Leiden, 2003, pp. 272-273.
100 Fontenrose, „The Hero as Athlete‟ in California Studies in Classical Antiquity Vol. 1, University of
California Press, Los Angeles, 1968, p. 83.
99
47
de populariteit aan van de atleten zelf en van sport in het algemeen in de Griekse
wereld.
Het toelaten van jongens, paides, aan de kroonspelen en andere festivals toont aan
hoe belangrijk sport werd ervaren voor de opkomende generatie. De sportieve
competities werden waarschijnlijk al vanaf de vroegste tijden ook voor de jongens
opgezet. Zo vinden we in de Minoïsche cultuur al een fresco die twee jongetjes toont
in een bokswedstrijd. Vanaf 632 v. Chr. werden ook de eerste wedstrijden voor
jongeren geïntegreerd in het Olympische programma. Jongens van waarschijnlijk 12
tot 17 jaar mochten hieraan deelnemen. Enkelen verklaren de komst van deze nieuwe
wedstrijden voor jongeren aan de hand van de nood in het leger aan getrainde
soldaten. Maar de training die gegeven werd in het gymnasium was niet
noodzakelijk verbonden met de opleiding tot hopliet. In het gymnasium was er een
mogelijkheid voor de elite om hun kroost te tonen, om hen banden te laten smeden,
om het karakter van de aristocratie te tonen en om leiderschapskwaliteiten te
ontwikkelen. Er is dan ook weinig bewijs voor niet-aristocratische jongeren die
deelnamen aan wedstrijden in de Griekse klassieke periode101. Om een jonge atleet te
vormen zijn middelen nodig. Een jongen die niet uit een rijke en invloedrijke familie
kwam, kon de training en de kosten om een overwinning te vieren, niet betalen102.
Toch zal ik hieronder aantonen dat er ook verschillende niet-aristocratische atleten
overwinningen behaalden op de kroonspelen. Deze lijn kan doorgetrokken worden
naar de jongeren aangezien het een jarenlange training vergt om te kunnen behoren
tot het exclusieve lijstje van Olympische overwinnaars.
Eenmaal een oudere leeftijd bereikt, was het nog steeds belangrijk om aan sport te
doen. Verschillende antieke auteurs maken gewag van palaestra speciaal bedoeld
voor de oudere man103. Sportiviteit was dus iets om je gehele leven te dragen, van
jongs af aan tot je laatste dag speelde sport een belangrijke rol.
Papalas, A.J., 1991, pp. 165-168.
Papalas, A.J., 1991, pp. 176-177.
103 Crowther N. B., „Old Age, Exercise and Athletics in the Ancient World‟ in Stadion 16, 1992, pp. 172173.
101
102
48
We kunnen besluiten dat de gymnasiumcultuur, of meer algemeen de sportieve
cultuur, door de Griekse elite een geheel leven lang beoefend werd. Vanaf jonge
leeftijd kreeg de elite een opvoeding in het gymnasium. Het was een manier voor de
elite om hun kroost te tonen, om hen banden te laten smeden en om een Griekse
opvoeding te verkrijgen. Ook op middelbare leeftijd bleef sportiviteit belangrijk voor
de elite. Het burgerschap droeg een fysieke component met zich mee: een succesvol
burger had nu eenmaal een succesvol lichaam. Wanneer je tenslotte een oudere
leeftijd had bereikt, bleef het nog steeds belangrijk voor de Grieken om fit te blijven.
Hiervan getuigen de aparte palaestra voor de oudere mannen.
49
3.3. De polemiek rond de professionele atleten
De grote historische werken over de Griekse sportwereld uit de eindjaren ‟60,
beginjaren ‟70 zagen, al voor de komst van de Romeinen, een neergang van de
Griekse festivalcultuur. De opkomst van „professionele‟ atleten, wordt als een
belangrijke factor gezien.
Manning104 is een vroeg (en extreem) voorbeeld van de historici die door de opkomst
van het „professionalisme‟ een achteruitgang zag in de Griekse sportwereld. Hij
plaatste de opkomst van het professionalisme in de hellenistische periode. Zijn
theorie is dat de wil om te overwinnen en de toenemende specialisatie, in combinatie
met de hoge geldprijzen, een klasse atleten ontwikkelde die sport als een handel
zagen. Volgens Manning is dit één van de meest duidelijke voorbeelden van de
achteruitgang van de Griekse beschaving. De deelnemers, die eerst afkomstig waren
uit de voornaamste Griekse families, mannen die hun land wilden verdedigen op het
slagveld, werden nu vervangen door mannen met onontwikkelde hersenen en
onnatuurlijk gevormde lichamen. De theorie van Manning uit het begin van de
vorige eeuw werd algemeen aanvaard en gaf aanleiding tot bijvoorbeeld het artikel
van Gilbert105 over Olympische decadentie. Hier maakt hij de vergelijking tussen de
hedendaagse decadentie in de sportwereld en hoe deze vergelijkbaar is met
Griekenland vanaf de 5e eeuw v. Chr.. Gilbert plaatst de start van het verval, zijnde
de opkomst van professionalisme, vroeger dan andere auteurs. Zijn punt blijft echter
hetzelfde: de Griekse sportwereld kende enkel verval onder de hellenistische rijken
en de Romeinse overheersing.
Bengston106, wiens werk dateert uit 1971, is van mening dat het panhellenistisch
element in de hellenistische periode verloren ging. Hoewel de deelnemers nog steeds
Manning, C. A., „Professionalism in Greek Athletics‟, The Classical Weekly, Vol. 11, Nr. 10, 1917, pp.
74-78.
105 Gilbert, A. H., „Olympic decadence‟ in The Classical Journal, Vol. XXI, Nr. 8, 1926, The Torch Press,
Cedar Rapids, pp. 587-598.
106 Bengston, H., „Die Olympischen Spiele‟, Artemis, Zürich, 1971, p. 80.
104
50
uit de gehele Griekse wereld kwamen en het festival druk bezocht bleef, heeft
Bengston toch het gevoel dat de glans, die het festival bezat in de 5e eeuw, verloren
ging in de hellenistische periode. De grootse sportfiguren zouden niet langer zijn, er
zijn bewijzen van bedrog en corruptie van de Spelen en de inwoners van Magna
Graecia zouden niet langer in de Spelen geïnteresseerd zijn. Tenslotte zouden de
overwinnaars enkel afkomstig zijn uit de buurt van Olympia en verloor het festival
dus zijn aantrekkingskracht in de rest van Griekenland. Een blik op de
overwinningslijst van Olympia in de 4e eeuw v. Chr. laat echter zien dat
overwinnaars afkomstig waren uit Athene, Kos, Kreta, Sparta, Milete, Thessalië,
Ephese, Cyrene, Thebe, Chalkis, Rhodos, Samos,…. We kunnen besluiten dat de
Spelen toch een aantrekkingskracht bleven uitoefenen in geheel Griekenland. Magna
Graecia komt op deze lijst inderdaad enkel nog voor in het begin van de 4e eeuw v.
Chr.. Toch werd dit waarschijnlijk eerder veroorzaakt door de Punische oorlogen,
dan door desinteresse. Blijven dus over om Bengston‟s theorie te steunen dat de
grootse sportfiguren niet langer waren en dat er bewijzen waren van bedrog en
corruptie. Deze twee argumenten leunen dicht bij zijn ideaal van de amateursporter.
Zijn ideaal was de amateurheer die sport beoefende omwille van de sport en zich
nooit zou verlagen tot omkoperij. Bengston kiest de 4e eeuw uit als eeuw waarin de
amateurheer het moest afleggen tegen de „professionele‟ atleet, iets wat hij duidelijk
ten zeerste betreurt.
Bengston wordt in zijn mening niet gevolgd door andere auteurs. Finley en Pleket107,
die de Romeinse burgeroorlogen als enige echte bedreiging voor de Spelen zagen,
zwijgen over een verval in de 4e eeuw v. Chr. en de hellenistische tijd. Ze merken op
dat de eerste stappen naar specialisatie al in de 7e eeuw v. Chr. werden gezet. Het
lijkt dus onverantwoord om de 4e eeuw aan te duiden als periode waarin deze
verandering plaats vond, aangezien deze al veel ouder was. De auteurs plaatsen geen
moreel oordeel over deze verandering, maar wijzen er wel op dat het voor de
Griekse atleten moeilijker werd om de meer gespecialiseerde buitenlandse atleten te
verslaan en dat de instructeurs de strijd verloren tegen professionele trainers. Een
107
Finley, M.I., en Pleket, H.W., „Olympische Spelen in de Oudheid‟, 1976, pp. 133-134 en p. 100.
51
belangrijk punt echter waar de auteurs op wijzen, is dat de aristocratische klasse
echter nooit afwezig was bij de festivalspelen.
Auteurs zoals Gardiner108, Bengston109 en Harris110 betreurden de opkomst van
professionele atleten in de veronderstelling dat deze afkomstig waren uit lagere
klassen. Finley en Pleket111 beseffen echter dat geld nodig is om een atleet te
specialiseren. De beste trainers waren nodig, een goed dieet, veel tijd om te trainen,
reis- en verblijfskosten,…. Het waren dus vooral de aristocratische families die zich
dit konden veroorloven. De Olympische overwinningslijst blijft veel politieke,
aristocratische figuren bevatten, ze verdwenen dus duidelijk niet van de scène. Na
een beginperiode van een aristocratisch monopolie werd en bleef de beroepsatletiek
klasseloos volgens Finley en Pleket. De meeste tieners en jongemannen hadden de
gelegenheid niet om zich te wijden aan de atletiek als een normaal onderdeel van
hun tijdsbesteding. Voor de Spelen echter werd er uit alle lagen van de maatschappij
gerekruteerd en zij trainden, reisden en streden met en tegen elkaar op gelijke voet.
De geboortestad verzorgde immers de kosten voor beloftevolle atleten. Daarbij komt
dat de autonomie van de Griekse stadstaten in deze periode verloren ging en dit
holde de politieke ambten van de Grieken uit112. Een sportieve carrière lijkt bijgevolg
een alternatief. De aristocraten verdwenen dus nooit uit de beroepsatletiek.
Het is interessant om de mening van Gardiner113, één van de oudere auteurs, op dit
punt te bekijken. Hij is van mening dat de festivals hun glorie bleven behouden in de
hellenistische periode en gesteund werden door de Macedonische koningen. Het
enige verschil was dat de deelnemers nu uit Asia Minor, Macedonië en van de
Griekse eilanden afkomstig waren en minder van het Griekse vasteland. Gardiner is
samen met Bengston114 van mening dat de sportieve cultuur in Griekenland een
Gardiner, 1967, p. 246.
Bengston, H., 1971, p. 109.
110 Harris, H.A., 1972, p. 288.
111
Finley, M.I., en Pleket, H.W., „Olympische Spelen in de Oudheid‟, 1976, p. 175.
112 Dit zal later uitgebreid besproken worden in het culturele en politiek luik.
113 Gardiner, 1967, pp. 45-46.
114 Bengston, H., 1971, p. 109.
108
109
52
achteruitgang kende. Harris115 ziet ook verval in deze periode. Door de opkomst
goed betaalde professionele atleten verloor de sportwereld, volgens Harris, de ware
amateurs die de sport zo puur maakten116. De commercialisering van de Griekse
sport zorgde ervoor dat de grote festivals aan prestige verloren. Deze these is zojuist
hierboven ontkracht: geld was al veel langer een deel van de festivalcultuur en de
aristocratische bovenlaag bleef geïnteresseerd in deelname aan de Olympische
Spelen en hadden het nog steeds veel makkelijker om dit te realiseren dan de lagere
sociale klassen.
Kyle117 op zijn beurt ziet het professionalisme, zijnde specialisatie en beloningen van
de staat, als één van de redenen waarom de Olympische Spelen zo‟n enorm succes
hebben gekend over zo‟n lange periode. Hij118 verwijt Gardiner een onrealistisch
sportief ideaal. Gardiner119 zag de essentie van het Griekse atletische ideaal terug in
de schriften van Homeros. Sport was de natuurlijke uitdrukking van een
krijgshaftige geest en liefde voor de competitie, aristocratisch en spontaan, vrij van
intense training en specialisatie. Het voortdurende succes van de sportieve cultuur
heeft dus geleid tot over-competitie, specialisatie en technische training. Dit zijn voor
Gardiner allemaal tekenen van professionalisme en dus verval. Kyle merkt echter op
dat Gardiner zijn datering van het verval vooral laat bepalen door politieke
omstandigheden, eerder dan aanwijzingen in de sportieve wereld. Ik blijf het
herhalen: geld was al veel langer aanwezig in de Spelen.
Miller120 tenslotte, haalt enkele belangrijke punten op in deze discussie. Eerst vraagt
hij aandacht voor het feit dat de Grieken nooit soortgelijke concepten hadden
gevormd voor amateurs en professionals zoals wij dat hebben gedaan. Hij besluit dat
geld niet de reden was voor de veranderingen in de sportwereld in de hellenistische
Harris, H.A., 1972, pp. 39-43.
Pleket, 2004, p. 405: Pleket noemt deze denkbeelden geïnspireerd op 19 e eeuwse ideeën over
amateurisme als een essentiële en zeer begeerlijke kwaliteit van sport.
117 Kyle, D.G., „Sport and Spectacle in the Ancient World‟, Blackwell Publishing, Malden, 2007, pp. 134135.
118 Kyle, D.G., 2007, pp.206-207.
119 Gardiner, 1967, p. 246.
120 Miller, S.G., „Ancient Greek Athletics‟, 2004, pp. 212-213.
115
116
53
periode. Om dit te bewijzen haalt hij verschillende voorbeelden op waarin duidelijk
wordt dat atleten goed geld kunnen verdienen met hun sportieve activiteiten en deze
zijn te dateren voor de hellenistische periode. Zo gaf Athene al vroeg in de 6e eeuw
elke dag een gratis maaltijd op kosten van de staat aan een Atheense overwinnaar in
één van de vier panhelleense Spelen121. Solon liet in de wet opnemen dat
overwinnaars in één van de vier panhelleense Spelen een geldprijs zouden
ontvangen122. Dromeus van Stymphalos bedacht in het begin van de 5e eeuw een
nieuw dieet voor atleten om hun prestaties te verbeteren123.Tenslotte hebben we het
voorbeeld van Theogenes van Thasos die meer dan 1400 overwinningen op zijn
palmares had staan. Dit waren dus vooral overwinningen in festivals met
geldprijzen. Volgens Miller124 leverde dit de atleet samen zo‟n $44 400 000125 op. Een
enorm bedrag.
Miller126 besluit vervolgens dat het niet de aanwezigheid van geld in de sportwereld
was, maar wel de hoeveelheid geld die aanwezig was. Door de overwinningen van
Alexander kwam er grote welvaart in Griekenland. Specialisatie werd mogelijk, ook
in de sportwereld. Nieuwe festivals werden opgericht, de geldprijzen namen toe en
steeds meer atleten slaagden erin te overleven door deel te nemen aan deze festivals.
Toch staan er tegenover elke atleet die het haalde ook verscheidene dozijnen andere
atleten die hierin niet slaagden.
Het debat over de sociale achtergrond van Griekse atleten wordt beïnvloed door de
hedendaagse discussie over amateurisme in de moderne sportwereld. Gardiner 127 in
de jaren ‟30 en Harris128 in de jaren ‟70 zagen amateurisme als een ideaal dat
terugging tot in de vroege oudheid. Zo werden de beschrijvingen van de vroegste
atletische competities door Homeros gezien als portretten van atleten als „amateur
IG, I³ 131.
Plutarchus, „Lives‟, Solon, 23.3.
123 Pausanias, „Beschrijving van Griekenland‟, 6.7.10.
124 Miller, S.G., „Ancient Greek Athletics‟, 2004, pp. 212-213.
125 Miller gebruikt hier een omrekening naar US Dollar die niet geheel betrouwbaar is.
Voorzichtigheid is nodig, maar dit geeft toch al een indicatie van de geldsom.
126 Miller, S.G., „Ancient Greek Athletics‟, 2004, pp. 213-215.
127 Gardiner, E. N., 1967, p. 246.
128 Harris, H. A., 1972, p. 246 en 1979, p.244.
121
122
54
heren‟ die een liefde voelden voor competitie omwille van de competitie. Vanaf het
moment dat er betalingen als beloning werden ingevoerd, en dit al vanaf de 6e eeuw,
ging het volgens hen bergaf. Het amateurisme werd vervangen door professionals
die meer en meer behoorden tot de lagere klassen. De elite schakelde toen over naar
andere competitieve takken om zich te kunnen demonstreren129. Gardiner dacht dat
in de Romeinse periode de deelnemers vooral afkomstig waren uit de lagere sociale
klassen, in tegenstelling tot de vroegere aristocratische amateurs. Ongeschoolde
spierballen zouden toen de plaats ingenomen hebben van de ware amateurs. Van
Nijf130 spreekt dit echter tegen. Er is genoeg epigrafisch bewijs om aan te nemen dat
de atleten, ook onder de Romeinen, behoorden tot de klasse van lokale notabelen.
Harris en Gardiner zitten vast in een oud ideaal, dit van de „amateurheren‟ dat niet
langer gedragen wordt door de hedendaagse maatschappij.
Naar mijn mening wordt de competitiviteit juist vergroot door het toenemen van het
aantal deelnemers, dit wanneer sporters uit de lagere klassen ook de (financiële) kans
geboden wordt om deel te nemen aan Spelen. De essentie van competitie is en blijft
dat de beste man wint en hoe kan je daar iets op tegen hebben, tenzij je zelf een groot
klassenbewustzijn ervaart? De beste man zal overwinnen, ongeacht uit welke klasse
deze komt of welke schoolopleiding hij gevolgd heeft. Dit was ook het mooie aan
deze wedstrijden: schoolkennis was overbodig, het was het fysieke dat telde. Dit
bood juist kansen aan een bredere laag in de bevolking. Ook het idee van neergang
dat Harris131 en Gardiner132 volgen is te betreuren. Wanneer we geschiedenis
bestuderen, moeten we een onbevooroordeelde blik behouden. Deze twee historici
deden dit niet: eens geld een deel werd van de Spelen, zou de neergang ingezet zijn.
Ze hanteerden idealen die ondertussen achterhaald zijn. We kunnen dit ook vanuit
een ander oogpunt bekijken. Het prijzengeld bood juist kansen aan goede atleten met
minder financiële middelen om deel te nemen en het concurrentieveld te vergroten.
De gedachtegang deze auteurs is door verschillende kenners aangevallen. Zo wijst
Gardiner, E. N., 1967, p. 246 en Harris, H. A. 1972, p. 288, en 1979, p. 244.
van Nijf, O., „The Roman Olympics The Olympic Games in Antiquity‟, Hue Kue. M. Kaila, G. This, H.
Theodoropoulou and Y. Xanthakou. Athens, Atrapos, 2004, p.197.
131 Harris, H. A., 1972 en 1979.
132 Gardiner, E. N., 1967, p. 246.
129
130
55
H.W. Pleket133 er in de jaren ‟70 al op dat historici het moderne debat over
amateurisme niet mag vergelijken met dat uit de oudheid. Hij argumenteert dat de
elite altijd vertegenwoordigd was in de antieke sport, dus vanaf het ontstaan tot op
het einde van de Romeinse periode. Daarnaast aanvaardden ze ook prijzen in de
vorm van geld of kostbare zaken. Ze accepteerden echter niet dat hun sportieve
activiteiten gedefinieerd werden aan de hand van deze prijzen. De Griekse elite
beoefende de sport omwille van de sport. Ze bleven de enige en belangrijkste leden
van de Griekse „ontspanningsklasse‟.
Volgend citaat uit het werk Lucianus134 over het nut van de Griekse sportiviteit toont
de Griekse mentaliteit aan. De Griekse elite nam deel aan de Spelen omwille van de
eer en roem die ermee te vergaren viel. We zien dat Solon spreekt met Anacharsis,
een Scytische filosoof, die hier de rol toebedeeld krijgt van barbaar. Hij toont
onbegrip voor Griekse sportieve cultuur en Solon verklaart dat de overwinningen in
sportieve festivals vooral een kwestie van eer en roem was. Geld was volgens hun
ideologie van ondergeschikt belang.
Zie Pleket, H. W., „Zur Soziologie des antiken Sports‟ in Mededelingen van het Nederlands Historisch
Instituut te Rome, 36, 1974, pp. 57-87 en „Games, Prizes, Athletes and Ideology: some Aspects of the
History of Sport in the Graeco-Roman World‟ in Stadion 1, 1975, pp. 49-89 en „The Participants in the
Ancient Olympic Games : Social Background and Mentality‟ in Coulson, W. en Kyrieleis H., in
Proceedings of an International Symposium on the Olympic Games, 5-9 September 1988, Athene, 1992, pp.
147-152.
134 Lucianus is een auteur uit de 2e eeuw n. Chr., geboren in Samostrata Syrië, maar die dankzij een
goede opleiding in het Grieks schreef. Volgens Robinson, R.S., 1981, p. 62 lijkt Lucianus een
voorzichtig onderzoeker geweest te zijn.
133
56
“An. Ah, and what are the prizes, now?
So. At Olympia a wreath of wild olive, at the Isthmus one of pine, at Nemea of
parsley, at Pytho some of the God's sacred apples, and at our Panathenaea oil
pressed from the temple olives. What are you laughing at, Anacharsis? Are the
prizes too small?
An. Oh dear no; your prize-list is most imposing; the givers may well plume
themselves on their munificence, and the competitors be monstrous keen on
winning. Who would not go through this amount of preparatory toil, and take
his chance of a choking or a dislocation, for apples or parsley? It is obviously
impossible for any one who has a fancy to a supply of apples, or a wreath of
parsley or pine, to get them without a mud plaster on his face, or a kick in the
stomach from his competitor.
So. My dear sir, it is not the things‟ intrinsic value that we look at. They are the
symbols of victory, labels of the winners; it is the fame attaching to them that is
worth any price to their holders; that is why the man whose quest of honour leads
through toil is content to take his kicks. No toil, no honour; he who covets that
must start with enduring hardship; when he has done that, he may begin to look
for the pleasure and profit his labours are to bring.135”
Er is echter nog discussie over het relatieve belang van de elite in de sportwereld van
toen. Zo argumenteert Young136 in de jaren ‟80 dat er meer ruimte was voor armere
deelnemers dan vaak toegelaten werd. De prijzen die vanaf de 6e eeuw uitgedeeld
werden, moeten het immers mogelijk gemaakt hebben voor sommige atleten om te
Lucianus, „Anacharsis 9‟ „Anacharsis‟: 1,5,6,9: vertaald door Fowler, H.W., „The Works of Lucian of
Samosata: Complete with Exceptions Specified in the Preface„, Clarendon Press, Oxford, 1905. p. 191.
136 Young, D. C., „The Olympic Myth of Greek Amateur Athletics‟, Chicago, 1984 en „How amateurs won
the Olympics‟ in Raschke W. J. (ed.), „The archaeology of the Olympics. The Olympics and Other Festivals in
Antiquity‟, Madison, Wisconsin, 1987.
135
57
overleven door hun sportieve carrière. De meest succesvolle atleten zouden zelfs een
sociale opgang genoten hebben en de waarden en het gedrag overgenomen hebben
van de plaatselijke elite. De manier waarop ze zichzelf voorstellen is vaak niet te
onderscheiden van die van de traditionele elites. Young stelt dat er een geleidelijke
vooruitgang te bespeuren is van de lagere klasse in de Griekse atletiek. De festivals
werden steeds talrijker en de prijzen steeds waardevoller, zodat sociale opgang via
de atletiek niet langer een unicum bleef. Volgens van Nijf137 is dit evenwel geen
reden om te veronderstellen dat vele atleten uit de lagere klassen sociale mobiliteit
verwezenlijkten of dat ze het deelnemersveld (of een deel ervan) domineerden in de
Romeinse periode of enige andere periode. Toch erkent hij138 dat atleten konden
overleven door hun deelname aan sportieve competities en dat de elite het veld nooit
volledig monopoliseerde.
Een mooi voorbeeld om aan te tonen dat niet enkel de elite deelnam aan de grote
kroonspelen is de wet van Solon die subsidies voorziet voor winnaars op de
Olympische en Isthmische Spelen. Deze wet wordt vermeld door Plutarchus139 in zijn
biografie over Solon. De bron waarop Plutarchus hier steunt is volgens Adcock140
Hermippus, die leefde in de 5e eeuw v. Chr.. Hermippus schreef in een periode
wanneer de wetten van Solon nog in Athene te zien waren, wat de bron vrij
betrouwbaar maakt.
Van Nijf, O., „Athletics, Andreia and the Askêsis-culture in the Roman East‟, 2003, pp. 266-267.
van Nijf, O., 2004, p.197.
139 Plutarchus is een Griekse auteur uit de 1 e eeuw n. Chr., geboren in Chaeronea.
140 Adcock, F. E., „The source of Plutarch‟ in The Classical Review Vol. 28, No. 2, 1914, pp. 38-40.
137
138
58
„In the valuations of sacrificial offerings, at any rate, a sheep and a bushel of
grain are reckoned at a drachma; the victor in the Isthmian games was to be paid
a hundred drachmas, and the Olympic victor five hundred; the man who brought
in a wolf was given five drachmas, and for a wolf‟s welp, one; the former sum,
according to Demetrius the Phalerian, was the price of an ox, the latter that of a
sheep. For although the prices which Solon fixes in his sixteenth table are for
choice victims, and naturally many times as great as those for ordinary ones,
still, even thes are low in comparison with present prices141‟
De Atheense overwinnaars in de Olympische en Pythische Spelen konden dus op een
aanzienlijke beloning rekenen en bijgevolg al vaker de gok wagen om hun dagelijks
werk te laten liggen om een sportieve carrière te starten. Deelnemen aan de
panhelleense festivals werd minder exclusief, het was niet langer enkel een privilege
voor de elite. Deze wet van Solon dateert uit eind 7e eeuw v. Chr. - begin 6e eeuw v.
Chr., een periode waarin we een opgang zien van Atheense atletiek. De wet zal aan
verschillende niet-elitaire sportmannen een beloning voorzien hebben142. Wanneer
atleten succesvol waren in de iselastische Spelen, dit wil zeggen Spelen die aan de
overwinnende atleten dezelfde eren toekenden als de Panhelleense Spelen, kregen ze
van hun geboortesteden een pensioen voor de rest van hun leven143. Dit moet echter
meer geïnterpreteerd worden als een dagelijkse maaltijd die de overwinnaars
mochten genieten op kosten van de Atheense staat. Uiteindelijk kunnen we hieruit
interpreteren dat de verschillende stadstaten hun niet-welvarende burgers
aanmoedigde om deel te nemen aan de grote Spelen. Zij zorgden voor beloningen,
omdat dit het prestige van hun stad vergrootte. De overwinning van atleet was
immers niet persoonlijk, maar was ook een overwinning voor de stadstaat. Atleten
Plutarchus, „Lives‟, Solon 23.3: vertaald door Perrin, B., „Plutarch‟s Lives: Volume 1: Theseus and
Romulus, Lyvurgus and Numa, Solon and Publicola‟ in Loeb Classical Library, Harvard University Press,
Cambridge, 1998, p. 67.
142 Robinson, R.S., „Sources for the history of Greek Athletics‟, Ares Publishers, Chicago, 1981, p. 60.
143 Jones, A.H.M., „The Greeks under the Roman Empire‟ in Dumbarton Oaks Papers, Vol. 17, 1963, pp.
7- 9.
141
59
hadden dus de mogelijkheid om roem te vergaren voor hun polis. Vooral in de
periode waarin de stadstaten elkaar voortdurend beconcurreerden op alle vlak,
speelde dit een rol.
Het is belangrijk om ook te vermelden dat de elite hun kunnen in sport ook
gebruikten bij hun zelfrepresentatie in inscripties en standbeelden. Het uitblinken in
sport was vanaf Homeros een belangrijk element van zelfrepresentatie en overal
doorheen de antieke wereld waren inscripties en standbeelden te vinden om aan
overwinningen te herinneren 144. De kinderen van elitaire families bleven trainen in
het gymnasium, ze bleven deelnemen aan Spelen in hun thuisplaats en reisden soms
de wereld over als voltijdse atleten. Atleten uit de elite domineerden de scene,
misschien niet in aantal, maar zeker met hun ideologie145.
3.3.1. Conclusie
De antieke sportwereld maakte dus een langzame verandering mee: specialisatie,
harde training, diëten en beloningen van de staat werden deel van deze wereld. Deze
evolutie werd al in de 6e eeuw v. Chr. ingezet en kan dus niet enkel tot de 4e eeuw v.
Chr. gerekend worden. Toch zorgen de overwinningen van Alexander de Grote voor
een grote kapitaalinjectie in de Griekse sportwereld waardoor het proces versneld
werd. Gardiner146, Harris147 en Bengston148 betreuren dit, omdat het ware, pure
ideaal van de antieke wereld verloren gaat. Een andere manier om hier naar te kijken
is te vinden bij Finley en Pleket149: de antieke sportwereld werd klasseloos. Er waren
nu meer kansen voor de lagere klassen om een carrière als atleet uit te bouwen.
De festivals bleven druk bezocht, overwinnaars kwamen nu uit zowel Griekenland
en de nieuw veroverde gebieden zoals Asia Minor, Egypte en andere. De atleten
Van Nijf, O., „Athletics, Andreia and the Askêsis-culture in the Roman East‟, 2003, pp. 263-286.
Zie Pleket, H. W., 1974, pp. 57-87; 1975, pp. 49-89 en 1992, pp. 147-152.
146
Gardiner, E. N., 1967, p. 246.
147
Harris, H. A., 1972, p. 246 en 1979, p.244.
148
Bengston, H., 1971, p. 109.
149
Finley, M.I., en Pleket, H.W., „Olympische Spelen in de Oudheid‟, 1976, p. 175.
144
145
60
trainden harder, volgden bepaalde diëten en kregen meer concurrentie. Op zich zijn
dit enkel positieve evoluties. Een overwinning wordt mooier om hoe meer de atleten
er zich voor inzetten en om hoe meer concurrentie er heerst. Ook de welvaart die
Alexander de Grote meebracht, deed de festivals bijgevolg goed.
61
3.4 Deelname aan de Olympische Spelen
3.4.1. Bewijsmateriaal
Door het berekenen van het maximum- en minimumaantal van Olympische
overwinnaars in de geschiedenis van Olympia, komt Andrew Farrington tot de
conclusie dat we 22 tot 25% van de Olympische overwinnaars kennen, voornamelijk
uit inscripties en literaire vermeldingen. Deze berekeningen berusten op
onzekerheden; wanneer werden welke wedstrijden ingezet? Werden er bepaalde
wedstrijden (tijdelijk) geschrapt? We kennen het Olympische programma niet
volledig doorheen de tijd. Toch vindt Farrington dat deze procenten vermoedelijk de
globale grenzen aanduiden waarbinnen het ware percentage ligt. Indien de 979
overwinningen waarvan we gegevens hebben tussen een vijfde en een kwart
voorstellen van het gehele aantal, vormt dit toch een relatief groot volume van het
bewijsmateriaal. Meestal hebben historici een veel minder bewijsmateriaal om mee te
werken. Bijgevolg is het interessant om de lijsten van deelnemers, opgesomd door
Moretti verder te bekijken en te gebruiken in onderzoek naar bijvoorbeeld de
herkomst van Olympische overwinnaars150. Toch is het belangrijk te beseffen dat de
Olympische
Spelen
bijna
een
millenium
bestaan
hebben,
waardoor
het
bewijsmateriaal over een zeer lange periode verspreid wordt. Daardoor is ons beeld
over de deelnemers van de Olympische Spelen niet altijd geheel helder.
Farrington, A., „Olympic victors and the Popularity of the Olympic Games in the Imperial Period‟
in Tyche 12, Holzhausen, 1997, pp. 16-25.
150
62
3.4.2. Evolutie per periode
3.4.2.1. De periode 776 v. Chr. – 510 v. Chr.
SOCIALE KLASSE
Vanaf de 8e eeuw v. Chr. en tot het grootste deel van de 6e eeuw v. Chr. waren het
vooral jonge mannen met middelen en sociale distinctie die het zich konden
veroorloven om hun tijd te spenderen aan training voor de panhelleense festivals. In
deze periode zorgde atletisch kunnen voor een zeer grote sociale reputatie; een
overwinning in de Spelen, voor de ogen van belangrijke toeschouwers uit de gehele
Griekse wereld, zorgde voor voordelige huwelijken of voor een prominente plaats in
de staatszaken. De overwinnaars die tot ons gekomen zijn uit de eerste 2 eeuwen van
de Spelen kwamen bijna uitsluitend uit de gegoede klasse. Het was te verwachten
dat rijke aristocraten en tirannen deel zouden nemen aan de wagenrennen met 4
paarden, aangezien deelname aan deze wedstrijden kapitaal vergde. In deze eerste
eeuwen namen ook toekomstige staatsmannen, generaals, schoonzonen van rijke
tirannen en dergelijke deel aan de pankration, het worstelen en de voetraces in
Olympia. Het sociale en politieke prestige van de Olympische Spelen was in deze
periode zeer groot151.
HERKOMST
De organisatoren van de Olympische Spelen stelden hun wedstrijden enkel open
voor Grieken. We zullen zien dat na verloop van tijd de organisatoren flexibeler
worden in hun definitie van wie Grieks is en wie niet. De Olympische Spelen starten
als een lokaal festival dat vervolgens uitgroeit tot een groot gebeuren voor alle
Grieken. Wanneer de Grieken starten met koloniseren in Sicilië en Zuid-Italië zien we
ook deelnemers uit dit deel van de Griekse wereld Olympische overwinningen
behalen. Met de komst van Alexander de Grote en het hellenisme vergroot de
151
Robinson, R.S., 1981, pp. 56-59.
63
Griekse wereld opnieuw en zullen we zien dat ook Syriërs en Egyptenaren worden
toegelaten. De definitie van wie Grieks152 was en wie niet kende dus doorheen de tijd
een expansie.
Dankzij de bewaarde Olympische overwinningslijsten, inscripties en literaire
verwijzingen kennen we een vrij groot aantal van de Olympische overwinnaars.
Deze bronnen vermelden naast de naam van de overwinnaar ook de polis waaruit de
atleet afkomstig was. Hieruit kunnen we verschillende geografische patronen
ontdekken. Vanaf 776 v. Chr. tot 732 v. Chr. waren de overwinnaars afkomstig uit de
onmiddellijke omgeving van de regio rond Olympia, de westelijke Peloponnesis. Van
732 tot 696 v. Chr. wordt dit gebied vergroot tot de gehele Peloponnesis. Vervolgens,
doorheen de 7e eeuw v. Chr., zijn de overwinnaars meestal afkomstig uit Athene en
Sparta. Gedurende de 7e eeuw v. Chr. zien we al de opkomst van de Griekse kolonies
uit het westen van de Middellandse Zee, maar het is vooral in de 6e eeuw v. Chr. dat
de overwinnaars van de Olympische Spelen uit Magna Graecia komen. Delen van
centraal en noordelijk Griekenland, zoals Thessalië, laten ook van zich horen
gedurende de 6e eeuw v. Chr.153.
3.4.2.2. De periode 510 v. Chr. - 410 v. Chr.
SOCIALE KLASSE
De Perzische oorlogen waren een stimulus voor de atletiek. De overwinning van de
Atheense soldaten in Marathon werd immers toegedicht aan de fysieke fitheid van
de soldaten, verkregen door veel training. Na het definitief afwenden van het
Perzische gevaar herwonnen de grote festivals groot enthousiasme bij zowel de
deelnemers als de toeschouwers. De Griekse atletische cultuur beleefde in het laatste
kwart van de 6e eeuw v. Chr. een hoogtepunt. Zo vinden we zeer veel
bewijsmateriaal om de populariteit van de atletiek te bevestigen; vazenschilders,
De Grieken kenden geen politieke eenheid en bijgevolg werd de definitie van wie Grieks was en
wie niet vooral bepaald aan de hand van de Griekse taal en een gemeenschappelijke afkomst.
153 Spivey, N., 2005, p.169.
152
64
beeldhouwers, lyrische dichters, dramaschrijvers en historici hebben ons overvloedig
bewijs nagelaten154.
„Just before they left Kroton Demokedes told them to inform Darius that he was
engaged to married to the daughter of Milo the wrestler whose name was held in
high esteem by the King. I think that Demokedes decided to make this marriage
even though it cost him a large sum of money in order to show Darius that he
was important in his homeland.155‟
Dit citaat is afkomstig uit het werk „Historiën‟ van Herodotos156, geschreven rond 430
v. Chr.. Hij vertelt het verhaal van Demokedes die eerst verplicht wordt om dokter te
spelen voor de Perzische koning Darius en daarna aan de Perzen ontsnapt. Om aan
te tonen dat hij belangrijk is in zijn land, trouwt hij met de dochter van een befaamd
worstelaar. Hieruit blijkt hoe populair de festivalcultuur was in deze tijd en hoe
groot het aanzien was van de atleten die hierin successen behaalden.
Gedurende de jaren 510-410 v. Chr. bleven veel van de essentiële elementen uit de
Griekse sportwereld bestaan. De rijke families uit de gehele Griekse wereld bleven
geïnteresseerd in de wagenrennen en lieten zonen, neven en kleinzonen trainen om
tot een overwinning te komen op de grote Spelen. Toch zijn er al bewijzen te vinden
dat niet enkel de kinderen uit rijke families overwinningen behaalden. Lagere
klassen lijken in deze periode een groter deel uitgemaakt te hebben van het
deelnemersveld dan voorheen, alhoewel er nog geen sprake was van grote aantallen.
Zo vermeldt Aristoteles een overwinnaar in de Olympische Spelen, Simonides, die
het volgende op zijn overwinningsmonument had laten schrijven:
Robinson, R.S., 1981, pp. 92-93.
Herodotus, „Historiën‟, 3.133, vertaald door Miller, S.G., „Arete: Greek sports from ancient sources‟,
University of California Press, Berkeley, 2004, p. 178.
156 Een Grieks geschiedenisschrijver uit de 5e eeuw v. Chr., die schreef over de Perzische oorlogen.
154
155
65
„Indertijd versjouwde ik, met op de schouders een ruig juk met manden
visladingen vanuit Argos tot in Tegea157‟.
Op de grote Spelen was enkel een symbolische kroon te winnen, wat niet voldoende
was voor een sportman uit de lagere klasse om te overleven. Toch waren er nu al
voldoende plaatselijke festivals, themides, waar waardevolle prijzen uitgedeeld
werden158. Daarnaast waren er ook stadstaten die beloningen uitdeelden aan atleten
die een overwinning behaald hadden op een panhelleens festival, waar enkel een
symbolische kroon te winnen viel. Zo hebben we een inscriptie 159 uit Athene die
gedateerd kan worden rond 440-432 v. Chr., waarin aan overwinnaars van één van
de vier kroonspelen voor de rest van hun leven een gratis maaltijd voorzien wordt in
het prytaneion160, samen met andere voordelen.
HERKOMST
Tegen het einde van de 5e eeuw v. Chr. lijkt er in Magna Graecia minder interesse te
zijn in een Olympische overwinning. Vanaf deze periode werd in Olympia geen
enkele Siciliaanse of Zuid-Italiaanse overwinningsinscriptie gevonden, ook in de
literatuur
wordt
geen
verwijzing
terug
gevonden.
De
afwezigheid
van
overwinningsinscripties in Olympia wordt niet gecompenseerd door ontdekkingen
in Sicilië en Zuid-Italië, hoewel deze gebieden uitgebreid onderzocht werden. Het
belang van een Olympische overwinning lijkt dus afgenomen te zijn in deze
gebieden161. Dit heeft waarschijnlijk te maken met de opkomst van rijke centra uit het
Oosten, zoals Rhodos162. Gardiner163 suggereert dat de oorzaak kan liggen in de
Aristoteles, „Rhetorica‟, I 7, 1365a, vertaald door Huys M., „Rhetorica‟, Historische Uitgeverij,
Groningen, 2004, p. 35.
158 Robinson, R.S., 1981, pp. 92-93.
159 IG, I³ 131.
160 Dit was het hart van de stad, waar magistraten en anderen die de eer toebedeeld kregen een gratis
maaltijd genoten.
161 Farrington, A., 1997, p. 30.
162 Robinson, R.S., 1981, pp. 140-141.
163 Gardiner, E.N., 1967, p. 46.
157
66
opmars van Rome en Carthago. Vanaf 500 v. Chr. tot de onderwerping van
Griekenland door Philippus van Macedonië, dus gedurende de Griekse Klassieke
periode, krijgen we een beeld van een echt „panhelleens‟ delen van de eer in
Olympia. Stadstaten uit vrijwel alle verspreide Griekse gebieden halen een
overwinning thuis164.
3.4.2.3. De 4e eeuw v. Chr.
In de 4e eeuw was de attitude en motivatie van de atleten veranderd ten opzichte van
de atleten uit de 6e eeuw. Gevlei van het publiek en steeds groter wordende waarde
van de prijzen hadden het effect dat er in de 4e eeuw een klasse professionele atleten
ontstond die goede zaken deden met het rondtrekken van festival naar festival165.
Gardiner166 ziet hetzelfde gebeuren: door een groot aanbod aan competitie en de
verveelvoudiging van prijzen werden de condities om succesvol te worden te zwaar
voor de private burger. Gardiner ziet hier het ontstaan van een professionele klasse
atleten tegenover de burgerbevolking waar de deelname aan sport, na de
efebenopleiding daalt en die zich schikken in de rol van toeschouwer. Een sportieve
carrière werd dus meer het gevolg van persoonlijke inzet dan het amateurideaal dat
Gardiner als hoger goed aanschouwt.
Daartegenover stelt Shorey167 dat we geneigd zijn om het professionalisme als
minder te zien omwille van Pindaros168‟ voorstelling van de eeuwen daarvoor. Dit is
echter niet terecht volgens hem. Shorey duidt hier op het amateurideaal: de elite die
sport als hobby ziet en daarin erg succesvol is, zoals te vinden is in de Ilias waar
lijkspelen gehouden worden ter ere van Patrokles. Gardiner houdt vast aan dit
ideaal; maar wie zegt dat dit beter is voor de sport dan atleten die zich voltijds bezig
houden met hun carrière? Daarnaast wijst Robinson ook op een passage uit
Spivey, N., 2005, pp.169-170.
Robinson, R.S., 1981, p. 119.
166 Gardiner, E.N., 1967, p. 44.
167 Shorey, P., „The spirit of Greek Athletics‟, Chautauquan, Vol. 57, 1909-1910, pp. 255-273.
168 Pindaros was een Grieks lyrisch poëet uit de 6e-5e eeuw v. Chr. die oden schreef voor overwinnaars
in de kroonspelen.
164
165
67
Xenophanes169‟s Anabasis170. Hier wordt duidelijk dat informele atletische
samenkomsten nog steeds gehouden werden voor het amusement van de
deelnemers. Atletische samenkomsten draaiden bijgevolg niet enkel om het
prijzengeld. De elite bleef genieten van de sport omwille van de sport. Deze discussie
werd echter al eerder gevoerd in dit hoofdstuk, dus kan ik hier kort zijn. Gardiner
ziet een neergang van de sportieve cultuur bij de Grieken omdat het ideaal van de
aristocraat die amateursporter was, verloren gaat. Het mooie is echter dat de
concurrentie opgevoerd werd en het makkelijker werd om te overleven door middel
van een sportieve carrière door een groeiend aantal prijsfestivals en steun van de
eigen polis. Het gaf toch aan de enkelen die voldoende sportieve talenten bezaten de
kans tot sociale mobiliteit.
Diodorus Siculus171 verhaalt in zijn „Bibliotheca Historica‟ over de extravagantie van
een Olympisch overwinnaar die in 412 v. Chr. terugkeert naar zijn geboorteplaats
Agrigentum en daar door de stad een viering aangeboden wordt. Dit citaat toont aan
dat er ruim voor de veroveringstochten van Alexander de Grote al grote
geldbedragen circuleerden binnen de Griekse sportieve cultuur en extravagantie niet
onbekend was.
„Three hundred pairs of white horses, all from Agrigentum, to say nothing of the
rest of the parade followed behind Exaenetus as he was driven in a chariot
into his home city172‟
Twee inscripties, één prijslijst van de Panathenea uit 380 v. Chr. en één met nuttige
informatie over de prijs van olijfolie in die tijd, tonen aan hoe waardevol de prijzen in
die tijd geworden waren. Op de Panathenea werden zo‟n 1300 met olie gevulde
Atheense schrijver uit de 5e eeuw v. Chr., die een tocht beschreef naar het binnenland van Azië om
de Perzen te verslaan in het boek „Anabasis‟.
170 Xenophanes, „Anabasis‟, IV, 8, 25-28.
171 Diodorus Siculus is een Grieks auteur, geboren in Sicilië, uit de eerste eeuw v. Chr. die de
bedoeling had een universele geschiedenis te schrijven vanaf de mythologische tijden tot 60 v. Chr..
172 Diodorus Siculus, „Bibliotheca Historica‟ XIII, 82, vertaald in Robinson, R.S., 1981, p. 119.
169
68
amforen weggeven, de prijzen varieerden van 6 tot 60 amforen per overwinnaar.
Deze amforen konden voor 12 drachma‟s per stuk verkocht worden. Toch werden
deze waardevolle amforen, beschilderd met Athena en een sportieve scene
waarschijnlijk meegenomen naar hun geboorteplaats om daar gekoesterd te worden
door de volgende generaties173. Thucydides174 schrijft in zijn relaas over de
Pelopponesische oorlog175 dat hoplieten (die vrij goed betaald werden) 1 drachma
per dag verdienden. Komt er dus op neer dat de minst waardevolle overwinning in
de Panathenea toch zo‟n 72 (6x12) dagen (goed betaald) loon opleverde176.
Het werd dus steeds voordeliger om je kansen te wagen als professioneel atleet: de
atleten kregen steeds meer aanzien bij het publiek en daarnaast waren er steeds meer
en steeds grotere prijzen te winnen op de plaatselijke festivals. De atleten kwamen
dus waarschijnlijk ook uit steeds meer gevarieerde milieus. Dit is ook terug te vinden
bij Isokrates, die in 397 v. Chr. schrijft dat sommige atleten van lage afkomst zijn,
inwoners van kleine stadstaatjes en met weinig educatie177. Daarbij kwam dat het
voorbeeld van Solon niet alleen bleef staan. Robert178 wijst er ons op dat
overwinningen op de kroonspelen beloond werden door zowel de Griekse steden als
deze in Asia Minor. Elke stad maakte zijn eigen wetten hieromtrent, zo werd een
overwinning op de Nemeïsche of Isthmische Spelen minder beloond dan een
overwinning op de Olympische of Delphische Spelen.
Behalve de achteruitgang van het amateurisme in de sport, zag Gardiner 179 echter
ook dat de festivals goed bezocht bleven en dat ze spectaculairder werden omwille
van meer uitgebreid hippisch programma. Tenslotte namen ambitieuze politici uit
Robinson, R.S., 1981, pp. 118-119.
Thucydides, „De Pelopponesische Oorlog‟ 3.17.4.
175 Deze duurde van 431 tot 401 v. Chr..
176 Er moet natuurlijk wel rekening gehouden worden met het tijdsverschil tussen de Pelopponesische
Oorlog en 380 v. Chr..
177 Isokrates, „Team van Paarden‟, 33.
178 Robert, L., „Sur des Inscriptions d‟Ephèse‟ in Revue de Philologie, 41, I, 1967, pp. 16-17.
179 Gardiner, 1967, p. 44.
173
174
69
deze periode, zoals Alcibiades180 en Dionysius van Syracuse181, deel aan de
Olympische Spelen, naar goed voorbeeld van de politici in de eeuwen voor hen.
3.4.2.4. Het hellenisme: 3e eeuw v. Chr. tot 146 v. Chr.
SOCIALE KLASSE
De veroveringen van Alexander de Grote brachten grote veranderingen in het
politieke, economische en culturele leven van de Grieken. Toch lijkt de atletiek haar
zelfde gang te gaan als de 2 voorgaande eeuwen, slechts enkele veranderingen lijken
plaats te hebben gevonden. De 4 kroonspelen, evenals de Panathenea in Athene,
werden zoals gewoonlijk georganiseerd en trokken deelnemers aan van dichtbij en
veraf. Onder het patronage van rijke heersers uit Macedonië en elders konden dure
sporten, zoals de wagenrennen, hun glorie behouden. Kleine, lokale festivals werden
belangrijker en in de nieuw veroverde gebieden werden soortgelijke
festivals opgezet.
Aangezien er weinig literatuur of inscripties bewaard of ontdekt zijn uit deze
periode, is het moeilijk te bepalen of de professionelen in de hellenistische periode
een groter deel uitmaakten van het deelnemersveld dan voorheen182.
HERKOMST
Na de verovering van Griekenland door Phillips, verschuift het atletische overwicht
naar het Oosten. Een voorbeeld hiervan is het verlies aan belang van Sicilië en ZuidItalië in deze periode. Onder Alexander de Grote versnelt deze evolutie verder; vele
Olympische overwinnaars zijn afkomstig uit de Grieks sprekende gemeenschappen
Alcibiades was een Atheens politicus en generaal met grote politieke ambities uit de tweede helft
van de 5e eeuw v. Chr..
181 Dionysius van Syracuse uit de 5 e eeuw v. Chr. was een zeer bekwaam heerser uit Sicilië. Hij was
bekend voor zowel zijn leiderschap, retoriek, diplomatiek, planning,….
182
Robinson, R.S., 1981, pp. 140-141.
180
70
aan de kusten van Anatolië, Egypte, Fenicië en Syrië en dan vooral uit Alexander‟s
stichting aan de Nijldelta, Alexandrië183.
Het is interessant de Olympische overwinningslijst te bekijken die bewaard werd in
Oxyrhynchus, Egypte, en die de overwinnaars opsomt van de verschillende
Olympische evenementen van de 121ste Olympiade, zijnde in 296 v. Chr.184. De lijst
toont aan dat er geen overwinningen werden behaald door atleten afkomstig uit het
westelijk deel van de Middellandse Zee. Rhodos haalt een overwinning binnen in het
boksen. Deze stad kende een grote rijkdom in deze periode en dit droeg bij tot hun
Olympisch succes. Ook valt op dat de overwinnaars goed verspreid zijn over het
Griekse vasteland en de Griekse eilanden. Verder wordt Anatolië een belangrijke
speler binnen de Olympische Spelen. Bij de start van onze tijdsrekening nemen het
aantal overwinningsinscripties in Asia Minor185 aanzienlijk toe. Daar bloeide de
atletische cultuur verder onder de Romeinen. Het bleek nu belangrijker om in de
eigen stad herinnerd te worden dan in Olympia zelf, aangezien daar de meeste
overwinningsinscripties gevonden werden.
Deelname van een Egyptenaar aan de Olympische Spelen
De Griekse historicus Polybius186 leefde ten tijde van het hellenisme en maakt een
vermelding over de deelname van een Egyptenaar aan de Olympische Spelen. In zijn
werk „Historiën‟, over de opmars van Rome, vertelt hij het verhaal van Kleitomachos.
Deze bokser is een reputatie aan het opbouwen onverslaanbaar te zijn. Koning
Ptolemaeus187 kon de wereldwijde faam van Kleitomachos niet langer verdragen en
stuurde de Egyptische bokser Aristonikos naar de Olympische Spelen. Hij ontmoet
daar Kleitomachos. Tijdens de wedstrijd supporteren de toeschouwers massaal voor
Spivey, N., 2005, pp.169-170.
FGH 257a, vertaald door F. Jacoby, „Fragmente der Griechischen Historiker‟, Berlijn, 1923-1950.
185 Farrington, A., 1997, p 30.
186 Polybius is een Grieks historicus uit de 2e eeuw v. Chr. die na de slag bij Pydna meegenomen werd
naar Rome. Hij schreef een geschiedenis die de overheersing van Rome verklaarde en illustreerde. Hij
is een historicus die geroemd wordt omwille van zijn objectiveit en historisch onderzoek. Bijgevolg
lijkt hij het citaat mij een betrouwbare bron.
187 Koning Ptolemaeus was de stichter van de Ptolemaïsche dynastie in Egypte, hij leefde op het eind
van de 4e eeuw en het begin van de 3e eeuw v. Chr..
183
184
71
Aristonikos. Volgens Polybius is dit te verklaren doordat iedereen eerder sympathie
voelt voor de underdog.
„When Aristonikos arrived in Greece and was set up at the Olympic games
against Kleitomachos, the crowd came to be on Aristonikos‟ side and cheered him,
happy that someone had dared, even for a little, to stand up against
Kleitomachos. When, as the bout proceeded, het appeared to be the equal of, and
now and then wounded, Kleitomachos, there was applause and the crowd shared
in his attacks and shouted out encouragement to Aristonikos. At that point they
say that Kleitomachos, who was standing off and catching his breath, turned to
the crowd to learn why they wanted to cheer Aristonikos and take his side as
much as they could. Did they think that he was not following the rules of the
games? Or did they not understand that he, Kleitomachos, was fighting right
now for the fame of Greece, but that Aristonikos was fighting for the fame of
King Ptolemy? Did they want to see an Egyptian win the crown at Olympia
from the Greeks? O did they prefer that a Theban and Boeotian be proclaimed as
victor in boxing in the men‟s category? When Kleitomachos had spoken in this
way, they say that there was such a change in the crowd‟s feelings that it rather
than Kleitomachos finally beat Aristonikos. 188‟
We zien echter dat wanneer Kleitomachos de toeschouwers eraan herinnert dat ze
aan het supporteren waren voor een Egyptenaar, dat de toeschouwers hierop
terugkomen. De toegang tot de Olympische Spelen was in die tijd dus duidelijk
uitgebreid naar gebieden die niet als geheel Grieks aanschouwd werden, maar wel
aanvaard werden binnen de Spelen. Dit toont de grote aantrekkingskracht van de
Spelen. De hellenistische vorsten uit het Oosten voelden de behoefte om aan te
sluiten bij de Griekse sportieve cultuur. Ik zal later het voorbeeld aanhalen van Asia
Minor dat gebruik maakte van atletische festivals om hun „Grieksheid‟ aan te tonen.
Polybius, „Historieën‟, 27.9.3-13, vertaald door Miller, S.G., „Arete: Greek sports from ancient sources‟,
2004, pp. 96-97.
188
72
Ik vermoed dat dit dus ook het geval was voor de Ptolemaeën. Atleten uit hun staat
moesten ook in staat zijn om Olympische roem te vergaren. Vergaarden de
Olympische Spelen nu juist meer roem omwille van deze uitbreiding aan
deelnemers? Naar mijn mening is de uitbreiding van het deelnemersveld naar
gebieden zoals Asia Minor en Egypte juist een goed impuls geweest voor de
Olympische Spelen. Het festival vergaarde steeds meer naam binnen een groter
gebied. Het kon nu gezien worden als een wedstrijd met deelnemers uit de gehele
wereld en niet langer als een panhelleens festival. Andere gebieden wilden deel
nemen aan de sportieve cultuur, wilden zich ook Grieks tonen.
3.4.2.5. De Romeinen: 146 v. Chr. – 118 n. Chr.
SOCIALE KLASSE
Wanneer de Romeinse consul Mummius in 146 v. Chr. Korinthe inneemt, valt
Griekenland onder de controle van de Romeinse staat. De Romeinen kenden geen
soortgelijke traditie in het organiseren van sportieve festivals als de Grieken. De
Romeinen zouden in deze periode ook een negatieve houding gehad hebben
tegenover het Griekse systeem van fysieke training. Toch lijkt dit verlies aan
zelfbestuur weinig te hebben veranderd aan de Griekse atletiek, maar de politieke
situatie zal later besproken worden. Het bewijs toont aan dat de grote festivals nog
steeds druk bezocht werden en evenveel of zelfs meer kleinere festivals werden
georganiseerd. In de gehelleniseerde steden van het rijkere Asia trokken vele nieuwe
festivals deelnemers aan van dichtbij en veraf189. Zo is het duidelijk dat de
Panhelleense Spelen hun normale pad volgden gedurende de eerste halve eeuw dat
de Romeinen de controle over Griekenland namen. Daarnaast is er voldoende bewijs
om aan te nemen dat belangrijke Romeinse generaals en magistraten, met een missie
in Griekenland, sympathie voelden voor de Panhelleense Spelen en deze dan ook
steunden. Ze moeten al vrij vroeg beseft hebben welk politiek belang de oude,
189
Robinson, R.S., 1981, p. 156.
73
athletisch-religieuze Spelen hadden190. Niet enkel werden de faciliteiten voor de
atleten en het publiek verbeterd, maar het „ethos‟ van de Spelen werd verder
uitgebreid. Zoals Pausanias bewijst, werd de zorgvuldige hellenistische basis van
Olympia‟s traditie vervolgens nog sterker in de 2e eeuw n. Chr.. Tegelijkertijd werd
de deelname aan de Olympische Spelen kosmopolitischer dan ooit tevoren191.
Een voorbeeld van negatieve, Romeinse inmenging is wanneer Sulla in 80 v. Chr. de
Olympische Spelen naar Rome haalt. Photius192 heeft in zijn werk, „Bibliotheca‟, vol
met extracten van antieke schrijvers, een Olympische overwinningslijst van 72-69 v.
Chr. opgenomen 193. Deze Spelen waren slechts de tweede Olympische Spelen nadat
Sulla deze in 80 v. Chr. naar Rome had overgebracht. De Spelen lijken op dit moment
hun glans ietwat verloren te hebben. De 5 wagenrennen die werden gehouden,
werden allen gewonnen door Elëers. Het meest prestigieuze onderdeel van de Spelen
werd dus gewonnen door lokale deelnemers. We moeten echter rekening houden
met het feit dat deze Spelen slechts enkele jaren gehouden werden na de verplaatsing
van de Spelen naar Rome en dat in deze periode politieke onrust heerste in Rome. Ze
geven dus een correct tijdsbeeld mee voor deze getroebleerde periode, maar mogen
niet veralgemeend worden naar een grotere tijdsperiode.
Door de verovering van Griekenland door de Romeinen en de oorlogen die daarmee
gepaard gingen, moet het voor de Grieken toch moeilijker geweest zijn om een
sportieve carrière te starten. De heffingen en aanslagen verzwakten de oudere groep
financieel, terwijl het leger de kracht en vaak ook de levens opeiste van de jonge
mannen194. Plutarchus schrijft in „Lives‟ over de plundertochten van Sulla in
Griekenland, die de centra van de panhelleense centra zwaar troffen.
Robinson, R.S., „Athletic festivals in Greece and their Roman patrons in de second century B.C.‟ in
Classical Studies to Ben Edwin Perry by his colleagues at the University of Illinois, 1924-1960, University of
Illinois Press, 1969, p. 269.
191 Spivey, N., 2005, pp. 196-197.
192 Photius was een 9e eeuwse patriarch van Constantinopel die werken van antieke auteurs
verzamelde in zijn „Bibliotheka‟.
193 Photius, „Bibliotheka‟ 97, vertaald door Jacoby, F., „FGH‟ 2 B 1163.
194
Robinson, R.S., 1981, p. 157.
190
74
„Sulla led all his forces against Athens [86 v. Chr.] … bringing to bear upon it
every sort of siege-engine, and making all sorts of assaults upon it…. And since
he needed large amounts of money for the war, he took over the sacred treasures
of Greece, some from Epidauros and some from Olympia, appropriating the most
beautiful and expensive of their dedications. He also wrote to the Amphiktyones
at Delphi that the wealth of Apollo would rest more easily under his protection,
and that either he would guard the wealth with greater safety of, if he converted
the dedications to cash, he would pay them back at a lesser rate of exchange….
The other treasuries of Delphi were sent away to Sulla in a way so as to escape
the notice of most of the other Greeks, but the silver pithos which was the last
remaining dedication of King Kroisos of Lydia [ca. 546 v. Chr.] was too large to
be carried even by wagon and the Ampiktyones were forced to cut it up…. [Later
Sulla] expropriated half of the territory of the Thebans and dedicated it to
Pythian Apollo and to Olympian Zeus, ordering that the revenues from this
property be handed over to the gods as repayment for the funds which he had
taken from them.195‟
De vraag is nu of de Griekse bevolking, te midden van dit economisch verval, nog
steeds de formele sportieve samenkomsten kon ondersteunen of zelf kon deelnemen
aan deze samenkomsten als amateurs. De Spelen, zowel de panhelleense als de
lokale Spelen werden nog steeds gehouden. We kunnen dus aannemen dat, buiten
de enkele professionele sporters, gekend door belangrijke overwinningen, ook
deelnemers terugvonden werden onder het Griekse gewone volk. De Grieken
steunden de festivals volgens Robinson196 door hun persoonlijke deelname, ook in
tijden van oorlog. Amateurs verdwijnen in deze periode dus niet volledig van de
scene, zoals vaak gedacht werd.
Plutarchus, „Lives‟, Solon, 12.1-6 en 19.6 : vertaald door Miller, S.G., „Arete: Greek sports from ancient
sources‟, 2004, p. 157.
196 Robinson, R.S., 1981, p. 157.
195
75
De Romeinse bovenklasse steunde de Spelen; generaals toonden een positieve
houding ten opzichte van de Spelen en de latere keizers organiseerden zelf ook
Spelen. Een echte sportieve cultuur werd echter nooit realiteit bij de Romeinen. Ze
hadden (dit ook maar na verloop van tijd) meer interesse om te gaan kijken naar de
Spelen dan zelf deel te nemen aan de Spelen. Onder keizerlijk patronage lijken de
wagenrennen in Olympia iets van hun oude prestige te herwonnen hebben. Zo
vinden we een inscriptie die een overwinning van de Romeinse keizer Tiberius
vermeldt in de wagenrennen in de laatste decade van de 1e eeuw v. Chr.197.
HERKOMST
Onder de heerschappij van de Romeinen bleef het festival in Olympia in grote getale
deelnemers aantrekken, hoewel vroeger gedacht werd dat de Olympische Spelen een
neergang kenden vanaf de klassieke periode. Dit is terug te vinden in de klassieke
werken van Gardiner198 en Harris199. Zij trokken deze conclusie aan de hand van
enkele aanwijzingen; de bekende atleten uit de Romeinse tijd waren immers vaak
afkomstig uit Elis zelf (wat de Olympische Spelen tot een regionaal festival maakte)
of uit de nieuwe Griekse steden in het Oosten (wiens „Grieksheid‟ ter discussie kan
gebracht worden). Mede door het werk van Moretti200 beschikken we nu over een
veel uitgebreidere database van Olympische overwinnaars. Uit deze lijsten kunnen
we concluderen dat de populariteit van de Spelen steeg in alle Griekssprekende
provincies van het Romeinse Rijk. In de klassieke periode waren de meeste
overwinnaars afkomstig van het Griekse vasteland, tijdens de Imperiale periode was
het overgrote deel van overwinnaars afkomstig uit de „nieuwe Griekse steden‟ in
Asia Minor201.
IvO 220.
Gardiner, E. N., 1967, p. 246 en 1925, p. 316.
199 Harris, H.A., 1972 , p. 288 en 1979, p. 244.
200 L. Moretti, „Olympionikai, i vincitori negli Antichi agoni Olimpici‟ in MemLinc, Rome, 1957 en
L. Moretti, „Supplemento al catalogo degli Olympionikai‟, in Klio 52, 1970, pp. 295- 303.
201 van Nijf, O., 2004, pp. 187-195.
197
198
76
De veroveringen van de Romeinen in Griekenland, Asia Minor en het MiddenOosten in de eerste eeuw v. Chr. had weinig invloed op de overwinningen van
atleten uit het Oosten, hun overmacht werd zelfs groter. Echter, het Griekse
vasteland en de eilanden in de Egeïsche Zee bleven ook nog steeds een aanzienlijk
deel van de Olympische overwinnaars leveren202. De toename van overwinningen
door atleten uit het Oosten hoeft niet meteen gezien worden als een teken van crisis
binnen de Griekse sportwereld. Misschien waren de Grieken minder succesvol in het
verzekeren van een overwinning nu de competitie uitgebreider werd, of misschien
was hun Griekse status sterk genoeg zodat ze zich minder bekommerden om hun
overwinningen vast te leggen in steen203.
De komst van de Romeinen veranderde dus weinig aan de verspreiding van de
deelnemende atleten. Toch zien we vanaf nu ook Romeinen deelnemen aan de
Olympische Spelen. Vooral de loopwedstrijden leken hen te liggen, zo zien we ook
op Photius204‟ Olympische overwinningslijst dat „Gaius van Rome‟ een overwinning
boekt op de loopwedstrijd over lange afstand. Later zal ik ook de deelname van
verschillende Romeinse keizers bespreken.
We zien de Olympische Spelen uitgroeien van een plaatselijk festival tot een
panhelleens gebeuren waaraan atleten deelnemen uit geheel Griekenland en haar
kolonies. Vanaf de 4e eeuw sturen zelfs de Grieks sprekende centra van de door
Alexander de Grote veroverde gebieden atleten naar Olympia. Wanneer Griekenland
veroverd wordt door de Romeinen en deel uitmaakt van een opnieuw grotere
wereld, komen ook uit dit deel van de wereld deelnemers naar Olympia.
3.4.2.6. De 2e eeuw n. Chr.
De 2e eeuw n. Chr. was een periode van renaissance voor de Griekse atletiek. In
Italië, het Griekse vasteland en de Griekse nederzettingen in Asia Minor en Africa
vond een hernieuwing in de interesse in atletische training, competitie en atletische
Farrington, A., 1997, pp. 44-46.
van Nijf, O., 2004, p. 195.
204 Photius, „Bibliotheca‟ 97, vertaald door Jacoby, F., „FGH‟ 2 B 1163.
202
203
77
studies plaats. Onder keizer Hadrianus, een filhelleen, begonnen de Romeinen hun
vooroordelen tegenover de Griekse atletiek te laten varen en begonnen, net zoals hun
keizer, in toenemende aantallen Griekenland te bezoeken als toeristen205.
Voor de 2e eeuw n. Chr. is maar weinig materiaal overgebleven om onderzoek te
doen naar de nationaliteit van de deelnemers of de klasse waaruit de deelnemers
kwamen. Toch zijn er genoeg redenen om te geloven dat de deelnemers nog steeds
grotendeels uit Griekenland kwamen en ook uit dezelfde klassen bleven komen als
vanaf de 5e eeuw v. Chr., wanneer de „professionele‟ atleten opkwamen206. Volgend
citaat uit ca. 220 n. Chr. van Claudius Aelianus207 toont in ieder geval aan dat de elite
gewoonlijk nog een sterke interesse vertoonde in een sportieve levenswijze. Aelianus
vond het in zijn tijd opmerkelijk dat een lid van een nobele en rijke familie zich niet
oefende in de sport.
„Stratos son of Korrhagos appears to have been ill toward an end. Although he
was of a noble and wealthy family, he did not exercise. Since he had an illness of
the spleen and was forced to take therapy from exercises, and at first he exercised
as much as was necessary to regain his health, but as his technique improved he
got further into the practice. Thus he won at Olympia on the same day both the
pale and the pankration [68 v. Chr.], and at the next Olympiad, and at the
Nemean and Pythian and Isthmian Games208‟
Wanneer de Romeinen immers instonden voor de verdediging en het bestuur van
Griekenland, kon de Griekse gegoede stand hier geen inbreng meer in hebben, toch
Robinson. R.S., 1981, p. 174.
Robinson., R.S., 1981, p. 174.
207 Claudius Aelianus was een Romeins schrijver uit de 2e eeuw n. Chr., geboren in Praeneste. Zijn
werk, de „Varia Historia‟ kan beschreven worden als een cultureel magazine met historische en
menselijke anekdotes. Over het algemeen wordt hij als betrouwbaar ervaren, enkel sommige details
zijn minder betrouwbaar. Dit citaat wordt hier echter gebruikt om een algemeen feit weer te geven,
dus betrouwbaarheid zou geen probleem mogen vormen.
208 Claudius Aelianus, „Varia Historia‟, 4.15 vertaald door Miller, S.G., „Arete: Greek sports from ancient
sources‟, 2004, p. 95.
205
206
78
niet op een hoog niveau. Zoals eerder gezegd, lijkt een overstap naar een sportieve
carrière geen vreemde beslissing. Daarbij kwam dat er grote geldsommen te winnen
waren op de verschillende Spelen. Dio Chrysostomus vermeldt al een eeuw eerder
een betaling van 5 talenten om de diensten te verzekeren van atleten die een
Olympische overwinning op zak hadden. Een Olympische overwinning betekende
prestige voor de atleten en steden betaalden goed om hen te laten optreden. Eenmaal
een atleet een grote overwinning op zak had, kon deze hiervan profiteren.
„Thus the boy-lovers, I fancy, count themselves extremely fortunate as they
compare themselves with the popularity-seekers, seeing that they themselves seek
only quails or a cock or a tiny nightingale, while those others, they observe, must
needs seek some Amoebeus or Polus or hire some Olympic victor for a fee of five
talents. 209‟
Jones210 vermeldt dat atleten in theorie altijd amateurs bleven, maar dat we sommige
atleten toch de titel van professional kunnen toedichten omwille van hun immens
corpus overwinningen. De beroemde atleten uit deze periode wiens naam we
kennen, lijken afstammelingen te zijn geweest van Grieken die op het einde van de 4e
eeuw v. Chr. het vasteland verlaten hebben om in Asia Minor en Egypte te gaan
wonen. Er is amper een referentie te vinden naar een overwinnaar van Romeinse
origine en zeer weinig Grieken van het vasteland worden vermeld. Galenus vermeldt
in zijn „Exhortation to the Study of the Arts, especially Medicine‟, geschreven rond het
jaar 180, „shoemakers, carpenters or masons211‟ die als opponent dienen tegenover de
professionele atleten. Maar deze vormden waarschijnlijk slechts een zeer klein
segment van de individuen die deelnamen aan de Spelen212. Er bestaat dus bewijs
van atleten die niet afkomstig waren uit het aristocratische milieu. We zien dat
Dio Chrysostomus, „Oratio‟ LXVI 11, 11, vertaald door Crosby, H.L. „Discourses‟ in Loeb Classical
Library, Heineman, Londen, 1951.
210 Jones, A.H.M., 1963, p. 9.
211 Galenus, „Exhortation to the Study of the Arts especially Medicine : To Menodotus‟, 2 C, vertaald door
Walsch, J., in „Medical Life‟, Vol. 37, 1930, pp. 507-529.
212 Robinson, R.S., 1981, p. 175.
209
79
Galenus213 zich verzucht over de hogere premies die de atleten ophalen, iets wat
interessant is voor jongemannen uit elke klasse.
„Are athletes perhaps worshipped like kings because they have large incomes?214‟
Het lijkt waarschijnlijk dat, onder het Romeinse Rijk, Griekse jongelingen uit gegoede
families steeds positiever stonden tegenover een levenslange carrière in de atletiek.
Wanneer deze sportieve carrière ten einde was, waren er immers nog verschillende
opties voor een succesvol atleet. Ze konden een nieuwe carrière starten in de meer
administratieve kant van de atletiek. Zo vinden we een inscriptie Markos Aurelios
Asklepiades215, die na zijn sportieve leven verschillende andere ambten opneemt. Zo
werd hij „directeur van de keizerlijke baden‟ voor zijn gemeenschap en werd hij ook
hogepriester van zijn atletische bond, „Sympas Xystos‟. Wanneer atleten klaar waren
met het deelnemen aan festivals waren er dus nog verschillende mogelijkheden om
een goed inkomen te verkrijgen. Dit moet ook motivatie gegeven hebben aan de
lagere klasse om een sportieve carrière uit te bouwen en zo hogerop te geraken in de
maatschappij. Atletische gilden hadden nood aan atleten „op pensioen‟ om hen in te
zetten als officials in het wereldwijde organisaties. Tenslotte waren hun thuissteden
gedwongen om de atleten een pensioen te betalen, samen met vrijstellingen voor hen
en hun zonen van publieke diensten216.
Galenus van Pergamum was uitgegroeid van gladiatorenarts tot hofarts van keizer Marcus
Aurelius. Hij schreef vele belangrijke traktaten rond anatomie en fysiologie. Hij leefde in de 2 e eeuw n.
Chr..
214 Galenus, „Exhortation to the Study of the Arts especially Medicine : To Menodotus‟, 14, vertaald door
Miller, S.G., in „Arete. Greek Sports from Ancient Sources‟, 2004, p. 176.
215 IG, XIV.1102, vertaald door Miller, S.G., in „Arete. Greek Sports from Ancient Sources‟, 2004, pp. 171172.
216 Robinson, R.S., 1981, p. 176.
213
80
3.4.2.7. Het latere Romeinse Rijk
“Concerning Athletes.
Athletes are by custom excused from civil obligations if they give proof of
themselves: that they have competed all their life; that they have won no fewer
than three wreaths at a sacred festival – at least one of them in Rome or in
Ancient Greece; that they have won the wreath fairly without bribing or buying
off their opponents217”
Deze wet werd ingesteld ten tijde van keizer Diocletianus, eind 3e eeuw n. Chr., en
maakte deel uit van de Codex van Justinianus. Deze wet toont aan hoe er
verschillende interpretaties mogelijk zijn over atletiek in de laat-Romeinse periode.
Aan de ene kant zien we dat er wetten opgemaakt werden ten voordele van
(succesvolle) atleten, ze werden vrijgesteld van burgerlijke verplichtingen. Er werd
voor hen een beschermend statuut opgezet. De atleten en bijgevolg ook de atletische
festivals moeten dus nog steeds van belang geweest zijn. Daartegenover staat dan de
opmerking dat de atleten hun overwinningen eerlijk moesten behaald hebben. Zoals
eerder vermeld, moet corruptie een zaak geweest zijn die frequent voorkwam.
Met keizer Domitianus kende het Romeinse Rijk uiteindelijk het dominaat (284 n.
Chr.): het onverhulde absolutisme van de keizer deed zijn intrede, de boeren werden
gebonden aan hun land, een prijzenedict moest orde scheppen in de vergaande
muntontwaarding, de Perzen bedreigden de grenzen van het Romeinse Rijk,….
Hoe evolueerde de Griekse atletiek tijdens de achteruitgang van het Romeinse Rijk?
Verschillende auteurs over de geschiedenis van de Griekse atletiek zien vanaf deze
periode een neergang van de atletiek. Toch is verder onderzoek nodig om te
besluiten hoe de Spelen in deze periode evolueerden. Temporaine schrijvers
vermelden geen opzienbarende veranderingen. Verschillende auteurs maken nog
217
Codex Justinianus, X 54.1, vertaald door Robinson, R.S., 1981, p. 208.
81
steeds verwijzingen naar de bekende Griekse festivals, over professionele atleten uit
Asia Minor en Africa en naar de speciale toelages en eren die aan hen geschonken
werden. We krijgen de algemene indruk dat de atletische evenementen voortgingen
zoals ze dat deden in de 2e eeuw. Toch is het aannemelijk om te denken dat de
algemene economische, sociale en morele condities uit deze periode hun schaduw
wierpen op zowel de atleten als de toeschouwers. De officiële documenten over de
Olympische Spelen vallen in 265 n.Chr. plots weg: de Olympische Raad stopt in dit
jaar deze te produceren. Het is dus onmogelijk te meten hoe populair en drukbezocht
het festival bleef, en welke atleten deelnamen218.
Een document dat een teken geeft van de achteruitgang van de Olympische Spelen,
is een inscriptie uit het einde van de 2e eeuw n. Chr. waar een zekere Asclepiades zijn
atletische overwinning over de gehele wereld bejubelt. Uit zijn woorden is af te
leiden dat de atleten uit zijn dag niet langer eerlijke overwinningen behaalden, maar
ze behaalden door middel van bedrog of door deals te sluiten.
218
Robinson, R.S., 1981, p. 203.
82
„Of Marcus Aurelius Demetrius who is high-priest of the whole athletic meet,
president for life of the athletic guild, supervisor of the imperial baths, citizen of
Alexandria, citizen of Hermopolis, pancriatist, circuit champion, wrestler
extraordinary, I am the son: Marcus Aurelius Asclepiades, also called
Hermodorus, eldest of the temple-wardens of the great Serapis, high-priest of the
whole athletic meet, president for life of the athletic guild, and supervisor of the
imperial baths; citizen of Alexandria, Hermopolis, and Puteoli, senator of Naples,
Elis and Athens, and citizen and senator of many other cities; pancriatist,
circuit-champion, the unvanquished, the unshakeable, the unchallenged, winner
in all the contests that I ever entered; neither challenging, nor finding any one
who dared to offer a challenge to me, nor did I divide the wreath in a tie, nor
decline, protest, or skip a contest, nor hold a contest according to royal favour
nor get a victory in any newly-introduced festival; but in all the meets that I ever
entered I won the wreath in the actual ring, and I was approved in all their
preliminary trails219‟
De inscriptie gaat verder met het vermelden van zijn overwinningen in Italië,
Griekenland en Asia. Vaak geven zijn tegenstanders het na 1 of 2 stoten al op. Bedrog
en omkoperij zal in deze periode dus niet meer onbekend zijn voor de Olympische
Spelen.
De eindjaren van de Olympische Spelen blijven in evenveel mysterie gehuld als hun
beginjaren. Twee latere auteurs schrijven hierover: Georgius Cedrenus 220 plaatst het
einde van de Olympische Spelen in de tijd van Theodosius de Grote (392-395). Een
andere auteur, een scholiast uit ongeveer dezelfde periode als Cedrenus, plaatst de
afschaffing van de Spelen iets later, onder Theodosius II (408-450). Het meest
waarschijnlijke lijkt echter dat de Griekse festivalcultuur zeer gradueel verminderde
in belang. Dit niet enkel door een keizer die negatief stond tegenover atletiek, maar
219
220
IG XIV, 1102, vertaald door C.A. Forbes in Robinson, R.S., 1981, pp. 198-199.
Georgius Cedrenus : 11e eeuw, Byzantijnse Rijk.
83
door de omstandigheden: de opkomst van het Christendom, invasies van barbaren,
economisch verval, plagen, hongersnoden en zelfs aardbevingen221. We kunnen dus
wel besluiten dat de ondergang van het ooit zo grote Romeinse Rijk de Griekse
atletiekcultuur heeft meegetrokken in haar ondergang. Vooral de opkomst van het
Christendom wordt als een belangrijke factor gezien, de atletische festivals omvatten
immers een religieuze component.
221
Robinson, R.S., 1981, p. 207.
84
3.5. Conclusie
We kunnen besluiten dat de sportieve festivals en de gymnasiumcultuur in het meer
algemeen een kans gaven aan de elite om zichzelf the profileren. Burgerschap in
Griekenland bestond ook uit een fysieke component. Er werd een grote waarde
gehecht aan een sportief en gezond voorkomen onder de Griekse elite. Het
gymnasium kon hierbij aan toedragen. Verder zien we dat de elite al vanaf de
geschriften van Homeros geïnteresseerd was in sport. De lijkspelen van Patrokles
hiervan een voorbeeld. Deze oude helden, de elite van voorheen hadden een
natuurlijke gave in de sporten en bijgevolg was dit ook door de latere elite tot een
doelstelling gemaakt. Bovendien vervulde het gymnasium al op vroege leeftijd een
belangrijke rol voor de kinderen uit de elite. Ze kregen daar hun onderwijs, werden
getraind in de atletische discipline en namen er zelfs deel aan wedstrijden die
georganiseerd werden binnen het gymnasium.
We kwamen dan vervolgens tot de hevige discussie over het professionalisme in de
Griekse sportwereld. Ik heb proberen duidelijk maken dat hier voorheen verouderde
denkbeelden over bestonden die beïnvloed werden door hun idealen. Deze idealen
van de „amateur heren‟ worden niet langer gedragen door de moderne historici.
Vanuit het meer onpartijdige onderzoek van de moderne historici komen we tot een
belangrijke conclusie: geld was al immer aanwezig in de antieke sportwereld. Het
geld, dat volgens auteurs als Gardiner 222, Harris223 en Bengston224 in de hellenistische
periode voor de ontwikkeling van het professionalisme en zo voor de neergang van
de sportieve cultuur zou gezorgd hebben, maakte eigenlijk al veel langer deel uit van
de antieke sportwereld. Het werd dus tijd voor nieuw onderzoek en de hedendaagse
historici besluiten dat geld al zeer vroeg deel uitmaakt van de sportieve cultuur en
dat de ontwikkeling van professionele atleten, die zich bezighielden met diëten,
training en specialisatie, geen achteruitgang betekende voor de antieke sportwereld.
Gardiner, N., 1967, p. 246.
Harris, H.A., 1979, p. 244 en 1972, p. 288.
224
Bengston, H., „Die Olympischen Spiele‟, Artemis, Zürich, 1971, p. 109.
222
223
85
Ook verwijzingen naar het ontstaan van corruptie in de Romeinse periode is niet
correct en dit kan bewezen worden aan de hand van veel vroegere voorbeelden.
De waarheid is en blijft dat de elite in de hellenistische en Romeinse periode bleef
deelnemen aan de sportieve festivals. Geld was al vanaf het vroege begin aanwezig
in de Griekse wereld en bood de lagere klassen een grotere kans om een sportieve
carrière op te starten. We zien wel dat door de overwinningen van Alxander de
Grote, er een grote kapitaalinjectie komt in de antieke wereld. Hierdoor konden de
atleten uit de lagere klasse al gemakkelijker proberen te overleven op prijzengeld. De
elite stond niet langer alleen op het Olympische podium, maar moest dit delen met
atleten uit de lagere klassen. We kunnen dus besluiten dat de Griekse sportwereld
geen achteruitgang of verval kende omwille van de opkomst van het
professionalisme en de toename van kapitaal binnen de festivalcultuur, hoewel dit
lang gedacht werd.
Na een duidelijk overwicht voor de elite, zien we dat (al voorzichtig in de 5e eeuw en
later frequenter) de gewone klasse haar opwachting maakt binnen de agonistische
competities binnen Griekenland. De toename van festivals met prijzengeld maakte
dit mogelijk. De ideologie van de elite zou altijd overheersen, maar het werd via de
agonistische cultuur tot een mogelijkheid voor het gewone volk om tot sociale
opgang te komen. Wanneer de Griekse elite vervolgens haar politiek zeggenschap
verliest, kunnen we ons inbeelden dat de elite de sportieve cultuur als alternatief
kiest om hun vooraanstaandheid te bevestigen. Sportieve atleten werden in de
oudheid immers erg bewonderd door de Grieken. Zowel atleten uit de elite als
atleten uit de gewone klassen zullen blijven bestaan tot het einde van de sportieve
festivalcultuur.
Een analyse van de herkomst van de atleten levert volgende conclusies op. Het
Olympische festival groeide uit van een lokaal festival naar een panhelleens festival,
met ook deelnemers uit de Griekse koloniën. Op het einde van de 5 e eeuw v. Chr.
zien we minder overwinnaars komen uit Magna Graecia, waarschijnlijk niet uit
desinteresse, maar door de opkomst van Rome en Carthago en de rijke centra in het
86
Oosten. Rijke centra, zoals Rhodos, komen nu op de Olympische kaart te staan. De
Macedonische vorsten nemen de sportieve cultuur dan weer met zich mee naar het
Oosten en we zien dat deelnemers toestromen uit Egypte, Asia Minor, Fenicië en
Syrië. Het is belangrijk op te merken dat de Grieken zelf nooit van de Olympische
prijzenlijst verdwijnen. De Romeinse burgeroorlogen zorgen even voor dieptepunt in
de geschiedenis: de overwinnaars waren in 72 v. Chr. waren vooral afkomstig uit de
regio Elis. Na deze korte inkrimping zien we het deelnemersveld zich herstellen
zoals voorheen, nu met een sterkere aanwezigheid van het Oosten en zelfs hier en
daar zien we een Romeinse overwinnaar. Voor het latere Romeinse Rijk beschikken
niet langer over de nodige bronnen om onderzoek te doen naar het deelnemersveld.
Duidelijk is echter dat de deelname in Olympia steeds meer kosmopolitisch werd
naar gelang de Grieken opgenomen werden in grotere gehelen zoals de hellenistische
Rijken en later het Romeinse Rijk. De Olympische Spelen werden van een „nationale‟
competitie van de Grieken, tot een wereldkampioenschap binnen de toenmalige
wereld.
Welke conclusies kunnen we nu trekken uit dit alles? Het toont de opmerkelijke
veerkracht en de aantrekkingskracht aan van de Olympische Spelen aan; de Spelen
overleefden op zijn minst twee grote machtswisselingen zonder hun traditionele
vorm of religieuze opzet radicaal te veranderen. Daarnaast zegt het ook iets over de
essentiële coherentie van de Griekse cultuur. De Altis in Olympia was een
gemeenschappelijk heiligdom dat door alle Grieken als een heilige plaats werd
aanzien225.
225
Spivey, N., 2005, p. 171.
87
4. De Griekse festivals en hun cultureel belang
4.1 Inleiding
De termen Hellenen en Hellas als benaming voor Grieken en Griekenland werden
gebruikt door antieke schrijvers226, bijgevolg moet er toch een bewustzijn of gevoel
van samenhorigheid, gemeenschappelijkheid onder de Grieken hebben bestaan. Er
bestond een gezamenlijke literaire erfenis, een gemeenschappelijke religie (met
uitzondering van bepaalde lokale versies van goden), eenzelfde taal, maar ook de
gymnasiumcultuur, met als hoogtepunt daarvan de atletische festivals, was een
verbindende factor voor de Grieken. In het volgende luik wil ik graag aantonen dat
Olympia een rol heeft gespeeld in het ontwikkelen van de definitie van wie Grieks
was en wie niet. Het werk van Hall227 over het ontstaan van de Griekse cultuur.
Vervolgens is het nodig om deze gymnasiumcultuur kort te schetsen. Wat hield dit
concreet in? Om aan te tonen dat de gymnasiumcultuur een essentieel onderdeel van
de Griekse cultuur was, maak ik gebruik van de „Anacharsis‟ van Lucianus. Maar hoe
zat dit in de Romeinse periode? Om deze vraag te beantwoorden heb ik gekozen
voor grafinscripties uit Asia Minor. Ze zullen aantonen dat de gymnasiumcultuur
niet aan belang verloor. Dit zelfs niet in Asia Minor, dat nog niet daarvoor pas
geïntroduceerd werd in de Griekse cultuur. Verder gebruik ik ook het artikel van van
Nijf228 waar hij duidelijk stelt dat de Griekse sportieve cultuur ook onder de
Romeinen een kenmerk blijft van Grieksheid.
Daarna zal ik de visies van zowel de Romeinen als de Grieken op de sportieve
cultuur verduidelijken. Gruen229 toont ons dat de Romeinen steeds een ambivalente
Alkman, Hesiodos, Hekataios,… zie Hall, J.M., 2002, pp. 126-131.
Hall, J.M., „Hellenicity‟, The University of Chicago Press, Chicago, 2002, p. 312.
228 van Nijf, O., 2003, pp. 263-286.
229 Gruen, E.S., „Culture and National Identity in Republican Rome‟, Cornell University Press, Ithaca, 1992,
p. 347.
226
227
88
houding zullen hebben tegenover de Griekse agonistische cultuur. Pausanias 230 en
Philostratos231 tonen dit op hun beurt voor de Grieken. Ik zal aantonen dat Olympia
en haar Spelen nog steeds factoren bleven die de Grieken onderling verbonden en
een toonbeeld waren van Griekse eenheid.
Ik wil eindigen met een onderzoek naar de festivalcultuur in Asia Minor. Onder de
Romeinen kenden de agonistische festivals daar een enorme bloei. Ik zal proberen
aantonen dat was omdat ze zich een meer Griekse identiteit wilden aanmeten. In
plaats van het verdwijnen van de Griekse sportieve cultuur, zien we dat deze onder
de Romeinen enkel nog verder uitgebreid wordt. Het gaf de lokale elite in Asia
Minor de kans hun macht en invloed te vermommen. Zij brachten de Griekse cultuur
naar hun volk. Deze these loopt als rode draad doorheen het culturele luik en ik zal
hier meermaals aandacht aan schenken.
Indien dit een feit was, kunnen we vervolgens een onderzoek uitvoeren naar de
invloed van de Romeinen op deze culturele eenheid. Het is bijgevolg noodzakelijk
eerst te onderzoeken hoe deze situatie was voor de komst van de Romeinen. De
Grieken hebben nooit een natie met een vaste hoofdstad gevormd, maar bestonden
uit een conglomeraat van verspreide stadstaten die occasioneel samen streden tegen
een gemeenschappelijke vijand. Een politieke vereniging was onbestaande, dus
moeten er andere bindende, culturele factoren geweest zijn. We gaan hier bekijken of
de sportieve cultuur tot één van deze bindende factoren gerekend kan worden.
Deze festivals hadden een grote religieus en cultureel belang. Doorheen de gehele
Griekse wereld verzamelden atleten zich om deel te nemen aan deze wedstrijden en
werden festivals opgezet. Maar dit was niet het enigste; de festivals hadden buiten
een sportieve en religieuze component ook vaak (hoewel dit niet het geval was in
Olympia) muzische en literaire wedstrijden. Daarnaast trokken de festivals ook
waarzeggers, filosofen, politici, historici, handelaars etc. aan. Het is geoorloofd te
230
231
Pausanias, „Beschrijving van Griekenland‟.
Philostratos, „De Gymnastica‟.
89
zeggen dat de festivals, buiten hun religieuze en atletische component, uit nog veel
meer bestonden. Het was een gelegenheid om bijvoorbeeld nieuwe ideeën uit te
wisselen, handel te drijven, boeken uit te brengen, kunstwerken te tonen en politieke
banden te smeden doorheen de gehele Griekse wereld. Deze wereld verzamelde zich
immers in de lokale en de grote, panhelleense Spelen. De culturele en politieke
betekenis van de festivals was aanzienlijk. Aangezien dit alles echter een veel te groot
gebied bestrijkt, zal ik me vooral bezig houden met de sportieve component van de
festivals.
90
4.2. „Hellenicity‟: de rol van Olympia in het creëren van een
culturele eenheid
Hall232 onderzoekt in zijn werk „Hellenicity‟ hoe er een Griekse cultuur is kunnen
ontstaan uit een groep mensen die het besef hadden dat ze een andere etnische
achtergrond hadden dan hun wijder sociaal landschap, zodat ze zichzelf
onderscheidden als een aparte groep. Vanuit dit besef, dat leefde bij verschillende
Griekse
stammen,
is
volgens
Hall
een
Griekse
cultuur
ontstaan;
een
gemeenschappelijk referentiekader. Woolf233 schrijft dat de Grieken inderdaad hun
identiteit definieerden aan de hand van hun gemeenschappelijke taal en hun
gemeenschappelijke afstamming. De Romeinen plaatsten dan weer de politieke en
religieuze criteria bovenaan, mede doordat hun rijk steeds uitgebreider werd en
steeds meer buitenstaanders geïntegreerd werden in het Romeinse Rijk. De Grieken
zullen zich echter nooit verenigen tot een Rijk.
Hall bakent in zijn werk over de Griekse identiteit twee perioden zeer duidelijk af.
De eerste periode is de opkomst van een Grieks bewustzijn, een samenhorigheid, het
ontstaan van de term „Hellenen‟. Hall onderzoekt vanaf wanneer de Grieken zichzelf
in antieke bronnen met een verzamelnaam benoemen. Het benoemen van hun
eenheid geeft aan dat er hiervan besef. Wanneer de Grieken dit besef hadden laten
rijpen, volgt, door het samenwerken van de Grieken in hun strijd tegen de Perzen,
het ontstaan van een ware Griekse cultuur.
232
233
Hall, J.M., 2002, p. 312.
Woolf, G., pp. 129-130.
91
“Ook het volgende is voor mij een duidelijk bewijs van de zwakheid der vroegere
bewoners: vóór de Trojaanse oorlog schijnt Hellas nooit iets gemeenschappelijks
ondernomen te hebben. Zelfs heette, naar mijn mening, in die tijd het gehele land
nog niet Hellas, maar vóór Hellen, de zoon van Deucalion, bestond die naam niet
eens. De stammen afzonderlijk en vooral de Pelasgische verbreidden hun eigen
naam zo ver mogelijk. Maar toen Hellen en zijn zoons in Phthiotis tot macht
waren gekomen en men dikwijls te hulp riep in andere steden, werden deze
stammen één voor één door dit verkeer meer en meer Hellenen genoemd. Toch
duurde het een lange tijd voordat deze naam overal de overhand kreeg. Het beste
bewijs hiervan levert Homeros. Want ofschoon hij lang na de Trojaanse oorlog
leefde gebruikt hij nergens deze naam voor het geheel, maar uitsluitend voor de
volgelingen van Achilles uit Phthiotis, die ook de oorspronkelijke Hellenen
waren; verder spreekt hij in zijn gedichten van Danaërs en Argeiers en Achaeërs.
Ook komt bij hem de naam „barbaren‟ niet voor, omdat, naar ik meen, toen de
Hellenen daartegenover nog niet onder één naam verenigd waren. Deze volken
dus, eerst stad voor stad, voor zover zij elkaars taal verstonden, maar later allen
tezamen Hellenen genoemd, hebben vóór de Trojaanse oorlog wegens hun zwakte
en isolement niets gemeenschappelijks ondernomen. En ook voor de tocht naar
Troje verzamelden zij zich pas, toen zij reeds meer vertrouwd waren met de
zee.234”
Dit citaat van Thucydides235 toont de bedoeling van Hall aan. Ten tijde van Homeros
was er nog geen sprake van een Helleense wereld. De „Hellenen‟ waren zij van
Phthiotis, het was geen verzamelnaam voor alle Grieken. Aangezien de Grieken ten
tijde van Homeros (die ergens tussen de 9e en 7e eeuw v. Chr. geplaatst kan worden)
nog geen specifieke naam hadden om hun etnische groepering aan te duiden,
bestond er nog geen echt Grieks bewustzijn. Zoals het citaat van Thucydides
Thucydides, „De Peloponnesische Oorlog‟ 1.3, vertaald door M.A. Schwartz, Uitgeverij Ambo bv,
Baarn en Athenaeum-Polak & Van Gennep, Amsterdam, 1986, p. 75.
235 Thucydides was een historiograaf uit de 5 e eeuw v. Chr. die een uitgebreid verslag maakte van de
Peloponnesische oorlog.
234
92
aanduidt, komt dit pas later. Na zijn analyse van vermeldingen naar Hellas of de
Hellenen bij vroege Griekse schrijvers, besluit Hall dat in de tijd die tussen de Ilias en
de Odyssee ligt, het concept van Hellas verbreed werd van een specifieke regio in het
zuiden van Thessalië naar Centraal-Griekenland. Pas ten tijde van de dichter
Alcman236 in de latere 7e eeuw wordt de term voor het eerst gebruikt als beschrijving
voor het gehele Griekse vasteland. De gehele Griekse wereld wordt pas als Hellas
omschreven bij Xenophanes237 in het derde kwart van de 6e eeuw v. Chr.. Ook de
verwijzing naar de Hellenen in de Ilias omvat niet alle inwoners van de gehele
Griekse wereld. Hiervoor werd het concept panhellenen gebruikt. De term „Hellenen‟
omvat slecht de gehele bevolking van Hellas in de breedste zin in de tijd van
Hekataios238 aan het einde van de 6e eeuw v. Chr.. De evolutie van de termen „Hellas‟
en „Hellenen‟ evolueerde dus niet parallel of op hetzelfde tempo. We kunnen dus
besluiten dat voor het grootste deel van, als niet de gehele, 7 e eeuw v. Chr. de
inwoners van Hellas niet Hellenen werden genoemd, maar Panhellenen239.
Vervolgens legt Hall240 uit hoe deze termen door de antieke wereld heen verspreid
werden. Hier heeft Hall aandacht voor de invloed van de atletische competitie op het
cultureel samenbrengen van Hellas. Vaak werd geloofd dat Delphi deze termen
doorheen Griekenland verspreidde. Hall benadrukt echter dat dit slechts deels
correct is en dat we aandacht moet schenken aan de rol van Olympia hierin. Delphi
en de Delphische Amphictyonie241 vormden mede de geografische component van
de termen „Hellenen‟ en „Hellas‟. De Delphische Amphictyonie controleerde het
heiligdom in Delphi en bestond tot de jaren 340 v. Chr. vooral uit staten van
Centraal-Griekenland. Volgens Pausanias werden later nog verschillende staten lid.
De Delphische Amphictyonie is dus belangrijk voor de geografische component van
de termen „Hellas‟ en „Hellenen‟, maar voor de etnische component moeten we
Alcman was een Grieks lyrisch poëet uit de 7e eeuw v. Chr. en was afkomstig uit Sparta.
Xenophanes van Colophon was een dichter, theoloog en natuurfilosoof uit de 5 e eeuw v. Chr.
238 Hekataios van Milete, „FGrH‟ 119. Hekataios van Milete was één van de belangrijkste vroege
Ionische prozaschrijvers uit de 6e eeuw v. Chr..
239 Hall, J.M., 2002, pp. 125-134.
240 Hall, J.M., 2002, pp. 134-154.
241 Een amphictionie is een associatie van verscheidene aangrenzende stadstaten die gezamenlijk
supervisie houden over religieuze instituties, in dit geval over het orakel in Delphi.
236
237
93
volgens Hall kijken naar Olympia. Hall kan hier een belangrijk punt hebben: het
Olympische festival had een grote aantrekkingskracht. Vanuit de gehele Griekse
wereld namen atleten deel aan het prestigieuze festival. De voorwaarde dat enkel
Grieken mochten deelnemen aan deze Spelen zorgde voor de nood aan een
definiëring van wie precies Grieks was en wie niet. We zien dat na verloop van tijd
de definitie van „Grieksheid‟ steeds een uitbreiding kent. Zo zullen de Macedoniërs
bijvoorbeeld ook een Griekse afkomst claimen en zullen zij die, zoals te zien is in
volgend citaat, ook verkrijgen. Herodotus van Halikarnassos vertelt hier hoe
Alexander I van Macedonië in de vroege vijfde eeuw pas deel mocht nemen eens
bewezen was dat hij Grieks was.
“Now that these descendants of Perdiccas are Greeks, as they themselves say, I
myself chance to know and will prove it in the later part of my history.
Furthermore, the Hellenodicae who manage the contest at Olympia determined
that it is so, for when Alexander chose to contend and entered the lists for that
purpose, the Greeks who were to run against him wanted to bar him from the
race, saying that the contest should be for Greeks and not for foreigners.
Alexander, however, proving himself to be an Argive, was judged to be a Greek.
He accordingly competed in the furlong race and tied step for first place.242”
We kunnen dus besluiten dat vanaf het vroege begin van „Griekenland‟, Olympia al
een belangrijke rol speelde als bindende factor tussen de onafhankelijke stadstaten.
Dit vanaf het moment dat het Olympische festival uitgroeide tot meer dan een
regionale aangelegenheid. De Olympische Spelen lieten enkel deelnemers toe die
afstamming konden claimen van één van de grote Helleense stammen. Daarmee
bepaalde ze mee de definitie van de poleis die zich tot Griekenland mochten
meerekenen. Het plaatselijke festival groeide uit tot een ongekend populair religieus
en sportief festival voor alle Grieken. Het verbond onafhankelijke stadstaten die het
Herodotus, „Historiën‟, 5.22.1-2, vertaald door Godley, A.D., „Herodotus‟ in The Loeb Classical
Library, Harvard University Press, Cambridge, 1920.
242
94
heiligdom van Olympia als een gemeenschappelijk cultureel en religieus centrum
aanvaardden, wat de grenzen van de polis oversteeg. De wapenstilstand die
afgeroepen werd tijdens de Olympische Spelen toonde de goede wil van de
verschillende poleis om hun onderlinge geschillen en conflicten voor even opzij te
leggen om deel te nemen aan de Olympische Spelen.
95
4.3 De Grieken tegenover de barbaren: de gymnasiumcultuur
4.3.1 Inleiding
In de Griekse samenleving werd sport gezien als een essentieel onderdeel van een
goede opvoeding, als een manier om vooraanstaandheid te verkrijgen en als een
geschikte manier om goden en helden te eren op festivals. Naast de competities die
georganiseerd werden, vond hun liefde voor de sport ook uiting in de
gymnasiumcultuur die dagelijks beleefd werd. Elke Griekse polis die deze naam
waardig was, bezat een gymnasium243.
In volgend hoofdstuk zullen we op zoek gaan welk cultureel belang de gymnasia
inhielden voor de Grieken. Opnieuw maak ik hier het onderscheid tussen de voorRomeinse en de Romeinse periode, zodat eventuele verschillen of verandering aan
het licht kunnen komen. We onderzoeken de voor-Romeinse periode aan de hand
van 2 antieke auteurs: Lucianus van Samostrata en Thucydides, die een voorbeeld
geeft van culturele overname uit de sportieve cultuur. Vervolgens nemen we een
kijkje naar Gleason en van Nijf die discussiëren of de atletische cultuur werkelijk deel
uit maakte van de Griekse mannelijke identiteit. Daarna zal de nadruk liggen op
inscripties.
4.3.2. De gymnasiumcultuur voor de komst van de Romeinen
4.3.2.1 Algemeen
De panhelleense Spelen en atletiek in het algemeen zorgden voor een culturele
eenheid in de Griekse wereld. De passie voor sport, gewoon omwille van het
beoefenen van de sport, werd ook door de Grieken als iets typisch Grieks
Kyle, D.G., „Games, prizes, and Athletics in Greek Sport‟ in The Classical Bulletin 74.2, 1998, pp. 104105.
243
96
beschouwd. Hupperts244 stelt dat vanaf het begin van de 6e eeuw v. Chr. overal in
Griekenland, tegelijkertijd met de instelling van de 4 kroonspelen, sportscholen
werden opgericht. We kunnen een onderscheid maken tussen gymnasia, de meer
algemene sportscholen en palaestra, zijnde de worstelscholen. Leden van de
middenklasse en de hogere klasse lieten hun zonen hier een tweejarige opleiding
volgen, als efeben, om over de bekwaamheid te beschikken om een carrière te starten
in het leger. Na verloop van tijd werden de gymnasia en de palaestra een
ontmoetingsplek voor jeugd van allerlei rangen, standen en leeftijden. Ook oudere
mannen die vrije tijd bezaten konden hier trainen. In de zuilengaanderij was er ook
mogelijkheid tot onderwijs in retorica of filosofie. Deze Griekse sportscholen hadden
een veel grotere betekenis gekregen dan voorheen en de atletische opvoeding op zich
werd belangrijk. Ze stond niet langer in dienst van een militaire carrière. De
sportscholen waren openbare instellingen die gefinancierd werden door de polis. In
elke polis was een gymnasium en palaestra te vinden, het was één van de culturele
elementen die zowel jonge als oude Grieken verbond; een essentieel element binnen
elke polis dat op deze manier ook de verscheidene poleis met elkaar verbond.
König245 argumenteert zelfs dat de gymnasia een grotere bijdrage leverden aan de
burgerlijke cohesie dan de agonistische festivalcultuur omwille van hun blijvend
karakter. Toch waren de gymnasia uiteindelijk de voorbereidingsplaats voor
jongeren om deel te nemen aan grotere festivals. Een overwinning op één van deze
festivals betekende ook meer prestige dan het vervolledigen van de efebenopleiding
en werd dus als waardevoller ervaren door de elite.
4.3.2.2 Lucianus van Samosata
Om aan te tonen dat de gymnasiumcultuur deel uitmaakte van de Griekse cultuur en
de Grieken zelf hielp om zichzelf cultureel te definiëren, volgt straks een citaat uit de
dialoog „Anacharsis‟ van Lucianus. De dialoog werd geschreven in de 2e eeuw n. Chr.,
tijdens de Romeinse overheersing, maar wordt geplaatst in de 6e eeuw v. Chr.. De
dialoog toont een fictief gesprek tussen de Scyt Anacharsis, een iconisch wijze man
244Hupperts,
C., Beets, M., De Fraiture, B., Jans, E., Twisk, Y., „Olympische Spelen – Sport en Opvoeding in
de Griekse Oudheid – Een bronnenboek‟, Eisma B.V., Leeuwarden, 1989, pp. 118-119.
245 König, J., 2005, pp. 63-64.
97
en de wijze Atheense staatsman Solon. Het gesprek vindt plaats in een gymnasium in
het Athene van de 6e eeuw v. Chr. en behandelt de vraag waarom de Grieken zoveel
waarde hechten aan de opvoeding in het gymnasium246. De vragen van Anacharsis
tonen steeds meer ongeloof en komen steeds vaker over als een belachelijk maken
van Solon‟s verdediging van de sportieve opvoeding. Hierdoor kan het pleidooi van
Solon, dat voornamelijk de nadruk legt op het belang van een sportieve opvoeding
om burgerlijke en militaire uitmuntendheid te kweken, maar deels als overtuigend
gezien worden. De dialoog stelt de vraag waarom de Grieken hun jonge mannen
publiekelijk vernederen in lachwekkende oefeningen die geen praktisch nut
hebben247.
Hoewel Lucianus zo‟n 750 jaar na Solon leeft en zijn werk enkele anachronismen en
journalistiek temperament vertoont, lijkt Lucianus toch een voorzichtige onderzoeker
te zijn geweest. Deze dialoog, zelfs als ze geïdealiseerd is, is ongetwijfeld in essentie
correct voor een scene uit het gymnasium in de 6e eeuw v.Chr.. Nog meer dan dat is
het een getrouwe weergave van de atletische praktijken van de 6e eeuw v.Chr.. Hier
is voldoende contemporain bewijs om de beweringen van Lucianus te staven 248. De
idealen en praktijken die Solon in het citaat verdedigt, waren in de 2e eeuw n. Chr.
nog steeds belangrijk: er was nog steeds een deel militaire training verscholen in de
opleiding van de efeben, het gymnasium zorgde voor het overbrengen van
burgerlijke waarden en het overbrengen van een agonistische manier van leven.
Lucianus kiest geen winnaar in dit debat, zo wordt Anacharsis soms meer Grieks
voorgesteld dan Solon (omwille van Anacharsis‟ typisch Griekse twijfelende en
vragende houding). Daarnaast bevat de discussie ook veel dubbelzinnigheden en
daarom vermoedt König249 dat het boek vooral wil aanzetten tot nadenken, tot het
vormen van een eigen kritische houding tegenover de gymnasiumcultuur. Lucianus
toont een brede variatie van houdingen die kunnen aangenomen worden tegenover
Pleket, H.W., 2004, p. 402: De sportieve training in het gymnasium had eerst een militaire en
sportieve functie, maar na verloop van tijd werd de sportieve training ook op zichzelf te staan. Het
doel was dan trainen voor wedstrijden en niet het onderhouden van een goede conditie.
247 König, J., 2005, pp. 45-46.
248 Robinson, R.S., 1981, p. 62.
249 König, J., 2005, pp. 72-73.
246
98
de sportcultuur binnen de klassieke traditie en binnen zijn eigen tijd. Zowel Solon als
Anacharsis kunnen gezien worden als figuren die een lang bestaande traditie
verdedigen, even goed als tijdsgenoten van Lucianus.
(1). An. Why do your young men behave like this, Solon? Some of them
grappling and tripping each other, some throttling, struggling, intertwining in
the clay like so many pigs wallowing. And yet their first proceeding after they
have stripped--I noticed that--is to oil and scrape each other quite amicably; but
then I do not know what comes over them--they put down their heads and begin
to push, and crash their foreheads together like a pair of rival rams. There, look!
That one has lifted the other right off his legs, and dropped him on the ground;
now he has fallen on top, and will not let him get his head up, but presses it
down into the clay; and to finish him off he twines his legs tight round his belly,
thrusts his elbow hard against his throat, and throttles the wretched victim, who
meanwhile is patting his shoulder; that will be a form of supplication; he is
asking not to be quite choked to death. Regardless of their fresh oil, they get all
filthy, smother themselves in mud and sweat till they might as well not have been
anointed, and present, to me at least, the most ludicrous resemblance to eels
slipping through a man's hands250.
“(5). An. Now I want to know what is the good of it all. To me it looks more like
madness than anything else. It will not be very easy to convince me that people
who behave like this are not wrong in their heads.251”
“(6). So. It is quite natural it should strike you that way, being so novel, and so
utterly contrary to Scythian customs. Similarly you have no doubt many
methods and habits that would seem extraordinary enough to us Greeks, if we
were spectators of them as you now are of ours. But be reassured, my dear sir;
these proceedings are not madness; it is no spirit of violence that sets them
Lucianus, „Anacharsis‟,1, vertaald door Fowler, H.W., „The Works of Lucian of Samosata: Complete with
Exceptions Specified in the Preface„, Clarendon Press, Oxford, 1905, p. 189.
251 Lucianus, „Anacharsis‟, 5, vertaald door Fowler, H.W., 1905, pp. 191-192.
250
99
hitting each other, wallowing in clay, and sprinkling dust. The thing has its use,
and its delight too, resulting in admirable physical condition. If you make some
stay, as I imagine you will, in Greece, you are bound to be either a clay-bob or a
dust-bob before long; you will be so taken with the pleasure and profit of the
pursuit252.”
De dialoog toont hoe Solon de Griekse liefde voor een sportieve opvoeding in het gymnasium
verdedigt tegenover de ‘barbaar’ Anacharsis, die deze liefde niet begrijpt. De Grieken waren
zich dus, zeker ten tijde van het schrijven van deze dialoog, bewust van de samenbrengende
kracht die deze passie bracht tegenover de niet-Grieken. Omdat de dialoog zowel past in de 6e
eeuw v. Chr. als in de 2e eeuw n. Chr. kunnen we de vreemdeling Anacharsis ook
identificeren met de Romeinen en hun positie tegenover de Griekse gymnasiumcultuur. Deze
houding omvatte over het algemeen onbegrip. De dialoog zet aan tot nadenken en toont een
aantal verschillende wijzen waarop we de gymnasiumcultuur kunnen waarderen. Het is een
mooie illustratie van de uniekheid van de Griekse cultuur, een element van de cultuur dat
vaak niet begrepen werd door vreemdelingen, zoals later ook de Romeinen.
4.3.2.3 Thucydides
Toch zien we ook dat verschillende culturen elementen uit de Griekse sportcultuur
overnemen. De Grieken waren niet de enigen die van sport hielden. Zo werd het ook
in Asia de gewoonte om met enkel een riem aan deel te nemen aan sportieve
wedstrijden.
252
Lucianus, „Anacharsis‟, 5, vertaald door Fowler, H.W., 1905, p. 192.
100
„On the contrary a modest style of dressing, more in conformity with modern
ideas, was first adopted by the Lacedaemonians, the rich doing their best to
assimilate their way of life to that of the common people. They also set the
example of contending naked, publicly stripping and anointing themselves with
oil in their gymnastic exercises. Formerly, even in the Olympic contests, the
athletes who contended wore belts across their middles; and it is but a few years
since that the practice ceased. To this day among some of the barbarians,
especially in Asia, when prizes for boxing and wrestling are offered, belts are
worn by the combatants. And there are many other points in which a likeness
might be shown between the life of the Hellenic world of old and the barbarian of
to-day. 253
4.3.2.4 De gymnasiumcultuur als vormend element om tot andreia te komen: Gleason
versus van Nijf
De vraag is nu of de gymnasia nu ook echt mannen maakten van de Grieken.
Gleason254 schreef een werk over de zelfrepresentatie van auteurs die te vinden is in
hun speeches en concludeert dat in de hellenistische en Romeinse periode
onderlegdheid in de retoriek beschouwd werd als iets dan mannen hun
„mannelijkheid‟, een identiteit gaf. Ze deelt ons mee dat fysieke kracht misschien in
de vroege geschiedenis van de Grieken en Rome een rol heeft gespeeld als criterium
om de mannelijkheid aan te tonen, maar dat deze rol uitgespeeld was in de
hellenistische en Romeinse periode. Indien de woorden van Gleason correct zijn,
betekent dit dat de gymnasiumcultuur in de hellenistische en Romeinse periode een
serieus gezichtsverlies moeten geleden hebben. Het fysieke kunnen zou dan niet
langer één van de vormende criteria voor de Griekse, mannelijke identiteit geweest
Thucydides, „Historiën‟ I, 6, 4-6, vertaald door Crawley, R., in „Thucydides‟ Peloponnesian War‟, J.M.
Dent en Co., Londen, 1910, p. 489.
254 Gleason, M., „Making Men: Sophists and Self-representation in Ancient Rome‟, Princeton, Princeton
University Press, 1995, p. xxxii + 193 en Gleason, M., „Elite male identity in the Roman Empire‟ in
Potter, D.S., and Mattingly D.J. (eds.), „Life, Death and Entertainment in the Roman Empire‟, Ann Arbor,
1999, pp. 67-84.
253
101
zijn. Van Nijf255 reageert hier op in zijn artikel over andreia, mannelijkheid in het
Romeinse Oosten. Zijn idee is dat fysiek kunnen en atletische training in het
Romeinse Oosten nog steeds een belangrijke bron bleef om een Griekse, mannelijke
identiteit te construeren. De mannelijke elite bleef steeds deelnemen aan de sportieve
festivalcultuur. Hoewel de elite in de Romeinse periode misschien niet in aantal
domineerde op de festivals, was dit wel het geval voor hun ideologie. Aan de hand
van ere-inscripties toont van Nijf aan dat verscheidene zaken gebruikt werden bij de
zelfrepresentatie. Zo gebruikte de elite evergetisme, afstamming, huwelijk,
procreatie, de Romeinse staat en de keizer als middel om zichzelf te presenteren.
Zoals Gleason256 ons erop wijst, wordt welsprekendheid, of breder gezien
geleerdheid, ook gebruikt als een middel tot zelfrepresentatie. Van Nijf duidt er
echter op dat fysiek kunnen hier niet vergeten mag worden. Het was al een
belangrijk middel tot zelfrepresentatie vanaf de tijd van Homeros en dit zou
onveranderd blijven. In vele inscripties in de hellenistische en Romeinse periode
heeft de elite nog steeds aandacht voor overwinningen in atletische festivals, of zelfs
het deelnemen hieraan. Een voorbeeld hiervan:
„The neocrate demos of Smyrnaeans.
To Tiberius Claudius Rufus their own fellow citizen, a champion of many
contests, a champion of the Sacred contests, a member of the Synod who stood
out among the pancratiasts of his own day on account of his andreia and
sophrosune and who due to his acquaintance with the imperial family obtained
the hereditary title of xystarch of all the contests to be held in Smyrna. (The city)
had honored (him) at its own expense, as had the people of Elis257 „
Prestaties in de sportieve wereld waren niet enkel van belang voor de sportieveling
zelf, maar ook voor zijn familie. Zowel in de tijd van Pindaros als in de Romeinse
Van Nijf, O., „Athletics, Andreia and the Askêsis-culture in the Roman East‟, 2003, pp. 263-270.
Gleason, M., 1995, p. xxxii + 193 en 1999, pp. 67-84.
257 IvO 55 in Van Nijf, O., „Athletics, Andreia and the Askêsis-culture in the Roman East‟, 2003, p. 263.
255
256
102
periode streden Griekse aristocratische families om roem en prestige. Atletische
overwinningen werden vaak gebruikt in deze strijd. Daarom noemen de succesvolle
atleten uit de elite vaak hun voorouders in hun inscripties. De overwinning werd niet
enkel door hen zelf gedragen, maar bracht faam voor de gehele familie. Dit kan zelfs
breder getrokken worden. Ook de steden verwierven roem wanneer ze een succesvol
atleet produceerden. De atleten werden in hun thuissteden vaak geëerd door de
boulé, soms verkregen ze een triomftocht,…. Eeuwenlang was de atletische training
een belangrijk onderdeel van de Griekse opvoeding en dankzij epigrafisch bewijs
kunnen we nu stellen dat dit zou zo blijven onder de Romeinen258.
4.3.3. De Gymnasiumcultuur onder de Romeinen
Ook na de komst van de Romeinen bleef het gymnasium een populaire plaats voor
de Grieken om tijd te spenderen. In het werk van Legras259 zien we dat er in de 1e
eeuw v. Chr. een grote toename is aan gymnasia in de Griekse wereld, maar ook in
Egypte, Israël en aan de Zwarte Zeekust verschenen gymnasia. Daarnaast zijn er
verschillende inscripties te vinden waarin de liefde voor het gymnasium betuigd
wordt. De elite vond het blijkbaar belangrijk genoeg om vermelding in steen te
maken van hun liefde voor of kunnen in het gymnasium of de festivals. Om dit punt
hier duidelijk te maken, heb ik gelijksoortige inscripties gekozen. Het zijn
grafinscripties van jongeren uit het oosten van de Griekse wereld. Aangezien ik er in
deze categorie verscheidene inscripties heb aangetroffen, is het geoorloofd om hier
conclusies uit te trekken.
Er zijn verschillende grafinscripties te vinden van kinderen waarop hun liefde voor
of hun kunnen in het gymnasium tentoon gesteld wordt. Zo vinden we een
grafinscriptie van de jonge Theogenes260 uit Halikarnassos die bestempeld wordt als
een vriend van zowel de Muzen als van het gymnasium. De inscriptie dateert uit de
Van Nijf, O., „Athletics, Andreia and the Askêsis-culture in the Roman East‟, 2003, pp. 270-286.
Legras, B., „Education et culture dans le monde grec VIIIe-Iersiècle av. J.-C.‟, Campus, Parijs, 1998, pp.
102-103.
260SGO 01/12/22 in Merkelbach R. en Strauber, J., „Steinepigramme aus dem Grieschischen Osten 1‟,
Teubner, B.G., Stuttgart, 1998, p. 61.
258
259
103
vroege keizertijd. In Ephese vinden we een grafschrift uit de 2e eeuw n. Chr. van
Symmachos261, die op zijn 21e reeds het leven liet. In de inscriptie valt te lezen dat
Symmachos moet afgeven wat hem lief is. Hij moet het gymnasium, zijn
werkzaamheid daar en de soortgelijke jeugd die daar te vinden is, opgeven.
Philomusos262 uit Kyme (2e – 1e eeuw v. Chr.) wordt op zijn grafsteen geroemd voor
zijn duizenden wedstrijden die hij had gewonnen omwille van zijn snelle voeten.
Overwinningen van de bokser in festivals worden niet vermeld, hier wordt dus
waarschijnlijk verwezen naar zijn prestaties in het gymnasium. De jongen was
afkomstig uit een rijke familie, dit is te zien aan het reliëf dat zijn ouders zich konden
veroorloven. Hij had zijn efebendienst nog niet afgewerkt wanneer hij stierf en
bijgevolg kozen zijn ouders ervoor om zijn prestaties in het gymnasium te roemen.
Voor hen moet dit de belangrijkste prestatie van hun zoon tot dan toe geweest zijn.
Tenslotte nog deze laatste inscriptie:
„Wenn du fragst “Wie heisst du?”, so ist der Name Klados; und “Wer hat dich
aufgezogen?” – Menophilos; “Woran ich gestorben bin?” – Am Fieber – und
“Mit wieviel Jahren?” – Dreizehn. – “Du warst wohl unmusisch?” – “Nicht
ganz, aber besonders von den Musen geküsst war ich nicht. Dagegen war ich
ausnehmend dem Hermes lieb, habe ich in Wettspielen mehrmals die ruhmvolle
Binde des Ringkampfs erlangt. Apphia, die (mich) bestattet, ist meine Amme; sie
hat mir ein Bildnis errichtet und auf dem Grabe dieses Mal aufgestellt.263‟
De 13-jarige Klados wordt hier ook een liefhebber van de Griekse sport genoemd. De
inscriptie dateert uit de laathellenistische of vroege keizerlijke periode, dus
waarschijnlijk was er toen al een Romeinse overheersing aanwezig in Hadrianoi pros
Olympos (waar de inscriptie gevonden werd). Ook bij deze jongen wordt op zijn
grafschrift verwezen naar zijn liefde voor en zijn kunnen in het gymnasium.
SGO 03/02/68 in Merkelbach R. en Strauber, J., 1998, p. 349.
SGO 05/03/06 in Merkelbach R. en Strauber, J., 1998, p. 562.
263 SGO 08/08/10 in Merkelbach R. en Strauber, J., 1998, p. 121.
261
262
104
Ook in Oenoanda, een site die later meer uitgebreid zal besproken worden, vinden
we deze soortgelijke inscripties. Een jongen uit de elite wordt in de volgende
inscriptie geëerd voor hetgeen hij reeds gepresteerd had in zijn leven, zijnde zijn
deelname aan het worstelen voor jongens in zijn thuisstad.
„The boule and demos honoured Valerius Hermaios, son of Artemon, son of
Hermaios, son of Artemon, son of Krateros, having died before his time, an
orderly young man, of distinghuished ancestors who have held very many
magistacies for the city, having taken part with distinction in the boy‟s wrestling
in the second themis of the panegyris of the Meleagreia celebrated by the
agonothete Simonides, son of Kroisos, son of Tlepolemos, son of Tlepolemos264‟
Deze inscripties bestonden al in de hellenistische tijd265 maar waren blijkbaar vrij
populair in de Romeinse periode in het Oosten van Griekenland. Ik meen dat, zeker
nu het moeilijk was voor de jeugd om een politieke positie met aanzien te verkrijgen,
uitblinken in de atletische cultuur interessanter werd. De ouders van de jonge
overledenen wilden dat de beste kwaliteiten en prestaties van hun kinderen
herinnerd werden. Blijkbaar was in de Romeinse periode het gymnasium een goede
manier voor de jeugd om zichzelf te bewijzen, om naam te maken. De sportieve
opleiding in het gymnasium, alsook de prestaties die daar geleverd werden, bleef een
belangrijk onderdeel van de Griekse cultuur. Zoals we later zullen zien, werd het
moeilijker voor de jeugd om een politiek ambt te verkrijgen (zeker een ambt dat nog
macht en prestige inhield), zodat ik meen dat we kunnen zeggen dat de sportieve
cultuur een nog belangrijkere positie zou innemen in de Griekse wereld.
264
265
Hall, A.M., and Milner, N., 1994, p. 37, Inscriptie 27.
SGO 09/07/09 in Merkerlbach R. en Strauber, J., 1998, p. 225.
105
4.3.4. Conclusie
We kunnen dus besluiten dat vanaf het prille begin in de Griekse wereld de sportieve
cultuur een verbindend element was tussen de verschillende Griekse stadstaten.
Daarnaast was de sportieve cultuur een manier voor de elite om zichzelf te
definiëren. Het fragment over Anacharsis toont ons aan dat de Grieken een besef
hadden van deze cultuur en ze waardeerde. De sportieve cultuur kon in de
buitenwereld op verschillende reacties rekenen. Andere culturen gingen niet zo op in
hun liefde voor sport, maar geleidelijk aan namen ze wel verschillende elementen
over. Naarmate de Griekse wereld groter wordt onder Alexander de Grote, wordt
ook in deze delen van de wereld de festivalcultuur gestimuleerd door de Griekse
heersers. Ook onder het gezag van de Romeinen bleef het belangrijk om de sportieve
prestaties van de overledenen te herinneren. De sportieve cultuur bleef een manier
waarop de Grieken zichzelf bleven definiëren. Ze werd zelfs misschien zelfs
belangrijker omdat hun politieke wereld onder de Romeinen ingrijpende
veranderingen ondergaat en de politieke vrijheid verloren gaat.
106
4.4. Twee verschillende culturele visies
4.4.1. Visie Romeinen
4.4.1.1. Dualiteit
Wat belangrijk is om meteen duidelijk te maken, is dat de hellenistische cultuur
invloed heeft gehad op de Romeinen, maar dat de Griekse invloed nooit verder ging
dan het culturele vlak. Op politiek of diplomatisch vlak hebben de Grieken nooit
invloed kunnen uitoefenen op de Romeinen. Hoewel soms bewondering getoond
werd voor de Griekse cultuur door de Romeinen, had dit geen invloed op hun beleid
tegenover Hellas. Het culturele vlak en het politieke vlak mogen bijgevolg niet met
elkaar vermengd worden, deze werden door de Romeinen strikt gescheiden
gehouden op het moment dat ze de hellenistische wereld veroveren266.
Volgens Gruen267 valt de reactie van de Romeinen op de Griekse cultuur al vanaf het
eerste contact te omschrijven als ambivalent. Vele publieke figuren in Rome drukten
hun familiariteit met, bewondering voor en diepe betrokkenheid met de Griekse
cultuur uit. Het leek alsof filhellenisme aan het doordringen was in de gecultiveerde,
Romeinse bovenklasse. Toch kan Gruen evenveel voorbeelden van openlijke
vijandigheid, verzet en vervreemding tegenover de Griekse cultuur opsommen.
Dit dubbel gevoel kan geïllustreerd worden aan de hand van de Griekse liefde voor
sport. Zo vinden we volgend citaat bij Seneca de Jongere268:
Gruen, E.S., „The Hellenistic World and the Coming of Rome Vol. 1 en 2 ‟, University of Calfornia Press,
Berkeley, 1996, pp. 270-271.
267 Gruen, E.S., 1992, pp. 223-226.
268 Seneca de Jongere was een Romeins filosoof en tragisch dichter. Hij werd geboren in Corduba,
Zuid-Spanje als tweede zoon van Seneca de Oudere.
266
107
„I do not include wrestling and the whole course of study compounded of mud
and oil in my Liberal Arts curriculum; otherwise I should have included
perfumers, cooks, and the others who cater to our senses. For what is there
„liberal‟ about the students of these subjects who are ravenous takers of emetics,
whose bodies are fat while their minds are emaciated and torpid? Or do we really
think that this sort of training is „liberal‟ for our young folk who used to be
taught by our forefathers to hurl a javelin, standing erect, to cast a stake with a
twirl, to guide a horse, to handle weapons?269‟
Andere van deze voorbeelden zijn te vinden bij Lucianus270, die opmerkt dat de
Grieken waardeloze soldaten zijn omwille van de vele uren die ze spenderen in de
gymnasia. Een gelijkaardige verwijzing naar de zwakheid van het Griekse
krijgswezen kunnen we vinden in de encyclopedie van de hand van Plinius de
Oudere271. Plinius de Jongere272, adoptiefzoon en neef van Plinius de Oudere, schreef
tussen 103 en 107 n. Chr. dat Rome ook onder de invloed stond van de atletische
Spelen en dat deze het traditionele, krijgslustige karakter van de Romeinen
verzwakte. Plutarchus273 legt in zijn werk „Romeinse Vraagstukken‟ uit dat de
Romeinen de palaestra en gymnasia de schuld geven voor de vervrouwelijking en
slaafsheid van de Grieken. Ook in de tweede eeuw na Chr. vinden we dergelijke
negatieve commentaren op atleten. Galenus274 waarschuwt atleten dat gematigdheid
het sleutelwoord is en dat zij te veel trainen, te veel eten en onregelmatig slapen.
Doordat de Grieken zoveel eer toekennen aan atleten is dit volgens Galenus een
aantrekkelijk beroep voor jongelingen, maar hij waarschuwt hen dat dit geen ware
Seneca de Jongere, Epistulae Morales ad Lucilium, 89, 18-19, vertaald door Robinson, R.S., 1981, p.
164.
270 Lucianus, „Pharsalia‟, VII, 279.
271 Plinius de Oudere, „Naturalis Historia‟, XXXV, 13. Plinius de Oudere was een prominent Romeins
ridder uit de 1e eeuw n. Chr. die een encyclopedie schreef over alle toenmalige kennis over de natuur.
272 Plinius de Jongere, „Epistulae‟, IV, 22. Plinius de Jongere leefde in de 1 e en begin 2e eeuw n. Chr. en
schreef literaire brieven over sociale, huiselijke, juridische en politieke zaken die bewaard zijn
gebleven voor ons.
273 Plutarchus, „Romeinse kwesties‟.
274 Galenus, „Exhortation to the Study of the Arts especially Medicine: To Menodotus‟, 9-11.
269
108
kunst is. Van Nijf275 is van mening dat de tirade van Galenus betreffende de atleten
en hun trainers voor een groot deel voortkomt uit concurrentieoverwegingen en
minder uit afkeer. Artsen zouden gezien moeten worden als de fitnessexperts, niet de
trainers. Galenus wil hen hun specialisme ontzeggen.
Daartegenover staan voorbeelden van Romeinen die positief staan tegenover atleten
of atletische festivals. Zo schreef Livius276 in zijn Ab Urbe Condita,
'Then (186 v. Chr., het jaar volgend op zijn overwinning in Abracia) for
ten days and with a great show of wealth Marcus Fulvius Nobilior put on the
ludi which he had vowed during the Aitolian War. Many actors came from
Greece to pay him honor. Then also for the first time an athletic competition was
put on as a spectacle for the Romans, and a venation of lions and panthers was
also given, and the festival was celebrated almost as it is now with regard to
number and variety of events.277‟
Vanaf het prille begin van Romeinse overheersing in Griekenland zien we dus dat de
Romeinen interesse hadden in de Griekse cultuur en er zelf deel aan namen. We zien
dat, in 67 v. Chr., Cicero278 aan zijn vriend Atticus vraagt om standbeelden die
passen in zijn palaestra en gymnasium mee te nemen uit Griekenland.
Verder getuigt König279 ook over deze ambivalente houding van de Romeinen in zijn
werk over Romeinse literaire bronnen die de atletiek tot onderwerp hebben. Hij
plaatst de negatieve houding van Galenus tegenover de duizenden atletische
Van Nijf, O., „Een „klassieke‟ opvoeding in het Romeinse Oosten. Sport en literatuur in het
Gymnasium‟ in Lampas, Vol. 38, Nr. 2, 2005, pp. 129-132.
276 Titus Livius (59 v. Chr-17 n. Chr.) was een Romeins historicus die een enorm werk schreef over de
geschiedenis van Rome vanaf de legendarische stichting tot de toenmalige periode.
277 Livius, „Ab Urbe Condita‟, 39.22.1-2, vertaald door Miller S.G., „Arete – Greek Sports from Ancient
Sources‟, 2004, p. 156.
278 Cicero, „Ad Atticum‟, 1.10.3, vertaald door Miller S.G., „Arete – Greek Sports from Ancient Sources‟,
2004, p. 160.
279 König, J., 2005, p. 2.
275
109
inscripties die overal te vinden zijn in het Romeinse Rijk. Als voorbeeld kiest hij de
inscriptie van Markos Aurelios Asklepiades280, die een zeer indrukwekkende
overwinningslijst op zijn naam heeft staan. König ziet deze teksten als voorbeelden
van de verschillende visies die de Grieken en Romeinen hadden over de mate van
bewondering die er mocht zijn voor atleten. De Griekse sportwereld heeft altijd
opponenten gekend, maar was tegelijkertijd ook immens populair.
4.4.1.2. Aantrekkingskracht
Robinson281 schrijft dat eminente Romeinen, die in de 2 en 1e eeuw v. Chr. op missies
naar Griekenland gestuurd werden, alle moeite deden om heiligdommen te
bezoeken die atletische wedstrijden organiseerden. De Romeinse jeugd kreeg
verhalen over de Spelen te horen van hun Griekse leermeesters. Verder is het
mogelijk dat oudere Romeinen al een beetje de smaak van de festivals te pakken
hadden door hun contact met Zuid-Italië. Vele steden daar bleven zich hun Griekse
origine herinneren. Daarnaast was het niet vreemd voor de Romeinen om hun goden
dagelijks te eren en kon deze „nieuwe‟, sportieve manier eventueel de aandacht
trekken van de Romeinen. Robinson ziet in de atletische festivals een grote
aantrekkingskracht voor de Romeinen, de Spelen bezaten immers traditie, stabiliteit,
rigide, oude regels en een perfectie van rituelen. Gruen282 besluit dat het hellenisme
in het algemeen grote voordelen inhield voor de Romeinen. Het diende om hun
erfenis te verrijken en speciale verdiensten van hun natie in de verf te zetten.
4.4.1.3. Romeinse omgang met festivalcultuur
Gruen283‟s visie houdt in dat in de eerste 3 eeuwen v. Chr. de invloed van het
hellenisme steeds groter werd. De leiders van Rome verwelkomden het hellenisme
en maakten het dienstbaar in hun eigen rijk. De Romeinen vermengden Griekse
IG, XIV.1102.
Robinson, S.R., 1969, p. 156.
282 Gruen, E.S., 1992, pp. 223-271.
283 Gruen, E.S., 1992, pp. 223-226.
280
281
110
culten, goden en religieuze praktijken met inheemse geloven. Ze deden dit vanaf het
begin van de Republiek en bleven deze zaken inpassen doorheen de 3e en 2e eeuw v.
Chr.. In deze periode verbreidde de kennis van het Grieks erg onder de bovenste
klassen, evenals het actief engagement in hellenistische instituties buiten Rome, zelf
bij diegenen onder de top van de sociale functies. Zo is het voor ons interessant om te
weten dat Rhomaioi, Italianen of Romeinen die Griekenland bezochten of er een
functie kregen, zich steeds meer begonnen te mengen in het culturele leven284. Ze
kregen een steeds grotere interesse in de religieuze en culturele activiteiten van deze
gemeenschappen. Romeinen en Italianen begonnen in de tweede eeuw v. Chr. in
groeiend aantal deel te nemen aan sportieve wedstrijden en religieuze festivals.
Toch hadden de Romeinen bij dit alles hun eigen agenda. Vanaf de start van hun
overheersing toonden ze aan dat hun eigen belangen primeerden en ze gebruikten
het hellenisme om hun eigen, Romeinse doelen te bereiken. Gebeurtenissen die
duidelijk weerstand bieden aan het hellenisme zijn volgens Gruen285 vooral
symbolische acties om te tonen dat de Romeinen het laatste woord hadden, dat hun
gezag bepalend was. Zo zien we dat L. Aemilius Paullus, de overwinnaar in de slag
bij Pydna, Spelen organiseerde in 167 v. Chr. in Amphipolis. De Spelen werden
volledig volgens Griekse gewoonte georganiseerd en waren een groot succes. Gruen
ziet dit als een voorbeeld van de Romeinen die hun superioriteit willen uitdrukken.
L. Aemilius Paullus had de Macedoniërs overwonnen en bewees daarnaast nog eens
dat hij als Romein, beter dan eender welke Griek, Spelen kon organiseren. Negatieve
stereotyperingen hadden ook een symbolische lading. Ze waren niet zozeer een
veroordeling van het Hellas of het hellenisme, ze dienden om duidelijk aan te tonen
welke kwaliteiten de Romeinen bezaten.
Het overleven van het hellenisme en het feit dat Grieken Grieken bleven, op zijn
minst toch deels, is omdat de Romeinen het toestonden. Ze erkenden de waarde van
het Griekse verleden en lieten toe dat de Griekse taal als officiële taal gebruikt werd
284
285
IG, II², 960, IG XII, 9 en SEG, 29, 806.
Gruen, E.S., 1992, pp. 226-230.
111
binnen
hun
vroege
rijk.
De
Romeinen
vielen
de
centrale,
definiërende
karakteristieken van het hellenisme nooit aan. De diversiteit en flexibiliteit van het
hellenisme op haar beurt liet dan wel veranderingen toe op politiek vlak en op het
vlak van de materiële cultuur286.
286
Woolf, G., 1994, pp. 130-131.
112
4.4.2. Visie Grieken
We hebben gezien dat de Romeinen diep beïnvloed werden door het hellenisme en
elementen hieruit overnamen in hun cultuur. A.H.M Jones287 beweert op zijn beurt
dat ondanks de lange duur van de Romeinse heerschappij in Griekenland, deze een
relatief klein effect had op de Griekse beschaving. Jones288 is een voorbeeld van het
meer traditionele, verouderde beeld van historici dat we hebben over de Romeinse
overheersing over de Grieken. Woolf289 op zijn beurt duidt erop dat deze situatie
ingewikkelder lag dan dat Jones deze voorstelt. De Grieken gebruikten competitief
evergetisme en burgerlijke en cultische monumentaliteit om hun Grieksheid te
bewaren. Indien het waar is wat Jones beweert en dat de Romeinse overheersing
weinig culturele invloed bracht in het Oosten, dan is dit omdat de Griekse elite juist
vasthield aan hun cultuur.
Hoewel enkele Grieken misschien ontzag konden opbrengen voor de politieke
wijsheid van de Romeinen en iedereen onder de indruk was van hun militaire macht,
toch bleven ze de Romeinen zien als cultuurbarbaren. De Grieken waren zeer
tevreden over hun eigen taal en literatuur, zodat slechts enkelen de behoefte voelden
om Latijns te leren of om Romeinse literatuur te bekijken. Het resultaat hiervan was
dat de Grieken geen nood voelden om zichzelf te romaniseren. Omwille van het
respect dat de Romeinen voelden voor de Griekse cultuur drongen ze de Romeinse
cultuur ook niet op aan de Grieken290. Hoewel we wel zullen zien dat de Romeinen
in Oosten hun badhuizen, gladiatorenspelen en hun recht zullen brengen291. In het
barbaarse Westen zien we dat de inwoners de Romeinse cultuur snel overnamen. De
Griekse reacties op de komst van Rome lagen dan ook zeer ver uit elkaar. De reacties
varieerden van angst tot bewondering, van hoop tot teleurstelling, woede, frustratie
Jones, A.H.M., 1963, pp. 4-5.
Jones, A.H.M., 1963, pp. 1+3-19.
289 Woolf, G., 1994, pp. 116-117.
290 Gruen, E.S., 1996, pp. 355-356.
291 Woolf, G., 1994, pp. 116.
287
288
113
en verwondering. Er was geen duidelijke opdeling mogelijk, de reacties waren divers
en complex292.
Een ander belangrijk cultureel fenomeen dat hier vermelding verdient is de „Tweede
Sofistiek‟. Deze kende een bloei van 50-250 n. Chr. onder de Griekse elite. Griekse
auteurs keerden terug naar het Attisch Grieks uit de klassieke periode en zuiverden
hun taal uit. Het is een teruggrijpen naar het Griekse verleden als reactie op de
eigentijdse Romeinse overheersing. Het zorgde voor een coherente en herkenbare
identiteit, waar de Griekse elite uit deze periode nood aan had. De Tweede Sofistiek
wil het grote culturele verleden van de Grieken in de verf zetten. Zo zien we dat veel
Griekstalige steden op dit moment origine claimden van een held uit de Griekse
geschiedenis of mythologie. Dit cultureel fenomeen kan als een verborgen verzet
gezien worden tegen de Romeinse overheersing. De Grieken waren niet van plan om
hun cultuur eenvoudigweg op te geven, maar ze keerden terug naar hun eigen
geschiedenis om hun cultuur opnieuw een bloeiperiode te geven293. Op het vlak van
taal zien we bijgevolg dat de Grieken zich verzetten tegen het Latijn van de
Romeinen. Het is duidelijk dat de Grieken hun culturele identiteit, na het verlies van
hun politieke identiteit, niet wilden verliezen. Hiervan uitgaande, zullen de Grieken
ook beschermend hebben gestaan tegenover hun sportieve cultuur.
Op politiek vlak veranderde er met de komst van de Romeinen veel voor de
Grieken294. Hoewel de stedelijke besturen nog steeds bestonden, stonden ze nu onder
toezicht van de Romeinen. Zij hadden het laatste woord. Voor de Griekse steden was
autonomie essentieel. Autonomie om te vechten tegen hun eigen buren wanneer dit
hun behaagde, maar ook vrijheid van de leden van de gemeenschap om te vechten
voor hun positie in het bestuur van de stad. In de hellenistische periode was dit nog
steeds nodig, maar onder de Romeinen verdween dit alles. De eens onafhankelijke
steden werden nu „gemeenten‟ binnen het Romeinse Rijk die enkel iets te zeggen
hadden over het interne bestuur van hun stad. De Griekse elite begon zich nu nog
Gruen, E.S., 1996, pp. 355-356.
Swain, S., 1996, pp. 409-422.
294 Jones, A.H.M., 1963, pp. 6-7.
292
293
114
meer in te zetten voor burgerlijk patriottisme, dit om naam te maken binnen hun
gemeenschap. Nu de steden niet langer tegen elkaar konden vechten, vochten ze om
inhoudloze titels en punten van voorrang bij de Romeinen. Wat interessanter is voor
ons, is dat ze vooral streden om elkaar voorbij te steken in de grootsheid van
openbare gebouwen en de pracht van hun festivals. In hun rivaliteit plaatsten ze
grote theaters en badhuizen, die ze soms niet konden afmaken door een gebrek aan
geld, en boden ze extravagante bedragen aan om de meest gevierde atleten aan te
trekken naar hun festival. Dit alles woog zwaar op de schatkist van de steden. Van
Nijf295 ziet hier dezelfde problemen voor de jonge elite. Hij schrijft dat de politieke
structuur in de Griekse steden onder Romeins bewind een toenemende
oligarchiering kende; het openbare leven werd zo een zeer competitief strijdveld
waarin families en individuen streden om status. De jonge leden van de elitefamilies
speelden hier een belangrijke rol in. De jonge elite had dus, buiten het evergetisme,
weinig andere keus dan naar het gymnasium en de atletische festivals te keren om
eer en status te verzamelen.
Het ontbreken van de mogelijkheid tot politieke inspraak bracht de Griekse steden
ertoe om elkaar op een andere manier te beconcurreren. Op deze manier kunnen de
Romeinen er zo toe bijgedragen hebben om de Griekse festivalcultuur te stimuleren.
De atleten konden uitkijken naar hogere geldprijzen en de gymnasia en badhuizen
werden nog talrijker. Daarbij komt dat voor de elite een politieke carrière niet langer
was wat deze eeuwenlang geweest was, de Griekse politici hadden enkel inspraak in
het interne beleid van de stad en konden niet langer militaire faam vergaren. Daarom
lijkt het me waarschijnlijk dat de Griekse elite ook meer interesse kreeg in een
sportieve carrière als manier om faam te vergaren.
Jones296 wijst erop dat de Griekse steden, ondanks hun politieke dood, hun belang als
centra van de hellenistische cultuur vergrootten. In de meeste steden werden
Van Nijf, O., „Athletics and paideia: Festivals and physical education in the world of the Second
Sophistic‟ in Borg, B.E., „Paideia: The World of the Second Sophistic‟, Walter de Gruyter, Berlijn, 2003, pp.
221-222.
296 Jones, A.H.M., 1963, p. 9.
295
115
publieke middelen gebruikt om hoger onderwijs te voorzien. Het componeren van
muziek en drama‟s werd door de steden gestimuleerd door middel van de vele
festivals. De atletische festivals ondervonden eenzelfde stimulans vanuit de steden.
Elke stad had op zijn minst één gymnasium. Sommige steden hadden er zelfs 3; één
voor de jongens, één voor de jeugd en één voor de ouderen. Elke stad vierde Spelen
op verschillende grootte met daarbij wagenrennen en de traditionele atletische
wedstrijden. In sommige Spelen in het Griekse Oosten brak een Romeinse invloed
door. Gladiatorenspelen en gevechten met wilde dieren werden daar aan het
programma toegevoegd. Door de grote verzameling aan inscripties die Robert297
verzamelde over gladiatorenspelen in het Oosten van het Romeinse Rijk, zien we dat
deze culturele invoering van de Romeinen een groot succes kende. Mitchell298
benoemt het oprichten van gladiatorenspelen door de elite in Asia Minor zelfs tot één
van de vijf populairste manieren om aan evergetisme te doen in dit gebied.
4.4.3. Pausanias
4.4.3.1. Inleiding
Pausanias299 houdt zich in zijn werk over Olympia bezig met het terugbrengen, het
terug oproepen van het Griekse verleden. Door middel van de monumenten die
beschikbaar zijn in zijn tijd, tracht hij de gehele Helleense cultuur te vangen300.
In zijn beschrijving van zijn reizen in het Griekse vasteland in de 2e eeuw n. Chr.
toont Pausanias zowel impliciet als expliciet zijn attitudes en voorkeuren tegenover
het heden en het verleden van Griekenland301. Een voorbeeld van Pausanias‟
positieve attitude tegenover de Olympische Spelen is te vinden in zijn eerste boek
over Elis.
Robert, L., „Les Gladiateurs dans L‟Orient Grec‟, Adolf M. Hakkert, Amsterdam, 1971, pp. 239-307.
Mitchell, S., „Anatolia. Land, Men, and Gods in Asia Minor. Vol 1: The Celts in Anatolia and the Impact of
Roman rule‟, Clarendon Press, Oxford, 1993, p. 109.
299 Pausanias was een Grieks auteur, geboren rond 150 n. Chr. die een uitgebreide „Beschrijving van
Griekenland‟ schreef. Monumenten uit de Archaische en Klassieke periode kregen bij hem de meeste
aandacht.
300 König, J., 2005, p. 159.
301 Arafat, K.W., „Pausanias‟ Greece – Ancient Artists and Roman Rulers‟, Cambridge University Press,
Cambridge, 1996, p. 1.
297
298
116
„Many a wondrous sight may be seen, and not a few tales of wonder may be
heard in Greece; but there is nothing on which the blessing of God rests so full a
measure as the rites of Eleusis and the Olympic Games302‟
Hieruit blijkt duidelijk de liefde en bewondering die Pausanias voelt voor de
Olympische Spelen. De mysteriën van Eleusis en de Olympische Spelen werden
door Pausanias gezien als een ultieme herinnering aan de zaken die voor eenheid
zorgen in Griekenland voor de komst van de Romeinen. Pausanias maakt duidelijk
dat, ondanks de Romeinse overheersing, de Eleusische mysteriën en de Olympische
Spelen nog steeds doorleven in het veranderde Griekenland uit zijn tijd. Arafat303 ziet
dat Pausanias geen vermelding maakt van het corrumperen van de Olympische
Spelen of van Nero‟s waarschijnlijke diskwalificatie van de Eleusische mysteriën.
Over Nero‟s bezoek aan Olympia schrijft Pausanias enkel dat Nero, volgens de
woorden van de auteur, „zogezegd‟ standbeelden uit Olympia met zich meenam. Het
lijkt er op dat Pausanias weinig zin had om deze negatieve gebeurtenis, die Olympia
onderging, op te nemen in zijn werk. Elk werk wordt beïnvloed door de ideeën en
mening van de auteur. Pausanias‟ denkbeelden schijnen dus ook door in zijn werk
over Griekenland.
4.4.3.2. Een verenigd Griekenland
Pausanias beschrijft in zijn werk het Griekenland onder Romeinse overheersing, dit
aan de hand van een rondreis. De duizenden monumenten en inscripties zorgen voor
links naar het verleden. Pausanias laat in zijn werk duidelijk de indruk na dat hij een
aanhanger is van een vrij en verenigd Griekenland, het panhelleens idee. Toch
verwoordt hij deze gedachte niet expliciet. Om dit aan te tonen gebruikt hij vaak
voorbeelden uit het verleden. Zo is het overgrote deel van de Olympische
monumenten, standbeelden of inscripties die hij beschrijft afkomstig uit de klassieke
302
303
Pausanias, „Beschrijving van Griekenland‟, V.32.1, vertaald door Frazer, J.G., 1913, p. 249.
Arafat, K.W., 1996, p. 209.
117
periode. Opmerkelijk is dat Pausanias 2 boeken besteedt aan de regio Elis en de
beschrijving van deze streek bovendien in het midden van zijn verhaal plaatst. Elis
moet dus voor Pausanias van groter belang geweest zijn dan de andere regio‟s die hij
beschreef; het verdiende meer aandacht dan de andere streken en werd centraal in
zijn verhaal geplaatst. Binnen zijn relaas over Elis speelt Olympia de hoofdrol. We
zien in zijn beschrijving van de stad veel verwijzingen naar alle monumenten die
vanuit de gehele Griekse wereld aan Olympia geschonken werden. Van Nijf 304 heeft
de optelsom gemaakt: Pausanias vermeldt in de eerste 18 hoofdstukken van zijn 6e
boek (over Elis) maar liefst 200 overwinningsinscripties uit Olympia. Dit terwijl hij
enkel diegene vermeldt die discussie oproepen of die goed bewaard gebleven waren.
Pausanias geeft zo de indruk dat Olympia als een symbolisch centrum gezien kan
worden
van
de
Griekse
wereld.
Daarnaast
beschrijft
Pausanias
ook
overwinningsinscripties van de Olympische Spelen die hij doorheen heel
Griekenland vindt.
Zo kunnen we de Olympische Spelen als rode draad zien
doorheen zijn werk, doorheen zijn tocht door Griekenland.
Om het ideaal van een eenheid in de Griekse wereld aan te tonen, schenkt Pausanias
veel aandacht aan evenementen en monumenten die geassocieerd werden met de
Perzische oorlogen of andere strijden die de Grieken gevoerd hebben tegen barbaren.
Voorbeelden hiervan zijn de Trojaanse oorlog of de Gallische invasie in Griekenland.
Pausanias verwijst zo naar een standbeeld van Zeus dat geschonken was aan
Olympia door de Grieken die bij Plataea gevochten305. Een ander voorbeeld waarin
de auteur verwijst naar een verenigd Griekenland, is zijn relaas over een tablet met
daarin een eed van 100 jaar bondgenootschap door de inwoners van EIis aan de
inwoners van Athene, Argis en Mantinea306. De wapenstilstand die de inwoners van
Elis uitriepen gedurende het Olympische festival wordt ook niet vergeten door
Pausanias. In het boek over Elis vermeldt hij ook de werpring van Iphitus 307. In deze
ring staat een inscriptie gegraveerd, die de wapenstilstand tijdens de Olympische
van Nijf, O., 2004, p.198.
Pausanias, „Beschrijving van Griekenland‟, V.23.1, vertaald door Frazer, J.G., 1913, p. 273.
306 Pausanias, „Beschrijving van Griekenland‟, V.12.8, vertaald door Frazer, J.G., 1913, p. 254.
307 Pausanias, „Beschrijving van Griekenland‟, V.20,1.
304
305
118
Spelen vermeldt. Een laatste voorbeeld is een bronzen tablet die het 30-jarig
vredespact308 benoemt tussen de Lacaedaemoniërs en de Atheners.
In haar boek over Griekse atletiek in de Romeinse wereld noemt Newby309 Pausanias
een auteur die Olympia en de Olympische overwinningen beschouwt als essentieel
voor het concept van wat Grieks is. De monumenten en standbeelden die hij
beschrijft, die vooral de atleten eren uit het archaïsch of klassieke verleden, tonen de
aanhoudende erfenis van deze figuren, zelfs doorheen het Romeinse heden. Dit past
duidelijk in de algemene aanpak van Pausanias tegenover het oude Griekenland en
haar monumenten. Volgens Newby volgt na een onderzoek van andere
contemporaine bronnen de conclusie dat Pausanias niet alleen was in zijn visie dat
Olympia het symbolische hart van Griekenland was. Volgens Newby was dit beeld
representatief voor de culturele gedachte uit de tijd van Pausanias.
4.4.3.3. „Grieksheid‟
Pausanias kiest een duidelijk centrum voor zijn Griekse wereld. Olympia vormt de
rode draad doorheen zijn beschrijving van Griekenland. In zijn beschrijvingen van
andere regio‟s hij verwijst vaak naar het Olympia uit zijn tijd en daarnaast heeft
Pausanias uitgebreid aandacht voor overwinningsstandbeelden ter ere van
Olympische atleten die doorheen de gehele Griekse wereld aanwezig zijn. De steden
gebruikten de overwinning van één van hun stadgenoten als een wijze om hun
„Grieksheid‟ aan te tonen. Olympia vormt zo als het ware de connectie tussen alle
Griekse steden. De Olympische Spelen, deelname hieraan of het behalen van een
overwinning, gaven steden een status van Grieksheid. Newby310 schrijft dat er in het
Oost-Romeinse Rijk een hele reeks verschillende Griekse identiteiten bestonden
waarop individuen en steden claim op konden leggen. De oude steden van het
vasteland, zoals Sparta en Athene, hadden langdurige historische en culturele claims
zodat ze gezien werden als authentieke „Griekse‟ steden. De grote, nieuwere steden
Pausanias, „Beschrijving van Griekenland‟, V.23.4.
Newby, Z., “Greek Athletics in the Roman World – Victory and Virtue”, Oxford University Press,
Oxford, 2005, p. 203.
310 Newby, Z., 2005, pp. 1-11.
308
309
119
uit Asia Minor, zoals Pergamum of Ephese, konden geen gelijkaardige rol claimen in
de klassieke Griekse geschiedenis. Door hun welvaart en bloeiend cultureel leven in
de Romeinse periode konden ze wel claimen de nieuwe erfgenamen te zijn van het
Griekse verleden. Andere steden hadden meer moeite met het claimen van een
Griekse identiteit, zoals de gehelleniseerde steden in Syrië en Egypte of de inheems
gestichte steden van Asia Minor in bijvoorbeeld Lycië en Pamphylië. Vele van deze
steden kozen ervoor om een zich een Griekse identiteit aan te meten. Ze claimden
voorouderlijke links te hebben met het Griekse vasteland of gebruikten hun culturele
levens om hun erfenis te bevestigen op al de waarden van het Griekse leven.
Verschillende steden, zoals Side en Oenoanda, richtten atletische festivals op om hun
claim op hun „Grieksheid‟ te verstevigen. Dit toont aan dat de atletische festivals een
grote rol speelde in de Griekse wereld.
4.4.4. Philostratos311
Philostratus is een andere auteur die in zijn geschriften ook Olympia kiest als een
belangrijk centrum voor de Grieken, is Philostratos. De Griek werd waarschijnlijk
geboren rond 172 n. Chr.. Hij leefde onder de heerschappij van Phillipus I Arabs 312.
Het belangrijkste werk van Philostratos rond sport is het traktaat „De Gymnastica‟.
Dit werk werd vaak gezien als een banaal, non-literair werk of als een literaire
pastiche zonder veel praktische waarde. Toch lijkt het Van Nijf313 beter om deze tekst
serieus te nemen. Philostratos was uiteindelijk de belangrijkste vertegenwoordiger
van de Tweede Sofistiek. Daarbij past het werk goed in het oeuvre van Philostratos,
wat voor een groot deel gewijd was aan de vraag wat het contemporaine belang was
van de klassieke Griekse cultuur, bijgevolg ook de gymnasiumcultuur. In „De
Gymnastica314‟ van circa 220 n. Chr. presenteert Philostratos de klassieke Griekse
sport ook als een intellectueel volwaardige discipline, die zich kan meten met andere
disciplines zoals de geneeskunde of fysiognomie. Sport is volgens hem een vorm van
Lucius Flavius Philostratos was een Atheens auteur die leefde in de 2e en 3e eeuw n. Chr. Zijn
belangrijkste werk handelt over Apollonius van Tyana.
312 Robinson, R.S., 1981, p. 212.
313 Van Nijf, O., 2005, p. 134.
314 Philostratos, „De Gymnastica‟, vertaald door Robinson, R.S., 1981, pp. 212-232.
311
120
echte „kennis‟ en om dit te rechtvaardigen plaatst hij de oorsprong van de
verschillende sporttakken in een ver verleden met atleten zoals Herakles en Perseus.
Philostratos neemt het hier op voor de sport, de trainers en de atleten uit zijn tijd.
Toch is Philostratos van mening dat de atleten uit zijn tijd niet te vergelijken zijn met
deze uit een ver verleden. De sport had een zeer oud, mythisch verleden waar de
atleten perfect waren. Op deze manier kan het vervolg van de sport enkel
degeneratief zijn. Uiteindelijk is het hoofddoel van zijn geschrift om het op te nemen
voor de sport, om in te gaan tegen de negatieve schrijfsels die handelden over de
Griekse sportcultuur. Philostratos verdedigde op literaire wijze, op intellectueel
niveau de Griekse sportwereld.
Philostratos maakte in verschillende werken een verwijzing naar zaken uit de
sportwereld. Zo doet hij dit ook in een biografie over Apollonius van Tyana, een
Pythagoreïsch filosoof en onderwijzer, die leefde van ongeveer 40 n. Chr. tot 120 n.
Chr.. In zijn biografie over Apollonius komt Philostratos terecht in Olympia. Hier
vertelt Apollonius, in een discussie met Isagoras, waaruit een festival opgemaakt is:
„ “But,” said the other, “what material, Apollonius, can a thing which is
incorporeal be composed of?”
“A most important material,” replied Apollonius, “and most varied in character;
for there are sacred groves in it, and race-courses and, of course, a theatre, and
tribes of men, some of them from neighbouring countries, and others from over
the borders, and even from across the sea. “Moreover,” he added, “many arts go
to make up such a festival, and many designs, and much true genius, both of
poets, and of civil counsellors, and of those who deliver harangues on philosophic
topics, and contests between naked athletes, and contests of musicians, as is the
custom in the Pythian festival”
121
"It seems to me," said the other, "O Apollonius, that the festival is not only
something corporeal, but is made up of more wonderful material than are cities;
for there is summoned together into one community on such occasions the best of
the best, and the most celebrated of the celebrated."315‟
We zien hier dat Apollonius vol lof is over de Griekse festivalcultuur, het is een
samenkomst van burgerlijke raadgevers, dichters, sofisten. Het was een plaats waar
kennis en kunst uitgewisseld werd, evenals een plaats waar muzikale en sportieve
wedstrijden gehouden werden. Van heinde en verre kwamen mensen naar de
festivals om atleten en kunstenaars in actie te zien, om filosofen ideeën te horen
verkondigen,…. De aantrekkingskracht van festivals was dus aanzienlijk, zelf de
meest gevierde en belangrijkste personen waren daar aanwezig. Aangezien Olympia
het
grootste,
panhelleense
festival
was,
moet
dit
festival
een
enorme
aantrekkingskracht hebben uitgeoefend op de gehele Griekse wereld. Dit blijkt ook
ten tijde van de Romeinen nog gegolden te hebben, aangezien Philostratus hier
aandacht voor heeft in de biografie van Apollonius die leefde ten tijde van het vroege
keizerrijk.
„People came straight from Elis and Sparta, and from Corinth away at the limits
of the Isthmus; and the Athenians too, although they are outside the Peloponnese;
nor were they behind the cities which are at the gates of Pisa, for it was especially
the most celebrated of the Athenians that hurried to the temple, together with the
young men who flocked to Athens from all over the earth. Moreover there were
Philostratus, „Leven van Apollonius van Tyana‟,, 8, §18, vertaald door
Conybeare, F.C., „Life of Apollonius of Tyana‟ in Loeb Classical Library, Harvard University Press,
Cambridge/Londen, 1989, p. 624.
315
.
122
people from Megara just then staying at Olympia, as well as many from Boeotia,
and from Argos, and all the leading people of Phocis and Thessaly316.‟
4.4.5. Conclusie
We zien dat de Romeinen er een ambivalente houding op na hielden tegenover de
Griekse sportcultuur. Toch moet er ook een bepaalde aantrekkingskracht zijn
uitgegaan van deze cultuur naar de Romeinen toe. Romeinen organiseren op het
einde van de 1e eeuw v. Chr. zelf atletische festivals, weliswaar niet uit dezelfde
motieven als de Grieken dit deden. De Grieken zelf hechtten na de komst van
Romeinen waarschijnlijk nog een grotere waarde aan de atletische festivals.
Aangezien het moeilijker werd om een politieke carrière op te starten werd het
kunnen op het atletisch gebied belangrijker. We zullen dit in het volgend luik
uitgebreid bespreken. Ook het evergetisme stortte zich meer op het oprichten van
gebouwen voor Spelen en het organiseren ervan. Na een analyse van Pausanias‟
„Beschrijving van Griekenland kunnen we concluderen dat deze auteur, uit de
Romeinse periode, nog steeds belang hecht aan Olympia als centrum van de Griekse
wereld, als symbool voor een vrij en verenigd Griekenland. Philostratos geeft in zijn
biografie van Apollonius van Tyana de indruk dat het Olympische festival
onveranderd populair bleef onder de heerschappij van Rome. De atletische festivals
werden uiteindelijk door het Christendom van de tafel geveegd.
Philostratus, „Life of Apollonius of Tyana‟ 8, §15, vertaald door
Conybeare, F.C., „Life of Apollonius of Tyana‟, in Loeb Classical Library, Harvard University Press,
Cambridge/Londen, 1989, p. 624.
316
123
4.5. Casus: Asia Minor
4.5.1. Inleiding
Vervolgens nemen we de situatie in Asia Minor onder de loep. We zullen zien dat
deze regio een interessante casestudy vormt, aangezien we hier een duidelijke bloei
kunnen waarnemen van de atletische festivalcultuur. Achter deze bloei schuilt een
culturele en politieke motivatie vanwege de steden van Asia Minor. Het voorbeeld
van deze regio mag niet ontbreken.
Agonistische festivals, zijnde festivals met atletische of artistieke wedstrijden, zijn al
vanaf de vroegste geregistreerde tijden een centraal element van de Griekse cultuur.
We hebben gezien dat de Olympische Spelen hun bijdrage hebben geleverd in de
definiëring van de Grieken als een eenheid. Over de gehele Griekse wereld
organiseerde de elite opmerkelijk gelijkaardige festivals ter ere van hun goden met
processies, offers, banketten en vooral met wedstrijden.
4.5.2. De Griekse invloed op het Oosten onder Romeinse heerschappij:
Asia Minor
Het is opvallend dat onder de Romeinse heerschappij de Olympische overwinnaars
meer en meer uit het oostelijk deel van de Griekse wereld kwamen. De Spelen waren
enkel toegankelijk voor Grieken en de hellanodikai hadden de taak gekregen om de
etnische puurheid van de Spelen te bewaken. De hellenisering van het Oosten was
reeds begonnen onder Alexander de Grote, maar op dit vlak was het hellenisme
vooral een product van de Romeinse overheersing. Het toenemende aantal
deelnemers aan de Olympische Spelen uit het Oosten is een reflectie van het
succesvol verspreiden van de Griekse culturele identiteit onder beleid van de
keizers317.
317
van Nijf, O., 2004, p.195.
124
In de hellenistische en Romeinse periode werd de wereld van de Grieken steeds
groter. Deze wereld omvatte nu ook gebieden zoals Asia Minor, Syrië, Egypte,
Italië,…. Asia Minor kende nog geen eeuwenlange culturele traditie zoals de Grieken
deze gekend hadden en de eerste grote steden werden gesticht door Alexander de
Grote. Bij gebrek aan een eigen culturele traditie, zien we dat de steden in Asia Minor
leentjebuur spelen bij de Grieken. Onder de Romeinen kende het hellenisme daar een
grote bloei. Wat hier belangrijker is, is de sportieve cultuur die ze overnemen. De
elite in Asia Minor bouwde gymnasia en organiseerde massaal agonistische festivals.
Het overnemen van deze cultuur, leidde tot de vorming van vele succesvolle atleten
uit Asia Minor. De Griekse identiteit werd dus niet enkel verkregen via taal of studie,
maar ook door (en misschien wel makkelijker door) atletische training in het
gymnasium318. Er lijkt zich hier dus een herhaling af te spelen: in het vroegste
Griekenland hielpen de Olympische Spelen om de grenzen van Griekenland vast te
leggen, nu werd de sportieve cultuur gebruikt door bijvoorbeeld de steden van Asia
Minor om zich ook te kunnen associëren met de Griekse cultuur. In de Romeinse tijd
lijkt het cultureel belang van de festivalcultuur dus enkel nog meer toegenomen.
Wanneer Alexander de Grote naar het Oosten op pad is met zijn troepen, blijkt er
onder de troepen ook een groot enthousiasme te bestaan voor sport. Twee vrienden
van Alexander nemen op hun tochten de benodigdheden mee om hun sportieve
oefeningen te kunnen doen. Volgend citaat toont duidelijk aan hoe de Griekse liefde
voor sport werd uitgedragen naar de gebieden die Alexander veroverde.
„Perdikkas and Krateros were such lovers of gymnic exercise that they brought
along with them on the march a stadion-worth of goatskins beneath the shade of
which – once they had grabbed a place in the encampment – they exercised. They
also brought along many wagonloads of the kind of konis used in the palaistra319‟
van Nijf, O., 2001, pp. 307-310.
Athenaeus, „The Gastronomers‟, 12.539C, vertaald door Miller S.G., „Arete – Greek Sports from Ancient
Sources‟, 2004, p. 153.
318
319
125
Literair, archeologisch en vooral epigrafisch bewijs toont aan dat in de Romeinse
periode het traditionele Griekse festival, zowel het panhelleense als het lokale
festival, populairder was dan ooit. Onder de Romeinen kende de gehele Griekse
festivalcultuur een opgang320. Eens de Romeinen het Oosten in hun bezit hadden,
werd de keizercultus van Augustus hier snel ingevoerd. Daarbij komt dat er in deze
regio ook meteen Spelen ingevoerd werden, gekoppeld aan de keizercultus. Onder
het Romeinse Rijk kwamen de competitieve festivals op als een dominante factor
binnen het burgerlijk leven in het gehelleniseerde Oosten, dit vooral in Asia Minor321.
Oude festivals werden nieuw leven ingeblazen of ze werden gereorganiseerd.
Daarnaast werden ook in grote getale nieuwe festivals opgericht. Vele van deze
festivals kopieerden de formules van de bekende kroonspelen, met symbolische
prijzen. Enkele van deze nieuwe festivals werden zelfs toegevoegd aan de „periodos‟,
de rondgang. De overgrote meerderheid van de Spelen hadden echter enkel een
lokaal of regionaal belang en deelden geldprijzen uit. Een recente schatting plaatst
het aantal agonistische festivals in het Oosten op 500, maar van Nijf is zeker dat er
nog vele festivals ontbreken op de lijst. Wanneer we op getallen afgaan, kan deze
periode misschien wel de Gouden Eeuw van de Griekse atletische cultuur geweest
zijn322. Een mooi voorbeeld van deze enorme bloei is te vinden in het kleine stadje
Oenoanda, waar we maar liefst 5 verschillende festivals kunnen onderscheiden323.
Augustus was niet de enige keizer die zich bezig hield met het oprichten van
atletische festivals, ook keizers zoals Claudius, Vespasianus, Hadrianus, Commudus,
Severus, Caracalla richtten verscheidene festivals op in Asia Minor. Van de keizers
Antoninus Pius en Marcus Aurelius werden geen festivals geattesteerd. Mitchell324
wijst er echter op dat de denkbeelden van één keizer de gewoonten van een
gemeenschap niet kunnen veranderen en onder hen werden nog steeds vele festivals
opgericht door burgerlijke weldoeners. Het overgrote aantal van de opgerichte
festivals werd echter gefinancierd door de lokale elite. Zowel de lokale elite, als de
van Nijf, O., 2004, p.195.
Mitchell, S., 1993, pp. 102-109.
322 van Nijf, O., 2004, pp. 195-196.
323 Hall, A.M., and Milner, N., 1994, p. 7.
324 Mitchell, S., 1993, pp. 219-223.
320
321
126
Romeinse keizers, stimuleerden de opkomst van de Griekse sportieve cultuur in Asia
Minor.
Verder zien we dat de atleten op eenzelfde wijze werden geëerd als in Griekenland
de gewoonte was. Steden gaven beloningen aan overwinnaars van de Heilige Spelen,
zoals maaltijden en een triomfantelijk welkom met een processie. Bijna alle
gemeenschappen, indien niet elke, organiseerden zelf ook Spelen. Op het vlak van
evergetisme zien we dat in deze regio een mengeling ontstond van Griekse,
Romeinse en Keltische gewoonten. Zo werden er publieke gebouwen opgericht,
maar op een grotere schaal werd er bijvoorbeeld olie voorzien, te gebruiken in het
gymnasium. Deze schenkingen waren verbonden aan de keizercultus. Tegen de 2e
eeuw n. Chr. bezat bijna elke stad in Asia Minor een badhuis met daaraan een
gymnasium gekoppeld325.
4.5.3. Oenoanda
Het is geen sinecure een stad te vinden in Asia Minor die niet op zijn minst één of
twee agonistische festivals op de religieuze kalender had staan. De steden uit
Romeins Asia Minor zonden uitnodigingen voor hun Spelen uit naar de gehele
Griekse wereld. Formele observanten kregen erezetels in de stadia. Theaters en
speciale gezantschappen werden uitgezonden om de offers te delen. In de Romeinse
periode, wanneer de keizer de leidende figuur werd in alle Griekse politieke zaken,
wilden steden elkaar op een andere manier voorbij streven dan de politieke. Zo
organiseerden in de steden meer en meer imperiale Spelen. Grote sommen geld
werden gebruikt om nieuwe gebouwen op te zetten, de rituele kalender werd
aangepast en honderden of zelfs duizenden inscripties voor overwinnaars of
organisatoren werden opgezet op publieke plaatsen. Het agonistische festival was
een definiërende karakteristiek van het Griekse burgerlijk leven onder Romeins
gezag326. Daarnaast dienden de agonistische festivals ook de Romeinse leiders. De
Spelen hadden een duidelijke focus op Rome en de keizers. De festivalcultuur
325
326
Mitchell, S., 1993, pp. 217-218.
van Nijf, O., 2001, pp. 310-312.
127
onderschreef het hiërarchisch gezag, het was een uitdrukking van de Romeinse
overheersing. De festivals waren in vele belangrijke opzichten een uitgevonden
traditie dat de grenzen tussen het Griekse en het Romeinse deed vervagen327.
In Asia Minor groeide de wil om Olympische overwinningen lokaal te herinneren,
dit valt gelijk met een piek aan lokale agonistische festivals. Festivals namen de
plaats in van het bouwen van openbare gebouwen als vorm van evergetisme om de
stad status en trots te verschaffen. Olympische overwinnaars gaven er nu de
voorkeur aan hun overwinning te herinneren in hun thuisstad. Dit creëerde voor hen
meer aanzien en gaf ook de stad een groter prestige, alsook een meer Griekse
identiteit328. Zo gaf het festival van de weldoener en onderwijzer Julius Euarestus de
kans aan zijn leerlingen om hun arete, hun kracht en moed, zijnde een typische
Griekse kwaliteit, aan te tonen329. De festivals gaven een gelegenheid aan de
bevolking om aan te tonen dat ze Griekse kwaliteiten bezaten.
Deze festivals werden vooral bekostigd door het privékapitaal van weldoeners. Deze
weldoeners richtten deze festivals niet enkel op om zichzelf te promoten of om het
volk ontspanning te verschaffen. De festivals werden gebruikt om serieuze politieke
statements te plaatsen over de gemeenschap waarin de weldoeners woonden of over
de gemeenschap waarin ze zouden willen leven. Deze festivals tonen aan dat de elite
van Romeins Asia Minor de drang voelde om zich aan te sluiten bij de Griekse
cultuur. Ze vonden het belangrijk Grieks te zijn in wereld onder Romeins gezag.
Tenslotte wilden de weldoeners, de evergeten, ook de sociale hiërarchie in hun
gemeenschap bevestigen330.
van Nijf, O., 2001, p. 334.
Farrington, A., 1997, p. 30.
329 Hall, A.M., and Milner, N., 1994, p. 27.
330 van Nijf, O., 2001, pp. 312-314.
327
328
128
„„ (Statue) of Poplius Sthenius Fronto, son of Licinnianus, by gift‟. „When Julius
Lucius Pilius Euarestus was agonothete of the fifth panegyris (…) Euaresteia
which he himself founded with his own money, Poplius Sthenius Fronto, citizen
of Oenoanda, son of Poplius Sthenius Licinnianus, having been crowned in the
men‟s pankration; open to all Lycians‟.
„First my fatherland crowned me for the boys‟ wrestling and honoured me with a
glorious statue in bronze; later, having carried off for my fatherland the men‟s
pankration open to all Lycians, I set up a lovely statue‟331‟
Deze inscriptie handelt over het sportieve kunnen van Poplius Sthenius Fronto. Toch
vinden we hier een verwijzing naar Euarestos, de evergeet uit Oenoanda die met zijn
eigen kapitaal het festival had opgericht. Niet enkel in inscripties die handelden over
het festival zelf, of Euarestos, maar ook inscripties332 die overwinningen in het
festival in de herinnering brachten, verzorgden voor de organisator extra publiciteit
binnen de stad. Er werden zelfs dateringen gedaan aan de hand van het festival,
waarbij dan opnieuw de naam vermeld wordt van Euarestos.
“The demos of the Thermessians at Oenoanda (dedicated) the great ancestral god
Phoebus Apollo, when Lucius Crepereius Fronto, citizen of Oenoanda, was
agonothete for life of the sixth panegyris celebrated from the gift of Julius
Euarestus”
Inscripties uit de stad Oenoanda tonen aan dat de elite in Lycië, dat lang aan de
uiteinden van de Griekse wereld lag, in de Romeinse periode graag wou aansluiten
bij de Griekse wereld. Verschillende festivals in Griekse stijl werden opgezet door
331
332
Hall, A.M., and Milner, N., 1994, p. 11, Inscriptie 1.
Zie ook Hall, A.M., and Milner, N., 1994, pp. 11-21, Inscriptie 2, 3, 4, 5, 6, 7,12,14,15.
129
plaatselijke weldoeners. Tot de 4e eeuw v. Chr. behoorde Lycië niet tot de Griekse
wereld. Deze werden pas ten tijde van Alexander de Grote betrokken in de Griekse
wereld. De Romeinen lijfden Lycië in als een provincie in het Romeinse Rijk, maar
toch bleef de Lycische koinon bestaan. Tot in de 3e eeuw n. Chr. bleven de Lyciërs
inscripties opzetten in hun eigen taal en behielden zij ook hun eigen funeraire
cultuur. Pas onder het gezag van de Romeinen voelden de Lyciërs de drang om
zichzelf opnieuw uit te vinden als een Griekse gemeenschap, met Griekse
architectuur en Griekse agonistische festivals. Het bouwen van openbare gebouwen
in Griekse stijl gebeurde met de actieve steun van de Romeinse keizers. Op deze
manier waren de agonistische festivals een uitgevonden traditie die bloeide als deel
van een politiek-cultureel pakket dat doorgegeven werd door de Romeinen333.
De toe-eigening van een hellenistisch verleden had tot doel om de lokale elite een
ideologische macht te verschaffen. Het gaf een gemeenschappelijke identiteit aan de
dominante groepen in de van elkaar verschillende steden en provincies.
Demosthenes en Euarestos, twee stichters van agonistische festivals in Oenoanda,
verwachtten waarschijnlijk dat hun pogingen om zichzelf te presenteren als de
dienaren van de Muzen, als de protagonisten van een Griekse culturele heropleving,
hun economische en politieke macht over de gemeenschap rechtvaardigde en
legitimeerde334.
Volgende inscriptie ter ere van Iulius Lucius Pilius Euarestos, de organisator van
Euaresteia in Oenoanda, werd gevonden op de agora van Oenoanda. De inscriptie
kan op twee wijzen geïnterpreteerd worden: Euarestos spreekt in eerste persoon, tot
de laatste zin, waar Fronto het woord neemt, of Fronto is verantwoordelijk voor de
gehele inscriptie. Deze discussie staat buiten hetgeen ik wil aantonen. Eurarestos
wordt duidelijk geprofileerd als een weldoener voor het volk. Zijn inspiratie haalt hij
uit zijn werk, hij was grammaticus. Hij profileert zichzelf dus als een beschermer van
de Muzen, met andere woorden, de Griekse cultuur. Via zijn festival in Oenoanda
333
334
van Nijf, O., 2001, pp. 315-316.
van Nijf, O.,2001, p. 317.
130
biedt Euarestos aan de bewoners van Oenoanda ook de mogelijkheid om deel te
nemen aan deze cultuur.
„ Agonothete for life I have put up prizes for the strong in the famous stadia of
athletic Herakles. But one who has earned his living from the Muses ought to
have provided gifts for his own Muses; therefore, having celebrated myself this
fifth themis, I have put up prizes welcome to Muses for artistic performances
and, obedient to the holy command of Phoebus, son of Leto, I have adorned strong
Alcides with the Muse. And I pray the Immortals that my children, my city and
my country will always celebrate these festivals, unharmed. Your wife‟s famous
brother wrote this, Fronto, having trained his mind in composition335.‟
De gemeenschap doet hier op haar beurt ook aan mee:
“ „(Statue) of Julius Euarestus‟
„Julius Lucius Pilius Euarestus, grammaticus with immunity from local
liturgies, praiseworthy for his character and orderly life, Lover of his fatherland,
with his own gift and generosity having been the first in the city to found a
contest open to all Lycians of quadrennial prize-games, with both statues and
prizes, having made besides distributions of money for festival bounties and
entertainments, -- the city (honoured) by decree of the boule and demos‟
„So not even in death will you lose fame; no, you will bear great fame, with a
name ever immortal among men‟336
335
336
Hall, A.M., and Milner, N., 1994, p. 24, Inscriptie 18(b).
Hall, A.M., and Milner, N., 1994, p. 19, Inscriptie 10.
131
Uiteindelijk zal het in de oudheid moeilijk geweest zijn om Oenoanda te bezoeken
zonder te lezen over Euarestos. Het oprichten van het festival bracht voor hem en
zijn familie groot aanzien mee. Zoals de gewoonte was, richtte de stad zelf ook een
inscriptie op voor hun weldoener. Aangezien het festival openstond voor alle
Lyciërs, zal het festival ook het prestige van Oenoanda zelf versterkt hebben. De
wedstrijden zullen toeschouwers gelokt hebben vanuit alle hoeken van Lycië.
Bovendien wordt in de overwinningsinscripties337 ook telkens aangeduid wie er het
respectievelijk jaar aangewezen was als agonothetes. Deze functie leverde bijgevolg
buiten het prestige van het verkrijgen van de functie, ook het voordeel op om in
steen herinnerd te worden.
„Padeia‟, het mannelijk zijn, met daarin verstopt de sportieve cultuur, was een
cruciaal onderdeel van zelfrepresentatie van de stedelijke elites in het Romeinse
Oosten, zelf in gebieden waar de lokale bevolking etnisch niet geheel Grieks was. Het
meester zijn van de Griekse cultuur kan zelfs van nog groter belang geweest zijn
wanneer hun claim op „Grieksheid‟ klein was. Wanneer een regio geen connectie had
met de Grieken, werd het beleven van de Griekse cultuur nog belangrijker om
zichzelf als Grieks te kunnen voordoen338.
4.5.4. Conclusie
We kunnen dus besluiten dat de rol van de Griekse festivalcultuur onder de
Romeinen nog lang niet uitgespeeld was. Het atletische gebeuren was nog steeds een
belangrijk onderdeel van de Griekse cultuur. In Lycië zien we dat de elite zich wilde
identificeren met de Griekse cultuur, onder andere door zelf een eigen festivalcultuur
op te richten. Dit werd door de plaatselijke elite uitgedragen, maar ook de Romeinse
keizers droegen hieraan toe. Ze richtten agonistische festivals op in Oosten en
stimuleerden lokale evergeten om hetzelfde te doen.
337
338
Hall, A.M., and Milner, N., 1994, pp. 11-47, Inscriptie 1, 2, 3, 4, 5, 7, 8,….
van Nijf, O., 2001, pp. 317-318.
132
4.6. Conclusie
Eén van de hoofdvragen die in luik gesteld wordt is of de sportieve cultuur een
verbindend element was voor de Grieken. Vormden de gymnasiumcultuur en de
agonistische festivals een verenigende factor binnen de Griekse wereld? Het werk
van Hall339 heeft ons hierbij de weg geleid. Taal en afstamming waren reeds gekend
als essentiële onderdelen om als Grieks beschouwd te worden. De Olympische
Spelen speelden hier ook een rol in. Zij hebben mede de definitie gevormd van wie
als Grieks beschouwd werd en wie niet.
Vervolgens hebben we een blik geworpen op de Griekse gymnasiumcultuur. We
ontdekten zo dat de Grieken groot belang hechtten aan hun gymnasia en de
opvoeding die daar aangeboden werd. Lucianus‟ dialoog, „Anacharsis‟ trekt een
duidelijke scheidingslijn tussen de Grieken en de barbaren. Zij die hielden van de
sportieve cultuur en de andere, niet-Grieken die deze niet begrepen. Volgens hem
maakt de sportieve cultuur deel uit van de Griekse identiteit, het onderscheidde hen
van de barbaren. Van Nijf340 argumenteert hetzelfde: deelname aan de sportieve
cultuur zorgde voor andreia, een typisch kenmerk om zich te onderscheiden als
Griekse elite. De grafinscripties uit de Romeinse periode toonden aan dat de Griekse
festivalcultuur nog steeds een populair element bleef bij de elite om zichzelf te
definiëren. Deze inscripties zijn afkomstig uit Asia Minor, dat niet vanaf de vroegste
tijden tot Hellas gerekend werd. Het is dus nog eens zo uitzonderlijk dat de elite hier,
waar zij pas later geïntroduceerd wordt in de Griekse cultuur, nog steeds groot
belang hecht aan de gymnasiumcultuur.
Het leek me interessant om de Griekse en Romeinse visie op de sportieve cultuur
eens naast elkaar te leggen. Hoe ervoeren de Romeinen dit deel van de Griekse
identiteit? De Romeinen namen op cultureel vlak vele zaken schaamteloos over van
de Grieken, hier dan ook? Hoewel de Romeinen ambivalent stonden tegenover de
339
340
Hall, J.M., 2002, p. 312.
van Nijf, O., 2003, pp. 263-286.
133
gymnasiumcultuur, zien we dat ze er wel handig gebruik van maken binnen hun
Rijk. Zelf zullen de Romeinen de sportieve cultuur nooit overnemen. Voor de
Grieken echter is Olympia in de Romeinse periode het symbool van hun eenheid. De
plaats waar het belangrijkste agonistisch festival gehouden werd, werd verkozen tot
hun gemeenschappelijk centrum.
Door dit luik liep tenslotte ook een rode draad. De Griekse sportieve cultuur kreeg
onder de Romeinen nog een extra dimensie. Ze werd gebruikt door de nieuwe steden
in het Oosten om zich een meer Griekse identiteit aan te meten. Bij gebrek aan een
eigen eeuwenoude culturele traditie met faam, zoals de Griekse, nemen ze een
toevlucht tot de Griekse tradities. De casus rond Asia Minor diende om deze rode
draad in de verf te zetten. Voor wat Asia Minor betreft, kunnen we duidelijk
concluderen dat de agonistische cultuur daar een grote opgang kende. De Romeinse
keizers steunden dit proces, maar het was vooral de lokale elite die er gretig gebruik
van maakte. Het was een manier om aanzien te verwerven in een periode waar op
politiek vlak maar weinig eer meer te halen was. Vele inscripties verwijzen naar de
goede werken van de lokale evergeten. Bovendien legitimeerde het ook hun macht,
zij waren immers de dragers van de hoogstaande, Griekse cultuur en brachten deze
naar hun onderdanen.
134
5.
De
politieke
geschiedenis
van
de
sportieve
festivalcultuur in de oudheid
5.1. Inleiding
„It is resolved by the people [of Argos] that Agathokles, son of Nikostratos, of
Athens and his descendants shall be a proxenos341 and a benefactor of the city of
the Argives and a thearodokos342 [of the festivals] of Zeus at Nemea and of the
Argive Hera; that they shall be exempt from public duties and shall have the
right of asylum even in financial matters on both land and sea, in both war and
peace; that they shall have front-row seats in whatever festivals the city
organizes; that this proxenia be inscribed in the Sanctuary of Apollo Lykeios343‟
Deze inscriptie uit Athene344 informeert ons over Agathokles van Athene, die de eer
verkreeg om benoemd te worden tot proxenos en weldoener van Argos. Wat
belangrijker is voor ons, is dat hij de eer krijgt de boodschappers van de heilige
Spelen van Nemea te ontvangen in naam van Argos, maar ook beloofd wordt om
zitplaatsen op de eerste rij te verkrijgen bij elk festival dat georganiseerd wordt in
Argos. Hieruit kunnen we dus afleiden hoe nauw verweven het culturele leven was
met het politieke. Agathokles krijgt niet enkel politieke voordelen geschonken, maar
ook voordelen die te maken hadden met de sportieve cultuur. Deze nam een centrale
rol op zich in het politieke leven van de Griekse stad.
Een proxenos was een persoon die het binnen zijn eigen stad opnam voor inwoners van een andere
stad. Het is vergelijkbaar met de hedendaagse functie van consul. Agathokles spande zich dus in voor
de rechten van personen uit Argos die woonden in Athene.
342 Een thearodokos had de eer om de boodschappers van Spelen te ontvangen in naam van zijn stad.
343 Carneux, P., „Inscriptions d‟Argos‟ in Bulletin de Correspondance Héllenique, Vol. 77, 1953, p. 389,
vertaald door Miller, S.G., „Arete. Greek Sports from Ancient Sources‟, 2004, p. 95.
344 Uit de 3e eeuw v. Chr..
341
135
Het is de bedoeling om in dit hoofdstuk de connectie aan te tonen tussen het
politieke en culturele, meer bepaald het sportieve, leven in Griekenland. Deze eerste
inscriptie is een mooie start om dit te duiden. We beginnen dit hoofdstuk met een
interessant werk van de hand van Anderson345 dat handelt over naties als ingebeelde
gemeenschappen. Wanneer we zijn ideeën toepassen op het Oude Griekenland,
zullen we zien dat de sportieve cultuur een belangrijk deel uitmaakte van de definitie
wat als Grieks beschouwd kan worden. Olympia speelde hierin een rol.
We hebben al kunnen concluderen dat de geschiedenis van de Olympische Spelen
niet los te koppelen is van de politieke geschiedenis in de Mediterraanse wereld in
deze periode. Een eerste voorbeeld is de herkomst van de atleten: we zien dat met
het starten van de opbouw van Griekse kolonies er ook Olympische overwinnaars
afkomstig zijn uit Magna Graecia en dat de Griekse, sportieve cultuur ook daar
populariteit vindt. Wanneer Alexander de Grote zijn rijk aanzienlijk uitbreidt, vinden
we ook Olympische overwinnaars terug uit Alexandrië en Klein-Azië. Het politieke
leven heeft invloed op de herkomst van de atleten, maar nog belangrijker, ook op de
populariteit van de festivalcultuur en sportiviteit in het algemeen.
We nemen vervolgens eerst een kijkje naar de geschiedenis van Olympia en de
andere kroonfestivals om hun politiek belang te duiden. Ik zal aantonen dat, voor de
overheersing door de Romeinen, de Griekse festivalcultuur een politieke betekenis
bezat. Terwijl de stadstaten elkaar steeds beconcurreerden, was de festivalcultuur
een verenigende factor. Olympia was het symbool van de eenheid die bestond tussen
de verscheidene Griekse stadstaten. Elis bezat geen concrete politieke macht en was
daarom geschikt als gemeengrond voor alle Griekse stadstaten. De latere
hellenistische
vorsten
hadden
besef
van
de
verenigende
kracht
van
de
festivalcultuur. Zij gebruikten deze cultuur dan ook als middel om eenheid te
stimuleren binnen hun rijk.
Anderson, B., „Imagined Communities – Reflections on the Origin and Spread of Nationalism‟, Quebecor
World, Fairfield, 2006, p. 244.
345
136
Vervolgens zullen we kijken hoe het de festivalcultuur verging onder de Romeinen.
Aangezien de Romeinen deze vorm van cultuur niet beleven en gezien kunnen
worden als vreemde overheersers, is vaak de conclusie getrokken dat de Griekse
sportieve cultuur een achteruitgang kende onder Romeinse heerschappij. Ik start hier
met een onderzoek naar de Griekse steden. Welke politieke vrijheid kenden zij nog
onder de Romeinen en hoe beïnvloedde dit de festivalcultuur. Daarna richt ik mijn
aandacht op de Romeinse keizers. Konden zij sympathie en steun opbrengen voor de
festivalcultuur? Of hadden de Romeinen geen voeling met dit element uit de Griekse
cultuur en namen ze maatregelen die negatieve gevolgen hadden voor de Griekse
sportieve cultuur? Ik eindig met een analyse over hoe het de festivalcultuur nu
concreet verging onder Romeins bewind.
Ik eindig dit betoog met 2 casussen om mijn bevindingen duidelijker in de verf te
zetten. De casus in verband met de geldschenking van Herodes de Grote aan
Olympia moet aantonen dat ook in zijn rijk de Griekse festivalcultuur gebruikt werd
als een politiek verenigende factor. Herodes‟ motivatie om de festivalcultuur in zijn
rijk te steunen was dubbel. Enerzijds verstevigde het zijn politieke macht en
anderzijds werd deze ook door de Romeinen aangemoedigd. Wederom zien we dat
de Griekse festivalcultuur een politiek verenigende factor was. Mijn laatste casus
handelt over de atletische gilden uit Asia Minor. Deze is aan mijn werk toegevoegd
omdat het een illustratie geeft van de keizerlijke politiek tegenover de Griekse
festivalcultuur. Door het verlenen van keizerlijke privileges verkregen de Romeinse
keizers greep op de atleten uit de antieke wereld. Op deze manier trachtten zij de
festivalcultuur te controleren.
137
5.2. Imagined communities
Het boek „Imagined Communities‟ van Benedict Anderson, dat handelt over
nationalisme, introduceert een nieuwe definitie voor naties. Kort samengevat bestaat
zijn theorie eruit dat naties „an imagined political community – and imagined as both
inherently limited and sovereign‟ zijn. Hij verwijst naar naties als iets dat ingebeeld is
omwille van het feit dat leden van zelfs de kleinste natie nooit al hun medeleden
zullen kennen, ontmoeten of ervan zullen horen. Toch leeft in hun gedachten het idee
van hun gemeenschap. Daarnaast is de natie ook begrensd omdat zelfs de grootste
naties definitieve grenzen hebben. Over deze grenzen vinden we dan andere naties.
De natie wordt ingebeeld als soeverein omdat het concept van naties ontstond
wanneer de Verlichting en de Franse Revolutie de legitimiteit verwoestten van de
goddelijk gewilde, hiërarchische dynastieke koninkrijken. Tenslotte wordt een natie
gezien als een gemeenschap omdat, ondanks de ongelijkheid en exploitatie die kan
plaatsvinden, wordt de gemeenschap toch altijd waargenomen als een diepe,
horizontale kameraadschap346.
Vooraleer de natiestaten ontstaan, ziet Anderson dat de wereld anders wordt
gerangschikt. De twee belangrijke factoren hierin zijn de religieuze gemeenschappen
en de dynastieke koninkrijken. Anderson spreekt over de grote sacrale culturen die
opvattingen incorporeerden van immense gemeenschappen. Het Christendom, de
Islamitische Ummah en zelfs het Chinese Midden Koninkrijk waren vooral denkbaar
door het medium van een heilige taal en geschreven documenten. Alle grote
klassieke gemeenschappen beschouwden zichzelf als centraal in de kosmos en door
middel van een heilige taal hadden ze een link met bovenaardse machten 347. Dit is
ook van toepassing op het oude Griekenland. De Grieken hadden hun eigen taal die
zich met elkaar verbond, weliswaar met verschillende dialecten, en deze taal was ook
heilig voor de Grieken. Zo zijn de geschriften van Homeros en de verhalen die daarin
Anderson, B., „Imagined Communities – Reflections on the Origin and Spread of Nationalism‟, Quebecor
World, Fairfield, 2006, pp. 5-7.
347 Ibid., pp. 12-13.
346
138
opgenomen zijn essentieel voor de Griekse godsdienst. Wanneer we het oude
Griekenland dus beschouwen vanuit de theorie van Anderson kunnen we het ook als
een natie, een culturele eenheid, beschouwen.
Anderson348 wijst er vervolgens op dat de oudere gemeenschappen vertrouwen
hadden in de unieke heiligheid van hun talen. Dit beïnvloedde hun ideeën over
toelating tot hun gemeenschap. Zo waardeerden Chinese mandarijnen barbaren die
de moeilijke ideogrammen van het Midden Koninkrijk leerden schilderen. Deze
barbaren waren al halfweg gekomen tot volle opneming in de gemeenschap. Dit
toont aan hoe belangrijk taal was om tot een gemeenschap gerekend te worden. De
Grieken onderscheidden zichzelf ook van andere gemeenschappen door hen
barbaren te noemen, gemeenschappen met een andere taal dan de Griekse. Het
spreken van de Griekse taal was ook één van de voorwaarden om deel te mogen
nemen aan de Olympische Spelen, dat enkel toegankelijk was voor Grieken. Zo
kunnen we zien dat naarmate de Griekse wereld politieke veranderingen doormaakt,
hun definitie van wie Grieks is en wie niet, of wie deel uitmaakt van de Griekse
cultuur of niet steeds uitgebreider wordt.
In het geval van het antieke Griekenland is het ook een idee om de sportieve educatie
te zien als een bepalend element van de Griekse cultuur. Je zou het zelfs als een
criterium kunnen omschrijven om als Griek beschouwd te worden. De
festivalcultuur was één van de definiërende culturele kenmerken. Naarmate de
Griekse wereld uitgebreider wordt, zien we dat hun liefde voor de sport ook ingang
vindt in de door Alexander de Grote veroverde gebieden. Het criterium om deel te
nemen aan het atletische hoogtepunt uit de Griekse wereld, de Olympische Spelen, is
niet langer een bewijs van Griekse afkomst, aangezien we Olympische overwinnaars
vinden uit Egypte, Klein-Azië, Rome,…. Zo schreef Isokrates349 in 380 v. Chr. dat
personen Grieken genoemd worden wanneer ze de Griekse opvoeding/educatie
deelden, eerder dan zij die Grieks bloed bezaten. In de Griekse wereld werd een
Ibid., p. 13.
Isokrates, „Panegyricus‟, 50, vertaald door Felton, C. C., „The Panegyricus of Isocrates‟, Bibliobazaar,
2008, p. 154.
348
349
139
sportieve opvoeding in het gymnasium en de festivalcultuur die daar op volgt, een
kenmerkend element voor de definitie van wie als Griek beschouwd werd en wie
niet.
We zullen zien dat bij gebrek aan een politieke eenheid in het vroege Griekenland er
onder andere gegrepen werd naar de kenmerkende Griekse liefde voor de sport om
zichzelf als eenheid te definiëren. Olympia stond enkel Grieken toe deel te nemen
aan hun festival. Op deze manier nam Olympia de politieke taak op zich om de
grenzen van Griekenland te bepalen. Het belang van de sportieve opvoeding is terug
te vinden in de rivaliteit tussen de verschillende stadstaten doorheen de eeuwen, dit
tot de eenmaking onder Alexander de Grote. De voortdurende oorlogen zorgden
ervoor dat de burgers fit en klaar moesten zijn om de strijd aan te vangen. De banden
tussen de politiek en de culturele liefde voor sport zijn bijgevolg niet ver te zoeken.
In de kunst zien we ook de zoektocht naar het perfecte, atletische lichaam; een goed
staatsman hoorde niet enkel wijs te zijn volgens de Grieken, maar hoorde ook een
sportieve, sterke persoonlijkheid te zijn. Zo zien we ook dat vele verschillende
staatsmannen een Olympische medaille op hun palmares hebben staan. Wanneer de
Romeinse overheersing arriveerde, kan ik me inbeelden dat dit gevoel nog sterker
werd. De Grieken hadden iets nodig om zich te onderscheiden van hun overheersers.
De Grieken bleven immers in hun Romeinse periode befaamd voor hun filosofische
kennis, hun literair gevoel en ook voor hun liefde voor sport. Deze bleef dus
belangrijk voor de Grieken als een middel tot zelfdefiniëring. We zullen verder zien
dat de Romeinen over het algemeen deze liefde probeerden te steunen. Met het
verliezen van de politieke onafhankelijkheid kan dit enkel nog belangrijker en
essentiëler geworden zijn. Op politiek vlak stelde Griekenland onder de Romeinen
niets meer voor, maar op cultureel vlak bleven zij toonaangevend binnen de toen
gekende wereld.
140
5.3 De politieke geschiedenis van de Griekse festivalcultuur
5.3.1. De politieke geschiedenis van de Griekse festivalcultuur voor de
Romeinen, met speciale aandacht voor Olympia
5.3.1.1 Inleiding
De geschiedenis van Olympia en haar sportief festival blijft steeds verbonden met de
grotere politieke inkadering. We hebben reeds de culturele invloed onderzocht en nu
gaan we kijken hoe politici de festivalcultuur beïnvloedden en welke politieke
invloed eventueel uitging van de festivals zelf. Een korte geschiedenis is hier van
toepassing om het politieke belang van de Olympische Spelen en de religieuze
festivals in het algemeen te kunnen schetsen. Welk politiek belang had Olympia (als
toonaangevend sportief festival) en de festivalcultuur in het algemeen in de
beginfase en hoe evolueerde dit naar de komst van de Romeinen toe? De stadstaten
hadden in deze periode nog alle politieke vrijheid en lagen voortdurend met elkaar
overhoop. Ik zal aantonen dat Olympia hier een verenigende rol kreeg toebedeeld.
Het was een plaats die symbool stond voor de eenheid in Griekenland. We zullen
zien dat in de hellenistische periode hier handig gebruik van gemaakt werd door de
hellenistische vorsten. Ik kies hier als casus Olympia omdat dit het belangrijkste
agonistisch festival was in de Griekse wereld. Daarnaast heb ik ook aandacht voor de
algemene evolutie van de Griekse festivalcultuur.
5.3.1.2. Politieke verdeeldheid
Olympia werd niet opgericht als een panhelleens centrum, maar werd later zo
heruitgevonden in de 5e eeuw v. Chr.. Aan de hand van votiefschenkingen en
overwinningslijsten van de Olympische Spelen kunnen we zien dat Olympia vanaf
de 9e tot de 7e eeuw v. Chr. zelden bezocht werd door Grieken die op een
aanzienlijke afstand van Olympia woonden. Toch zien we al dat er vanaf het vroege
begin in Olympia strijd was om de controle over het heiligdom. Ook deed Olympia
pogingen om hun religieuze invloed verder te doen reiken dan de lokale
141
omgeving350. De vroegste geschiedenis van Olympia blijft vrij vaag. Olympia was
politiek begeerd, maar was dit omdat het een altaar was waar tienden en
dankbaarheidgeschenken geofferd werden door de boeren uit de regio? Of was het
zoals Strabo351 dacht en wat ook terug te vinden is in de zesde Olympische Ode van
Pindaros, omwille van de religieuze betekenis van de site? Olympia was niet enkel
een altaar voor Zeus, maar ook een altaar dat gebruikt werd door de god om zijn
goddelijk doel door te geven aan de mens; een orakel.
Hoewel nog veel over het Olympische orakel onbekend is, weten we toch dat het
ervoor gezorgd heeft dat Olympia na verloop van tijd een panhelleense status kon
aannemen en de reputatie verkreeg als orakel dat toezicht hield over de militaire
zaken van de Griekse stadstaten. Zo zou het orakel van Olympia uitspraken doen
over het winnen of verliezen van oorlogen. Indien dit juist is, verklaart het waarom
zoveel militaire zegetekens en bewapening deel uitmaken van de votieve
schenkingen aan Olympia van circa 800-400 v. Chr.. In deze periode was er onder de
Grieken zelf veel strijd en daarna kwamen de Grieken ook nog tegenover de Perzen
te staan. Sinds een overwinning over het algemeen gezien werd als een geschenk van
de goden, werd over het algemeen één tiende van de buit geschonken aan de god als
teken van dankbaarheid. Wanneer de voorspellers uit Olympia correct waren, werd
vervolgens één tiende van de buit aan het heiligdom van Zeus geschonken. De
zieners in Olympia hadden dus een actieve, pragmatische interesse in militaire
zaken352.
Griekenland was eeuwenlang een verzameling van verscheidene stadstaten die
onafhankelijk waren en elkaar op militair vlak vaak bekampten. Miller353 schrijft dat
het betwistbaar is of de Spelen, doelend op de kroonspelen, origineel bedoeld waren
als vervangingsmiddel voor oorlog. Ze ontwikkelden zich in ieder geval tot een
Spivey, N., 2005, p. 172.
Strabo, „Geographika‟, 8.3.30. Strabo was een Grieks auteur die in Rome studeerde en een geografie
schreef over de bekende Europese, Aziatische en Afrikaanse volkeren uit zijn tijd. Hij schreef dit werk
op het einde van de 1e eeuw v. Chr..
352 Spivey, N., 2005, pp. 175-177.
353 Miller, S.G., „Ancient Greek Athletics‟, 2004, p. 216.
350
351
142
politieke macht gedurende de periode dat de kroonspelen gehouden werden. De
Spelen hadden een positieve politieke invloed: ze gaven inwoners uit verschillende
steden de kans elkaar te leren kennen. Daarnaast deden ze de onderlinge strijden
tussen de stadstaten even vergeten. Al wat op dat moment telde, was het festival.
Het ironische hier is dat de Grieken tegelijkertijd de Spelen zagen als een
concurrentie tussen verschillende stadstaten. De rivaliteit tussen de stadstaten bleek
ook hier terug naar boven te komen. Een overwinning van een atleet werd dan ook
altijd gerekend tot de overwinningen van een stadstaat. Er zijn verscheidene
voorbeelden van tirannen die atleten inhuren om voor hun stadstaat deel te nemen
aan Spelen. Pausanias354 spreekt zo over Astylos van Kroton die eerst deelnam voor
zijn geboortestad Kroton en vervolgens overwinningen behaalde voor Syracuse. Dit
was niet de enige atleet die de overstap maakte naar Syracuse, ook Dikon355 kiest
ervoor om Kaulonia achter zich te laten voor Syracuse. We zien dus dat een
overwinning op de grote kroonspelen ook groot prestige meebracht voor de
stadsteden en dat politici zich inzetten om zo veel mogelijk overwinningen te
behalen. Aan een sportieve overwinning werd dus ook een politiek belang
gekoppeld.
De sportieve festivals in Griekenland zorgden voor nog een verdere politieke
connectie. Een atletische overwinning stond symbool voor succes op andere vlakken,
ook in het openbare leven. Dit is een later voorbeeld, uit de 2e helft van de 5e eeuw v.
Chr.. Het is een mooie illustratie die tevens bewijst dat later nog steeds een connectie
gemaakt werd tussen sportief succes en een politieke carrière.
354
355
Pausanias, „Beschrijving van Griekenland‟, 6.13.1.
Pausanias, „Beschrijving van Griekenland‟, 6.3.11.
143
“ He (Alcibiades) now came forward and advised the Athenians as follows: -It belongs to me more than to others, Athenians, to have command – for I must
need begin with this, since Nicias has attacked me – and I think, too, that I am
worthy of command. For those things for which I am railed at bring glory to my
ancestors and myself, as well as advantage to my country. For the Hellenes, who
had previously hoped that our state had been exhausted by war, conceived an idea
of it‟s greatness that even transcended its actual power by reason of the
magnificence of my display as sacred deputy at Olympia, because I entered seven
chariots, a number that no private citizen had ever enfourth, and provided
everything else in a style worthy of my victory. For by general custom such
things do indeed mean honour and from what is done, men also infer power356”
Alkibiades, een Atheens veldheer en politicus uit de 2e helft van de 5e eeuw v. Chr.,
neemt hier letterlijk de woorden in zijn mond. Hij argumenteert dat hij beter geschikt
is om de troepen aan te voeren dan eender wie omdat hij juist een ongeziene
prestatie neergezet had in Olympia. Volgens hem leidde Olympisch succes naar meer
politiek en militair succes. Door zijn overwinning verdiende Alkibiades het, althans
volgens zichzelf, om de Atheners te leiden in hun strijd tegen de Spartanen tijdens de
Siciliaanse expeditie.
Daarnaast betekende een overwinning van een atleet ook een overwinning voor zijn
stadstaat. Spivey357 geeft verschillende voorbeelden van aristocratische atleten die
een Olympische overwinning behaalden en daarna een politieke carrière startten.
Het was vooral de wedstrijd met de wagenrennen die geassocieerd kon worden met
diegenen die autocratische of politieke ambities hadden, hoewel ook overwinningen
in andere disciplines voor een politieke carrière in de thuisstad van de atleet konden
Thucydides, „De Pelopponesische Oorlog‟ 6, 16, vertaald door Smith, C.F., „History of the Pelopponesian
War‟ in The Loeb Classical Library, Harvard University Press, Cambridge, 1980, p. 461.
357 Spivey, N., 2005, p. 172 en Bowra, C.M., „Xenophanes and the Olympic Games‟ in American Journal
of Philology Vol. 59, 3, 1938, p. 267.
356
144
zorgen. Zo vinden we Myron van Sicyon, de tiran Cleisthenes van Sicyon en
Periander van Korinthe358 terug als winnaars in de wagenrennen, terwijl we Cylon,
die later een poging deed om tiran van Athene te worden, zien als een overwinnaar
in de looprace, dit waarschijnlijk in het jaar 640 v. Chr.359.
Zoals typerend is voor geheel Griekenland in deze tijd, werden er ook in Olympia
lokale oorlogen uitgevochten tussen de verschillende stadstaten. Ergens in de 8 e of 7e
eeuw v. Chr. namen de inwoners van Pisa samen met Pheidon, een tiran uit Argos,
de controle over van een serie Olympische Spelen. Met de hulp van Sparta namen de
inwoners van Elis de controle over de Olympische Spelen terug rond 470 v. Chr.
werd Pisa waarschijnlijk definitief verslagen door Elis.
Olympia was dus een ontmoetingsplaats voor de vele onafhankelijke Griekse steden
waar ze het orakel konden raadplegen, rites konden volbrengen en deel konden
nemen aan atletische wedstrijden. Wat nog belangrijker was, is dat het een plaats
was waar alle Griekse steden aan politieke zelfexpressie konden doen. Het orakel
behandelde politieke zaken en het was de gewoonte om oorlogsbuit te schenken aan
het orakel na een overwinning. Van de vele schathuizen die in Olympia aanwezig
zijn, zijn er 6 terug te schakelen naar de Griekse kolonies van Dorische of Achaïsche
afstammelingen. Olympia zou, net als Delphi, een rol gespeeld hebben in de
kolonisatie van verschillende Griekse steden in Magna Graecia. Vandaar dat deze
kolonies ook een link voelden met Olympia360.
Wat kunnen we hier uit besluiten? De politieke betekenis van Olympia in de vroege
Griekse geschiedenis kan niet ontkend worden. Het orakel, dat informeert over
militaire zaken, ontvangt votiefgeschenken en kolonies plaatsen schathuizen in
Olympia, wat duidt op het aanzetten tot kolonisatie. Dit alles maakt deel uit van de
politieke betekenis van Olympia. De deelname van politieke figuren en het in de
politiek gaan van verschillende Olympische overwinnaars toont aan dat een
Periander van Korinthe was rond 625-585 v. Chr. de tiran van Korinthe.
Gardiner, N., „Athletics of the Ancient World‟, Clarendon Press, Londen, 1967, p. 35.
360 Spivey, N., 2005, pp. 182-185.
358
359
145
overwinning in de Olympische Spelen, hoewel het een religieus en atletisch festival
was, een enorm prestige met zich mee bracht, zodat een politieke carrière meer glans
kreeg of juist mogelijk werd. Dit gold overigens ook voor overwinnaars uit andere
Spelen. Verder zien we dat bepaalde stadstaten zelfs proberen om atleten te stelen
van andere stadstaten zodat zij meer prestige zouden vergaren op de Spelen. Hoewel
de focus hier op Olympia ligt als casus, kunnen we onze bevindingen hierover ook
uitbreiden naar de andere belangrijke Spelen. We kunnen bijgevolg concluderen dat
de sportieve competities en vooral de 4 grote kroonspelen succes en bloei kenden in
de 6e eeuw v. Chr..
Olympia was in de vroege oudheid zelf onderhevig aan de vele conflicten tussen de
verschillende stadstaten. Omdat het belang van het Olympische festival steeds groter
werd, werd de interesse van de omliggende stadstaten hierin ook groter. De
afgelegen ligging van Olympia verzekerde echter dat deze nooit een grote politieke
speler kon worden in Griekenland. Dit werd een voordeel voor Olympia; omdat ze
zelf nooit een machtige stadstaat zou worden, was het geen probleem voor andere
Griekse stadstaten om hier gemeenschappelijke grond te vinden voor politieke
zaken. Een voorbeeld van de politieke invloed van Olympia was de „ekecheiria‟, de
wapenstilstand die uitgeroepen werd gedurende het festival. De invloed hiervan is
echter beperkter dan vroeger gedacht werd. Zo ging Jokl361 ervan uit dat er aan de
Olympische wapenstilstand altijd gehoor gegeven werd en dat het betekende dat alle
Griekse stadstaten gedurende het festival hun oorlogen staakten. Harris362 wijst er
echter op dat deze wapenstilstand enkel een vrije doorgang garandeerde naar de
Olympische Spelen, ongeacht of atleten moesten reizen door een stadstaat waarmee
zij in oorlog waren. Daarbij komt dat zelfs dit soms onmogelijk was om vol te
houden. Het politieke belang van Olympia kende duidelijk zijn grenzen: oorlog
voeren bleef belangrijker dan de Olympische Spelen.
Jokl, E., „Pax Olympica‟ in Proceedings of the First International seminar on the History of Physical
Education and Sport, Wingate Institute for Physical Education, Netanya, 1968, 3.1-3.
362 Harris, H.A., „Pax Olympica‟ in Proceedings of the First International seminar on the History of Physical
Education and Sport, Wingate Institute for Physical Education, Netanya, 1968, 3.19.
361
146
5.3.1.3. Perzische oorlog brengt eenheid
Het onderling ruziën van de stadstaten kan volgens Spivey363 bijna beschreven
worden als een voltijdse bezigheid voor de Griekse stadstaten. Het vormen van
allianties, deze opnieuw verbreken en het ontstaan van nieuwe rivaliteiten was
dagelijkse kost voor de Grieken. Pas wanneer de Grieken tegenover een grote,
buitenlandse dreiging komen te staan, verenigen deze steden zich in één front. Vanaf
het midden van de 6e eeuw v. Chr. werd de Perzische dreiging voelbaar in het
Mediterraans zeegebied. Niet minder dan 31 stadstaten vochten samen in Plataea om
deze buitenlandse dreiging af te wenden. Eén van de generaals van de coalitie,
Themistokles364, verscheen in Olympia en kreeg daar een staande ovatie. Verder
werd ook een arbitratiehof opgezet in Olympia om geschillen tussen de verschillende
Griekse staten te beslechten. Bengston365 ziet de 5e eeuw v. Chr. als de grootste
bloeiperiode van de Olympische Spelen en van de sportieve festivalcultuur in het
algemeen. Na de overwinning van de Grieken komt een hoogtepunt in het
zelfbewustzijn van de Grieken. De literatuur en de beeldende kunst kenden een bloei
in de klassieke periode en de Olympische Spelen werden populairder dan ooit
daarvoor. De tempels en schathuizen werden gevuld met wijgeschenken, de
inschrijvingen voor de Spelen namen toe en het aantal agonistische inscripties en
ander bronnenmateriaal in de Griekse wereld nam toe.
Toch duurde het niet lang vooraleer de staten zich opnieuw tegen elkaar keerden.
Van 431 tot 404 v. Chr. woedde de Peloponnesische oorlog, in essentie de
machtsstrijd tussen Athene en Sparta. Er bleven weinig stadstaten ongehinderd door
deze machtsstrijd. Oorlogsbuit van beide kanten van het conflict zijn in Olympia te
vinden. Hier werden dus nog steeds politieke statements geplaatst. Ook in Elis zelf
bleef het niet rustig: in 364 werden de Olympische Spelen ruw verstoord door de
komst van Arcadiërs die Olympia innamen. In 362 werd Olympia terug veroverd
Spivey, N., 2005, pp. 184-185.
Themistokles was een Atheens politicus die in 480 v. Chr. het opperbevel kreeg over de Atheense
troepen in hun strijd tegen de Perzen.
365 Bengston, H., 1971, p. 69.
363
364
147
door Elis, maar de zestiendaagse heilige wapenstilstand die in heel Griekenland
werd afgeroepen gedurende de Olympische Spelen werd te kijk gezet366.
De festivals hadden nog een verdere politieke betekenis: de stadstaten gebruikten de
atletische centra om militaire overwinningen van de ene stadstaat op de andere te
vieren. Zo vinden we een schild op de top van het pediment van de tempel van Zeus
in Olympia dat de overwinning van de Spartanen op de Atheners in de slag van
Tanagra in 457 v. Chr. herdenkt. De Atheners op hun beurt bouwden een stoa in
Delphi met de oorlogsbuit die ze verzamelden in een slag, waarschijnlijk in 429 v.
Chr.367.
Toch is het duidelijk dat Olympia het symbool bleef voor een verenigd Griekenland.
Het gevoel van deze samenhorigheid werd vaak uitgedrukt. Zo sprak Gorgias368 in
408 v. Chr. in Olympia zijn Olympisch discours uit, dat de stadstaten opriep om in
Olympia samen te komen om hun politieke ambities te richten op de barbaren in
plaats van zich te focussen op onderlinge strijd. In 388 of 384 v. Chr. startte de
Atheense democraat Lysias369 zijn speech in Olympia met de gedachte dat Herakles
de Olympische Spelen had gesticht om gelijkgestemdheid te stimuleren onder de
stadstaten en om de opdeling in fracties te doen afnemen. De panhelleense festivals
waren volgens hem de plaats bij uitstek om vriendschappen tussen zowel de
stadstaten als de inwoners op te bouwen en om dezelfde culturele achtergrond te
vieren die Hellas tot een waardevolle entiteit maakte. Toch moeten we ons volgens
Spivey370 afvragen of we niet eerder moeten spreken over de retoriek van de eenheid
die te vinden is Olympia, eerder dan over een werkelijke samenbrengende kracht die
van het heiligdom uitging. Het echt verenigen van alle Griekse staten kwam er pas
door een grotere kracht, het domineren van Griekenland door Macedonië. Toch
kunnen we besluiten dat het idee bestond dat Olympia met haar sportief festival wel
Miller, „Ancient Greek Athletics‟, 2004, p. 222.
Miller, „Ancient Greek Athletics‟, 2004, pp. 222-223.
368 Gorgias van Leontini (ca. 485-380 v. Chr.) was één van de meest invloedrijke sofisten en bekend
voor zijn schrijfstijl en denkbeelden.
369 Lysias was een befaamd Attisch orator uit de 5 e/4e eeuw v. Chr.
370 Spivey, N., 2005, pp. 185-192.
366
367
148
een verenigende factor was voor de Grieken, iets gemeenschappelijks dat hen
verbond en uitsteeg boven de aparte stadstaten.
In deze periode bleef de connectie tussen sport en politiek zeer reeël. Zoals in de
voorgaande periode bleven er voorbeelden opduiken in de literatuur waar deze
connectie aangeduid werd. In 397 v. Chr. schrijft de orator Isokrates een speech voor
Alcibiades de Jongere waarin het volgende te lezen staat:
“About the same time my father, seeing that the festival assembly at Olympia
was beloved and admired by the whole world and that in it the Greeks made
display of their wealth, strength of body, and training, and that not only the
athletes were the objects of envy but that also the cities of the victors became
renowned, and believing moreover that while the public services performed in
Athens redound to the prestige, in the eyes of his fellow-citizens, of the person
who renders them, expenditures in the Olympian Festival, however, enhance the
city‟s reputation throughout all Greece371”
Ook de eerder vernoemde glorie van een stadstaat, wanneer deze een overwinning
behaalde in de Spelen en zo bekendheid verkreeg in de gehele Griekse wereld, wordt
hier bevestigd. We kunnen bijgevolg de beloningen die de atleten kregen van hun
stadstaat na een overwinning in de kroonspelen volledig begrijpen.
5.3.1.4. Macedonisch Griekenland
Vroeg in de 5e eeuw wil de Macedonische koning Alexander I deelnemen aan de
Olympische Spelen. De hellanodikai moesten de beslissing maken of Alexander I wel
degelijk een Griek was; hij claimde afkomstig te zijn uit Argos. De hellanodikai
besloten om de koning toe te laten en besloten zo over de „Grieksheid‟ van de
Macedonische koning. De Macedonische dynastie claimde af te stammen van
Isokrates, „Team of Horses‟, 32, vertaald door VanHook, L., „Works: Isocrates‟ The Loeb Classical
Library, Harvard University Press, Cambridge, 1986, p. 524.
371
149
Herakles en dus duidelijk Grieks te zijn. Naarmate de Macedonische dynastie steeds
sterker werd, wierp deze zich op als verdediger van de Griekse staten tegen de
barbaren372. Daarnaast nam koning Philippus II ook verschillende keren deel aan de
Olympische Spelen. Hij kroonde zichzelf tot president van de Pythische Spelen, dit
om zijn Grieksheid aan te tonen. De belangrijkste beslissing van Philippus was echter
de oprichting van een liga, geleid door hem, die samenkomsten organiseerde in de
sites van de 4 panhelleense Spelen. Nu de macht van de individuele Griekse
stadstaten gebroken was, werden de 4 sites (verder) gebruikt als symbool voor de
Griekse eenheid373. Twee jaar na zijn overwinning op Griekenland bij de Slag van
Chaeronea in 338 v. Chr., sterft Philippus II. Alexander zag Olympia als symbolische
hoofdstad van de Griekse wereld, hij publiceerde daar zijn verslagen over zijn
overwinning en maakte er Koninklijke rescripten bekend374. Miller375 heeft in de
„Anabasis‟ van Arrianus376 maar liefst 14 verwijzingen gevonden naar atletische (en
vaak ook muzikale) wedstrijden die gehouden werden tijdens de expedities van
Alexander. We kunnen besluiten dat de sportieve competites, toch op zijn minst als
vorm van entertainment, belangrijk waren binnen het leger van Alexander. Een leger
dat grote gebieden veroverde en daar de Griekse cultuur introduceerde, waaronder
ook de sportieve festivalcultuur en de gymnasiumcultuur.
We zien de Macedoniërs, die niet als geheel Grieks beschouwd konden worden,
gebruik maken van de kroonspelen en de Griekse sportieve traditie in het algemeen
om zichzelf een meer Griekse status aan te meten. Koning Philippus II maakte zelfs
gebruik van de atletische festivals om controle te verkrijgen over Delphi en de
Amphictionische Raad. Philippus herkende de waarde van de centra van
kroonspelen. Het was een middel om meer macht te grijpen. Daarnaast zag Philippus
de kansen die de festivals boden om zijn macht te consolideren. Zo richtte hij ook een
Spivey, N., 2005, pp. 193-194.
Miller, S.G., „Ancient Greek Athletics‟, 2004, p. 224.
374 Gardiner, E.N., 1967, pp. 44-46.
375 Miller, S.G., „Ancient Greek Athletics‟, 2004, pp. 196-197.
376 Arrianus was afkomstig uit Bithynië en werd geboren ca. 85-90 n. Chr.. Zijn belangrijkste werk,
„Anabasis‟ handelt over de expedities van Alexander de Grote. Aangezien hij beschikte over een
ooggetuigenverslag wordt deze bron als vrij betrouwbaar erkend, hoewel er inmiddels enkele eeuwen
verstreken waren.
372
373
150
liga op die onder zijn leiding stond. Deze kwam samen op de 4 sites van de
kroonspelen terwijl de Spelen gehouden werden377. De definitie van het Grieks zijn,
werd in deze periode beïnvloed door de taal en cultuur. De politieke vereniging van
alle onafhankelijke stadstaten was nu een feit, dus was een sterke culturele binding
nodig om hen te verenigen. Binnen dit culturele kader werd dus een grote waarde
gehecht aan de sportieve cultuur en culminatiepunt daarvan, zijnde de kroonspelen.
Hoewel de Macedonische koningen hun eigen motieven hadden, zien we dat deze
voordelig uitspelen voor de festivalcultuur. Deelname van belangrijke politici gaven
de Spelen allure, de infrastructuur op de sites van de kroonspelen werd
uitgebreid,…. Olympia, Delphi, Isthmia en Nemea bleven de plaatsen bij uitstek
waar kennis uitgewisseld werd, waar uitgebreid handel werd gedreven, waar
prominente figuren uit het rijk aanwezig waren,….
Alexander de Grote lijkt zelf nooit deel genomen te hebben aan de Spelen, hij voelde
immers minachting voor sport. Omwille van politieke beslissingen ging de site van
Olympia en het festival er toch op vooruit. Overal in Klein-Azië, Syrië en Egypte
werden stadstaten opgericht die zich richtten op de hellenistische cultuur378. Met
Alexander begint immers de urbanisatie in Asia Minor, de Levant, Egypte en Libië.
Door de komst van steden daar, werden festivals ook daar een mogelijkheid379. Na
het regeren van Alexander de Grote wordt zijn rijk onderverdeeld en zien we ook
deelnemers in Olympia toestromen vanuit deze nieuw veroverde gebieden. Het was
waarschijnlijk vanaf deze periode dat de hellanodikai de toegangscriteria deden dalen
tot de voorwaarde dat de kandidaten het Grieks begrepen. De wereld was nu immers
veranderd en indien Olympia een verdere bloei wilde kennen, kon ze zich geen
boycot van de nieuwe deelnemers veroorloven. Vooral de Ptolemaïsche dynastie leek
de smaak te pakken gekregen hebben voor de Griekse sportieve cultuur en
Alexandrië werd een grote speler op de Olympische Spelen380.
Miller, S.G., „Ancient Greek Athletics‟, 2004, p. 223.
Gardiner, E.N., 1967, p. 45.
379 Pleket, H.W., 2004, p. 2004.
380 Spivey, N., 2005, pp. 194-196.
377
378
151
5.3.1.5. Conclusie
Olympia had al vanaf het vroege begin een politieke connotatie. Het orakel zou
uitspraken gedaan hebben over militaire overwinningen of nederlagen. Het had een
militaire invloed en ontving bovendien vele waardevolle geschenken. Daarnaast
geven de opkomende Olympische Spelen het heiligdom ook extra politieke invloed.
Een overwinning in Olympia was er altijd één voor de stadstaat. Het was al vanaf het
vroegste begin een manier van de stadstaten om met elkaar te wedijveren op een
niet-militair vlak. Daarnaast gaf het ook aan verschillende individuen de kans om
zich politiek te profileren. Doorheen de geschiedenis van Olympia zien we dat het
steeds een toneel bleef voor politieke machthebbers of voor hen die zo‟n carrière
ambieerden.
We zien dat Olympia een soortgelijke rol had in de 5e en 4e eeuw v. Chr.. De
oorlogsbuiten van de verschillende stadstaten worden nog steeds aan het heiligdom
geschonken. Hoewel de stadstaten samenwerken tegen de Perzen, valt dit alles al
snel weer uit elkaar en gaan de stadstaten opnieuw met elkaar in de clinch. Olympia
blijft zijn politieke status behouden. Het bezoek van Themistokles aan de Spelen is
daar een mooi bewijs van. Het politieke oproepen tot het verenigen van Griekenland
vond dan ook plaats in Olympia, een verzamelplaats voor alle Grieken.
Koning Philippus II realiseerde zich het belang van de panhelleense festivals voor de
Grieken en maakte hier dan ook handig gebruik van. Nu de Griekse stadstaten hun
autonomie verloren hadden, reikt Philippus II de panhelleense Spelen aan ter
compensatie. Het kan gezien worden als een nieuw strijdpodium waarop de Griekse
steden met elkaar konden wedijveren. Philippus II neemt zelf deel aan de Spelen, hij
financiert gebouwen en hij richt een liga op voor de Griekse stadstaten met
samenkomsten in de 4 panhelleense centra. Hij maakt ook gebruik van zijn
Olympische overwinningen om zichzelf politiek te promoten.
152
„Alexander loved neither fame of all kinds nor recognition from everyone, unlike
his father, Philip, who acted like a sophist in his pride in the power of his
speeches, and stamped his coins with his chariot victories at Olympia. On the
contrary, when his comrades asked if he wanted to compete at Olympia in the
stadion since he was fast afoot, Alexander responded, “Yes, if my competitors are
kings”381‟
Philippus wou zich opwerpen als de man die Griekenland verenigde en het vrede
bracht. Ook Alexander koos indirect ook voor Olympia als „hoofdstad‟ van het rijk.
Het militair onmachtige Olympia lijkt me hiervoor uiterst geschikt. Het was al
eeuwenlang een symbool van een verenigd Griekenland en toch militair zwak, zodat
dit geen problemen kon opleveren voor de nieuwe heersers. Hoewel de
Macedonische vorsten enkel begaan waren met hun eigen belangen, leidt hun beleid
toch tot positieve evoluties voor de festivalcultuur, in het bijzonder voor de vier
grote panhelleense sites, Nemea, Olympia, Isthmia en Delphi. De Spelen waren
duidelijk nog in bloei op het moment dat de Romeinen de macht grepen in
Griekenland. De stadstaten waren niet langer autonoom en vochten hun geschillen
nu uit op het sportieve slagveld.
Een opvallende conclusie die getrokken kan worden, is dat Olympia enkel politiek
belang verkreeg in de Griekse wereld, omwille van de politieke onbelangrijkheid van
Elis en Olympia zelf. Pleket382 schrijft dat juist de politieke onbelangrijkheid van Elis
in de klassieke oudheid verklaart waarom de Olympische Spelen de site van
Olympia nooit verlaten hebben. Doordat Elis politiek te zwak was om een grote rol
op zich te nemen in de Griekse wereld, werd het juist een verbindingspunt, een
ontmoetingsplaats voor de Griekse steden. Elis zelf werd pas in 472 v. Chr. een stad.
Plutarchus, „Lives‟, Alexander, 4.9-11: vertaald door Miller, S.G., „„Arete: Greek sports from ancient
sources‟, 2004, p. 96. De geschriften van Plutarchus dateren uit de 1e eeuw n. Chr., maar er uitgebreid
numismatisch bewijs te vinden voor de munten die Philippus liet slaan met daarop zijn Olympische
overwinningen.
382 Pleket, H.W., 2004, pp. 401-402.
381
153
Dit uit een verzameling van verschillende dorpen. De regio was een relatief
onderontwikkelde en agrarische regio. De kans dat het regelmatig vieren van een
groot festival zou zorgen voor een te grote macht voor de organisatoren, was klein383.
De andere stadsteden bekampten elkaar om politieke macht te vergaren, maar Elis
was daarin geen grote speler en kon dus een groter, „nationaal‟ symbool worden. In
de Romeinse periode zullen de Griekse poleis niet langer de strijd met elkaar kunnen
aangaan, maar zien we dat Olympia nog steeds van politiek belang blijft en dat het
de plaats is voor de Romeinen om politieke statements te maken.
5.3.2 De politieke geschiedenis van de Griekse festivalcultuur tijdens de
Romeinse overheersing met speciale aandacht voor Olympia
5.3.2.1. Inleiding
We kunnen besluiten dat de sportieve festivalcultuur na een eeuwenlange traditie er
nog steeds goed voor stond wanneer de Romeinen de macht overnamen in
Griekenland. De politieke vereniging van Griekenland onder de hellenistische
vorsten deed geen kwaad aan de festivalcultuur, deze werd zelfs gesteund als een
verenigende factor binnen de hellenistische Rijken. Volgens Spivey384 is er lang
gedacht dat de Romeinen voor verval zorgden in Olympia vanwege van de
afwezigheid
van
verhalen,
gedichten
of
standbeelden
voor
buitengewone
Olympische overwinnaars en afgaande op de verhalen van corruptie op de Spelen
onder keizer Nero. Spivey besluit dat een onbevooroordeelde blik leidt tot de
vaststelling dat de Romeinen toch meer goed gedaan hebben voor Olympia dan het
tegenovergestelde.
In het volgend deel van mijn masterproef zal ik eerst onderzoeken wat gebeurde met
de Griekse stadstaten onder de Romeinse heerschappij. Zij organiseerden immers de
agonistische festival. Welke vrijheden hadden zij nog en welke invloed had dit op de
Appianus, „Romeinse Geschiedenis‟ – Romeinse burgeroorlog I, 99: Hoewel Appianus claimt dat Sulla
in 80 v. Chr. de 175e editie van de Olympische Spelen naar Rome verhuisde.
384 Spivey, N., 2005, pp. 194-195.
383
154
festivalcultuur? Vervolgens werp ik een blik op het beleid van de Romeinse keizers
ten opzichte van de festivalcultuur. Kenden zij hun steun toe? Probeerden zij invloed
uit te oefenen op de festivals? Na dit besproken te hebben, zal ik tenslotte kijken hoe
het de festivalcultuur verging onder de Romeinen. Dit onderzoek gebeurt vooral aan
de hand van secundaire literatuur, die ondersteund wordt door literair en epigrafisch
materiaal.
5.3.2.2. Vanaf de val van Korinthe tot de slag bij Actium
In de 2e en 1e eeuw v. Chr. heeft Griekenland economisch, moreel en sociaal zwaar
geleden onder de komst van de Romeinen en de burgeroorlogen die zij uitvochten385.
De belastingen en heffingen verzwakten de elite, bestaande uit oudere mannen,
terwijl het leger een beroep deed op de jeugdige mannen386. De nationale
heiligdommen konden het zich niet langer veroorloven om hun gebouwen te
onderhouden of om atletische festivals te financieren. In Olympia vielen de
wagenrennen weg uit het programma omdat ze te duur waren, de deelname zwakte
af en voor een eeuw lang werden geen nieuwe standbeelden opgericht om
Olympische overwinningen te vieren387. In 80 v. Chr. waren zowel Elis als Olympia
blut en konden ze zich de Spelen voor mannen niet veroorloven, toch gingen de
Spelen door. In dat jaar namen enkel de jongeren deel aan de Olympische Spelen388.
Strabo389 blijft onze belangrijkste bron wanneer we het begin van de Romeinse
overheersing in de Griekse steden willen beschrijven. We zien dat hij de
gebeurtenissen in de Griekse steden tot de Romeinse overheersing beschrijft. Hij
geeft het voorbeeld van Sinope390, een Griekse stad aan de Zwarte Zee. Strabo geeft
het idee weer van een stad met een lange voorgeschiedenis, die vervolgens een korte
periode van acuut gevaar en verstoringen kent. Hij beschrijft de waarde die gehecht
Swain, S., „Hellenism and Empire – Language, Classicism and Power in the Greek World AD 50-250‟,
Clarendon Press, Oxford, 1996, p. 3.
386 Robinson, R.S., 1981, pp. 156-157.
387 Gardiner, E.N., 1967, pp. 46-47.
388 Miller, S.G., „Ancient Greek Athletics‟, 2004, p. 225.
389 Strabo van Amaseia, geboren in 64 v. Chr., heeft als belangrijkste werk een geografie geschreven
over Griekenland in het verleden en tot het heersen van keizer Augustus.
390 Strabo, „Geografika‟, 12, 3, 11.
385
155
wordt aan de openbare gebouwen van de stad (waaronder het gymnasium) en
tenslotte bereikt hij de impact van de Romeinse kolonisatie. Strabo schrijft over
verschillende Griekse steden die te kampen hadden met externe dreigingen en
interne verstoringen in de eerste 3 decades van de 1e eeuw v. Chr.. Strabo toont
vervolgens aan hoe de steden, na een periode van onrust, terug vrede kennen onder
de Romeinse keizers en hoe de Grieken steeds bleven volhouden aan hun eigen
culturele waarden.
De Romeinen begrepen het belang van de atletische festivals voor de Grieken. Het
was op de Isthmische Spelen dat Flamininus391 de vrijheden van de Grieken
verklaarde en Mummius392 zijn overwinning vierde door een bronzen standbeeld te
schenken aan Olympia. Zoals we verder zullen zien, stemt Marcus Antonius 393 in
deze periode ook toe om verscheidene privileges te verlenen aan de atletische gilde
uit Ephese en organiseerde Caesar394 in 45 v. Chr. Spelen in Rome. Hier is echter
duidelijk te zien dat de Romeinen een ander idee hadden over het houden van
Spelen. Na 3 dagen met sportieve wedstrijden, volgde het grootste deel van het
programma. Het waren andere sportieve wedstrijden die niet op het Griekse
programma stonden. Zo werden gevechten georganiseerd met wilde beesten, een
zeeslag en werden komedies opgevoerd. Er is bijgevolg voldoende bewijs
voorhanden om te concluderen dat de Romeinen een positieve houding aannamen
tegenover de Griekse festivalcultuur. Harris395 merkt op dat de Spelen door
Romeinse politici georganiseerd werden om stemmen te ronselen. Indien de
Romeinse bevolking deze niet begreep en er geen plezier uit haalde, zouden de
Romeinse politici deze ook niet georganiseerd hebben om stemmen te winnen. De
gewone Romein had dus blijkbaar weinig tegen de Griekse atletiek en wist ook deze
vorm van entertainment te waarderen.
Appianus, „Romeinse Geschiedenis‟, IX, 4.
Pausanias, „Beschrijving van Griekenland‟, V 10, 5.
393 Kenyon, „A rescript of Marcus Antonius‟, Classical Review 7, 1893, pp. 476-478.
394 Suetonius, „Keizers van Rome‟, Caesar, 39.
395 Harris, H.A., 1972, pp. 50-51.
391
392
156
We besluiten bijgevolg dat deze periode een zwarte periode is voor Griekenland en
daardoor ook voor de sportieve festivals. Het verlies van onafhankelijkheid
tegenover de Romeinen en de uitgevochten oorlogen eisten hun tol. Op politiek vlak
zien we toch dat het Romeinse bestuur zijn steun betuigt tegenover de atletische
festivals. Hoewel hun mentaliteit hierover verschillend was, beseften ze het culturele
belang van de festivals voor de Grieken. Op dit moment bleef voor de Grieken enkel
hun cultuur over om te verdedigen en om zich te kunnen onderscheiden. Hoewel de
Romeinen schaamteloos kopieerden van de Grieken op bepaalde culturele vlakken,
zien we dat de Romeinse aard op dit vlak duidelijk verschilt van de Griekse: de liefde
voor de wrede gladiatorenspelen lag meer in hun aard.
5.3.2.3 Het Romeinse Keizerrijk
5.3.2.3.1. Inleiding
Onder keizer Augustus werd er terug vrede en welvaart gebracht in Rome en
doorheen het gehele Romeinse Rijk. De Pax Romana werd een feit. Festivals werden
in hun oude glorie hersteld, nieuwe festivals werden opgezet en sport bloeide
opnieuw, culminerend in een hoogtepunt onder keizer Hadrianus. Deze bloei heeft
twee oorzaken. Enerzijds speelt het politiek beleid van Augustus en zijn opvolgers
mee. Aan de andere kant zien we de verdere bloei van atletische festivals in het
Oosten van het Romeinse Rijk. Zij wilden zich een meer Griekse identiteit aanmeten
binnen het Romeinse Rijk.
Volgens Gardiner396 beseften de Romeinse keizers dat indien ze de loyaliteit wilden
verkrijgen van de verschillende naties in het Oosten, ze dit moesten doen door
hetgeen dat hen verenigde, de hellenistische beschaving van de verschillende
stadstaten, aan te moedigen. Finley en Pleket397 wijzen hier op het feit dat de
Romeinse keizers zichzelf niet konden handhaven op basis van de kracht van hun
legers. Vanaf 2 v. Chr. werd „pater patriae‟ onderdeel van de keizerlijke titulatuur en
Spelen boden een ideale gelegenheid voor de keizers tot paternalisme. We zullen
396
397
Gardiner, E.N., 1967, pp. 46-47.
Finley M.I. en Pleket H.W., 1976, p. 146.
157
zien dat de keizers de Spelen en de festivalcultuur over het algemeen positief
beïnvloedden.
In het artikel van Jones398 dat handelt over de Grieken onder Romeins bewind vinden
we het volgende. Zolang de Grieken zich niet verzetten tegen het Romeins bestuur
en belastingen betaalden, werden zij met rust gelaten en konden zij verder hun eigen
taal spreken en hun eigen cultuur beleven. Het Westen was onderontwikkeld en
moest nog „geromaniseerd‟ worden. Voor de Grieken was dit overbodig en de
Romeinen beïnvloedden het Oosten bijgevolg niet even veel als het Westen. Daarbij
komt dat de Romeinen de voorkeur gaven aan een zelfbesturende stad omdat dit een
stabiel en verantwoordelijke eenheid voor bestuur was. Deze stad mocht dan ook zelf
de administratie regelen, zolang er maar geen al te grote financiële kosten gemaakt
werden.
5.3.2.3.2 De Griekse steden onder Romeins bewind
In het werk van Millar399 over de Griekse steden onder Romeins bewind wordt
duidelijk dat op cultureel vlak „het overwonnen Griekenland haar overwinnaar
versloeg‟. Millar‟s verslag over de Griekse stad in de Romeinse periode behandelt de
eerste 3 eeuwen n. Chr. aan de hand van inscripties en munten. De 2 grote vragen
die hier gesteld moeten worden, zijn, ten eerste: hoe uitte de Romeinse politieke
overheersing zich in de Griekse steden? Ten tweede komen we bij de vraag: hoe
gingen de Grieken om met zowel de Romeinse gouverneurs als de politieke
instituties van de stad. We zien dat wanneer er acuut politiek en militair gevaar
dreigde voor de Griekse steden in de eerste eeuw v. Chr., dat ze bescherming of op
zijn minst de goedwil vragen van de Romeinen.
Woolf400 verklaart dat de Romeinen zich bewust waren van hun morele plichten
tegenover de door hen veroverde gebieden. Zo schaften ze de democratieën in
Jones, A.H.M., 1963, pp. 5-6.
Millar, F., „Rome, the Greek World and the East. Vol. 3 The Greek World, the Jews, and the East‟, The
University of North Carolina Press, Chapel Hill, 2006, pp. 106-112.
400 Woolf, 1994, pp. 122-123.
398
399
158
verscheidene Griekse steden af en werden oligarchieën ingevoerd opdat de rijke elite
het interne bestuur over de stad verkreeg. De keizers die later aan de macht kwamen
kiezen dan weer voor lichte aanpassingen. Op politiek vlak is de invloed van de
Romeinen niet te ontkennen en kunnen we spreken van romanisering.
De Griekse steden konden een verdrag aangaan met de Romeinen en daaruit
verschillende voordelen halen, zoals vrijstelling van de jurisdictie van de
gouverneur, of vrijheid van Romeinse belastingsheffing. Verder was er nog de status
van Romeinse kolonie, wat automatisch een vrijstelling inhield van alle vormen van
directe belasting. In de tijd van Augustus kenden nog maar weinig Griekse steden de
status van kolonie. De Romeinen oefenden hun invloed echter vooral uit door
nieuwe steden te stichten in Griekenland. Dit werd zowel door de keizers als door
afhankelijke koningen gedaan. Deze hadden meestal een Grieks-Latijnse naam en
worden het beste gekwalificeerd als „Grieks-Romeinse‟ steden, omdat ze ook enkele
Romeinse kenmerken bezaten zoals de typische Romeinse theaters, tempels die op
een verhoogd podium stonden en soms zelfs amfitheaters401.
Op politiek vlak, waar we zouden verwachten dat de Romeinse stempel het diepste
werd gezet, viel de invloed behoorlijk mee. Volgens Jones vonden er geen grote
aardverschuivingen plaats402. De poleis werden op politiek vlak ingedeeld in de
magistraten (archontes), de raad (boulé) en het volk (demos). De raad werd nu
meestal gevormd door de elite, die voor het leven benoemd werden. Er kwamen
veelal oligarchische regimes aan de macht in de steden403. Onder het Romeinse
bewind steunde het stadsleven vooral op de elite en hun evergetisme, meer dan op
de geïnde belastingen. Het is op deze wijze dat de verscheidene gemeenschappen
welvaart kenden in de 2e eeuw n. Chr.404.
Millar, F., 2006, pp.113-117.
Jones, A.H.M., 1963, pp. 5-6.
403 Millar, F., 2006, p.118.
404 Millar, F., „Rome, the Greek World and the East. Vol. 2 Government, Society, and Culture in the Roman
Empire‟, The University of North Carolina Press, Chapel Hill, 2004, pp. 338-339.
401
402
159
Ik wil erop wijzen dat de rivaliteit, zijnde de Griekse poleis eeuwenlang politiek de
strijd aangingen met elkaar, onder de Romeinen zou ophouden te bestaan. De
politieke zeggenschap over de externe zaken van de Griekse poleis verdween
compleet in het strak georganiseerde Romeinse Rijk. Een buitenlandse politiek was
niet langer nodig, de Romeinen hadden nu de touwtjes in handen. Bovendien zorgde
de Pax Romana voor bijna 2 eeuwen relatieve politieke rust binnen het Rijk. Dit
zorgde tot op een zekere hoogte voor een uitholling van de politieke functies, ze
verwerden tot titels zonder inhoud. Oorlog was een dagdagelijkse bezigheid voor de
Griekse poleis geweest. Niemand in de Griekse steden hoefde zich daar nog bezig
mee te houden. De steden hadden enkel nog zeggenschap over interne zaken,
waardoor het organiseren van festivals belangrijker werd. Op militair vlak was
immers geen glorie meer te verdienen. Het sportieve podium werd daardoor
aantrekkelijker. Verder in dit hoofdstuk worden de atletische gilden besproken. We
zullen daar zien dat de Romeinse keizers toestemming moesten geven om atletische
festivals op te starten. Verder benoemden ze ook xystarchen, zijnde presidenten van
atletische gilden die toezicht hielden op atletische festivals in een bepaalde stad of
regio. Op deze manier zullen de keizers controle verkrijgen over de Griekse
sportwereld.
De hellenistische cultuur in het Oosten werd door de Romeinen gestimuleerd405. De
eenheid en trouw van het Oosten kon verzekerd worden door middel van de
panhelleense festivals. De Spelen hadden dus een politiek belang gekregen binnen
het Rijk. Misschien zouden we zelfs kunnen zeggen dat hun politiek belang groter
geworden was, ook vanuit Romeins standpunt. De festivalcultuur werd gestimuleerd
door de Romeinen om eenheid en vrede in het Rijk te bewaren. Deze functie hadden
de Spelen pas gekregen onder de hellenistische vorsten. Daarvoor was er immers
geen sprake van een politiek verenigd Griekenland. De Griekse cultuur werd dus
voorop geschoven ter compensatie van het verlies aan politieke vrijheid. Woolf406
noemt in dit verband Plinius de Jongere. Deze beschrijft de ideale Romeinse
405
406
Jones, A.H.M., 1963, pp. 18-19.
Woolf, 1994, pp. 124-125.
160
gouverneur als iemand zich correctief opstelt: wanneer de Griekse steden te grote
financiële uitgaven deden, was het de taak van de Romeinse gouverneur om hier
tegenin te gaan, zodat het goede van de Griekse beschaving behouden zou blijven.
Hij ziet de Romeinen als politieagenten van de Griekse steden. Dit vanuit de wens
van de Romeinen om hun mores op te leggen aan de rest van de wereld. Op politiek
vlak volgde een romanisering, met als voorbeeld het vervangen van de democratieën
door oligarchieën. Dit had niet noodzakelijk een negatieve invloed op cultureel vlak.
5.3.2.3.3 De Romeinse keizers en de Griekse festivalcultuur
Keizer Augustus lijkt een oprechte interesse in sport gehad te hebben407, iets wat
ongewoon was voor een Romein. Zelfs voor zijn benoeming tot keizer had hij
interesse getoond: onder zijn invloed werd de tempel van Zeus en andere gebouwen
in Olympia hersteld. Het festival herwon zijn vroegere populariteit. Onder patronage
van de keizers werden nieuwe gebouwen opgericht, richtten de overwinnaars in de
wedstrijden opnieuw votiefstandbeelden op, werden de wagenraces opnieuw
gehouden en dongen de leden van de keizerlijke familie er mee naar de kroon. Ook
in Delphi, het verwoeste Korinthe en in Isthmia herwonnen de Spelen hun oude
glorie. Onder Romeins patronage werden de Spelen uit deze zwarte periode
getrokken en werden een tweede adem ingeblazen. Terwijl de oude, panhelleense
Spelen er terug bovenop kwamen, bloeiden er in Griekenland, Asia Minor en zelfs in
Italië nieuwe Spelen op. Een bekend voorbeeld is het Actische festival in Nicopolis,
een vijfjaarlijks festival dat door Augustus opgericht werd om te concurreren met de
Olympische Spelen. Dit om de overwinning op Marcus Antonius en Cleopatra in 31
v. Chr. in Actium te herinneren408. Dit is een mooi voorbeeld van de Romeinse
aemulatio, het aantonen dat zij elementen uit de Griekse cultuur kunnen overnemen
en er beter in zijn dan de Grieken zelf, het proberen overtreffen van de Grieken in
hun eigen cultuur.
407
408
Suetonius, „Octavianus‟, 45.
Gardiner, E.N., 1967, p. 47-48 en Harris, H.A., 1972, pp. 54-55.
161
Volgens Gouw409 wordt het de laatste drie decennia steeds duidelijker dat de
sportcultuur tijdens de Romeinse keizertijd een bloei kende „die de vergelijking met het
vaak geïdealiseerde klassieke tijdvak moeiteloos kan doorstaan410‟. De basis hiervan werd
gelegd tijdens het principaat van Augustus. Zijn innovatieve optreden zou de GrieksRomeinse sportcultuur van nieuwe impulsen voorzien hebben. Hij schiep het kader
waarbinnen het beleid van veel van zijn opvolgers vorm zou krijgen. König411 schrijft
dat de imperiale cultus412 één van de meest belangrijke drijvende krachten was
achter de enorme expansie van het Griekse festivalprogramma.
Naast Augustus zijn er nog andere keizers te vinden die het patronage van de
Griekse sporten op zich wilden nemen. Zo nam Tiberius deel aan de paardenrace in
de Olympische Spelen, dit nog voor zijn keizerschap413. De Eleërs maakten er de
gewoonte van potentiële en feitelijke Romeinse patrones te belonen met een
standbeeld in Olympia. Deze eer viel te beurt aan keizer Tiberius 414 en zijn
geadopteerde zoon, Germanicus Het toont hun positieve ingesteldheid tegenover de
Griekse sport aan415. Suetonius416 stelt dat Caligula bokswedstrijden toevoegde aan
gladiatorenspelen in Rome en zelf Spelen organiseerde in Syracuse en Lyon417.
Zelfs de deelname van Nero aan verschillende Griekse sportieve festivals, wordt
herzien. Nero onderneemt een tocht van bijna anderhalf jaar naar Griekenland. Hij
neemt daar deel aan de muzikale wedstrijden van bijna alle Griekse festivals. Hij
won meer dan 1800 prijzen op deze festivals. Hij werd op zijn tour begeleid door
ambtenaren en helpers die het applaus voor hem moesten leiden en zich nuttig
moesten maken in het theater418.
Gouw, P., 2006, p. 211.
Ibid, 2006, p. 211.
411
König, 2005, pp. 164-165.
412 Dit was deels waarheid omdat de Romeinse keizers controle wilden verkrijgen over de Griekse
festivalcultuur, aangezien deze een aanzienlijke hap nam uit het budget van de steden.
413 Ol. Ins., 220.
414 IVO, 220.
415 IVO, 221.
416 Suetonius, Gaius, XVIII, XX.
417 Harris, H.A., 1972, pp. 59-60.
418 Weigall, A., „Nero – The singing emperor of Rome‟, G. P. Putnam‟s sons, New York, 1930, p. 355-357.
409
410
162
„However, these incursions into the arts at Rome did not satisfy him for long,
and he soon headed for Greece. His main reason stemmed from the fact that the
Greek cities which sponsored regular musical contests had adopted the policy of
sending to him every prize for kithara-playing. He always accepted these prizes
with great pleasure, giving the representatives of those cities the earliest audience
of the day and invitations to private dinners. When the meal was over, they
would beg Nero to sing and then applaud his performance resoundingly. This led
him to say: “Only the Greeks are worthy of my genius, for they really listen to
the music.” So he sailed of to Greece and, having landed, made the rounds of all
the festivals. Most contest were held only at long intervals, but he ordered them
all to be held during his visit even if it meant repeating them after an irregular
interval. He broke tradition at Olympia by the introduction of a music contest in
the athletic games.419‟
De tegenstanders van Nero in Rome keerden zich tegen het promoten van sport en
gymnasia in Italië. Nero werd ook beschuldigd van het stelen van verschillende
standbeelden uit Olympia. Elke stad van enige grootte kondigde een muzikaal
festival aan en nodigde Nero hierop uit. De keizer aanvaardde de uitnodigingen. In
Olympia waren voor Nero geen muzikale Spelen, dus eiste hij dat deze ingesteld
werden. Verder viel het festival niet samen met het bezoek van de keizer en moest
het bijgevolg vroeger georganiseerd worden, zodat Nero deel kon nemen. Tenslotte
nam hij in Olympia deel aan de wagenrennen met 10 paarden. Nero bestuurde zelf
de wagen. Wanneer hij verloor doordat zijn wagen kantelt, zien we dat de
scheidsrechters in Olympia hem toch aanduiden als overwinnaar420. Deze
berichtgeving zorgde ervoor dat lange tijd gedacht werd dat Nero een uitsluitend
negatieve invloed had op de Griekse festivalcultuur. Archeologisch werk echter,
Suetonius, „Keizers van Rome‟, Nero 22-24: vertaald door Miller, S.G., „Arete: Greek sports from ancient
sources‟, 2004, p. 163.
420 Weigall, A., 1930, p. 359.
419
163
heeft aangetoond dat Nero een vrijgevig schenker was voor de sportieve cultuur in
Griekenland. Zo financierde hij een clubhuis voor atleten in Olympia421. Verder
richtte hij ook de Neronia op in Rome, een Grieks festival met zowel sportieve
wedstrijden als wedstrijden in de kunsten422.
Domitianus op zijn beurt richtte de Capitolia op voor Rome‟s belangrijkste godheid,
Jupiter Capitolinus. De beste Griekse atleten werden aangetrokken en het festival
werd in prestige gelijk aan de 4 Griekse kroonspelen en overschaduwde zo de Actia
van Augustus. Verder voorzag Domitianus Rome van haar eerste permanent
stadium423.
„Ook stelde hij ter ere van Jupiter Capitolinus een vierjaarlijks festival in
bestaande uit drie onderdelen: declamatie, ruitersport en atletiek, met heel wat
meer prijzen dan tegenwoordig. Er waren namelijk ook wedstrijden in het
voordragen van Grieks en Latijns proza en behalve zangers die bij de citer
zongen, waren er citerspelers die een koor begeleidden en solisten op dat
instrument. Aan de loopwedstrijden in het stadion deden ook meisjes mee.424‟
Trajanus‟ mening over de Griekse sportiviteit wordt duidelijk in zijn brieven aan
Plinius425. Deze was toen gouverneur van Bithynië en vroeg advies aan Trajanus in
verband met Nicaea. De stad wou hun gymnasium heroprichten op zo‟n grote schaal
dat ze het zich niet konden veroorloven. Hier zien we dat Trajanus antwoordde:
„these wretched Greeklings are mad about their gymnasia426‟. Hij vertegenwoordigt hier
dus de pragmatische Romein die de Griekse cultuur maar moeilijk weet te vatten.
Spivey, N., 2005, pp. 195-197.
Harris, H.A., 1972, p. 61.
423 Suetonius, „Keizers van Rome‟, Domitianus, IV, 4.
424 Suetonius, „Keizers van Rome‟, Domitianus, IV, 4: vertaald door Den Hengst, D., „Suetonius. Keizers
van Rome‟, Athenaeum- Polak & Van Gennep, Amsterdam, 2006, p. 447.
425 Plinius de Jongere werd door Keizer Trajanus aangesteld als gouverneur van de provincie BithyniëPontus in 110 n. Chr.. De briefwisseling tussen keizer Trajanus en Plinius is bewaard gebleven.
426 Plinius de Jongere, „Brieven‟ 10, 39, 40, vertaald door Harris, H.A., 1972, p. 62.
421
422
164
Zijn opvolger, Hadrianus, is dan weer de keizer die de grootste toewijding aan de
Griekse cultuur toont. Hij steunde de wereld van de Spelen en richtte in 131 of 132
een soort panhelleense unie op binnen het keizerrijk. Als centrum koos hij Athene.
Hij had het echter niet erg begrepen op de Olympische Spelen en om zijn unie kracht
bij te zetten richtte hij panhelleense en isolympische Spelen op in Athene. Hadrianus
zag Athene als het ware Griekse centrum en niet het geïsoleerde en politieke
betekenisloze Olympia427. Toch zullen we zien dat Hadrianus niet slaagt in zijn opzet
en dat de Olympische Spelen superieur bleven. Keizer Antoninus Pius daarentegen
steunde eerder de bouw van openbare gebouwen en was niet begaan in het
oprichten van festivals428. Er werd immers gevreesde dat de festivals de burgerlijke
fondsen konden doen kelderen. Marcus Aurelius stond op zijn beurt ook bekend als
een liefhebber van de Griekse sport. Zo lezen we in de Scriptores Historiae
Augustae429 dat Marcus Aurelius hield van boksen, worstelen en lopen en dat hij
bekwaam was in balspelen en jagen.
De faciliteiten voor de atleten en de toeschouwers in Olympia werden aanzienlijk
verbeterd, maar ook het ethos van de Spelen bleef behouden. Het werd zelfs
uitgebreid. Zoals te zien is in Pausanias‟ geschriften, is de ijverige „Helleense‟ basis
van de Spelen bewaard gebleven en lijkt deze in de 2e eeuw n. Chr. zelfs sterker dan
ervoor. Tenslotte werd ook de deelname in Olympia meer kosmopolitisch dan ooit
tevoren. Spelen in de stijl van Olympia werden georganiseerd in Napels en in andere
Italiaanse steden. Toch kwamen de deelnemers van de Olympische Spelen vooral uit
de oostelijke Romeinse provincies. Met keizerlijke toestemming werd het
Olympische festival ook gekopieerd430 in steden zoals Alexandrië, Antiochië in Syrië,
Efese, Sidon, Smyrna en Tralles. Deze Spelen droegen de naam en het handelsmerk
van de Olympische Spelen, maar er werd steeds verduidelijkt in welke stad deze
plaats vonden431.
Finley M.I. en Pleket H.W., 1976, p. 148.
SIG³ 850.
429 Scriptores Historiae Augustae, „Marcus Aurelius‟, IV, 9.
430 d.w.z.: isolympische Spelen
431 Harris, H.A., 1972, p. 62.
427
428
165
De keizers speelden een belangrijke rol in het leven van de Griekse provincialen. Op
zijn minst een groot deel van de cultusactiviteiten werd niet enkel aan de goden
gericht, maar werd ook tot de keizer gericht. Niet enkel op godsdienstig vlak, maar
ook op sportief vlak drukten de keizers hun stempel. Zij besloten tot het oprichten
van kroonspelen, maar ze waren ook aanwezig in de naam van het festival, hun
portret werd gedragen in de stoet, in standbeelden,…432. Naast het opleggen van
regels, was het ook de rol van de keizers om gunsten, uitzonderingen en
vrijstellingen te verlenen. Dit meestal gedaan na verzoek van individuen of groepen.
De keizers gaven vaak, maar niet onwillekeurig, toe aan deze verzoeken433. Waar het
bij ons op aankomt is dat de keizers toestemming gaven en soms financieel
bijdroegen aan het oprichten van sportieve festivals. Daarnaast zien we dat keizers
de atleten en trainers ook enkele vrijstellingen zal gunnen. Dit wordt behandeld in de
casus over de atletische gilden. Daar zullen we zien, zoals Woolf434 zegt, dat de
Romeinse keizers vooral handelden vanuit hun eigen, Romeinse prioriteiten. De
Griekse sportieve cultuur werd over het algemeen gesteund, maar tegelijkertijd
wensten de keizers er controle over uit te oefenen.
Millar, F., 2004, pp. 300-301.
Millar, F., 2004, pp. 338-339.
434 Woolf, G., 1994, pp. 133-134.
432
433
166
5.3.2.3.4 Festivalcultuur in de Griekse steden onder Rome
“Year 148 [of the provincial era of Macedonia, A.D. 1]
The city magistrates, after a preliminary resolution by the members of the
council, and assembly of the people being held, declared before the people:
Since Apollonios son of Apollonios son of Kertimos, being a good man and
deserving of every honor, having accepted spontaneously the priesthood of Zeus
and Rome and Caesar Augustus divi filius, has exhibited so much nobility, living
up to the high reputation of his ancestors and of his own virtue, as to omit no
excess of expenditure on the gods and the native city, providing from his own
resources throughout the year the sacrifices offered monthly by the city to Zeus
and Caesar Augustus; and has also offered all manner of honour to the gods, and
provided for the citizens feasting and lavish entertainment, similarly dining the
whole populace, both en masse and by triklinia, and organising the procession at
the festival so as to be varied and striking, and putting on contests in honour of
Zeus and Caesar Augustus in elaborate and worthy style… has shown his
generosity to his fellow citizens by asking from the city leave to take over the
public sacrifices offered during the festival to Zeus, Caesar Augustus, and the
other benefactors, and has provided them at his own expense; and having
sacrificed oxen had entertained each of the citizens during the whole festival, by
triklinia and on a mass basis, and made the most lavish distributions to the
tribes, so that, wherever they wished to take their pleasure, they did so by his
grace. Not only has he spared no expense, but he has had a statue of Caesar made
at his own cost, and has offered it as a permanent memorial of the beneficence of
Augustus to all mankind; he has thus provided an additional ornament for his
native city, and for the god the appropriate honour and favour.
For these reasons it seems appropriate to the council and people to praise
him for the enlightenment of his spirit and of his generosity towards his native
city, to crown him with a wreath and to vote a stone image of himself, of his
167
father Apollonius and his mother Stratto; to set up the statues and the decree in
whatever place in the agora the agonothetes chooses, in order that other citizens
might be rendered eager to seek honour and to contribute generously to their
native city.
When the decree was voted (by the assembly), Apollonius accepted the
honour and the gratitude of his homeland, but relieved the city of the expense.
It was voted on the 14th of Diasos.435”
Deze inscriptie uit Kyme, een Griekse stad in Euboea, toont aan dat de essentie van
de Griekse stad bewaard bleef. Het evergetisme bleef een essentieel onderdeel
binnen het Griekse stadsleven. Apollonius zorgde voor offers aan de goden, voor
feestmaaltijden voor het volk en het organiseren van processies en wedstrijden. Alle
belangrijke waarden van het Griekse gemeenschapsleven zijn hier terug te vinden.
Het evergetisme, religie, de sportieve component, het belang van het publieke
schrijven, de politieke structuur met de magistraten, de raad en het volk. Deze
waarden waren voor de Grieken al eeuwenlang belangrijk en de Romeinse
overheersing heeft hier klaarblijkelijk weinig invloed op. We zien wel dat de
Romeinse keizer nu aanwezig werd in de Griekse steden. Hoewel hij waarschijnlijk
nooit fysiek aanwezig was in deze stad, werd hij toch steeds vermeld. De Griekse
steden erkenden zijn bestaan, Rome was dus steeds aanwezig in de Griekse steden.
Zo staat er ook een standbeeld van de keizer in de stad. Toch bleef de keizer steeds
op een zekere afstand. Millar436 wijst erop dat deze inscriptie typerend is voor de
epigrafische uitdrukking van de Grieken in de volgende 3 eeuwen. We zien dus dat
de Romeinse overheersing en het beleven van de eigen culturele waarden geen
tegengestelden waren.
Later werden de leidende families in de Griekse steden het Romeinse burgerschap
gegund en geleidelijk aan werd dit verder uitgebreid, totdat onder de Constitutio
Antoniniana van keizer Caracalla het Romeins burgerschap werd gegeven aan de
435
436
SEG XXXII, no. 1243, vertaald door Millar, F., 2006, p. 126.
Millar, F., 2006, p. 126.
168
inwoners van het gehele rijk. Ook dit zorgde er volgens Millar voor dat de Griekse
stad uiteindelijk omgevormd werd tot een Grieks-Romeinse stad437. Dit naast de
bouwwerken gerekend die de Romeinen exporteerden naar het Oosten, zoals de
badhuizen.
De stichting van nieuwe steden en het steeds uitbreiden van het Romeins
burgerschap had volgens Millar438 geleid kunnen hebben tot een geheel verlies van
de historische identiteiten van de Griekse steden. Of in het tegendeel, zou het geleid
kunnen hebben tot een duidelijke ideologische weerstand en de herbevestiging van
de eigen identiteit. Millar merkt op dat beide uitersten geen waarheid geworden zijn.
De Romeinen hadden de Griekse steden geprivilegieerde statussen gegeven en een
echte revolte tegen de Romeinen vond niet plaats. Uiteindelijk besluit hij dat de
Grieken op cultureel vlak de Romeinen hebben ingenomen. De tekenen van een echt
verlies aan cultuur zijn zeer miniem. Hedendaagse werken439 tonen juist aan dat
onder de Romeinse overheersing er een herbevestiging was van de historische en
mythologische identiteit van de Griekse stad. Dit niet zozeer een reactie tegen de
Romeinen.
Deze herbevestiging van het Griekse culturele leven werd vooral gestimuleerd door
de lokale heersende klasse. Dit was een klasse waarin het Romeinse burgerschap al
snel wijd verspreid was. Blijkbaar beïnvloedde het Romeins burgerschap de elite niet
om hun eigen levenswijze en waarden te blijven promoten. Er zijn twee
uitzonderlijke voorbeelden die deze stelling ondersteunen.
Millar, F., 2006, p.128.
Millar, F., 2006, pp.127-129.
439
Rogers, G.M., „The Sacred Identity of Ephesos: Foundation Myths of a Roman City‟, Routledge, Londen
en New York, 1991, pp. 136-140, Millar, F., 2006, p. 130 en M. Wörrle, „Stadt und Fest im kaiserzeitlichen
Kleinasien: Studien zu einer agonistischen Stiftung aus Oinoanda‟, Vestigia 39, München, 1988, pp. x + 268.
437
438
169
EPHESE
In het werk van Rogers440 lezen we over de oprichting van de stichting Vibius
Salutaris, in 104 n. Chr.. Vibius Salutaris was een Romeins burger en behoorde tot de
equestriale orde. Zijn stichting organiseerde een processie doorheen de stad. Daarin
werden beelden gedragen van keizer Trajanus en zijn vrouw, Plotina. Verder werden
ook schilderijen en dergelijke getoond die de Senaat, de ridderstand en het Romeinse
volk symboliseerden. Het belangrijkste element in de processie bleef echter de godin
Artemis, de belangrijkste godheid van Ephese en de Ionische afbeeldingen staken
overal bovenuit in het hart van de processie. De processie startte in de sfeer van
nieuwe, Romeinse gebouwen (waar geen halt gehouden werd) en eindigde in de
buurt met de oudere infrastructuur, die het verleden van Ephese terug dichterbij
bracht. De volgende conclusie is hieruit te trekken: Vibius Salutaris wou ten tijde van
een groeiende romanisering aantonen, dat er binnen de elite de wens was om de
Griekse identiteit te herbevestigen. Ze wilden de lange geschiedenis van Ephese in de
verf zetten. Dit betekent niet hetzelfde als een tweedeling veroorzaken tussen het
Griekse verleden en het Romeinse heden. Een ander artikel van Rogers441 handelt
over de raad van Ephese onder de Romeinse keizers. Daar komt hij tot het besluit dat
de stad erg veel interne autonomie bezat tegenover de Romeinse overheersing. Zo
konden ze bijvoorbeeld beslissen over decreten om burgers te eren en zelfs over meer
essentiële zaken, zoals de watertoevoer voor de stad.
De impact van de Romeinse overheersing was dus in het geval van Ephese niet al te
groot. De inwoners hadden zelf nog steeds vrij veel te zeggen over het bestuur van
de stad. Ook op cultureel gebied werd de eigen identiteit niet vergeten, maar bleef
deze op de eerste plaats komen. De elite trachtte in Ephese het eigen Griekse
verleden te integreren met de dagelijkse realiteit. Zo zien we opnieuw dat de
Romeinse keizers geïntegreerd werden in hun culturele activiteiten, maar zeker geen
Rogers, G.M., 1991, pp. 136-140, Millar, F., 2006, p. 130 en Hoskins Walbank, M., „Review: The
sacred identity of Ephesos‟ in Phoenix, Vol. 48, Nr. 1, 1994, pp. 89-91.
441 Rogers, G.M., „The Assemby of Imperial Ephesos‟, in Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 94,
1992, pp. 224–228.
440
170
hoofdrol speelden. De essentie van hun identiteit bleef dus nog steeds bewaard en de
elite dacht hier duidelijk over na. Daarbij komt dat Rogers442 nog verscheidene
soortgelijke oprichtingen opsomt zoals in Almoura door P. Aelius Menekrates, in
Ilion door Hermias of in Oenoanda door C. Iulius Demosthenes. De processie die
opgezet werd in Ephesos was dus geen alleenstaand geval.
OENOANDA
Naast het voorbeeld van Ephese, dat aantoont dat de Romeinse overheersing niet het
einde betekende voor het Griekse culturele leven, bekijken we hier een even
belangrijk voorbeeld, Oenoanda. Deze stad werd reeds eerder besproken, maar ik
zou het hier graag even ophalen. We zien dat het werk van Wörrle443 over Oenoanda
ons een voorbeeld geeft op het vlak van sportieve festivals. Door het oprichten van
verscheidene Spelen herbevestigen de steden dat ze kiezen voor de Griekse cultuur
onder de Romeinse overheersing.
Millar444 maakt het belang van het werk van Wörrle445 over Oenoanda duidelijk. Het
ligt in het feit dat wij vandaag de mogelijkheid heeft gekregen om een geografische
verdeling van de festivals en een plaatsing op de kalender kunnen construeren.
Volgens Millar kunnen we de wereld van de Griekse steden bijna definiëren aan de
hand de plaatsen waar er sportieve festivals gehouden werden. Er waren Spelen in
Egypte, Italië, Griekenland, geheel Klein-Azië, in Massilia (het hedendaagse
Marseille),…. Naast dit algemene belang van de inscripties uit Oenoanda, is het hier
nog belangrijker om op enkele andere feiten te wijzen.
Zo is het C. Iulius Demosthenes, een Romeins burger nota bene, die in Oenoanda een
vierjaarlijks sportief festival opzet met toestemming van de Romeinse keizer
Hadrianus (117-138 n. Chr.). We vinden hier opnieuw de aanwezigheid van de
Rogers, G.M., 1991, pp. 186-187.
M. Wörrle, 1988, pp. x + 268.
444 Millar, F., 2006, p. 130.
445 M. Wörrle, 1988, pp. x + 268.
442
443
171
keizer. De agonothetes moest een gouden kroon dragen, samen met de portretten van
keizer Hadrianus en hun voornaamste godheid, Apollo. Wörrle446 ziet de combinatie
van de gouden kroon met de beide portretten als een teken van de Grieks-Romeinse
geloven en gewoonten die het collectieve leven vormden van de Griekse stad in deze
keizerlijke periode. De inscripties uit Oenoanda tonen aan dat deelnemers uit andere
steden niet geweerd werden, maar dat ze juist de overgrote meerderheid vormden
van de deelnemers voor de grotere prijzen. De lokale deelnemers werden niet
beloond met prijzen, maar kregen een kleine geldsom omwille van hun deelname.
Mitchell447 stelt dat de competitieve festivals al centraal stonden in het religieuze en
culturele leven van de Grieken vanaf de vroegste tijden. Toch zegt hij dat het
bediscussieerbaar is of hun belang toenam wanneer andere elementen uit het
burgerlijke leven verdwenen en/of veranderden. In de beginjaren van de Romeinse
overheersing werden de steden nog veel vrijheid gelaten, maar vooral vanaf het
regeren van keizer Augustus verdween deze politieke onafhankelijkheid snel. De
Romeinen bemoeiden zich met de financiële affaires van de steden en wilden verder
veiligheid en directe politieke controle over Griekenland. De lokale evergetische
ambities werden voornamelijk omgezet in het financieren van openbare gebouwen.
Voor de Romeinse overheersing was het onafhankelijkheid en autonomie die de
steden definieerde. Onder het keizerrijk werd de status bepaald door de openbare
gebouwen en agonistische festivals, met andere woorden, culturele kenmerken.
Tijdens het regeren van keizer Hadrianus was het financieren van openbare
gebouwen zeer populair, maar het organiseren van wedstrijden en festivals was toen
een populair alternatief om individueel en stedelijk prestige te vergaren. Een mooi
voorbeeld hiervan is het festival dat opgezet werd door Demosthenes in Oenoanda.
Mitchell stelt verder dat vanaf keizer Hadrianus de festivals de bovenhand kregen op
het financieren van openbare gebouwen.
Millar, F., 2006, p. 128.
Mitchell, S., „Festivals, games and civic life in Roman Asia Minor‟, Journal of Roman Studies 80,
1990, pp. 189-190.
446
447
172
5.3.2.3.5 Het einde van de Griekse sportieve festivalcultuur
De Severische periode kende een grote bloei in het oprichten van agonistische
festivals. Deze waren even populair als de oprichting van openbare werken die de
oosterse steden veranderden, tussen het regeren van Hadrianus en Marcus Aurelius.
Zowel nieuwe kroonspelen als gewone Spelen werden opgericht448. Mitchell
vermeldt dat reeds Maecenas Augustus waarschuwde de steden te beperken in hun
uitgaven. In de Severische periode stelt Cassius Dio449 een programma voor met een
voorzichtige administratie, dat waarschuwt voor overbodige burgerlijke uitgaven
aan zowel gebouwen als festivals450.
In de derde eeuw werden er nog meer kroonspelen opgericht. Er was in de 3e eeuw
epigrafisch en numismatisch bewijs voor Spelen in overvloed en dit kende een piek
onder keizer Gordianus III451. Mitchell merkt op dat de keizers toestemming gaven
tot het oprichten van kroonspelen. Het was een gift van de keizer aan een stad, die
soms samen ging met een geldschenking. De keizers gebruikten geld uit de staatskas
om deze festivals op te zetten. Dit principe kan, volgens Mitchell omschreven
worden als en keizerlijk gesponsorde Griekse renaissance. We kunnen de viering van
Spelen in het midden van de 3e eeuw bijgevolg zien als een poging om de burgerlijke
achteruitgang tegen te gaan. Dit idee stemt weinig overeen met de patronen van
keizerlijk bestuur, vooral wanneer de staatkas er slecht aan toe is. Mitchell zegt dat
de meest waarschijnlijke conclusie die te trekken valt, is dat het burgerlijk
patriottisme steeds levendig bleef. Rond 250 n. Chr. vernielden de Grieken, onder
druk van de Sassanieden452, vele openbare gebouwen om bouwmateriaal voor
versterkingen te verkrijgen. Het oprichten van openbare gebouwen moest in deze
Mitchell, S., 1990, p. 190.
Cassius Dio was een Grieks senator die naast zijn politieke carrière ook een Romeinse geschiedenis
schreef vanaf het oprichten van de stad tot 229 n. Chr..
450 Cassius Dio, „Romeinse Geschiedenis‟, LII, 30.
451 Gordianus III was Romeins Keizer van 238-244 n. Chr..
452 De Sassanieden waren een Perzische dynastie die rond het midden van de 3e eeuw n. Chr. de
Griekse wereld bedreigden.
448
449
173
periode definitief onderdoen voor het oprichten van festivals. Het was een goed
alternatief en was geen verraad aan de Griekse cultuur453.
De Spelen zelf kenden hun ondergang door de opkomst van het Christendom. De
culturele traditie van de Grieken stierf echter maar moeilijk. De Olympische Spelen
kenden hun einde door de uitvaardiging van edicten vanuit Constantinopel, het
„nieuwe Rome‟. We kunnen keizer Constantijn als schuldige aanwijzen. Hij was de
eerste Romeinse keizers om het Christendom officieel te tolereren en aan te
moedigen. Latere christelijke keizers kwamen steeds meer onder invloed te staan van
machtige bisschoppen, die niet tolerant stonden tegenover culten. Zij bestempelden
de culten als „heidens‟ of „ketters‟. Onder het regeren van Theodosius I (379-395 n.
Chr.) worden Olympia en vele andere Spelen geviseerd. In 380 maakt Theodosius I
het Christendom tot staatsgodsdienst van het Byzantijnse rijk. Edicten uit 391 en 392
verboden praktijken zoals offeren, plengoffers, kransen en vergoddelijking.
Archeologische opgravingen tonen aan dat de priesters in Olympia weigerden
gehoor te geven aan deze edicten, tenminste tot het edict hernieuwd werd onder het
gezag van Theodosius II. De Christenen stonden negatief tegenover elke versie van
polytheïstisch heidendom. Behalve enkele klachten tegenover het narcisme en de
nutteloosheid van de sport en de afkeer van naaktheid, was er niets in het christelijke
geloof om het beoefenen van sport actief te ondermijnen. We zien zelfs dat de vroege
christelijke auteurs metaforen uit de sportwereld gebruikten om hun helden, die
strijden voor het christendom, te beschrijven. De vroegere christenen probeerden zo
de sportieve festivalcultuur te accultureren binnen hun religie. Mitchell verklaart dat
als het juist is om de atletische festivals te zien als het belangrijkste embleem van
hellenisme in de 3e eeuw het niet verwonderlijk is dat de Christelijke kerken de taal
en terminologie van de Spelen overgenomen hebben om een alternatief aan te bieden
voor de heidense Griekse cultuur454. Het is echter onmogelijk om een duidelijk beeld
te schetsen over dit onderwerp in het midden en op het einde van de 3e eeuw. Te veel
vragen blijven nog onbeantwoord455.
Mitchell, S.,1990, pp. 190-191.
Mitchell, S., 1990, p. 191.
455 Mitchell, S., 1990, p. 193.
453
454
174
Millar benadrukt de uitzonderlijke stabiliteit, of ossificatie van de cultuur en
waarden die de Grieken bewaarden en verdedigden onder Romeins bewind.
Uiteindelijk voorzag de Griekse stad nu de belangrijkste vorm van identiteit voor
zo‟n 30 miljoen mensen. Deze steden worden gekarakteriseerd door een groei in
omvang, architecturele versiering en stedelijke faciliteiten zoals aquaducten. Volgens
Millar wordt de meer uitgebreide eenheid tussen de steden aangetoond door de
cyclus van sportieve en muzikale festivals456. Millar dicht de sportieve festivalcultuur
dus een belangrijke rol toe om de Grieken te verenigen. De opkomst van het
Christendom en latere invasies betekende het einde van de Griekse steden zoals die
eeuwenlang gekend waren.
5.3.2.4 Conclusie
We zien dat de Griekse steden op intern politiek vlak weinig last ondervonden van
de Romeinen. De keizers namen maatregelen tegen overdreven financiële uitgaven
van de steden, maar er bleef genoeg vrijheid over. De steden werden nu verzameld
onder Romeins gezag en zochten nu nieuwe manieren om met elkaar te concurreren,
iets waar de sportieve festivals van profiteerden. Steden uit Asia Minor wilden dan
weer een meer Griekse status veroveren en deden dit onder andere aan de hand van
het overnemen van de sportieve cultuur. De Romeinen op hun beurt beseften de
nood aan de hellenistische cultuur als een verenigend en bindend middel binnen hun
rijk en stimuleerden daarom de Griekse festivalcultuur.
Diegenen die uiteindelijk de touwtjes in handen hadden binnen het Rijk, de keizers,
stonden algemeen gezien vrij positief tegenover de Griekse festivalcultuur. Aan de
hand van verscheidene voorbeelden zien we dat het een algemene trend was van de
keizers om hun steun hieraan te geven. Zelfs keizer Nero lijkt uit de boeken te
kunnen geschrapt worden als het ergste wat de Spelen overkwam. Er wordt
erkenning gegeven voor zijn steun aan deze sportieve festivalcultuur. De Spelen en
de atleten zelf konden over het algemeen rekenen op de keizers voor financiële en
politieke steun.
456
Millar, F., 2006, pp. 133-134.
175
Verder kunnen we concluderen dat de festivalcultuur van groot belang bleef voor de
Grieken. De eerste eeuw van de Romeinse aanwezigheid was weliswaar een zwarte
periode geweest, maar daarna klommen de Grieken uit het dal. Dezelfde culturele
waarden van voorheen blijven regeren in Griekenland. De Romeinse overheersing
speelde hier slechts een minieme rol in. De keizer was aanwezig op de festivals, maar
de kern bleef onveranderd. Het gewone volk bleef de Spelen steunen en de evergeten
bleven er geld in pompen. Bij gebrek aan betekenisvolle politieke posities, leverde dit
hen juist meer prestige op dan ooit voorheen. Er werd zelfs actief teruggegrepen naar
het verleden457 om de Griekse cultuur in de steden te behouden.
Tot het midden van de 3e eeuw n. Chr. bleven de Spelen populair binnen het
Romeinse rijk. Er werden nog steeds vele festivals geïntroduceerd, maar het is
onduidelijk of dit op initiatief van de keizers of op plaatselijk initiatief gebeurde. De
komst van het Christendom betekende het einde van de eeuwenlange sportieve
traditie. We kunnen niet anders dan oordelen dat deze sportieve traditie zeer
belangrijk is geweest, anders had deze traditie geen millennium lang bestaan en zo
vele politieke veranderingen hebben overleefd.
457
Zie de processie van Vibius Salutaris in Ephese.
176
5.4 Casus: De vrijgevigheid van Koning Herodes
5.4.1 Inleiding
Deze casus dient om het politieke belang van de sportieve festivalcultuur te duiden
buiten de Griekse beschaving. Ik zal proberen aantonen dat koning Herodes
atletische festivals en gymnasia in zijn rijk introduceert om zijn machtspositie binnen
zijn rijk te legitimeren. De atletische festivalcultuur wordt gebruikt om zijn rijk een
meer hellenistisch uiterlijk te geven. De Romeinen stimuleerden de door hen
veroverde gebieden in het Oosten om hiervoor te kiezen.
5.4.2 Het rijk van koning Herodes
Omwille van politieke redenen stelde de Palestijnse koning Herodes458 zich op als
weldoener voor de Olympische Spelen. Laemmer459 vat de 2 principes samen die
volgens hem alle politieke gedachten en acties van de koning gevormd hebben. Ten
eerste bleef Herodes onvoorwaardelijk trouw aan het Romeinse Rijk en de
vertegenwoordigers hiervan. Daarnaast streefde hij naar een complete integratie in
de hellenistische cultuur van alle etnische groeperingen die onder zijn gezag
stonden. Laemmer wijst erop dat Herodes geen andere mogelijkheid had dan zo te
regeren. Als hij nog enige bestuursvrijheid wou overhouden binnen zijn land, moest
hij zich volledig onderwerpen aan de Romeinen op vlak van buitenlandse zaken.
Tegelijkertijd moest hij zijn land integreren in de hellenistische cultuur. Op deze
manier overleefde Herodes de verschillende machtsverschuivingen in Rome en
verhoogde hij zijn prestige.
Herodes de Grote (73-4 v. Chr.) werd door Marcus Antonius benoemd tot koning van Judea
(Palestina), een vazalkoning binnen het Romeinse rijk. Zijn heerschappij werd later bevestigd door
keizer Augustus.
459 Laemmer, M., „King Herod‟s endowment to the Olympic Games‟ in Proceedings of the pre-olympic
seminar on the history of physical education and sport in Asia‟, ed. Simri, U., Netanya, 1972, pp. 31-32.
458
177
Omwille van zijn persoon had Herodes te kampen met politieke problemen. Hij was
afkomstig uit Idumea en werd bijgevolg door de Joden niet als één van hen
beschouwd. Hierdoor was hij genoodzaakt een nieuwe identiteit aan te nemen, als
hellenistisch vorst460. Volgens Flavius Josephus legde hij de nadruk op Griekse
gewoonten in zijn hof, stichtte hij steden en ondersteunde hij kunst en wetenschap.
Wat het meest opvalt is dat hij vooral de sportieve elementen uit de Griekse cultuur
kopieerde. Hij financierde enorme bouwprojecten voor gymnasia, stadiums en
hippodromen en richtte zelf verscheidene atletische festivals op die hij koppelde aan
de keizercultus en de godin Roma461.
„Kaisareia Sebaste, which Herod had been building, was finished in the twentyeight year of his rule [10/9 v. Chr.] which occurred in the 192nd Olympiad [12-8
v. Chr.]. Immediately there was a great festival for its dedication with the most
lavish preparations. He had announced games with mousikoi and gymnikoi
agones, and had prepared a large number of gladiators and wild animals, and
horse races and the most lavish sorts of thing which have been manufactured for
Rome and some other places. He dedicated these games to Augustus and
prepared to celebrate them every four years. And Augustus sent all the supplies
needed for these celebrations out of his own pocket, thus glamorizing his own
philotimia…. Those who came to the city in throngs as parts of delegations or of
embassies which their native cities were sending because of the benefits with
which those had been visited were welcomed by Herod with lodging and meals
and continuous entertainment462‟
Laemmer, M., 1972, p. 32.
Flavius Josephus, „De Oude Geschiedenis van de Joden‟, XIV, 5.1. 136-141 en I, 5.3.146-149 en „De Joodse
oorlog‟, I, 21.11.422-425 en I.21.8.415.
462 Flavius Josephus, „De Oude Geschiedenis van de Joden‟, XVI, 136-141: vertaald door Miller, S.G., in
„Arete. Greek Sports from Ancient Sources‟, 2004, pp. 157-158.
460
461
178
5.4.3 Herodes de weldoener
Zijn werk voor de sportieve wereld reikte ook ver buiten zijn eigen land. Hij vormde
een band met de „Atletische Imperiale Gilde‟, financierde sportfaciliteiten. Hetgeen
hem echter het grootste prestige opleverde, was zijn schenking aan de Olympische
Spelen.
Wanneer we in ons achterhoofd houden welke 2 peilers het politieke gedrag van
koning Herodes bepaalden, is het niet vreemd dat hij koos om de Olympische Spelen
te steunen met financiële bijdragen. We vinden verwijzingen hiervan terug in de
werken van Flavius Josephus. Herodes kreeg de kans om de Olympische Spelen te
steunen op het moment dat dit het meeste nodig was. De overgave van Griekenland
aan de Romeinen en de Romeinse burgeroorlogen hadden voor financiële problemen
gezorgd voor geheel Griekenland en bijgevolg ook voor de Olympische Spelen.
179
„And as to the Olympic games, which were in a very low condition, by reason of
the failure of their revenues, he recovered their reputation, and appointed
revenues for heir maintenance, and made that solemn meeting more venerable, as
to the sacrifices and other ornaments; and by reason of this vast liberality, he was
generally declared in their inscriptions to be one of the perpetual managers of
those games463‟
„It is true, a man may say, these were favors peculiar to those particular places on
which he bestowed his benefits; but then what favors he bestowed on the Eleans
was a donation not only in common to all Greece, but to all the habitable earth,
as far as the glory of the Olympic games reached. For when he perceived that they
were come to nothing, for want of money, and that the only remains of ancient
Greece were in a manner gone, he not only became one of the combatants in that
return of the fifth-year games, which in his sailing to Rome he happened to be
present at, but he settled upon them revenues of money for perpetuity, insomuch
that his memorial as a combatant there can never fail464‟
Uit de geschriften van Josephus kunnen we afleiden dat het niet goed ging met de
Olympische Spelen in het laatste kwart van de eerste eeuw v. Chr. en dat koning
Herodes optrad als weldoener om deze uit het slop te halen. Zoals Josephus zegt was
dit niet enkel een geschenk aan de inwoners van Elis, maar dat het gezien moest
worden als een geschenk aan de gehele Griekse wereld.
Herodes wordt hier afgeschilderd als redder van de Griekse cultuur, dit voor alle
mensen binnen de gehelleniseerde wereld. De hellenistische cultuur had immers
ingang gevonden in zeer veel gebieden. We kunnen dus stellen dat ook Josephus
Olympia als een symbool ziet voor de gehele Griekse cultuur. Zelfs in deze zwarte
Flavius Josephus, „De Oude Geschiedenis van de Joden‟, 16.149: vertaald door Whiston, W., „Works of
Flavius Josephus‟, Hendrickson Publishers, 1980, p. 800.
464 Flavius Josephus, „Joodse Oorlog‟ 1.426-427, vertaald door Whiston, W., „Works of Flavius Josephus‟,
Hendrickson Publishers, 1980, p. 800.
463
180
periode. Het is frappant hoe dicht politiek en cultuur hier bij elkaar aanleunden.
Herodes werd in zijn land niet geaccepteerd door de Joden en omdat hij de
Romeinen te vriend moest houden koos hij voor de hellenistische cultuur. Opvallend
is dat de sportieve cultuur in dit geval een belangrijke rol had. Het opzetten van
sportieve faciliteiten in zijn land en daarbuiten, maar vooral het symbolisch steunen
van de Olympische Spelen, gaf Herodes een nieuwe status, waardoor zijn politieke
omstandigheden wijzigden.
Verder zien we ook dat Herodes de titel van president, „agonothetes‟, verkrijgt. Deze
titel, een sponsor of supervisor van een atletisch festival 465, werd in het geval van de
Olympische Spelen voor Herodes uitgevonden. Zij werden immers traditioneel
geleid door de hellanodikai. Herodes kreeg deze eretitel van de inwoners van Elis en
kon zich dus ook laten identificeren als Griek. Meer zelfs hij kon zich profileren als
beschermheer van de Griekse cultuur. Herodes was beter in staat de erbarmelijke
situatie van de Olympische Spelen te verhelpen dan elke andere, „echte‟ Griek.
Bijgevolg profiteerde beide partijen. Olympia kreeg financiële steun van de koning,
en Herodes profileerde zich als gehelleniseerd vorst die de Griekse sportcultuur
zowel in zijn eigen land als daarbuiten stimuleerde, zoals het een Griek betaamt.
Interessant om weten is dat Herodes te horen kreeg van de financiële problemen in
Olympia terwijl hij onderweg was naar keizer Augustus. Hij zou daar zijn
troonopvolging bespreken466. De financiële problemen van Olympia kwamen voor
Herodes precies op het juiste moment. Augustus was ook bekend omwille van zijn
steun aan atletische festivals. In dit concreet geval werd Olympia dus gebruikt door
Herodes om in een goed blaadje te komen staan bij keizer Augustus.
Een kleine opmerking over de toestand van de Olympische Spelen is nodig. De
Romeinse burgeroorlogen en het plunderen van de tempel van Zeus in Olympia
door Sulla zullen geen voorspoed gebracht hebben voor het festival. In deze periode
465
466
Golden, M., 2004, p. 5 en 81.
Flavius Josephus, „Joodse Oorlog‟, 1.426-427
181
waren de wagenrennen afgeschaft en 2 Olympiades na het verhuizen van het festival
naar Rome, werden deze opnieuw georganiseerd. De overwinningslijst toont ons
echter dat hier vooral lokale overwinningen betreft.
Herodes vroeg in ruil voor zijn bijdrage dat de offers voor Zeus, Hera en Apollo op
een meer waardige wijze werden uitgevoerd en dat het complete Olympische
programma hersteld werd. De jaarlijkse bijdrage eindigde waarschijnlijk bij het
sterven van Herodes in 4 v. Chr.. Er is geen bewijs om te ondersteunen dat zijn zonen
deze bezoldiging verder zetten. Een datum plakken op het starten van deze
bezoldiging is moeilijker, data worden geschat van 15 tot 8 v. Chr. 467. Herodes stelde
dus geen al te zware eisen aan Olympia. Hij herstelde het oude programma en vroeg
ook meer aandacht voor het correct uitvoeren van de offers. Zijn kandidatuur van
„agonothetes‟ zal louter een titel ingehouden hebben, zonder dat daaraan een functie
toegevoegd werd. De hellanodikai bleven immers verantwoordelijk voor het
organiseren van de Spelen.
467
Laemmer, M., 1972, p. 32.
182
5.5 Casus: De Atletische Gilden
5.5.1 Inleiding
We zien dat met de komst van de Romeinen de atletische wereld belangrijke
veranderingen doormaakte. De Romeinse keizers wilden een grotere greep krijgen
op de Griekse festivalcultuur. In de volgende casus zou ik graag aantonen op welke
manier zij dit deden. Het voorbeeld waar ik hier voor gekozen heb betreft de
atletische gilden. De Romeinen zullen via deze verenigingen proberen om invloed uit
te oefenen op de Griekse sportieve cultuur. Deze vorm van verenigingen waren voor
de Griekse festivalcultuur een nieuw fenomeen. Atleten uit de antieke wereld
verzamelden zich in deze gilden en vroegen om gunsten aan de keizers op basis van
hun beroep. Deze atleten waren vooral afkomstig uit de provincie Asia. Op deze
manier konden de Romeinen een meer globaal beleid voeren in plaats van apart af te
rekenen met de vele verschillende lokale festivals en atleten. Ook voor de atleten had
dit positieve gevolgen, zij verkregen privileges en werden ontheven uit verschillende
verplichtingen. Het mes sneed aan beide kanten. Om dit alles aan te tonen, maar ik
vooral gebruik van het werk van Pleket468 en Forbes469, die met zijn artikel de
bedoeling heeft om de verschillende delen informatie over de atletische gilden samen
te gieten tot een groter, overzichtelijk geheel. Het bewijsmateriaal dat we bezitten
over de atletische gilden bestaat bijna volledig uit inscripties en papyri en bevat ook
vele lacunes. Hoewel er niet veel geweten is over de atletische gilden, kan Forbes
toch enkele conclusies trekken.
Pleket, H.W., „Some aspects of the History of the Athletic Guilds‟ in Zeitschrift für Papyrologie und
Epigraphik, Band 10, Vol. 3, Rudolf Habelt Verlag, Bonn, 1973, pp. 197-227.
469
Forbes, „Ancient Athletic Guilds‟, in Classical Philology Vol. 50, Nr. 4, The University of Chicago
Press, 1955, pp. 238-252.
468
183
5.5.2. Algemeen
De atleten uit de Grieks-Romeinse wereld volgden eeuwenlang hun eigen weg,
totdat ze zich verenigden in gilden. Het was een middel om hun gemeenschappelijke
interesses te promoten en om erkenning en privileges te verkrijgen van het Romeinse
bestuur. De naam „gilde‟ werd gekozen om een wettelijk erkende corporatie aan te
duiden. Daarnaast is het belangrijk om weten dat de atleten soms samen met acteurs
een gilde vormden, zoals verschillende gilden van „heilige overwinnaars‟. Zowel
atleten als acteurs namen immers deel aan de festivals.
De gilden zijn kort voor de Slag bij Actium, in 31 v. Chr., ontstaan. De eerste concrete
verwijzing naar een atletische gilde werd gepubliceerd door Keil470. Het is een laathellenistische inscriptie uit Erythrae, Ionië. Ze wordt door haar ontdekker
voorzichtig gedateerd in de 1e eeuw v. Chr.. Pleket471‟s onderzoek leidt hem ertoe te
denken dat deze groep zich voorstelde als deel van een wijdere, permanente
organisatie; deze van de oecumenische atleten en overwinnaars.
In deze periode kunnen we de atleten onderverdelen in de „hieronikai‟, die een
overwinning behaald hadden in de heilige Spelen en de „oecumenische‟ atleten. Deze
groep bestond uit zowel atleten niet nog nooit een overwinning behaald hadden, als
atleten die een overwinning behaalden in de kroonspelen of op andere festivals. De
eerste groep was trotser en assertiever. Zij verzochten Marcus Antonius om een
geprivilegieerde status. Het rescript waarin Antonius hun deze status toezegde, is
bewaard gebleven.
Keil, J., „Forschungen in der Erythrae‟ in Jahrshefte des Osterreichischen Archaologischen Instituts‟, Vol.
5, 1910.
471 Pleket, H.W., 1973, p. 199.
470
184
„Letter of Mark Antony: Marcus Antonius, Imperator, one of the Triumvirs for
establishing the republic, to the Greek Commonalty of Asia – Greetings.
The petition previously presented to me in Ephesus by my friend and
gymnastics trainer, Marcus Antonius Artemidorus, acting in conjunction with
Charopinus of Ephesus, eponymous priest of the world-wide guild of HieronikaiStephanitae that I write you immediately in regard to the other benefits and
honors about which they asked me, to wit, exemptions from military service,
public duties, billeting of troops, a truce during the festival, guarantee of
personal safety, privilege of the purple – I do cheerfully grant because of my
friendship with Artemidorus and because I wish to oblige their priest with a view
to the glorification and magnification of the guild.
And now when Artemidorus petitioned me again to ask that they might
erect a bronze tablet and inscribe upon it the aforesaid privileges, I consented to
the setting up of the tablet as requested, choosing to support Artemidorus in
every way. You now have a confirmation in writing of these grants472.‟
We zien hier dat Marcus Antonius in dit rescript aan de leden van „Wereldwijde
Gilde van Atleten met een Overwinning in één van de Heilige Spelen‟ verscheidene
privileges toestond. Ze werden vrijgesteld van militaire dienst en van openbare
diensten, ze moesten niet inkwartieren bij de troepen en ze verkregen een
vredesverdrag tijdens het festival (in dit geval in Ephese). Verder werd hun
persoonlijke veiligheid gegarandeerd en mochten zij purper dragen.
Forbes473 merkt op dat Marcus Antonius in dit verzoek van de atletische gilde een
kans zag om politieke vrienden te maken. De aanvraag komt uit 33/32 v. Chr.. Dit is
een moment waarop Marcus Antonius vrienden kon gebruiken in het Oosten. Hij
472
473
Kenyon, F.G., 1893, pp. 476-478.
Forbes, 1955, pp. 239-240.
185
adresseerde de brief dan ook aan „The commonalty of the Hellenes in Asia‟, een vrij
nieuwe organisatie die fungeerde als intermediair tussen Rome en de Griekse steden
in Asia Minor. Pleket474 merkt op dat de leden van de gilde vooral afkomstig waren
uit Asia Minor. Dit verklaart waarom Antonius zich richtte tot de gemeenschap van
de Hellenen in Asia, die vooral bestond uit representantoren uit de verschillende
grote steden in Asia Minor. Iedere overwinnaar in één van de heilige Spelen in de
provincie kon dus van deze voordelen genieten. Ook keizer Augustus onderhield
goede contacten met atleten en Suetonius475 vermeldt dan ook dat Augustus de
voorrechten die de atleten verkregen hadden niet enkel mochten behouden, maar dat
deze ook uitgebreid werden476.
Er zijn nog verschillende inscripties te vinden waarop atletische gilden andere
privileges verkrijgen, zo mochten „hieronikai‟ (overwinnaars van heilige Spelen) in
Ephese vanaf 104 n. Chr. heilige beelden dragen tijdens bepaalde festivals en
samenkomsten477. De hieronikai hadden volgens Forbes groot prestige en
waardigheid verzameld en zij lieten zichzelf kennen in hun gemeenschap. Deze
gilden waren een typisch fenomeen voor de provincie Asia. Het waren de atleten uit
deze provincie die zich verzamelden in een gilde. Elders verzamelden overwinnaars
zich slechts zelden. Ook Pleket478 ziet dat de hieronikai een geprivilegieerde sociale
groep waren binnen de stad, maar hij merkt op dat er verscheidene teksten bestaan
uit de 2e en 3e eeuw v. Chr. die aanduiden dat dit vroeger ook al het geval was.
Claudius ontving na zijn verovering van Brittannië in 46 n. Chr. een ambassade van 3
atleten die hem een gouden krans brachten met de felicitaties en toewijding van „de
gilde van de rondtrekkende atleten‟. In reactie hierop heeft Claudius een rescript
geschreven om de gilde en de gouden krans te erkennen479. Een tweede rescipt van
deze keizer eerde de gilde omwille van het stichten van goede banden met koning
Pleket, H.W., 1973, pp. 200-201.
Suetonius, „Keizers van Rome‟, Octavianus, 45.3.
476 Gouw, P., 2006, p. 214.
477 BMus.Inscr., III, 491, document F.
478 Pleket, H.W., 1973, p. 204.
479 Charlesworth, „Documents illustrating the reigns of Claudius and Nero‟, Cambridge, 1939, p. 11, nr. 7.
474
475
186
Antiochus van Commagenes en koning Polemon van Pontus480. Deze twee koningen
hadden hun troon te danken aan Claudius en dankten hem hiervoor met Spelen ter
ere van Claudius. „De Gilde van de Rondtrekkende Atleten‟ nam deel aan deze
Spelen als een door de keizer geprivilegieerde gilde en had hoffelijkheden uitgedeeld
met de monarchen. Wanneer de Romeinse keizers officieel met hen begonnen te
onderhandelen en rescripten uit te voeren, wilden ze liever zaken regelen met een
gecentraliseerde organisatie dan met verspreide, onafhankelijke gilden. Zo was „De
Gilde van de Rondtrekkende Atleten‟ waarlijk oecumenisch en universeel481.
De Flavische dynastie was de atleten even gunstig gezind als de Julisch-Claudische
dynastie482. Onder de filhelleense keizers uit de 2e eeuw genoten de atletische gilden
echter het grootste voordeel. De gilde genaamd „Gehele Portico‟, bestaande uit
oecumenische atleten, had zich verenigd met de „Heilige Atletische Gilde‟. Een
hoogpriester van de „Gehele Portico‟ vroeg in samenwerking met de hieronikai een
grote gift van keizer Hadrianus. M. Ulpius Domesticus uit Ephese vroeg een stuk
land in Rome om een hoofdkwartier van de gilde te plaatsen en een gebouw om
archieven op te slaan483. In een rescript, gedateerd op 5 mei 134, stond Hadrianus het
verzoek toe484, maar treuzelde in het uitvoeren hiervan, tot zijn dood zijn belofte
ongedaan maakte. Domesticus gaf niet op en verkreeg uiteindelijk een rescript van
Antoninus Pius die hun een stuk land toewees dicht bij de Baden van Trajanus in
Rome485. In 154 was het hoofdkwartier, het athletarum curia, afgewerkt en werd het
opgedragen aan keizers Antoninus Pius en Marcus Aurelius486. Op deze manier werd
Rome het administratieve hoofdkwartier van de sport in de gehele wereld. Het
athletarum curia bleef het hoofdkwartier van de professionele atleten tot hun gilde
uiteindelijk in elkaar viel en verdween. Moretti487 wijst erop dat vanaf het begin van
de 2e eeuw de nieuwe en officiële gilde van atleten zich in Rome vestigde, maar dat
P Lond, 1178, II, 8-15 en 16-31.
Forbes, 1955, p. 244.
482 P Lond., 1178, II, 32-36.
483 IG, XIV, 1054.
484 IG, XIV, 1054, b.
485 IG, XIV, 1055.
486 IG, XIV, 1052.
487 IAG, Moretti, L., „Inscrizioni agonistische greche‟, Signorelli, Rome, 1953, p. 286.
480
481
187
daarvoor al vele atleten toestemming kregen (en misschien zelfs gestimuleerd
werden) om zich te vestigen in Rome.
De keizerlijke gunst en privileges tegenover de atleten bleven bestaan in de 3 e en 4e
eeuw n. Chr.. In de vroege 3e eeuw n. Chr. vroeg en verkreeg M. Aurelius
Demostratus Damas van Septimius Severus en Caracalla het erfelijk presidentschap
en hoge priesterschap van de „Gehele Portico‟ voor zijn zonen488. Elagabalus (212222) gaf toestemming aan C. Perelius Aurelius Alexander, de president en
hogepriester van de „Gehele Portico‟ om in Thyatira een atletisch festival op te zetten
met een heilig en iselastisch karakter489. Een zegel uit de 3e eeuw toont een heilige
atletische gilde die zichzelf onder patronage plaatst van de toen regerende keizer
Gordianus III (238-244)490. Ongeveer een halve eeuw later vinden we het laatste
bekende, keizerlijke rescript voor atleten dat de vrijstelling gebood van burgerlijke
verplichtingen enkel gold voor de ware professionele en levenslange atleten die
zonder corruptie of omkoping 3 of meer kronen hadden gewonnen in heilige Spelen,
waarvan minstens één in Rome of het Oude Griekenland491.
Het keizerlijk bestuur was erg geïnteresseerd in de agonistische ontwikkelingen, dit
omwille van verschillende redenen. Zo hadden Nero en Domitianus persoonlijke,
artistieke redenen, maar ook meer algemene politieke en financiële redenen.
Aangezien er een nauwe link bestaat tussen de festivals en de keizerverering, was het
promoten van de agonistische levensstijl een belangrijk instrument voor de imperiale
propaganda en een doeltreffend middel om de populariteit van de keizer te
bevorderen. Tenslotte waren de Griekse steden ook zeer onbekwaam in hun
financiële administratie. Het organiseren van sportieve wedstrijden nam een grote
hap uit het budget van de steden, evenals de soms zeer grote prijzen die te winnen
waren door de atleten. Dit dreef de keizers ertoe om een stevige greep te willen
hebben op het agonistisch leven van de Griekse steden. Zo moesten initiatieven om
IGRR, IV, 1519.
CIG, 3500 en 3501 en IGRR, IV, 1251.
490 CIG, 8561.
491 Codex Iustinianus, X. 54. 1.
488
489
188
nieuwe festivals op te zetten goedgekeurd worden door de keizer. Het waren bijna
altijd de keizers die de directeurs aanduidden van stedelijke of provinciale festivals.
Tenslotte zijn er ook keizerlijke curatoren gekend die de financiële aspecten
controleerden van bepaalde Spelen492.
5.5.3. De organisatie van de gilden
De gilde die ons het beste bekend is, is „de Gilde van de Rondtrekkende Atleten‟, dit
dankzij inscripties uit het athletarum curia en een belangrijk papyrusvel in het British
Museum. Uit deze bronnen blijkt dat de gilde geleid werd door een „nomos‟ en het
lidgeld werd vastgelegd op 100 denarii. Een nieuw lid ontving, na het betalen van
het lidgeld, een certificaat dat gericht was aan alle leden en vermeldde dat de atleet
zijn lidgeld op tijd betaalde. De gilden hadden contact met de keizers via brieven of
zelfs persoonlijk via zijn beambten of zijn gekozen gezanten. Na officiële
toestemming konden ze nieuwe atletische festivals opzetten, zoals we zien in
Thytira. De gilde nam een prominente rol in de „Agon Capitolinus‟, een vierjaarlijks
atletisch festival in Griekse stijl opgericht door Domitianus. Dit festival zou
gedurende verschillende eeuwen bleef bestaan493. De gilde gaf ook geldprijzen uit
aan niet-heilige Spelen in Aphrodisias. Daarnaast werden ook lof, eer en
standbeelden toegekend aan hun eigen ambtenaren, aan bekende leden, aan
agonotheten, aan weldoeners en aan vorstelijke personen die genereus waren
geweest in verband met de Spelen. Hun hoofdkwartier in Rome werd wettelijk
gezien als een heilig gebied beschouwd omdat het een schrijn bevatte voor de cultus
van Herakles en misschien ook een schrijn voor de keizercultus. Deze religieuze
interesse van de gilde is niet vreemd; de meeste gilden hadden een connectie met
cultus en zowel de Griekse sportwereld als de atletische festivals zelf waren sterk
verbonden met religie. Ook keizerverering was „de Gilde van de Rondtrekkende
Atleten‟ niet vreemd. Hadrianus was de eerste keizer om een formeel eerbetoon te
aanvaarden van de „Gehele Portico van vereerders van Trajanus Hadrianus
492
493
Pleket, H.W., 1973, pp. 221-222.
IG, XIV, 1055, II, 11f.
189
Augustus‟. In 194 aanvaardde Septimius Severus een gelijkaardig betoon van „de
Rondtrekkende Gilde‟494.
In het hoofdkwartier van de „Heilige Atletische Gilde‟ in Rome waren slechts enkele
ambtenaren te bespeuren. Er waren 2 synodos, één schatbewaarder en één secretaris.
De „Gehele Portico‟ fungeerde als de rechterarm van de „Heilige Atletische Gilde‟ en
organiseerde sportieve samenkomsten in Rome en elders. Hun bestuur bestond uit
een hogepriester, xystarchos die voor het leven benoemd werd en een directeur van
de Keizerlijke Baden. Elk van deze 3 kon uitgestuurd worden om een sportief festival
te gaan leiden in een andere stad. Vaak verzamelde één persoon ook 2 of alle functies
in zich. Het organiseren van grotere en reguliere festivals werd meestal geregeld
door de xystarch, president van de xystos. Vaak hield deze titel één bepaald festival
in, soms alle festivals van één stad en uitzonderlijk alle Spelen van één provincie. De
benoeming was over het algemeen voor het leven en werd geschonken door de
Romeinse keizer. Atletische beambten zoals gymnasiarchen en agonotheten waren al
algemeen gekend voor de imperiale periode en werden nog steeds benoemd door
hun eigen gemeenschappen. De xystarchen werden echter benoemd door de keizer
en waren agenten van een centrale bureaucratische controle. Rome wou de Griekse
sportwereld sterk controleren en deed dit vooral via de xystarchen. De benoeming
van de xystarchen was voor het leven en de keizers vonden het zelfs gemakkelijk om
een atletische familie de functie te geven als erfelijk recht of om verscheidene
xystarchieën op te nemen naast elkaar. We zien dat de xystarch over het algemeen
een doorwinterde atletische overwinnaar was, vooral kampioenen uit de zwaardere
sporten. De keizerlijke benoeming tot het ambt van xystarch zorgde voor verdere
voordelen; ze werden tot ereraadsleden benoemd in hun geboortesteden, ze
verkregen het ambt van priester of hogepriester, ze werden baas van de hellanodikai
in Ephese en Smyrna, ze mochten een krans en purperen gewaad dragen, mochten
offers voltrekken,….495
494
495
Forbes, 1955, pp. 245-246.
Forbes, 1955, pp. 247-249.
190
Naast de xystarch had de „Gehele Portico‟ slecht nog 2 andere beambten nodig: een
secretaris en een dokter. Hier zien we opnieuw de leidende hand van de Romeinse
keizers; de dokters werden officieel benoemd door hen en kregen enkele belangrijke
privileges. Forbes496 merkt op dat de benoeming van de dokters, de archiaters, bleef
voortgaan tot 368 n. Chr., wanneer de gilden zelf hun dokter mochten uitkiezen. Hij
ziet dit als een bewijs van verminderde interesse van de keizers en hun onderdanen
in de Griekse festivalcultuur. Na 368 horen we niets meer over de „Gehele Portico‟ of
een andere atletische gilde. In de 4e eeuw komt de Griekse sportwereld tot een einde
en in 393 brengt keizer Theodosius de laatste klap toe door het afschaffen van de
Olympische Spelen. De Griekse professionele atleten werden niets anders dan
gespierde entertainers. Het ambt van xyastarch had grote aantrekkingskracht
uitgeoefend in Italië, Griekenland, Egypte en Asia Minor. De professionele atleten
oogstten daar glorie en kransen, prijzen en applaus. Nu werden de portico‟s
verlaten, de lege gymnasia werden elders voor gebruikt en in Olympia werd het stil.
5.5.4 Financiële steun
Over het financiële beheer van de gilde is weinig geweten. De financiële zaken
werden geregeld door de schatbewaarder, een aangewezen atleet uit de gilde. Eén
bron van inkomsten was het lidgeld dat betaald werd door de atleten, dat vastgezet
werd op een bedrag van 100 denarii. Verdere informatie halen we uit verschillende
inscripties. We zien dat er soms betaald werd om bepaalde privileges te verkrijgen
van de gilde, zoals de bokser Herminus van Hermopolis, die tijdens de Spelen van
de „Commonalty of Asia‟ als priester mocht optreden en daarom de som van 50
denarii schonk aan de gilde497. Rijke weldoeners en keizers schonken ook giften aan
de gilde of leden die kwamen te overlijden hadden fondsen opgericht voor de
gilden,….
De gemaakte kosten van de gilde bestonden uit het onderhouden van het
hoofdkwartier in Rome. Soms werden de prijzen van niet-heilige Spelen door de
496
497
Forbes, 1955, pp. 249-250.
P. Lond., 1178, II. 37 f.
191
gilde op zich genomen. De xystarch, of president van de „Gehele Portico‟ maakte
kostenberamingen voor de Spelen, die meestal werden terugbetaald door de
organiserende stad. Soms nam een rijke atleet in de functie van xystarch ook een deel
van de kosten op zich om nog grotere glorie te verkrijgen uit zijn ambt498.
498
CIG, 2758.
192
5.6. Conclusie
Uit dit luik over de politieke van en op de Griekse festivalcultuur kunnen
verschillende conclusies getrokken worden. We beginnen bij het relaas van
Anderson499 waaruit ik concludeerde dat bij gebrek aan een politieke eenheid in het
vroege Griekenland er onder andere gegrepen werd naar de kenmerkende Griekse
liefde voor de sport om zichzelf als eenheid te definiëren
Daarna hebben we de politieke evolutie van Olympia bekeken binnen het bredere
kader van de Griekse geschiedenis voor de Romeinse overheersing. Hier kunnen we
concluderen dat het Olympische festival al eeuwenlang een politieke connectie
kende. Er was in Olympia een politiek orakel aanwezig, maar nog belangrijker was
een verenigende kracht die uitging van het festival. Het was een plaats waar de elite
uit alle Griekse steden zich verenigde. Een neutraal gebied om staatszaken te
bespreken in een wereld waar de stadstaten in voortdurende oorlogen met elkaar
betrokken waren. Deze verenigende factor werd vervolgens handig gebruikt door
hellenistische vorsten om eenheid te creëren binnen hun rijk. Bovendien zien we dat
politici zoals Alcibiades gebruik maakten van sportieve overwinningen om politiek
vooruit te geraken. Het beleven van de Griekse festivalcultuur en hier ook succesvol
in zijn had positieve politieke gevolgen voor de elite.
Na deze schets van het politiek belang van de Griekse festivalcultuur en Olympia in
het bijzonder, bekeken we deze zelfde aspecten in de Romeinse periode. Op politiek
vlak veranderde er voor de Griekse steden veel onder Romeins bewind. De steden
hadden enkel nog zeggenschap over interne zaken. De eeuwenlange rivaliteit tussen
de stadstaten zou nu op een ander vlak uitgevochten moeten worden. Deze
uitholling van de politieke ambten binnen de Griekse steden zorgde voor een impuls
in de sportieve festivalcultuur. Hier kon men immers nog steeds met elkaar
concurreren. De Romeinse keizers getuigen over het algemeen van een positief en
499
Anderson, B., 2006, p. 244.
193
ondersteunend beleid tegenover de Griekse festivalcultuur. Ze stimuleerden de
oostelijke provincies om de hellenistische cultuur, en bijgevolg ook de Griekse
festivalcultuur, over te nemen. Dit zorgde immers voor een grotere eenheid binnen
hun rijk. Verder zorgde de Pax Romana voor rust en veiligheid in het Rijk. Dit was
een welkome afwisseling voor de Grieken na de politieke onrust in het Romeinse
Rijk in de 1e eeuw v. Chr.. De Griekse festivalcultuur kende onder de Romeinen een
bloeiperiode, vooral in het Oosten van het Rijk. Ook de Griekse elite en de elite uit
Asia Minor hingen nog steeds sterk aan de sportieve festivalcultuur. Men greep
terug naar het Griekse verleden voor de Romeinse overheersing. De keizercultus
maakte nu deel uit van de sportieve festivalcultuur, maar dit was vooral
oppervlakkig. De ware kern van de festivals bleef behouden.
Tenslotte komen we tot de 2 casussen die ik behandeld heb binnen het politieke luik.
Herodes de Grote bracht ons een voorbeeld van het overnemen van de Griekse
cultuur in het Oosten. Omwille van politieke redenen zien we dat hij zich opwerpt
als beschermheer van de Griekse festivalcultuur. Om een stevigere positie te
verwerven in zijn rijk had hij de Griekse cultuur nodig. Hij werd hierin gesteund
door keizer Augustus. Ook hier zal de sportieve cultuur eenheid brengen. We sluiten
dit luik af met een onderzoek naar de atletische gilden. Dit fenomeen ontstond onder
de Romeinse keizers. Atleten uit de provincie Asia verenigden zich in gilden om
keizerlijke privileges en vrijstellingen te verkrijgen. Vanaf de Romeinse kant
bekeken, zien we dat de keizers hier ook hun voordeel aan deden. Zij verkregen een
grotere controle over de festivalcultuur. Zeker wanneer de gilde de „Gehele Portico‟
zijn hoofdvestiging verkreeg in Rome. Op deze manier werd het administratieve
centrum van de sportieve cultuur naar het keizerlijk centrum verhuisd.
194
Eindconclusie
Welke conclusies kunnen wij hier nu uit trekken?
In het eerste luik heb ik gewerkt rond het programma, de site en het bestuur van de
Olympische Spelen doorheen de oudheid. Onderzoek wees uit dat er op deze drie
vlakken geen achteruitgang te bespeuren is in de Romeinse periode. Het
conservatisme van de organisatoren in Elis zorgde voor stabiliteit en dit werd
uiteindelijk een grote troef. Qua infrastructuur had men ook niet te klagen over de
Romeinse periode. De site werd in deze periode vooral voorzien van praktische
voorzieningen voor de atleten en de toeschouwers. Organisatorisch gezien wijzigde
er maar zeer weinig in Elis. De verhalen over uitgebreide corruptie vanaf de
Romeinse periode zijn te nuanceren. Corruptie en omkoperij maakten reeds veel
langer deel uit van de atletische sportwereld en was onvermijdelijk geweest. De
Romeinen lagen bijgevolg niet aan de oorzaak van de corruptie in de Spelen.
Daarna komen we bij het tweede luik van deze masterproef. Hierin heb ik de sociale
aspecten bekeken van de Griekse festivalcultuur doorheen de 8e eeuw v. Chr. tot en
met de Romeinse overheersing. Het luik was opgedeeld in twee delen. In het eerste
deel hebben we gekeken naar de discussie die woedt tussen historici over
professionalisme in de oudheid. Auteurs zoals Gardiner500, Harris501 en Bengston502
hebben een verouderde blik op de antieke festivalcultuur. De opkomst van
professionalisme zou volgens hen gevolgd hebben tot het verlies van het ideaal van
de „amateurheer‟. Dit was het ideaal van de elite die deelnam aan sport omwille van
de sport. Moderne historici hebben echter aangetoond dat specialisatie, diëten, harde
training en dergelijke al veel eerder deel uitmaakten van de antieke sportwereld. Ook
geld was al bijna vanaf het vroegste begin een factor. Met de veroveringen van
Gardiner, N., 1967, p. 246 en 1925, p. 316.
Harris, H.A., 1979, p. 244 en 1972, p. 288.
502 Bengston, H., „Die Olympischen Spiele‟, Artemis, Zürich, 1971, p.109.
500
501
195
Alexander de Grote zal er meer geld vrijkomen binnen de sportieve wereld. Dit gaf
de kans aan leden van het gewone volk om een sportieve carrière te proberen
opbouwen. Boodschappen over het ontstaan van corruptie onder de Romeinen
worden hier opnieuw ontkracht door vroegere voorbeelden van corruptie.
Bovendien bleef de elite altijd actief en persoonlijk deelnemen aan de festivalcultuur.
Zij verdween nooit van het toneel. Het werd wel makkelijker voor atleten uit het
gewone volk om sociale opgang te maken via de sportieve cultuur door de toename
aan geldprijzen in festivals. De Griekse festivalcultuur kende dus geen achteruitgang
omwille van de opkomst van geld en professionalisme in hun wereld. Het bood
enkel de kans aan atleten uit het gewone volk om een gokje te wagen en een
sportieve carrière te starten.
Het tweede deel in dit luik bespreekt de sociale herkomst van de atleten, evenals de
vraag uit welke regio deze afkomstig waren. De elite zou altijd aanwezig blijven in
de Griekse festivalcultuur. Geld maakte al vanaf het begin van de 5e eeuw deel uit
van de sportieve festivals. Dit bood kansen voor het gewone volk. Uit bewaarde
inscripties zien we dat er ook atleten zijn uit het gewone volk die erin slaagden te
overleven door hun sportieve carrière. Hoe de verdeling tussen atleten uit de elite en
het gewone volk was, is ons onbekend. Toch zou de ideologie van de elite steeds
overheersend blijven. Over de herkomst van de atleten die deelnamen aan het
Olympische festival, kunnen we zeggen dat de Olympische Spelen uitgroeiden van
een regionaal gebeuren tot een panhelleens gebeuren en onder hellenistische en
Romeinse heerschappij werd het tot een groot gebeuren in Griekenland, Egypte, Asia
Minor, Fenicië, Syrië,…. De festivalcultuur was vooral een succes in het Oosten, maar
er waren ook deelnemers afkomstig uit Rome, Spanje en Gallië.
Vervolgens belanden we bij het derde luik van mijn masterproef, dat ingaat op de
culturele invloed van de Griekse festivalcultuur. Aan de hand van het werk van
Hall503 hebben we besloten dat de sportieve cultuur een aandeel heeft gehad in het
vormen van de definitie „Grieks‟. Hier zien we dus al een teken van de culturele
503
Hall, J.M., 2002, p. 312.
196
betekenis van de festivalcultuur binnen de Griekse etniciteit. In het deel over de
gymnasiumcultuur hebben we gebruik gemaakt van Lucianus. We zien dat hij een
duidelijke scheidingslijn trekt tussen Grieken en barbaren, die overeenkomt met
liefde voor de sportieve cultuur en onbegrip hiervoor. De sportieve cultuur was
bijgevolg een vormend element voor de Griekse identiteit. Van Nijf komt tot dezelfde
conclusie: het beoefenen van de sportieve cultuur maakte dat mannen andreia
vertoonden, wat een typisch Griekse kwaliteit was. Door de analyse van
verscheidene grafinscriptie heb ik kunnen aantonen dat in de Romeinse periode de
sportieve cultuur nog steeds een belangrijk middel was tot zelfdefiniëring voor de
Grieken. De Grieken en de Romeinen hielden er verschillende visies op na over de
sportieve cultuur. De Romeinen toonden vooral een ambivalente houding en werden
nooit fanatieke aanhangers van de atletische festivals en van de gymnasiumcultuur.
Hoewel zij wel vele andere Griekse culturele zaken schaamteloos kopieerden. We
zien dat Olympia in de Romeinse periode voor de Grieken het symbool bleef voor de
Griekse eenheid. Ze bleef haar cultureel belang behouden. Tot slot was er ook een
rode draad aanwezig in dit derde luik. De Griekse festivalcultuur zou niet enkel haar
cultureel belang behouden, maar deze werd ook uitgebreid. Dit werd behandeld in
de casus over Asia Minor. Het was vooral onder de Romeinse heerschappij dat we
zien dat Asia Minor de Griekse festivalcultuur overnam. De Romeinen stimuleerden
culturele eenheid binnen hun Rijk, maar het bracht ook voordelen voor de lokale
elite, zij konden zich nu opwerpen als beschermers van de Griekse cultuur en
konden zo hun politieke macht legitimeren.
Uiteindelijk belanden we dan bij het laatste luik van mijn masterproef, het politieke
luik. Ik ben hier gestart met het relaas van Anderson504. Aan de hand van zijn werk
heb ik kunnen concluderen dat bij gebrek aan een politieke eenheid in Griekenland
er gegrepen werd naar culturele factoren om zich als eenheid te definiëren. De
sportieve festivalcultuur maakte hier deel van uit. Vervolgens heb ik de geschiedenis
van Olympia binnen de bredere Griekse geschiedenis voor de komst van de
Romeinen gebruikt om te concluderen dat Olympia al eeuwenlang een politieke
504
Anderson, B., 2006, p. 244.
197
connectie kende. Deze startte met een orakel dat een politieke betekenis kende, maar
later groeide Olympia uit tot een belangrijke verenigende factor voor de Grieken.
Bovendien zien we dat de elite de sportieve cultuur gebruikte om politiek vooruit te
geraken. Aan geoefendheid in de sport hing ook een politieke factor vast. De vraag
luidde vervolgens of de sportieve festivalcultuur nog steeds een politiek verenigende
kracht had onder de Romeinen. Het antwoord hierop is opvallend. De verenigende
kracht van de sportieve festivalcultuur werd immers door de Romeinen ingeschakeld
in het Oosten. Zo verkregen zij een grotere culturele eenheid binnen hun rijk. Daarbij
komt dat de steden onder de Romeinen enkel nog bevoegdheid hadden over interne
aangelegenheden. De politieke ambten binnen de stad werden dus deels uitgehold
en het werd nog aantrekkelijker voor de Griekse elite om prestige te vergaren door
deel te nemen aan de sportieve cultuur of deze te steunen door de oprichting van
festivals of donaties aan het gymnasium. Een andere manier waarop we zien dat de
Griekse elite nog steeds veel waarde hechtte aan de festivalcultuur, vinden we in het
werk van Rogers505. De Grieken grepen onder de Romeinen actief terug naar hun
Grieks verleden om hun cultuur levendig te houden. Zij maakten daarbij ook gebruik
van de agonistische festivalcultuur. De keizercultus verwierf een plaats in de
festivalcultuur, maar de Griekse essentie bleef altijd bewaard.
Ik heb aan dit luik nog 2 casussen verbonden. In de casus van Herodes de Grote heb
ik aangetoond dat juist omwille van politieke redenen de vazalkoning ervoor kiest
om de hellenistische cultuur en vooral de sportieve Griekse cultuur in zijn rijk te
introduceren. Zoals voorheen geconcludeerd, stimuleerden de Romeinen de invoer
van de sportieve festivalcultuur in het Oosten en we zien dat dit hier ook het geval is.
Het opwerpen van Herodes als een beschermheer van de Griekse cultuur verzorgde
voor hem een meer stevige politieke positie. De laatste casus, deze over de atletische
gilden, toont aan hoe de Romeinse keizers trachtten invloed te verkrijgen over de
antieke atleten. Dit door het verlenen van keizerlijke vrijstellingen en privileges
verkregen de keizers een grotere controle over de Griekse festivalcultuur.
505
Rogers, G.M., 1991, p. xviii, 209.
198
Opvallend is dat zowel de hellenistische als de Romeinse heersers gebruik maakten
van de Griekse sportieve festivalcultuur om eenheid te brengen binnen hun rijk. Dit
zorgde ervoor dat deze cultuur de politieke machtswisselingen in hun wereld
overleefden. Op dit grote vlak was er dus een connectie tussen politiek en de
sportieve festivalcultuur, maar ook op kleinere schaal was er een connectie. De elite
gebruikte de festivalcultuur om politiek groter aanzien te krijgen. Het eeuwenlange
politiek en cultureel belang van de Griekse sportieve festivalcultuur mag niet
onderschat worden. Het vormde een belangrijk deel van de cultuur in de antieke
oudheid. De komst van de Romeinen zorgde voor veranderingen hierin, maar over
het algemeen kunnen we besluiten dat de Griekse festivalcultuur haar politiek en
cultureel belang behield en deze zelfs uitbreidde naar nieuwe gebieden. Hieruit
kunnen we besluiten dat de Griekse festival misschien wel haar grootste bloei kende
onder de Romeinen. Deze cultuur werd immers geïntegreerd in het Romeinse Rijk en
betekende bijgevolg een grote uitbreiding in het Oosten. Er werden daar in grote
getale festivals en gymnasia opgericht om deze cultuur te steunen.
199
Bibliografie
Corpora
BMus.Inscr. : Hicks, E.L., Newton, C.T., Hirschfeld, G. en Marshall, F.H., „The
Collection of Ancient Greek Inscriptions in the British Museum‟, Oxford, 1874-1916.
CIG: Boeckh, A., Franz, J.C. en Curtius, E., „Corpus Inscriptionum Graecarum‟, Olms,
Hildesheim, 1977.
IG:
„Inscriptiones
Graecae‟,
Berlijn,
Berlin-Brandenburgische
Akademie
der
Wissenschaften, 1860 e.v.
IAG: Moretti, L., „Inscrizioni agonistische greche‟, Signorelli, Rome, 1953, p. 286.
IGRR: Cagnat, R. en Lafaye, G., „Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes‟,
Leroux, Parijs, 1906-1927.
IvO: Dittenberger, W., en Purgold, K., „Olympia: die Ergebnisse… der Ausgrabung V Die
Inschriften‟, 1896.
FGH: Jacoby, F., „Fragmente der Griechischen Historiker‟, Berlijn, 1923 e.v.
OGIS: Dittenberger, W., „Orientis graeci inscriptiones selectae: supplementum sylloges
inscriptionum graecarum‟, Olms, Hildesheim, 1960.
Ol. Ins.: Dittenberger, W. en Purgold, K. „Die Inschriften von Olympia‟, Asher, Berlijn,
1896, p. 918.
200
P Lond: Kenyon, F.G. en Bell, H.I., „Greek papyri in the British Museum Vol. 3‟, Londen,
1907, p. 388.
SEG: Hondius, J.J.E., Chaniotis, A., Corsten, T., Stroud S. en Tybout, R.A.,
„Supplementum Epigraphicum Graecum‟, Brill, Leiden, 1923 e.v.
SGO: Merkelbach R. en Strauber, J., „Steinepigramme aus dem Grieschischen Osten 1‟,
Teubner, B.G., Stuttgart, 1998, p. 647.
SIG³: Dittenberger, W., „Sylloge Inscriptionum Graecarum‟, Olms, Hildesheim, 1960.
201
Antieke auteurs
Appianus, „Romeinse Geschiedenis‟, IX, 4 en Romeinse Burgeroorlog, I, 99.
Aristoteles,
„Rhetorica‟, I 7, 1365a: vertaald door Huys M., „Rhetorica‟, Historische
Uitgeverij, Groningen, 2004, p. 276.
Athenaeus,
„The Gastronomers‟, 12.539C: vertaald door Miller S.G., „Arete – Greek Sports from
Ancient Sources‟, University of California Press, Los Angeles, 2004, p. 262.
Cassius Dio, „Romeinse Geschiedenis‟, LII, 30.
Cicero, „Gesprekken in Tusculum‟, 5.3.9
„Ad Atticum‟, 1.10.3: vertaald door Miller S.G., „Arete – Greek Sports from Ancient
Sources‟, University of California Press, Los Angeles, 2004, p. 262.
Claudius Aelianus,
„Varia Historia‟, 4.15: vertaald door Miller, S.G., „Arete: Greek sports from ancient
sources‟, 2004, p. 262.
Codex Justinianus,
X, 54, 1: vertaald door Robinson, R.S., in „Sources for the history of Greek
Athletics‟, Ares Publishers, Chicago, 1981, p. 298.
202
Dio Chrysostomus,
„Oratio‟ VII 38-39: vertaald door Cohoon, J.W.,
„Dio Chrysostom‟ in Loeb
Classical Library, Heineman, Londen, 1971.
„Oratio‟ LXVI 11, vertaald door Crosby, H.L. „Discourses‟ in Loeb Classical
Library, Heineman, Londen, 1951, online vertaling:
http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Dio_Chrysostom/Discour
ses/66*.html
Diodorus Siculus,
„Bibliotheca Historica‟ XIII, 82: vertaald in Robinson, R.S., „Sources for the history
of Greek Athletics‟, Ares Publishers, Chicago, 1981, p. 289.
Epiktetos, „Discourses‟, 1.6.23-28
Flavius Josephus, „De Oude Geschiedenis van de Joden‟, XIV, 5.1. 136-141 en I, 5.3.146149 en „De Joodse Oorlog‟, I, 21.11.422-427 en I.21.8.415
„De Oude Geschiedenis van de Joden‟, 16.149 en „De Joodse Oorlog‟ 1.426-427:
vertaald door Whiston, W., „Works of Flavius Josephus‟, Hendrickson Publishers, 1980,
p.
800,
online
vertaling:
http://pace.mcmaster.ca/York/york/showText?text=wars&version=whiston.
„De Oude Geschiedenis van de Joden‟, XVI, 136-141: vertaald door Miller, S.G., in
„Arete. Greek Sports from Ancient Sources‟, 2004, p. 157-158.
203
Galenus, „Exhortation to the Study of the Arts especially Medicine: To Menodotus‟, 9-11
„Exhortation to the Study of the Arts especially Medicine : To Menodotus‟, 2 C:
vertaald door Walsch, J., in „Medical Life‟, Vol. 37, 1930, p. 507-529.
„Exhortation to the Study of the Arts especially Medicine : To Menodotus‟, 14:
vertaald door Miller, S.G., in „Arete. Greek Sports from Ancient Sources‟, University of
California Press, Los Angeles, 2004, p. 262.
Hekataios van Milete, „FGrH„ 119.
Herodotos, „Historiën‟, 3.129-133
„Historiën‟, 2.160: vertaald door Robinson, R.S., „Sources For The History
Of Greek Athletics‟, Ares Publishers Inc., Chicago, 1955, p. 298.
„Historiën‟, 3.133: vertaald door Miller, S.G., „Arete: Greek sports from ancient
sources‟, University of California Press, Berkeley, 2004, p. 262.
„Historiën‟, 5.22.1-2: vertaald door Godley, A.D., „Herodotus‟ in The Loeb
Classical Library, Harvard University Press, Cambridge, 1920, online beschikbaar:
http://www.perseus.tufts.edu/cgibin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0126;layout=;query=toc;loc=5.22.1
Isokrates, „Team van Paarden‟, 33
„Team van Paarden‟, 32: vertaald door VanHook, L., „Works: Isocrates‟ The Loeb
Classical Library, Harvard University Press, Cambridge, 1986, p. 524.
„Panegyricus‟, 50: vertaald door Felton, C. C., „The Panegyricus of Isocrates‟,
Bibliobazaar, 2008, p. 154.
204
Livius,
„Ab Urbe Condita‟, 39.22.1-2: vertaald door Miller S.G., „Arete – Greek Sports from
Ancient Sources‟, University of California Press, Los Angeles, 2004, p. 262.
Lucianus, „Pharsalia‟, VII, 279 en „Hermotimos‟, 40
„Anacharsis‟: 1,5,6,9: vertaald door Fowler, H.W., „The Works of Lucian of
Samosata: Complete with Exceptions Specified in the Preface„, Clarendon Press, Oxford,
1905.
„Herodotus‟, 1-4: vertaald door Miller S.G., „Arete – Greek Sports from Ancient
Sources‟, University of California Press, Los Angeles, 2004, p. 262.
Pausanias, „Beschrijving van Griekenland‟, V 9; V 10, 5; V 20, 1; V 21, 2; V 21, 3; V 21, 5;
V 23, 4; V 24, 1-3; VI 3, 11; VI 7, 10 en VI 13, 1.
V 10,1, vertaald door König, J., “Athletics and literature in the Roman Empire”,
Cambridge University Press, Cambridge, 2005, p. 398.
V 6, 7: vertaald door Robinson, S.G., „Sources For The History Of Greek Athletics‟,
Ares Publishers Inc., Chicago, 1955, p. 298.
V 12,8; V 23,1 en V 32, 1: vertaald door Frazer, J.G., „Pausanias‟s Description of
Greece Vol. 1‟, MacMillan and Co, Londen, 1913, p. 613.
205
Philostratus, „De Gymnastica‟, 45, A214
„Leven van Apollonius van Tyana‟, 8, §15 en 8, §18: vertaald door
Conybeare, F.C., „Life of Apollonius of Tyana‟, in Loeb Classical Library, Harvard
University
Press,
Cambridge/Londen,
1989,
p.
624,
online
vertaling:
http://www.livius.org/ap-ark/apollonius/apollonius01.html
Photius,
„Bibliotheka‟ 97: vertaald door Jacoby, F., „FGH‟ 2 B 1163.
Plinius de Jongere, „Brieven‟, 4, 22
10, 39,40: vertaald door Harris, H.A., „Sport in Greece and Rome‟, Thames and
Hudson, Londen, 1972, p. 288.
Plinius de Oudere, „Naturalis Historia‟, 35, 13.
Plutarchus, „Romeinse kwesties‟
„Lives‟, Solon, 12.1-6 en 19.6 : vertaald door Miller, S.G., „Arete: Greek sports from
ancient sources‟, 2004, p. 262.
„Lives‟, Solon 23.3: vertaald door Perrin, B., „Plutarch‟s Lives: Volume 1: Theseus
and Romulus, Lyvurgus and Numa, Solon and Publicola‟ in Loeb Classical Library,
Harvard University Press, Cambridge, 1998, p. 581.
„Lives‟, Alexander 4.9-11: vertaald door Miller, S.G., „Arete: Greek sports from
ancient sources‟, 2004, p. 262.
206
Polybius, „Historieën‟ 4.73.6-10; A 85
27.9.3-13: vertaald door Miller, S.G., „Arete: Greek sports from ancient sources‟,
University of California Press, Berkeley, 2004, p. 262.
Scriptores Historiae Augustae, Marcus Aurelius, IV, 9.
Seneca de Jongere,
„Epistulae Morales ad Lucilium‟, 89, 18-19: vertaald door Robinson, R.S. in
„Sources For The History of Greek Athletics‟, Ares Publishers, Chicago, 1981, p. 289.
Strabo, „Geographika‟, 8.3.30 en 12.3.11.
Suetonius, „Keizers van Rome‟: Octavianus 45 en 45.3, Gaius 18, XX, Domitianus, 4, IV.
„Keizers van Rome‟: Nero 22-24: vertaald door Miller, S.G., „Arete: Greek sports
from ancient sources‟, University of California Press, Berkeley, 2004, p. 262.
„Keizers van Rome‟,
Domitianus, IV, 4: vertaald door Den Hengst, D.,
„Suetonius. Keizers van Rome‟, Athenaeum- Polak & Van Gennep, Amsterdam, 2006, p.
546.
207
Thucidides, „De Pelopponesische Oorlog‟ 3.17.4
„De
Pelopponesische
Oorlog‟
1.3:
vertaald
door
Schwartz,
M.A.,
„De
Pelopponesische Oorlog‟ Uitgeverij Ambo bv, Baarn en Athenaeum-Polak & Van
Gennep, Amsterdam, 1986, p. 529.
„De Pelopponesische Oorlog‟ 1.6.4-6: vertaald door Crawley, R., in „Thucydides‟
Peloponnesian War‟, J.M. Dent en Co., Londen, 1910, p. 489, online vertaling:
http://www.perseus.tufts.edu/cgibin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0200;layout=;query=toc;loc=1.6.1
„De Pelopponesische Oorlog‟ 6.16: vertaald door Smith, C.F., „History of the
Pelopponesian War‟ in The Loeb Classical Library, Harvard University Press,
Cambridge, 1980, p. 461.
Xenophanes, „Anabasis‟, IV, 8, 25-28.
208
Literatuur
Adcock, F. E., „The source of Plutarch‟ in The Classical Review Vol. 28, No. 2, 1914, pp.
38-40.
Anderson, B., „Imagined Communities – Reflections on the Origin and Spread of
Nationalism‟, Quebecor World, Fairfield, 2006, p. 244.
Arafat, K.W., „Pausanias‟ Greece – Ancient Artists and Roman Rulers‟, Cambridge
University Press, Cambridge, 1996, p. 268.
Bengston, H., „Die Olympischen Spiele‟, Artemis, Zürich, 1971, p.109.
Bowra, C.M., „Xenophanes and the Olympic Games‟ in American Journal of Philology
Vol. 59, 3, 1938, pp. 257-279.
Carneux, P., „Inscriptions d‟Argos‟ in Bulletin de Correspondance Héllenique, Vol.
77, 1953, pp. 387-403.
Charlesworth, M.P., „Documents illustrating the reigns of Claudius and Nero‟,
Cambridge, 1939, p. 42.
Cohoon, J.W., „Dio Chrysostom‟ in Loeb Classical Library, Heineman, Londen, 1971.
Conybeare, F.C., „Life of Apollonius of Tyana‟, in Loeb Classical Library, Harvard
University Press, Cambridge/Londen, 1989, p. 624.
Crawley, R., „Thucydides‟ Peloponnesian War‟, J.M. Dent en Co., Londen, 1910, p. 489.
Crosby, H.L. „Discourses‟ in Loeb Classical Library, Heineman, Londen, 1951.
209
Crowther N. B., „Old Age, Exercise and Athletics in the Ancient World‟ in Stadion 16,
1992, pp. 171-183.
Crowther, N.B., „Studies in Greek Athletics. Part I‟ in The Classical World, Vol. 78, No.
5, 1985, pp. 497-510+514-520+522-534+536-540+542-544+546-550+552-554+556-558.
Crowther, N.B., „Studies in Greek Athletics. Part II‟ in The Classical World, Vol. 79, No.
2, 1985, pp. 73-82+85-94+97-106+109-118+121-135.
Den Hengst, D., „Suetonius. Keizers van Rome‟, Athenaeum- Polak & Van Gennep,
Amsterdam, 2006, p. 546.
Farrington, A., „Olympic victors and the Popularity of the Olympic Games in the
Imperial Period‟ in Tyche 12, Holzhausen, 1997, pp. 15-46.
Felton, C. C., „The Panegyricus of Isocrates‟, Bibliobazaar, 2008, p. 154.
Finley, M.I., en Pleket, H.W., „Olympische Spelen in de Oudheid‟, Fibula- Van Dishoek,
Haarlem, 1976, p. 175.
Finley, M.I., en Pleket, H.W., „The Olympic Games: The First Thousand Years‟, Chatto &
Windus, London, 1976, p. 138.
Fontenrose, „The Hero as Athlete‟ in California Studies in Classical Antiquity Vol. 1,
University of California Press, Los Angeles, 1968, pp. 73-104.
Forbes, C.A., „Ancient Athletic Guilds‟, in Classical Philology Vol. 50, Nr. 4, The
University of Chicago Press, 1955, pp. 238-252.
Forbes, C.A., „Crime and Punishment in Greek Athletics‟ in The Classical Journal, Vol.
47, No. 5, 1952, pp. 169-203.
210
Fowler, H.W., „The Works of Lucian of Samosata: Complete with Exceptions Specified in the
Preface„, Clarendon Press, Oxford, 1905.
Frazer, J.G., „Pausanias‟s Description of Greece Vol 1‟, MacMillan and Co, Londen, 1913,
p. 613.
Gardiner, N., „Athletics of the Ancient World‟, Clarendon Press, Londen, 1967, p. 246.
Gardiner, E. N., „Olympia, Its History and Remains‟, Clarendon Press, Oxford, 1925, p.
316.
Gilbert, A. H., „Olympic decadence‟ in The Classical Journal, Vol. XXI, Nr. 8, The Torch
Press, Cedar Rapids, 1926, pp. 587-598.
Gleason, M., „Elite male identity in the Roman Empire‟ in Potter, D.S., and Mattingly
D.J. (eds.), „Life, Death and Entertainment in the Roman Empire‟, Ann Arbor, 1999, pp.
67-84.
Gleason, M., „Making Men: Sophists and Self-representation in Ancient Rome‟, Princeton,
Princeton University Press, 1995, pp. xxxii + 193.
Godley, A.D., „Herodotus‟ in The Loeb Classical Library, Harvard University Press,
Cambridge, 1920.
Golden, M., „Sport in the Ancient World from A to Z‟, Routledge, Londen, 2004, p. 184.
Gouw, P., „Keizer Augustus en de Griekse atletiek‟ in Lampas 36.3, 2006, pp. 211-225.
Gruen, E.S., „Culture and National Identity in Republican Rome‟, Cornell University
Press, Ithaca, 1992, p. 347.
211
Gruen, E.S., „The Hellenistic World and the Coming of Rome Vol. 1 en 2 ‟, University of
Calfornia Press, Berkeley, 1996, p. 800.
Hall, J.M., „Hellenicity‟, The University of Chicago Press, Chicago, 2002, p. 312.
Hall, A.M., and Milner, N., "Education and Athletics at Oenanda," Studies in the
History and Topography of Lycia and Pisidia. In memoriam A.S. Hall, Ed. French, D.,
London, 1994, pp. 7-47.
Harris, H.A., „Greek Athletes and Athletics‟, Westport, Greenwood, 1979, p. 244.
Harris, H.A., „Sport in Greece and Rome‟, Thames and Hudson, Londen, 1972, p. 288.
Harris, H.A., „Pax Olympica‟ in Proceedings of the First International seminar on the
History of Physical Education and Sport, Wingate Institute for Physical Education,
Netanya, 1968, 3.19.
Hoskins Walbank, M., „Review: The sacred identity of Ephesos‟ in Phoenix, Vol. 48,
Nr. 1, 1994, pp. 89-91.
Hupperts, C., Beets, M., De Fraiture, B., Jans, E., Twisk, Y., „Olympische Spelen – Sport
en Opvoeding in de Griekse Oudheid – Een bronnenboek‟, Eisma B.V., Leeuwarden, 1989,
p. 200.
Huys M., „Rhetorica‟, Historische Uitgeverij, Groningen, 2004, p. 276.
Jokl, E., „Pax Olympica‟ in Proceedings of the First International seminar on the History of
Physical Education and Sport, Wingate Institute for Physical Education, Netanya, 1968,
3.1-19.
212
Jones, A.H.M., „The Greeks under the Roman Empire‟ in Dumbarton Oaks Papers, Vol.
17, 1963, pp. 1+3-19.
Keil, J., „Forschungen in der Erythrae‟ in Jahrshefte des Osterreichischen Archaologischen
Instituts‟, Vol. 5, 1910.
Kenyon, F.G., „A Rescript of Marcus Antonius‟ in Classical Review Vol. 7, Cambridge
University Press, 1893, pp. 476-478.
König, J., “Athletics and literature in the Roman Empire”, Cambridge University Press,
Cambridge, 2005, p. 398.
Kyle, D.G., „Games, prizes, and Athletics in Greek Sport‟ in The Classical Bulletin 74.2,
1998, pp. 103-127.
Kyle, D.G., „Sport and Spectacle in the Ancient World‟, Blackwell Publishing, Malden,
2007, p. 403.
Laemmer, M., „King Herod‟s endowment to the Olympic Games‟ in Proceedings of the
pre-olympic seminar on the history of physical education and sport in Asia‟, ed. Simri, U.,
Netanya, 1972, pp. 31-50.
Legras, B., „Education et culture dans le monde grec VIIIe-Iersiècle av. J.-C.‟, Campus,
Parijs, 1998, p. 176.
Manning, C. A., „Professionalism in Greek Athletics‟, The Classical Weekly, Vol. 11, Nr.
10, 1917, pp. 74-78.
Millar, F., „Rome, the Greek World and the East. Vol. 2 Government, Society, and Culture in
the Roman Empire‟, The University of North Carolina Press, Chapel Hill, 2004, p. 470.
213
Millar, F., „Rome, the Greek World and the East. Vol. 3 The Greek World, the Jews, and the
East‟, The University of North Carolina Press, Chapel Hill, 2006, p. 516.
Miller, S.G., „Ancient Greek Athletics‟, Yale University Press, New Haven, 2004, p. 288.
Miller, S.G., in „Arete. Greek Sports from Ancient Sources‟, University of California
Press, Los Angeles, 2004, p. 262.
Mitchell, S., „Anatolia. Land, Men, and Gods in Asia Minor. Vol 1: The Celts in Anatolia
and the Impact of Roman rule‟, Clarendon Press, Oxford, 1993, p. 266.
Mitchell, S., „Festivals, games and civic life in Roman Asia Minor‟, Journal of Roman
Studies 80, 1990, pp. 183-193.
Moretti, L.., „Olympionikai, i vincitori negli Antichi agoni Olimpici‟ in MemLinc,
Rome, 1957.
Moretti, L., „Supplemento al catalogo degli Olympionikai‟, in Klio 52, 1970, pp. 295303.
Newby, Z., “Greek Athletics in the Roman World – Victory and Virtue”, Oxford
University Press, Oxford, 2005, p. 314.
Papalas, A.J., “Boy athletes in Ancient Greece” in Stadion XVII, 2, 1991, pp. 165-192.
Parke, H. W., „Festivals of the Athenians‟, Thames and Hudson, Londen, 1977, p. 208.
Perrin, B., „Plutarch‟s Lives: Volume 1: Theseus and Romulus, Lyvurgus and Numa, Solon
and Publicola‟ in Loeb Classical Library, Harvard University Press, Cambridge, 1998,
p. 581.
214
Pleket, H.W., „Games, Prizes, Athletes and Ideology: some Aspects of the History of
Sport in the Graeco-Roman World‟ in Stadion 1, 1975, pp. 49-89.
Pleket, H.W., „Olympic benefactors‟ in Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik, 20, 1,
1976, pp. 1-18.
Pleket, H.W., „Some aspects of the History of the Athletic Guilds‟ in Zeitschrift für
Papyrologie und Epigraphik, Band 10, Vol. 3, Rudolf Habelt Verlag, Bonn, 1973, pp. 197227.
Pleket, H.W., „The Olympic Games in antiquity‟ in European Review, Vol. 12, No. 3,
2004, pp. 401-413.
Pleket, H.W., „The Participants in the Ancient Olympic Games : Social Background
and Mentality‟ in Coulson, W. en Kyrieleis H., in Proceedings of an International
Symposium on the Olympic Games, 5-9 September 1988, Athene, 1992, pp. 147-152.
Pleket, H. W., „Zur Soziologie des antiken Sports‟ in Mededelingen van het Nederlands
Historisch Instituut te Rome, 36, 1974, pp. 57-87.
Robert, L., „Les Gladiateurs dans L‟Orient Grec‟, Adolf M. Hakkert, Amsterdam, 1971,
p. 356.
Robert, L., „Sur des Inscriptions d‟Ephèse‟ in Revue de Philologie, 41, I, 1967, pp. 7-84.
Robertson, N., ,‟The Ancient Olympics: Sport, Spectacle, and Ritual‟ in Echos du
Monde Classique, 20, 1976, pp. 73-85.
Robinson, R.S., „Athletic festivals in Greece and their Roman patrons in de second
century B.C.‟ in Classical Studies to Ben Edwin Perry by his colleagues at the University of
Illinois, 1924-1960, University of Illinois Press, 1969, p. 309.
215
Robinson, R.S., „Sources For The History Of Greek Athletics‟, Ares Publishers Inc.,
Chicago, 1981, p. 289.
Rogers, G.M., „The Assemby of Imperial Ephesos‟, in Zeitschrift für Papyrologie und
Epigraphik 94, 1992, pp. 224–228.
Rogers, G.M., „The Sacred Identity of Ephesos: Foundation Myths of a Roman City‟,
Routledge, Londen en New York, 1991, pp. xviii, 209.
Scanlon, T.F., „Greek and Roman Athletics: A Bibliography‟, Ares, Chicago, 1984, p. 142.
Shorey, P., „The spirit of Greek Athletics‟, Chautauquan, Vol. 57, 1909-1910, pp. 255273.
Smith, C.F., „History of the Pelopponesian War‟ in The Loeb Classical Library, Harvard
University Press, Cambridge, 1980, p. 461.
Spivey, N., „The Ancient Olympics‟, Oxford University Press, Oxford, 2005, p. 273.
Swaddling, J., „The Ancient Olympic Games 2nd edition‟, British Museum Press, Londen,
1999, p. 112.
Swain, S., „Hellenism and Empire – Language, Classicism and Power in the Greek World
AD 50-250‟, Clarendon Press, Oxford, 1996, p. 499.
Schwartz, M.A., „De Pelopponesische Oorlog‟ Uitgeverij Ambo bv, Baarn en
Athenaeum-Polak & Van Gennep, Amsterdam, 1986, p. 529.
Sweet, W.E., en Segal, E., „Sport and Recreation in Ancient Greece: a sourcebook with
translations‟, Oxford University Press, New York, 1987, p. 281.
216
Van der Veer, J.A.G., „Olympia in het spoor van archeologie en Pausanias‟ in
Hermeneus 31, No. 10-11, 1959, pp. 196-200.
Van Nijf, O., „Athletics, Andreia and the Askêsis-culture in the Roman East‟ in Rosen,
R.M. en Sluiter I., „Andreia. Studies in manliness and courage in classical antiquity‟, Brill,
Leiden, 2003, pp. 263-286.
Van Nijf, O., „Athletics and paideia: Festivals and physical education in the world of
the Second Sophistic‟ in Borg, B.E., „Paideia: The World of the Second Sophistic‟, Walter
de Gruyter, Berlijn, 2003, pp. 203-228.
Van Nijf, O., „Een „klassieke‟ opvoeding in het Romeinse Oosten. Sport en literatuur
in het Gymnasium‟ in Lampas, Vol. 38, Nr. 2, 2005, pp. 124-140.
van Nijf, O., „Local heroes : athletics, festivals and elite self-fashioning in the Roman
East‟ in Goldhill, S., „Being Greek under Rome‟, Cambridge University Press,
Cambridge, 2001, pp. 306-334.
van Nijf, O. , „The Roman Olympics The Olympic Games in Antiquity‟, Hue Kue. M.
Kaila, G. This, H. Theodoropoulou and Y. Xanthakou. Athens, Atrapos, 2004, pp.187213.
VanHook, L., „Works: Isocrates‟ The Loeb Classical Library, Harvard University Press,
Cambridge, 1986, p. 524.
Walsch, J., „Exhortation to the Study of the Arts especially Medicine : To Menodotus‟
in „Medical Life‟, Vol. 37, 1930, pp. 507-529.
Weigall, A., „Nero – The singing emperor of Rome‟, G. P. Putnam‟s sons, New York,
1930, p. 417.
217
Whiston, W., „Works of Flavius Josephus‟, Hendrickson Publishers, 1980, p. 800.
Woolf, G., „Becoming Roman, Staying Greek: Culture, Identity and the civilizing
process in the Roman East‟ in Proceedings of the Cambridge Philological Society 40, 1994,
pp. 116-143.
Wörrle, „Stadt und Fest im kaiserzeitlichen Kleinasien: Studien zu einer agonistischen
Stiftung aus Oinoanda‟, Vestigia 39, München, 1988, pp. x + 268.
Young, D.C., „How amateurs won the Olympics‟ in Raschke W. J. (ed.), „The
archaeology of the Olympics. The Olympics and Other Festivals in Antiquity‟, Madison,
Wisconsin, 1987, pp. 55-78.
Young, D. C., „The Olympic Myth of Greek Amateur Athletics‟, Chicago, 1984.
218
Websites
http://www.annee-philologique.com/aph/
Laatst geraadpleegd op 11/5/2009
http://www.britannica.com/
Laatst geraadpleegd op 12/5/2009
http://www.jstor.org/
Laatst geraadpleegd op 11/5/2009
http://www.oxfordreference.com/views/global.html
Laatst geraadpleegd op 11/5/2009
http://pace.mcmaster.ca/York/york/texts.htm
Laatst geraadpleegd op 11/5/2009
http://www.thelatinlibrary.com/index.html
Laatst geraadpleegd op 11/5/2009
http://www.livius.org/
Laatst geraadpleegd op 11/5/2009
http://www.perseus.tufts.edu/hopper/
Laatst geraadpleegd op 11/5/2009
http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/
Laatst geraadpleegd op 11/5/2009
219