Interview met HM Kuitert over Jezus. Auteur

Artikel: "Mijn avontuur in de theologie": Interview met H.M. Kuitert over Jezus.
Auteur: Frank Aarts en Carry Waalderbos
Verschenen in: Skript Historisch Tijdschrift, jaargang 20.4, 263-273.
© 2014 Stichting Skript Historisch Tijdschrift, Amsterdam
ISSN 0165-7518
Abstract: Not available.
Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd en/of vermenigvuldigd zonder schriftelijke toestemming van
de uitgever.
Skript Historisch Tijdschrift is een onafhankelijk wetenschappelijk blad dat vier maal per jaar
verschijnt. De redactie, bestaande uit studenten en pas afgestudeerden, wil bijdragen aan
actuele historische debatten, en biedt getalenteerde studenten de kans om hun werk aan een
breder publiek te presenteren.
Een abonnement op Skript kost 20 euro per jaar. U kunt lid worden door het
machtigingsformulier in te vullen op www.skript-ht.nl. Ook kunt u een e-mail sturen naar de
redactie, dan krijgt u het machtigingsformulier thuisgestuurd. Losse nummers zijn
verkrijgbaar bij de redactie. Artikelen ouder dan een jaar zijn gratis te downloaden op
www.skript-ht.nl/archief.
Skript Historisch Tijdschrift • Spuistraat 134, kamer 558 • 1012 VB Amsterdam •
www.skript-ht.nl • [email protected]
FRANK AARTS CARRY WAALDERBOS
"Mijn avontuur in de theologie"
Interview met H.M. Kuitert over Jezus
Met de publicatie van Jc?us; een nalatenschap \an het christendom probeert H.M.
Kuitert een draai te geven aan de christologie.* Hij bestrijdt de goddelijke natuur
van Jezus: een controversiële stelling. Het boek heeft dan ook een gevoelige snaar
geraakt. Kuitert: "Vergis je niet in de emmers modder die ik over mij heen heb gekregen."
* Christologie is de kerkelijke
leer van Jezus Christus.
1. De Tweenaturenleer is de
christelijke leer waarin Jezus
Christus zowel de menselijke als
de goddelijke natuur in zich
verenigt
263
Eén van de meest besproken figuren uit de geschiedenis is
Jezus van Nazareth. Een stortvloed aan boeken is over Jezus verschenen en tot op de dag van vandaag zijn de meningen over hem scherp verdeeld. De twee meest uiteenlopende benaderingen zijn de historische en de christelijke.
De eerste houdt zich bezig met onderzoek naar de 'echte'
Jezus. De tweede richt zich op de plaats van Jezus in het
christelijk geloof. Daarbij probeert zij vast te houden aan
het officiële Jezusbeeld zoals dat wordt uitgedragen door de
christelijke orthodoxie. De laatste bijdrage aan de discussie
over de 'echte'Jezus en zijn plaats in het christendom werd
door H.M. Kuitert (1924) geleverd.
Na een gereformeerde opvoeding en een studie theologie
aan de Vrije Universiteit begon Kuitert zijn wetenschappelijke carrière aan deze zelfde universiteit. In 1967 werd hij
benoemd tot hoogleraar met als leeropdracht 'Ethiek en Inleiding dogmatiek'. In 1989 ging Kuitert met emeritaat en
begon zijn 'avontuur in de theologie'. Dit resulteerde in de
uitgave van Het algemeen betwijfeld christendom (1992) en
Zeker Weten (1994). Recentelijk verscheen Jezus: nalatenschap van het christendom. Schets voor een christologie
(1998).
In dit laatste boek gaat Kuitert op zoek naar de historische figuur Jezus van Nazareth. Hij gaat in op de verschillende Jezusbeelden door de tijd heen (aangeduid als receptiegeschiedenis) en het historisch onderzoek hiernaar in de
laatste twee eeuwen. Kuitert concludeert dat de goddelijke
natuur van Jezus, verwoord in de Tweenaturenleer', een
mythe is, die niet valt te verenigen met de 'echte'Jezus. De
enige twee zekerheden omtrent Jezus zijn, volgens Kuitert,
dat hij de joodse religie aanhing en dat hij een man was.
H.M. Kuiten (foto Marloes Bomers)
God in nacht und nebel
Wat heeft u willen bereiken met de publicatie van uw boek?
Ik wil een draai geven aan de christologie. In de eerste
plaats wil ik de God-op-aarde theorie ontkrachten, die is
niet nodig. In de Tweenaturenleer wordt God gedisfunctionaliseerd. Alle functies die God toekomen worden overgeheveld naar de mensjezus. Daarmee verdwijnt God in
Nacht und Nebel als ik het wat profaan mag zeggen. Deze
religiositeit wil ik bestrijden, want hij is niet in overeenstemming met het door het christendom geannexeerde Oude Testament. Vooral de apostel Paulus heeft ervoor gezorgd dat de God van de joden toegankelijk werd voor
niet-joden. De christelijke kerk heeft zich uiteindelijk God
eigen gemaakt, niet-joods, door Jezus als God op aarde te
zien. In het jodendom is de God-op-aarde theorie een onmogelijkheid. Jezus hing de joodse religie aan en heeft
zichzelf daarom ook nooit als goddelijk kunnen beschouwen.
Daarnaast ben ik van mening dat er nog iets in de christelijke geloofstraditie zit dat mensen helpt om als verant264
woordelijk mens te leven. Hierin is het christendom niet
exclusief, er zijn ook andere geloofstradities. Maar het
christendom bestaat nu eenmaal en is behulpzaam om in
de Europese cultuur als mens mens te blijven.
Steen in de vijver
In uw boek beschrijft u dat tijdens de Verlichting voor het
eerst historisch onderzoek naar de persoon Jezus Christus
werd gedaan. Hierdoor werd het Jezusbeeld van de christelijke
orthodoxie aangetast Hoe verklaart u deze ontwikkeling?
Eén van de kenmerken van de Verlichting is de opkomst
van de ratio, niet als systeembouwer maar als instrument
dat diende tot kennisverwerving. Dit was de basis voor het
historisch onderzoek naar Jezus.
Eén van de eersten die zich bezighield met de zoektocht
naar de historische Jezus was Reimarus (gest. 1768). Hij
gooide de eerste steen in de vijver. In zijn Wolffenbütler
Fragmente beoogde hij het traditionele Jezusbeeld te ontmaskeren. De kerk had een fictieve, bovennatuurlijke Jezus
gecreëerd, die niet overeenstemde met de historische Jezus,
Jezus van Nazareth. De ratio gold als instrument om de
waarheid te ontdekken rond zijn persoon.
Onder invloed van de Romantiek hadden de historische
onderzoekers een positiever motief Zij wilden de kerkelijke Jezus niet zozeer ontmaskeren, maar probeerden de
'echte'Jezus in de geschiedenis te vinden. Toen rezen de Jezusbeelden de pan uit. De één wist het nog beter dan de
ander.
Illustratie: Michelangelo, De
kruisiging
De Evangelisten creëerden ook een Jezusbeeld. Kunje hen als
de eerste historische onderzoekers beschouwen?
Nee, dat moetje geen onderzoek noemen, maar naïeve
beeldvorming. Deze begon met mondelinge vertellingen
van verhalen over Jezus. Dat was gangbaar in die tijd. Pas
later werden deze verhalen op schrift gesteld. De Evangelisten hebben wel enkele bronschriften gebruikt, dat is uit de
Evangeliën te reconstrueren. Maar je kunt zeggen dat vanaf
de Evangeliën tot aan de Verlichting geen historisch onderzoek naar Jezus is gedaan. Het beeld van Jezus stond muurvast; het stond in de bijbel.
Is het beeld van Jezus echt al die tijd onveranderd gebleven?
Ik zie een driedeling in de receptiegeschiedenis van Jezus.
265
Receptiegeschiedenis kun je typeren als beeldvorming over
Jezus vanaf zijn geboorte tot nu. Vanaf het begin was er al
een variatie aan Jezusbeelden. In de Evangeliën zijn vele
van deze beelden samengevoegd tot één geheel. Daarna
volgden vier eeuwen van dogmavorming, wat resulteerde
in de officiële kerkleer over Jezus van het concilie van
Chalcedon (451 n.Chr.). Tot op de dag van vandaag is dit
het Jezusbeeld van de kerk. Dat het beeld erin gehamerd
werd kun je bijvoorbeeld opmaken uit de vele ketterijen
die na het concilie ontstonden. Een explosie aan aparte
kerken was het resultaat, maar die hebben nooit voet aan
de grond gekregen in de westerse wereld. Ook de Reformatie heeft het christelijke Jezusbeeld niet aangetast. Tijdens
de Verlichting werd de eerste steen uit de kerkmuur getrokken. Jezus was sedertdien vogelvrij en vandaag heeft de
kerk geen exclusief gezag meer over het Jezusbeeld.
Dus elke tijd creëert zijn eigen geschiedenis, zijn eigen Jezusbeeld?
In principe levert iedere cultuur, iedere periode zijn eigen
Jezus. Met groot machtsvertoon heeft de kerk echter andere Jezusbeelden kunnen onderdrukken.
In uw boek besteedt u geen aandacht aan niet-westerse werelddelen die ook het christelijk geloof aanhangen. Hebben zij eenzelfde Jezusbeeld 7
In mijn boek onderzoek ik inderdaad alleen het Europese
christendom. Maar de Europese Jezusverbeelding heeft wel
een grote invloed gehad op de niet-westerse wereld. De
westerse missionarissen hebben het Europese Jezusbeeld er
ingestampt. Desondanks bestaat in andere werelddelen een
veelheid aan Jezusbeelden. Zo liet mijn kleinzoon, die in
Japan woont, mij onlangs een Japanse illustratie van Jezus
zien. Hierop was Jezus met spieetogen en keurig gekamde
zwarte haren afgebeeld.
Streit der historiker
Creëert u ook uw eigen Jezusbeeld?
Natuurlijk creëer ik mijn eigen Jezusbeeld. Niettemin verzet ik mij enorm tegen de zee van Jezusbeelden. Door de
resultaten van historisch onderzoek ben ik tot de sceptische familie gaan behoren. ledere historicus kan, ook vandaag, een plausibel Jezusbeeld construeren. Een goede his266
,„ , ,.
toricus kan dat. Desondanks zijn deze beelden zo verschillend dat ik daar als theoloog die nog wat wil met de christelijke traditie, nauwelijks mee uit de voeten kan.
Ik zal hier twee voorbeelden noemen van beelden die
voortgekomen zijn uit historisch onderzoek. Het ene uiterste is de gangbare Europese visie waarin Jezus als 'apocalypticus' wordt neergezet. Het einde der tijden is nabij dus
bekeert u en vlug ook! Anders is het te laat. Aan de andere
kant van het spectrum staat de gnostische Jezus van het
Californische Jesus Seminar. Volgens deze visie ligt het leven in het innerlijk van de mens. De Heiland zit binnenin
je en hij komt niet op de wolken des hemels.
Het belang van historisch onderzoek naar Jezus is simpel. Het christendom moet kiezen tussen mythe of geschiedenis: tussen de mythische Christusfiguur waar je alle kanten mee op kan of de Christusfiguur die de historische gestalte van Jezus in zich bergt. In mijn optiek moetje een
zakelijke, wetenschappelijke grens weten te vinden. Als de
gehele Jezusverering niet langer aanhaakt bij de historische
Jezus kan hij voor de christelijke kerk geen betekenis meer
hebben. Hij wordt dan onderwerp van een algemene religiositeit, waar niks op tegen is, maar die geen christelijke religiositeit meer is.
^ ..j ^u •.
Illustratie: geboeide Christus,
18e eeuw
°
Persoonlijk tracht ik bij de Jezus van de geschiedenis te
blijven, zonder mij te verstrikken in de Streit der Historifeer,om het eens mooi zeggen. Dat verzin ik hier ter plekke,
maar het is wel precies wat ik bedoel. Het is een moeilijke
kwestie, want ik ben wel op historici aangewezen.
Waarom wilt u niet in de Streit der Historiker verstrikt raken?
Dat is mijn christelijk engagement. Ik wil nog altijd iets
met het christendom. Dus ik heb een program, net als historici, maar ik mag het hebben, want ik ben geen historicus. Toch heb ik de historie nodig, want een Jezusbeeld
uitdragen waar niet de echte Jezus in zit daar moet de kerk
mee ophouden. De historische Jezus is de maatstaf voor
een hanteerbare christologie. Voor mij staan twee dingen
vast: Jezus hing het joodse geloof aan en hij was een man.
Hoe ziet u, als theoloog, het verschil tussen de historische benadering en de theologische benadering?
In de theologische benadering gaat het om het religieus engagement. Niet zozeer kerkelijk, de kerk heeft de zaak eerder verraden. Een religieus engagement wil echter niet zeg267
gen datje er buitenissige denkbeelden op na moet houden,
maar een verantwoordelijke manier moet zien te vinden
van mens zijn tegenover God. Wij moeten beseffen dat het
christendom een niet-joodse manier is van omgaan met de
joodse God.
Maar het historisch onderzoek probeer ik ook een plaats
te geven in de theologie. Ik probeer beide benaderingen tot
hun recht te laten komen. De christologie heeft minstens
de historische wetenschap nodig dat Jezus geleefd heeft, als
jood en als man. Zou Jezus echter niet geleefd hebben dan
hing de christelijke religie in de lucht. Het christendom
zou een vergissing zijn, want de historische Jezus is de legitimatie van het christendom. Zonder die link zou het christendom het christendom niet meer zijn. Alle pretenties
over God... Laat ik zeggen dat het christendom zich dan
anders moet noemen, want dan heeft het niets meer met Jezus te maken.
Uit het nest gevallen
U bent gereformeerd opgevoed en u bent theoloog. Hoe heeft
dit uw werk beïnvloed?
Je bedoelt, hoe ben je zover uit het nest gevallen. Omdat ik
65 werd ben ik in 1989 gedwongen met pensioen gegaan.
Ik vond dat heel erg. Tot op dat moment hield ik me bezig
met gezondheidsethiek, maar voor een deel had ik het toen
wel gezien. In zekere zin gaat dat altijd over hetzelfde.
Daarnaast wilde ik mijn opvolgers niet voor de voeten lopen. Ik bedacht me dat ik een inhaalmanoeuvre wilde plegen: terug naar de theologie.
Maar goed, hoe ben ik zover gekomen? Ten eerste zag ik
een oververzadiging aan Jezusvroomheid. Ik dacht: 'Dat
kan toch niet in de haak zijn'. Daarnaast ging er een lichtje
bij me branden toen in de Verenigde Staten een vriend van
mij op sterven lag. Zijn pastor zei tegen hem 'troost je met
de gedachte datje naar Jezus gaat.' Toen schudde hij zijn
hoofd en zei: 'Nee, ik ga naar God'. De pastor vond dat
merkwaardig, maar ik werd er door aan het denken gezet.
Tevens had ik een gegrond wantrouwen tegen de kerkelijke ideologie en haar machtsvertoon. Het laatste element is
mijn wetenschappelijk geweten dat historisch onderzoek
serieus wil nemen.
Wanneer deze drie factoren vermengd worden, ontstaat
er een nieuwe entree tot de christologie. Ik probeer niet
268
Illustratie:jezusafbeelding uiteen devotieboekje, circa 1330-50.
van binnen uit de lekken in de christelijke geloofstraditie te
dichten, maar van buiten af te kijken. Zijn de lekken niet
veel groter dan de mensen denken? Hoe zijn deze lekken er
gekomen? Dit is mijn manier van werken binnen de theologie.
Maar u staat niet buiten het christelijke geloof?
Nee, het geloof draait om tradities. Daar kan je op drie manieren mee omgaan. De eerste is detached, los van het
geloof, oifrom within, maar dan ben je louter apologetisch
bezig. De derde manier is detached, but from within. Dat is
mijn leidraad.
Het geloof betekent voor mij omgaan met de geloofstraditie. Men moet kijken wat in het dagelijks leven klopt van
de menselijke ontwerpen over een andere wereld, over
God. Deze beweging is geloven; het ervaren van de waarheid van geloofsvoorstellingen, waarmee de christelijke traditie de mens heeft opgezadeld. Als je van deze geloofsvoorstellingen niets ervaart, blijft er niks over van het geloof.
Ik sta dus heel vrij tegenover die traditie. Zo kan ik er
ook veel leuker mee spelen. Het is allemaal mensenwerk.
Alles wat wij over 'boven' zeggen komt van 'beneden'. Door
kerkmensen wordt dit nogal eens omgedraaid; alles van
'beneden' komt van 'boven'.
Freewheelen op de naam van Jezus
Heeft de moderne samenleving überhaupt nog een boodschap
aan het christendom?
Jawel, maar dan in de vorm van een Europees cultureel
christendom. Daar ben ik niet bang voor. Mijn idee is dat
de Europese cultuur en het christendom meer met elkaar te
maken hebben dan de officiële kerken willen weten. Daarnaast is de relatie van het christendom tot het jodendom
erg belangrijk. Ik wil de christelijke geloofstraditie zuiveren van waarheden, die niet met het Oude Testament zijn
te verenigen.
De pretenties van het christendom moeten een lat lager
komen te liggen. Het moet beter aansluiten bij het dagelijkse leven van gelovigen. De preken moeten niet alleen een
uitleg geven van wonderbaarlijk dingen, maar ook hoe te
leren leven.
Dit betekent niet dat je de grote christelijke thema's ach270
terwege moet laten. Bijvoorbeeld de kwestie van schuld en
boete. De samenleving is tot ondergang gedoemd als men
niet meer weet wat schuld is. Als je dat alleen maar psychiatrisch kan uitleggen, betekent dat toch dat er in de verhoudingen tussen mensen iets volstrekt is weggevallen.
Ik hoop, ik bid dat de zware jongens niet een eeuwige
voorsprong hebben op hun weggetrapte zwakkelingen. De
beul mag het niet winnen van zijn slachtoffers. Daarom is
het Laatste Oordeel uitgevonden. Eén van de redenen
waarom ik in God geloof is dat ik hoop op een uiteindelijke gerechtigheid. Maar dit soort grote thema's kun je aan
de orde stellen zonder de overdreven christologie, die door
de officiële kerk wordt uitgedragen.
Dus ontkerkelijking verontrust u niet?
Nee, lang niet zoveel als het de kerken verontrust. Het zou
de kerk helpen als zij meer kwalitatief naar buiten trad. De
wereld is niet verloren als niemand meer naar de kerk gaat.
Dat is godvergeten onzin.
Wat zijn de alternatieven?
Om een alternatief moet je mij niet vragen, ik denk niet dirigistisch. Het is iets dat de komende generaties zelf moeten uitzoeken. Maar onder één voorwaarde: dat ze niet
gaaxi freewheelen op de naam van Jezus."
Moderne vormen van Jezusverering geef ik in eerste instantie een grote vrijheid. Ik denk dat de dwang van de
kerk een grote misser is geweest. Zij heeft mensen verhinderd te denken wat ze werkelijk denken. Dat is mijn definitie van orthodoxie. Als dat eenmaal doorbroken is gaan de
mensen zelf weer denken. Dat juich ik toe. Daarom is mijn
eerste woord tegen deze wilde christologiën: 'goed zo!' Zij
hebben creativiteit losgemaakt. Mijn tweede woord is pas
dat deze wilde christologiën zich moeten legitimeren tegenover ene J. van N. Net als de orthodoxie.
De toekomst van Jezus
Wat is de toekomst van Jezus?
Ik denk dat heel veel christenen en kerkgenootschappen
zozeer verknocht zijn aan het traditionele Jezusbeeld, dat
ik niet verwacht dat dit wordt afgeschaft. Integendeel, het
zal blijven bestaan en hoge ogen blijven gooien. Maar ik
denk wel dat het hoe langer hoe meer duidelijk zal worden
271
Illustratie: Israhel van Meckenem, Vera icon, circa 1495.
dat wanneer men Jezus zegt men God bedoelt. De historische figuur van Jezus zal langzaam verdwijnen. Alle Jezustaal zal expressietaai worden voor innerlijke emoties, voor
gevoelens van geloof.
Daar heb ik zelf geen probleem mee. Natuurlijk besef ik
dat vele mensen geen andere kurk hebben om op te drij ven. Je mag mensen ook niet datgene afnemen wat ze aangeleerd is te denken of te geloven. Maar het laat toch onverlet dat mensen hun kop moeten gebruiken. Waar ik
mensen van probeer te overtuigen, is dat als mensen Jezus
zeggen zij, over het algemeen. God bedoelen. Dan ben je af
van het idee datjezus toen als God op aarde rondliep en
een hele hoop rompslomp. En je bent af van een mate van
religiositeit waarvan ik vind dat die er niet mee door kan.
Wie gelooft er nog datjezus over het water liep en dat hij uit
de dood is herrezen? Is het niet zo dat christenen al tijden niet
meer gevangen zitten in hetJezusbeeld van de orthodoxie?
Ja, dat is zo. Maar er zijn toch nog veel mensen die een Jezus die over het water liep waar willen hebben. Vergis je
niet in de emmers modder die ik over mij heen heb gekregen van predikanten en anderen. Onbeschrijfelijk. Het
raakt een zenuw. Ik denk echter dat gemeenteleden, gewone christenen, lang niet zo scherp denken als bijvoorbeeld
predikanten. Predikanten denken dag en nacht over dit
soort zaken en gemeenteleden léven. Zij hebben godsdienst
als iets ernaast. Het vormt slechts één element van hun leven. Gelukkig maar, want anders word je een maniak. En
die zijn er genoeg. Ik had meer kans maniak te worden dan
gemeenteleden. Ik hoop niet dat ik er een geworden ben.
Illustratie: Rembrandt, Jezus
wandelend over het water, reikt
Petrus de hand, circa 1632-33.
273