The making of Virtual Theatre

Nirav Christophe
Verdubbeling
The making of Virtual Theatre
Als inhoudelijke kern van het project kozen we het begrip, dat in 2004 in het facultaire
onderzoeksproject Wat is virtual theatre? naar boven kwam: verdubbeling.
Verdubbeling van tijd en verdubbeling van ruimte.
We wilden dit begrip verder onderzoeken met behulp van de theatertheorieën van Antonin
Artaud, (1896-1948), wiens kernbegrip ook verdubbeling, of ‘double’ was. Hij spreekt
veelvuldig over
‘le théâtre et son double’. De franse filosoof Jacques Derrida heeft in 1967 in twee artikelen
dat begrip proberen duidelijk te maken. Wij gaan uit van één van die artikelen, ‘Het theater
van de wreedheid of: De geslotenheid van de representatie’. Voor de gelegenheid van dit
onderzoeksproject is dit belangwekkende artikel voor het eerst in het Nederlands vertaald en
van commentaar voorzien door dramaturg Mart-Jan Zegers.
De verdubbeling waar Artaud over spreekt doelt op de onmogelijkheid om op toneel te zijn
wie je bent, je als het ware te presenteren. Zodra je op het toneel staat, wordt er ook een
wereld nagedaan, gerepresenteerd. Er ontstaat naast jezelf als mens onmiddellijk een tweede
mens, bijvoorbeeld een personage. Zelf bij cabaret, waar de acteur zich als zichzelf voorstelt,
komt er direct een tweede ‘theatermens’ bij. Als Hans Teeuwen mij in de voorstelling
beledigt, kan ik niet naar de rechter stappen omdat Hans Teeuwen mij beledigd heeft.
Eigenlijk heeft de ‘double’ van Hans Teeuwen, de theatermens Hans Teeuwen, mij beledigd.
Die verdubbeling vindt ook plaats bij objecten. Een stoel op het toneel is ook altijd meer dan
een stoel.
Het is deze verdubbeling waar Artaud razend van werd. Hij probeerde op alle mogelijke
manieren ideeën te ontwikkelen of het toch mogelijk zou zijn in het theater het double uit te
schakelen, en presentie op het toneel te laten zien in plaats van representatie. Zijn ideeën zijn
zo de basis geweest van bijvoorbeeld de performance en happening-achtige voorstellingen uit
de jaren 60 en 70.
De vraag is nu of we in virtueel theater, waarin door projecties en dergelijke ruimte en tijd
automatisch razendsnel verdubbeld worden, ook mogelijkheden kunnen zoeken van pure
presentie.
Dat is alleen al handig, omdat we de representatie bij dit soort theater vaak ontkennen. Bij een
samenwerkingsproject van de Faculteit Kunst en Mediatechnologie van de Hogeschool voor
de Kunsten Utrecht en het Instituut voor Media en Re/Presentatie van de Universiteit Utrecht,
in 2005 gepresenteerd in Theater Kikker, was een presentatie te zien van een danseres, die
bewoog met microfoons op haar lichaam. De geluiden die ze voortbracht werden op het toneel
zichtbaar door twee technici gesampled tot muziek, waar de danseres vervolgens weer op
bewoog. Het viel op, dat de de makers niet beseften, dat de technici automatisch onderdeel
werden van het toneelbeeld en daarmee van de voorstelling. De technici werden personages in
een krachtenveld met de danseres. Ze hadden een aanname gewoon als zichzelf op het toneel
te kunnen zijn. En dat was een misvatting.
Om te kijken wat de mogelijkheden van presentie bij virtual theater kunnen zijn, is het handig
met technieken te werken waarbij door de techniek op het moment zelf materiaal
gemanipuleerd wordt, dus technieken met real-time manipulatie.
Vervolgens is het dan belangrijk om de mensen die die real-time manipulatie uitvoeren op het
toneel zichtbaar die manipulatie te laten uitvoeren en zo wezenlijk onderdeel te maken van het
getoonde theatrale.
De onderzoeksworkshop onder leiding van Ruud Lanfermeijer, waarvan Marcel Dolman de
Making of-documentaire maakte, baseerde zich op bovenstaande uitgangspunten.