tijdschrift over duurzaam bodembeheer
advertisement
tijdschrift j a a r g a n g 2 6 over • duurzaam n u m m e r 1 • bodembeheer f e b r u a r i 2 0 1 6 ter Drinkwa • Kàn het, schoon water en goede grond? • Zuiver drinkwater: het resultaat van vele inspanningen • Hoe gezond is stadslandbouw? NP/KLBODEM-MI16001 Nederlandse Mediation Maakt methodiek en uitkomsten van mediations inzichtelijk! 30% korting voor NMvleden Met Nederlandse Mediation: krijgt u helder inzicht in het proces dat leidt tot de vaststellingsovereenkomst kunt u (online) de volledige vaststellings overeenkomsten raadplegen komt u in de praktijk nog beter beslagen ten ijs Nederlandse Mediation (NM) behandelt mediations op diverse aandachtsgebieden, zoals: familiemediation (scheiding en nalatenschap) zakelijke mediation overheidsmediation arbeidsmediation Meer informatie en bestellen? Ga naar www.wolterskluwer.nl/mediation Nederlandse Mediation online: € 100,- (excl. btw) per jaar. NMv-leden betalen slechts € 70, Nederlandse Mediation online + tijdschrift: € 126,- (excl. btw) per jaar. NMv-leden betalen slechts € 88,20 Online én op papier Nederlandse Mediation verschijnt 4 x per jaar. Online én op papier. Redactie: Fred Schonewille (hoofdredacteur) Dirk-Jan Bender Annet Draaijer Eva Schutte Marieke Zon Paula Boshouwers (redactiesecretaris) bodem is een uitgave van Wolters Kluwer Nederland B.V. 26e JAARGANG • NR. 1 • februari 2016 Bodem verschijnt 6x per jaar. Kijk voor actuele prijsinformatie in de shop op onze site: www.wolterskluwer.nl Bodem is een tijdschrift voor informatie-uitwisseling en discussie over duurzaam bodembeheer Redactie dr. M. Rutgers, voorzitter drs. P. del Castilho dr. W.J. Chardon mw. ir. M.P.T.M de Cleen drs. M.H.M. van Gelderen drs. A.A. de Groof drs. J. Harthoorn mw. drs. E. Luyten dr. ir. R.A. van der Meer drs. S.P. Wijn mw. ME. Sicco Smit mw. ing. T.J. Verschoor Msc Redactie-rubrieken mr. J.J. Hoekstra drs. S. Keuning mr. W.B. Kroon ir. S. Mantel mr. G.A. van der Veen drs. M. Vergeer Uitgever Jan Wessel Ham [email protected] Wolters Kluwer, Postbus 4, 2400 MA Alphen aan den Rijn Bladmanager Monique van der Woude [email protected] Artikelen en reacties kunnen via de bladmanager per e-mail ter publicatie worden aangeboden. Grafische vormgeving: BV, Den Haag - www.colorscan.nl COLORSCAN Advertentie-exploitatie Cross Media Nederland, Bart de Wilde, tel. 0107420549, e-mailadres: bart@crossmedianederland. comTraffic, Marjolijn Soeparto-Hoorweg, tel. 0107421946, e-mailadres: [email protected] Auteursrecht en toestemming voor publicatie Alle rechten in deze uitgave zijn voorbehouden aan Wolters Kluwer Nederland B.V. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Wolters Kluwer. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van art. 16h t/m 16m Auteurswet jo. Besluit van 27 november 2002, Stb. 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoeding te voldoen aan de Stichting Reprorecht te Hoofddorp (Postbus 3060, 2130 KB). Abonnementen en adreswijziging Neem voor vragen over uw abonnement of het doorgeven van een adreswijziging contact op met de klantenservice: Wolters Kluwer Postbus 878 7400 AW Deventer tel. 0570-673444 www.wolterskluwer.nl/klantenservice Abonnementen kunnen schriftelijk of per e-mail tot uiterlijk drie maanden voor het einde van de abonnementsperiode worden opgezegd. Bij niet tijdige opzegging wordt het abonnement automatisch met een jaar verlengd.” Inhoud 4 5 6 8 10 13 16 18 21 24 27 30 32 15 Van de redactie It’s the biology, stupid! Sytze Keuning TerrAgenda 2015, een poëtisch verslag Liesbet Dirven-van Breemen en Alexis de Roode Bodem Breed 2015 Peter van Mullekom Waterkwaliteit in landbouwgebieden Janneke Klein, Joachim Rozemeijer en Marianne Mul Kàn het, schoon water en goede grond? Marjoleine Hanegraaf, Dirk Jan den Boer en Hein Korevaar Zuiver drinkwater: het resultaat van vele inspanningen Nina Peeters Drinkwater: de bodem als basis Nicole Zantkuijl en Arjen Roelandse Oerwater in Brabant: beschermen en gebruiken Sjoerd Sibbing Bodemdegradatie in levenscyclusanalyse (LCA) Anne Hollander, Michiel Zijp en Harm van Wijnen Tandrot in de bodem Huig Bergsma, Joost Vogels, Maaike Weijters, Roland Bobbink, André Jansen en Leontien Krul Hoe gezond is stadslandbouw? Dieneke Schram-Bijkerk, Liesbet Dirven-van Breemen en Piet Otte Hoe reproduceerbaar is een baggervolumebepaling? Mirjam Wolff, Géjus Ruiter, Hans Hussem en Guido Ritskes JongSTRONG geeft de pen aan... Drinkwater, de ruggengraat van onze samenleving! Meinie Naus 36 Adviezen aan het beleid 37 Actueel 38 Juridisch Actueel Gerrit van der Veen en Joost Hoekstra Hoewel aan de totstandkoming van deze uitgave de uiterste zorg is besteed, aanvaarden de auteur(s), redacteur(en) en Wolters Kluwer geen aansprakelijkheid voor eventuele fouten en onvolkomenheden, noch voor gevolgen hiervan. ISSN 0925-1650 bodem nummer 1 | februari 2016 Coverbeeld: Shutterstock 3 V A N D E R E D A C T I E Laat nu de eeuw van de bodem (en water) beginnen! Drinkwater is het accent in dit eerste nummer. Na een korte terugblik op het Bodem Breed Symposium en het congres TerrAgenda kunt u lezen over het belang, de kwaliteit, maar ook de kwetsbaarheid van ons drinkwater. Voorts besteden we aandacht aan bodemprocessen, stadlandbouw en aan meettechnieken bij bagger. Het Internationaal Jaar van de Bodem ligt al weer achter ons. Laat nu de eeuw van de bodem maar beginnen: Terragenda 2015. Het was een historisch jaar waarin zowel betrokken professionals als gepassioneerde amateurs zich hebben laten zien en horen. De bodem leeft en krijgt de aandacht van velen. Wat dat betreft was het jaar geslaagd! Op de afsluitingsbijeenkomst van Terragenda op 11 december j.l. zijn dertien actiepunten geformuleerd die tot plannen moeten leiden. De dichter Alexis de Roode verhaalt daarover op poëtische wijze in zijn congresverslag. De jaarlijkse bijeenkomst van Bodem Breed vond eerder plaats en was zeker zo goed bezocht als Terragenda. J. Klein (Deltares) et al. interpreteren in het artikel Meetnet Nutriënten Landbouw Specifiek Oppervlaktewater de resultaten van het meetnet. Uit de meetresultaten van de Waterschappen is af te leiden dat de waterkwaliteit in landbouwgebieden langzaam verbetert, maar dat toch bij veel locaties niet wordt voldaan aan de wettelijke normen voor stikstof en fosfor. Met gevolgen voor het watergebruik. In de regio rond Winterswijk proberen veeboeren hun stikstof- en fosforverliezen naar het oppervlaktewater te verminderen. Zij vrezen dat daarbij de bodemkwaliteit achteruit kan gaan. M.C. Hanegraaf (NMI) et al. doen in het artikel Kàn het, schoon water en goede grond? verslag van het onderzoek hiernaar. Zij stellen dat bij de praktijktoetsing - afhankelijk van gekozen maatregelen - de verliezen naar grond en oppervlaktewater kunnen verminderen met behoud van de bodemkwaliteit, met name het organisch stofgehalte. Drinkwaterwingebieden zijn ook in Vlaanderen van bijzonder groot belang. N. Peeters (OVAM) laat ons in het artikel Zuiver drinkwater: het resultaat van vele inspanningen weten hoe de bescherming van waterwingebieden is geregeld. De OVAM 4 wil snel een beeld krijgen van de kwaliteit van de bodem en het grondwater binnen de beschermingszones van de drinkwatergebieden. Uiterlijk in 2019 dienen daar alle bodem- en/of grondwaterverontreinigingen aangepakt te zijn. N. Zantkuijl en Arjen Roelandse (Oasen) onderscheiden in hun artikel Drinkwater: de bodem als basis, zes ecosysteemdiensten die bijdragen aan de drinkwaterproductie. Deze diensten staan onder druk. De klimaatverandering bijvoorbeeld, leidt tot toenemende verzilting. Daarnaast vormen persistente residuen een probleem zoals die van pesticiden en geneesmiddelen. Zantkuijl geeft haar visie met oplossingen voor de korte en langere termijn. Oerwater in Brabant: beschermen en gebruiken van S. Sibbing (Provincie Noord-Brabant) geeft een overzicht van de uitdagingen in het grondwaterbeleid gericht op de drinkwatervoorziening. De kwaliteit staat onder druk van nieuwe verontreinigingen. Oplossingen worden gezocht in de techniek of in de ondergrond. Het nieuwe milieu- en waterbeleid van de provincie houdt rekening met lokale afwegingen en andere functies. Bodemdegradatie in levenscyclusanalyse (LCA) behandelt de fosforuitputting die op wereldschaal plaatsvindt. A. Hollander et al. stellen dit aan de orde en signaleren dat bodemdegradatie als milieuprobleem niet apart in de levenscyclus wordt opgenomen. De schrijvers vinden dit een gemis omdat de afnemende bodemkwaliteit uiteindelijk leidt tot ongeschiktheid voor landbouw. Deze vorm van milieubederf dient dus meegenomen te worden in de LCA. Tandtrot in de bodem van H.L.T. Bergsma (Geochemie BodemBergsma) et. al. behandelt het probleem van versnelde verwering van de bodem door verzurende depositie. Er wordt een snel verlies aan bodemsilicaatmineralen geconstateerd met gevolgen voor de bodemvruchtbaarheid. Kan de situatie hersteld worden? Hoe gezond is de stadslandbouw? van D. Schram-Bijkerk (RIVM) et al. vertelt over hoe gezond het is om aan de slag te gaan met stadslandbouw. Het bezig zijn met de bodem en zich fysiek en zich sociaal inspannen in combinatie met een goede oogst blijkt gezond te zijn. Reproduceerbaarheid en juistheid van meettechnieken inmeten van waterbodems van M. Wolff (Tijhuis Ingenieurs) et al. behandelt een probleem in de baggerwereld. Baggerbedrijven hebben belang bij grote volumes en de opdrachtgevers bij kleine baggervolumes. Helaas blijken de huidige elektronische en handmatige meetmethoden voor de bepaling van de dikte van de sliblaag niet dezelfde resultaten te leveren. Dit is vooral het geval bij slappe waterbodems als bijvoorbeeld veen. Er worden voorstellen gedaan ter verbetering van de situatie. Veel leesplezier, Pierre del Castilho en Jaap Harthoorn In 2016 verschijnen nog 5 nummers van Bodem met de volgende accenten: 2. Veiligheid 3. Bodem in systeem 4. Wereldbodem 5. Stad 6. Innovatie U wordt van harte uitgenodigd bijdragen te leveren aan deze accenten of andere bodemonderwerpen. Voor meer informatie en de auteursinstructie kunt u contact opnemen met het redactiesecretariaat ([email protected]). bodem nummer 1 | februari 2016 C O L U M N It’s the biology, stupid! Sytze Keuning Micro-organismen blijken voor ons dagelijks leven nog belangrijker te zijn dan we al dachten. In onze darmen zitten bijna twee kilo bacteriën. Het aantal bacteriecellen is volgens de laatste inzichten anderhalf keer groter dan ons totale aantal lichaamcellen. We zijn, als je het zo bekijkt, meer bacterie dan mens. Onze darmbacteriën helpen ons met de vertering van voedsel, de productie van vitamines en ondersteuning van ons immuunsysteem. Tot zover is het nog voor te stellen. Wat gekker is dat de bacteriepopulatie in de darm ook invloed lijkt te hebben op hoe we ons voelen en op ons gedrag. Bang uitgevallen muizen konden in experimenten moediger worden gemaakt door ze te voorzien van de darmflora van ‘moedige’ muizen. wordt gekoesterd en waarmee wordt bedoeld dat micro-organismen van nature en onder invloed van de omgevingscondities al daar zijn waar ze nut of een voordeel hebben, en dat beënten geen zin heeft omdat toegevoegde soorten meteen weer zullen worden weggeconcurreerd, of zich toch wel spontaan zullen ontwikkelen. Het succes van poeptransplantaties weerlegt dit. Het ‘alles is overal’ credo wordt ook al sinds een jaar of tien weerlegd bij biologische sanering van met chloorethenen verontreinigde bodems, waarbij is gebleken dat het toevoegen van een specifieke Dehalococcoides bacterie aan de bodem, het biologische opruimproces versnelt. Waarom zou wat voor de darm geldt, ook niet opgaan voor landbouwgrond? Het aantal verschillende bacteriën en schimmels in een gezonde bodem is nog vele malen groter dan in de darm. De productie van gras of andere landbouwgewassen zou best eens verbeterd kunnen worden door een ‘goede’ bodembiologie. In plaats daarvan wordt al tientallen jaren vooral onderzoek gedaan naar het organische stofgehalte van de bodem. Al die tijd is dit gezien als de heilige graal. Een gezonde landbouwbodem bevat voldoende organische stof. Ondanks het vele onderzoek is er niet veel meer uitgekomen dan dat organische stof belangrijk is en op peil moet worden gehouden. In het natuurgebied de Oostvaardersplassen schijnt iets bijzonders aan de hand te zijn. Er leven daar veel meer grazers dan, op basis van alleen maar natuurlijke bemesting, verwacht zou worden. De productie van grasgewas is zelfs hoger dan op intensief bemest boerengrasland. Dit is heel opmerkelijk en heeft, denken onderzoekers, te maken met de biologische kringlopen in de bodem en gunstige combinaties van planten en micro-organismen die zich in duizelingwekkende hoeveelheden ophouden in, op en rond de plantenwortels en de productie opstuwen. Ik voorspel dat we nog gaan meemaken dat microbiologie, de chemie in de landbouw gaat vervangen, en slecht of matig producerende bodems worden beënt met microbiële populaties van gezonde en vruchtbare bodems en zo productiever worden en weerbaarder tegen ziektes en plagen, zonder dat er nog veel kunstmest of chemische bestrijdingsmiddelen aan te pas komen. Vrij naar Bill Clinton: ‘It’s the biology, stupid!’ [email protected] Mensen hebben een vrij stabiele bacteriepopulatie die bestaat uit enkele honderden verschillende soorten. Onderzoekers in Wageningen hebben ontdekt dat er drie verschillende populaties bestaan met elk een vrij contante samenstelling van een paar honderd bacteriesoorten en dat elke mens één van die drie entereotypes heeft, waarin per type andere bacteriesoorten een hoofdrol spelen. Wanneer het evenwicht verstoord raakt en de populatie soorten verliest kan dit leiden tot aandoeningen als een chronische darmontsteking. Dit inzicht heeft in de medische wereld geleid tot een alternatieve behandeling van chronische darmontstekingen: poeptransplantaties. Poep van een familielid met gezonde darmen en dezelfde oorspronkelijke bacteriepopulatie wordt in de zieke darm gebracht, waardoor de verarmde populatie wordt hersteld. Deze behandeling is heel effectief gebleken en gooit een oud dogma omver, namelijk het ‘alles is overal’ principe dat in de microbiologie al heel lang bodem nummer 1 | februari 2016 5 T E R R A G E N D A 2 0 1 5 , E E N P O Ë T I S C H V E R S L A G Het Jaar van de Bodem is voorbij, laat de eeuw van de bodem beginnen! Het Jaar van de Bodem hebben we op 11 december 2015 sfeervol afgesloten met een tweede editie van het congres TerrAgenda. 230 deelnemers, 48 interessante sprekers en 17 praktische workshops hebben de dag tot een succes gemaakt. Er is een overzicht samengesteld van wat een jaar aandacht voor de bodem heeft opgeleverd. Er zijn principe-afspraken gemaakt over hoe we met de geboekte voortgang doorgaan in 2016. Dit is geformuleerd in de TerrAgenda met 13 actiepunten: • Een actieve & zichtbare bodembeweging. Bodem leeft! • Gewilde (Nederlandse) bodemkennis in binnen- en buitenland • Bestuurders willen bodem en water in hun portefeuille • Bodembewust boeren & natuur beheren • Klimaatdoelen halen door bewust bodembeheer • Iedere stad een stadsbodemmeester • Natuurlijk systeem onderdeel van de Nationale Omgevingsvisie • Ontwerpen op basis van land-footprint • Open bodems en landherstel • Bodem als spil in kringlopen voor grondstoffen en biomassa • Duurzame pacht • Grondprijs omvat opbrengend vermogen • Goed functionerende bodem- en watersysteem De actiepunten worden uitgewerkt in actieplannen. Op het eindcongres zijn alle onderwerpen doorgenomen en besproken. Alexis de Roode heeft van deze bijeenkomst een poëtisch verslag gemaakt: Welkom Welkom bij Rijkswaterstaat, vandaag Rijksbodemstaat. Met de bodemdieren aan onze linkerzijde en de mensen aan onze rechterzijde splijten wij de mensenzee en lopen over verwaaide grond naar een onzekere toekomst. Onze wegen hebben wortels, onze rivieren hebben een bedding. Nederland is aangeslibde modder, door onze voorouders aan water ontvochten. Zij dragen de aarde die ons draagt. We waren hier vandaag met 250 boeren, ambtenaren, adviseurs, maar ook 18000 kilo aarde omgezet in voedsel, omgezet in mensen, vlees, geest. De gezonde bodem is goed voor iedereen De bodem is voor iedereen De bodem is Bodemtaal De bodem is de grond van ons bestaan we zijn uit modder geschapen en tot stof keren we terug maar de bodem zakt nu weg onder onze voeten REGISTRATIE VOOR HET CONGRES TERRAGENDA BIJ RWS. we lopen aan de grond teveel rondwaaiend stof te weinig vaste aarde dus klinkt uit de grond van ons hart dat we dieper moeten graven kijken met grondeloze bewondering waken voor bodemloze discussies en zorgen dat er iets van de grond komt. 7 jaar Initiatief Bewust Bodemgebruik En Jos Verheul zag het zeven jaar geleden al: de bodem was onzichtbaar, een underdog, ondergrond in plaats van grond. We weten meer over verre sterrenstelsels dan over de grond onder onze voeten. Nu na zeven jaar is er een nieuw verhaal. Een nieuw paradigma, de opwaartse spiraal. We keken naar het Jaar van de Bodem als naar een film Humus kwam tot leven en liep rond in mensengedaante, we zagen Nederland van onderen, eindelijk, wortels die in de aarde drongen als witte wollige slangen, de geboorte van bodemdierendag. Ik vond het prachtig en wacht op Jaar van de Bodem, The Sequel, waarin we lernen denken als een boer die lernt te denken als een worm. We moeten dieper doordringen in de prima materia waaruit we geschapen zijn. FELIX ROTTENBERG, DAGVOORZITTER O P TERRAGENDA. stromen in de grond en nu naar het hele systeem en zuiver wetenschappelijk bleek: 1 plus 1 is meer dan 2. Vroeger zaten bodemkundigen in een kuil maar de kuil bleek slechts het kuiltje van de ijsberg. De schema's begonnen met wat cirkels, maar al snel kwamen er driehoekjes en andere cirkels bij en lijstjes met bullet points en nummers, de boeren in Spanje snapten het niet meer en lieten in dertig jaar al hun grond wegspoelen. Nu maken ze met groenbedekking nieuwe grond, laten de cirkeltjes overlappen, VLNR: VAN DE GRIENDT (MVO/BPD), BREEMHAAR DICHTER ALEXIS DE ROODE OP TERRAGENDA. 6 En dat is een taak van de wetenschap Saskia (Keesstra; red) keek eerst naar water- (NUDGE), OVINK (WATERGEZANT), FERWERDA (COMMONLAND) OP TERRAGENDA. bodem nummer 1 | februari 2016 T E R R A G E N D A 2 0 1 5 , E E N P O Ë T I S C H V E R S L A G en zei: is het nou eens afgelopen met die stront te dumpen? Dat was mijn kantelmoment. WORMENHOTEL IN AMSTERDAM (FOTO NUDGE). verbinden en samenwerken, met organische stof als bindmiddel, waarvan zelfs het meisje bij de kassa straks weet dat het belangrijk is. De gemeenschappelijke grond Willem Ferwerda kwam uit de natuurbescherming, ging naar Londen om natuurherstel met businessmodel te verbinden en stond in een kwartier weer buiten. "Doe normaal, spreek onze taal!" En hij lernde hun taal: van één return on investment maakt hij er vier, van holistisch maakte hij systemisch, en toen gingen ze luisteren. De tragedy of commons werd de promise of the commons: in de Spaanse woestijn de scholen weer open, water in de beekjes, heuvels met steeneiken, en bloeiende amandelbomen. Vier generaties geiten maken plaats voor velden met lavendel. Mooi, maar de tijd raakt op! Henk Ovink is ongeduldig en de ochtend heeft hem nog ongeduldiger gemaakt. Al het bruikbare zoete water in de wereld past in een bal van 250 km doorsnee. We moeten tot de kern komen voordat die kern kurkdroog is. 50% van de mensen in Afrika heeft geen water. Wij hebben niet alleen een roze bril we zitten ook op een roze wolk. In 2040 is het ijs op de noordpool weg en daar wordt een mens ongeduldig van. Als het water uit de bodem weg is, krijg je het er niet meer in. De dijken beginnen te verschuiven. Zitten we hier bij elkaar om een reden of vinden we het gewoon fijn? De boer antwoordde Mijn opa zei: stront is er genoeg. Zelf stapte ik over op chemie en kunstmest. Toen zag ik mijn vader die voor de tractor van de buurman ging staan bodem nummer 1 | februari 2016 Gevoel voor humus Workshop. Werk aan de winkel. Handen uit mouwen, poten in de aarde. Wij hebben als taak om een steen in het water te gooien, maar: rimpelt het water nog wel? Als je op vrijdagavond in de kroeg over humus praat denken ze dat je kikkererwten hebt gemalen. Het startpunt is nul, zelfs op de volkstuin word nauwelijks gecomposteerd. Hoe gaan we de mensen raken? Je kunt klein beginnen, met gevoel voor humus, met het kleinste hotel van Amsterdam, een wormenhotel. Als je een vrouw in haar tuin bezig ziet en je hoort onder de tegels het kermen en wenen van oorwurm en pissebed die snakken naar zuurstof, dan worden je de oren geopend. Van humanisme naar humisme! We gaan buurtcomposthopen opzetten samen met het compostgilde, de compostbakkers de compostclub en de compostschool en als we bij de gemeente tegen muren oplopen blijven we met beide voeten op de grond. KLAAS VAN EGMOND (UNIVERSITEIT UTRECHT EN LID NATUURCOLLEGE) GEEFT ZIJN REFLECTIE OP DE TERRAGENDA. BORREL TER AFSLUITING VAN HET JAAR VAN DE BODEM. wie vangt ons altijd op als we vallen? wie slikt al onze vuiligheid onvoorwaardelijk? wat is de sokkel van onze geschiedenis? wie heeft Joszi Smeets dit jaar veel geleerd? waar ligt de enige waarheid? wie draagt de menselijke waardigheid? wie gaat altijd zijn goddelijke gang? wie wordt gekust door de paus? wie is meer waard dan goud en diamanten? wie is onze eeuwige bron? wie is niet te koop voor indianen? wie laat Klaas van Egmond ongelofelijk snel praten? wie geeft alle mensen te eten? wie is de baas over onze toekomst? wie is wel vruchtbaar maar niet sexy? wie kent de boer beter dan zijn moeder? wie wacht op ons als wij sterven? wie maakt van ons straks weer planten, dieren en mensen? COMPOSTBAKKERS (FOTO DE COMPOSTBAKKERS). Eet de grond gezond In Tilburg hebben we een plukroute gemaakt waar alles onderweg eetbaar is; de mensen zijn trots op die eetbare parkjes. Bij Bonn in de buurt ligt Andernach, de eetbare stad. Overal in die stad groeit eten en eten verbindt iedereen met iedereen. We kunnen de bodem kapot eten en we kunnen de bodem heel eten. Elke hap die je eet, elke slok die drinkt, en ook de kleren die draagt maken het verschil. Eet de grond gezond! Slot Het Jaar van de Bodem is voorbij. Laat de eeuw van de bodem beginnen! Ing. L. Dirven-van Breemen (Initiatief Bewust Bodemgebruik). A. De Roode, dichter en schrijft over voeding en landbouw. M E E R I N F O R M AT I E: U kunt de TerrAgenda volgen via twitter @ BewustBodem #TerrAgenda #JaarvandeBodem en via de website www.bewustbodemgebruik.nl Foto’s: In opdracht van het IBB gemaakt door Sophie Helene Dirven Makkelijk raadsel wie bouwt alle huizen? Dichter: http://www.alexisderoode.nl 7 Symposium Jaarlijks symposium krijgt nieuwe jas Bodem Breed 2015 Op 18 november 2015 vond de 27e editie van het symposium Bodem Breed plaats. Dit jaar voor het eerst op een andere locatie en ook voor het eerst op één dag. Onze gastheer, de gemeente Rotterdam, stelde de prachtige locatie LantarenVenster ter beschikking. Door: Peter van Mullekom (met dank aan diverse bijdragen van sessieleiders) 350 bezoekers, een vijftigtal sprekers, vijftien sessieleiders en niet in de laatste plaats de sponsoren MWH en VKB maakten de dag tot een succes, ook volgens de respondenten van de enquête. In dit artikel een impressie van een aantal sessies. Voor meer informatie: de meeste presentaties zijn te downloaden via www.symposiumbodembreed.nl. het belang van kennis over de ondergrond daarbij. Om die kennis te kunnen benutten zijn er zogenoemde T-vormige professionals nodig, met een stevige basis in een discipline en met capaciteiten om te verbinden. Na het welkomstwoord door Johan Vermeer (directeur projectmanagement en engineering van de gemeente Rotterdam) werd de opening van het symposium verzorgd door mevr. Jacqueline Cramer (Universiteit Utrecht, ex-minister VROM) die een inspirerende presentatie hield over leven in een verstedelijkte delta en 2015 was het internationale jaar van de bodem. Maar wat voor kennis en innovatie wordt er eigenlijk ontwikkeld? En hoe effectief wordt de ontwikkelde kennis gedeeld? De jonge netwerken Jong STRONG, Jong KNW en Netwerk Jong Leefomgeving hebben een zoektocht naar de gemeenschappelijke delers uitgevoerd en sporen aan om verbindingen te leggen tussen theorie en praktijk, tussen sectoren én tussen generaties. De uitwisseling verrijkt! Door aan de slag te gaan op basis van learning by doing creeer je daarnaast ook goede praktijkvoorbeelden waarbij de waarde van bodem en ondergrond in integrale vraagstukken getoond worden. S E S S I E K E N N I S AG E N DA E N N E T W E R K E N VA N D E T O E KO M S T Het internationale jaar van de bodem is ook hét moment om een uitstapje over de grens te maken. Binnen Europa vinden er diverse initiatieven en samenwerkingen (zoals COST-SUBURBAN1) plaats. Ook werkt Europees beleid op het gebied van bodem- en landgebruik door in ons nationale beleid en onderzoek. In het H2020 project INSPIRATION2, wordt een Europese Strategische onderzoeksagenda opgesteld. Dit loopt parallel aan het updaten van de Nederlandse kennisagenda Bodem en Ondergrond.3 Samenwerking in Europa geeft ons kansen om efficiënter en met meer middelen de kennisbasis op het gebied van bodem en ondergrond in stand te houden. Daarnaast zijn de uitdagingen over de grens ook anders en interessant én we kunnen leren van onze buren. Maar hoe vinden we de weg in Europa? In Nederland kan RVO4 daarbij ondersteunen. S E S S I E S T U R I N G S I N S T R U M E N T E N VO O R D E ONDERGRONDSE RUIMTE In de sessie ‘Ruimte voor drinkwater in de Structuurvisie Ondergrond’ werd levendig gediscussieerd over de vraag hoe we grondwater ook in de toekomst efficiënt kunnen beschermen en voor drinkwaterbereiding kunnen benutten. Welke dilemma’s kom je tegen en hoe ga je om met verschillende belangen. Toekomstige mijnbouwactiviteiten en drinkwaterwinningen worden in de planMER voor de Structuurvisie ondergrond in beeld gebracht. Tijdens de sessie is de situatie in Overijssel en Noord Brabant als illustratie gebruikt. De provincies gaven aan dat bij grondwaterwinningen voor drinkwater de kwaliteitsverslechtering van de bronnen door landbouwactiviteiten momenteel het 8 bodem nummer 1 | februari 2016 Symposium le Wbb verdwijnt en daarvoor in de plaats komen eenvoudigere regels die gekoppeld worden aan activiteiten en waarbij de kwaliteit van de leefomgeving centraal staat. Een belangrijkere verandering is ook nog dat verspreiding geen op zich zelf staand risico meer is. De kwaliteit van het grondwater kan programmatisch worden aangepakt door inzet van het instrument gebiedsgericht grondwaterbeheer. S E S S I E I B C - L O C AT I E S E N S T O R T P L A AT S E N Bodemverontreiniging en verontreinigde locaties zijn aan het einde van de beleidscyclus gekomen. Via bodemconvenanten worden de laatste verontreinigde locaties aangepakt. De laatste? Nee, er is nog een erfenis van ongeveer 2300 zogenoemde IBClocaties (IBC= Isoleren, Beheersen, Controleren), locaties waarvan men dacht dat een definitieve oplossing niet haalbaar was, en dat eeuwige isolatie het redelijke alternatief was. De TCB heeft een advies opgesteld om de 100-200 grote IBC-locaties tegen het licht te houden, met als doel om tot eindige nazorg te komen. Het advies bestaat uit twee delen: 1) een analyse van kansen voor alle grote IBC-locaties aan de hand van een set relatief eenvoudige indicatoren. Dit levert een rangordening op van locaties naar mogelijkheden om tot eindige nazorg te komen, en 2) een stappenplan om gestructureerd en transparant, met inbreng van alle partijen, tot een voorstel te komen om een specifieke IBC-locatie aan te pakken, op basis van de beste innovatieve technieken en gebruik makende van de ligging en beoogde gebruik van de locatie. Bepalende elementen hierbij zijn innovatie op het gebied van gestimuleerde Natural Attenuation en gebiedsgericht grondwaterbeheer. grootste probleem vormt. Hierdoor neemt in de provincie NoordBrabant de druk om dieper te gaan winnen toe. In Overijssel is de situatie heel anders vanwege de dunnere watervoerende bodemlagen met geschikt zoet grondwater. Via regionaal maatwerk zoeken provincies naar functiecombinaties, met als ultiem doel om in de toekomst ook ondiep een goede kwaliteit grondwater voor drinkwater te kunnen onttrekken. Het motto hierbij is ‘van stakeholders naar shareholders’, zodat alle betrokken partijen in een gebied zich ook echt verantwoordelijk gaan voelen. Het is belangrijk om ruimtelijk beleid te koppelen aan kwaliteitsbeleid. De provincies deden een oproep dat de Structuurvisie voor de Ondergrond niet moet resulteren in een opgelegde taak voor de inrichting van een gebied, maar vooral kansen voor meervoudig ruimtegebruik zou moeten stimuleren. Het Initiatief Duurzaam Stortbeheer (IDS) presenteerde haar programma om te komen tot duurzaam beheer van (Wm) stortplaatsen. Op 6 oktober 2015 tekenden het ministerie I&M, provincies en stortplaatsexploitanten een greendeal Duurzaam Stortbeheer (http://duurzaamstortbeheer.nl/). In Vlaanderen wordt ook al jaren gewerkt aan duurzaam beheer van stortplaatsen. De nieuwe beleidsstrategie Enhanced Landfill Mining & Management (ELFM2) is op 16 oktober 2015 vastgelegd door de Vlaamse regering. Deze strategie berust op het principe van voorraadbeheer dat focust op de terugwinning van materialen, energie en ruimte, en de vrijwaring van de drinkwaterreserves. Het gaat dan vooral om lange termijn voorraadbeheer, want ontginnen van stortplaatsen blijkt vaak economisch (nog) niet haalbaar. Daarom wordt er ook ingezet op tussentijds gebruik en duurzaam beheer. Concreet wordt de komende jaren gewerkt aan inventarisatie van noodzaak tot sanering en ELFM-potentieel van stortplaatsen, uitvoeren van pilots, economische en beleidsmatige onderbouwing en verdere ontwikkeling van het beslissingondersteunend model FLAMINCO (www.ovam.be/flaminco). S E S S I E V I TA L E E N V E E R K R AC H T I G E S TA D In deze sessie werd ingegaan op de vraag: wat is een vitale en veerkrachtige stad? Volgens de deelnemers is dat een stad die goed kan omgaan met stress en leefbaar blijft. Hiervoor zijn mensen nodig die zelf aan de slag gaan en organisaties die hun verantwoordelijkheid nemen voor de stad en de subsystemen daarin (riool, wegen, drinkwater). Het gaat om zelfredzaamheid én het vermogen tot samenwerken. De gemeente werkt aan verschillende instrumenten om de losse maatregelen te verbinden tot een ‘veerkrachtig organisme’. Goed bestuur bewaakt de samenhang en vult aan wat mist. NOTEN 1. http://www.cost.eu/COST_Actions/tud/TU1206 2. http://www.inspiration-h2020.eu/page/nederland 3. http://www.rwsleefomgeving.nl/onderwerpen/bodem-ondergrond/ondergrond/kennisagenda/ 4. http://www.rvo.nl/ Oproep voor casussen: Jong STRONG en Jong Leefomgeving doen een oproep tot het aandragen van een concrete casus waarvoor zij een brainstormweekend organiseren. SESSIE DE OMGEVINGSWET EN HET NIEUWE U levert de casus, ruimte, overnachting en catering. JongSTRONG en Jong BODEMCONVENANT Leefomgeving zet jonge professionals in om hiermee een weekend aan de Vooruitlopend op de publieke consultatieronde begin 2016 werden in deze sessie de 1e contouren van de inbouw van de Wet bodembescherming in de Omgevingswet gepresenteerd. De sectora- bodem nummer 1 | februari 2016 slag te gaan. Informatie: [email protected] of [email protected]. 9 Drinkwater Meetnet Nutriënten Landbouw Specifiek Oppervlaktewater Waterkwaliteit in landbouwgebieden Uit metingen door waterschappen blijkt dat de waterkwaliteit in landbouwgebieden langzaam verbetert. Toch blijven maatregelen nodig, want de helft van de locaties voldoet nog niet aan de normen voor de meststoffen stikstof en fosfor. Het verontreinigde water uit landbouwgebieden heeft nadelige effecten op de ecologische, industriële en recreatieve gebruiksfuncties van het oppervlaktewater. Door: Janneke Klein, Joachim Rozemeijer en Marianne Mul OPZET MEETNET Over de auteurs: Drs. J. Klein is onderzoeker/adviseur (grond)waterkwaliteit bij Deltares Dr. J.C. Rozemeijer is onderzoeker/adviseur hydrologie en waterkwaliteit bij Deltares ir. M.I. Mul is Beleidsadviseur waterbeleid bij de Unie van Waterschappen INTRODUCTIE MNLSO De intensieve veehouderij in Nederland produceert grote hoeveelheden mest die worden toegediend op akkers en weilanden. Het gebruik van deze dierlijke mest, nog aangevuld met kunstmest, zorgt voor te veel stikstof en fosfor in bodem, grondwater en oppervlaktewater. De Nederlandse regering heeft daarom in 1986 de Meststoffenwet ingevoerd. Elke 5 jaar wordt het effect van de emissiebeperkende maatregelen uit de Meststoffenwet geevalueerd. Voor de evaluatie van het landbouwbeleid is het van belang te onderzoeken hoe het staat met de nutriënten (meststoffen) in wateren die landbouw als enige niet-natuurlijke bron van nutrienten hebben, “landbouw specifieke oppervlaktewateren” genoemd. Hiertoe hebben de waterschappen samen met het ministerie van IenM en Deltares in 2010-2012 het Meetnet Nutriënten Landbouw Specifiek Oppervlaktewater (MNLSO) opgezet.1 Met de gegevens uit het meetnet zijn door Deltares analyses uitgevoerd om vast te kunnen stellen of er in landbouw specifiek oppervlaktewater 1) neerwaartse of opwaartse trends in nutriëntenconcentraties zijn (trend-analyse) en 2) of de doelen met betrekking tot nutriënten worden gehaald (toestand-analyse).2,3,4,5 Deze analyses leveren een beeld van de gezamenlijke invloed van verschillende landbouw-gerelateerde nutriëntenbronnen, zoals uit- en afspoeling, erfafspoeling en directe lozingen. De resultaten van het MNLSO zijn al gebruikt bij de evaluatie van de Meststoffenwet in 2012 (EMW2012)6 en het MNLSO zal samen met andere meetnetten ook ingezet worden voor toekomstige rapportages voor de EMW2016 en de Nitraatrichtlijn. 10 Het MNLSO bestaat uit 173 meetlocaties die landbouw als enige niet-natuurlijke bron van nutriënten hebben. De waterschappen en Deltares hebben hiertoe gezocht naar bestaande meetlocaties in landbouwgebieden die niet onder invloed staan van antropogene bronnen, zoals rioolwaterzuiveringen, riooloverstorten, industrie en stedelijk gebied. In gebieden waar de waterkwaliteit onder invloed staat van inlaatwater vanuit de rivieren is gezocht naar locaties met een minimale beïnvloeding van inlaatwater. Dit is gecontroleerd met de gidsstof Gadolinium. Gadolinium zit in een chemisch zeer stabiel contrastmiddel dat patiënten toegediend krijgen voorafgaand aan een MRI-scan en is een goede indicator voor invloed van rioolwaterzuiveringen en inlaatwater. Belasting door kwel is in enkele gebieden niet volledig uit te sluiten. In die gebieden zijn meetpunten geselecteerd met zo min mogelijk kwel en om deze reden zijn er dan ook geen locaties in de diepe droogmakerijen geselecteerd. Van de 173 meetlocaties hebben er 99 momenteel een meetreeks langer dan 10 jaar, waardoor het mogelijk is naar trends in de nutriëntenconcentraties te kijken. R E S U LTAT E N Uit de resultaten van het MNLSO komt naar voren dat de waterkwaliteit in de landbouw specifieke wateren aan het verbeteren is, maar in de periode 2011 t/m 2014 voldoet circa 40-60% van de meetlocaties nog niet aan de norm voor N-totaal of P-totaal. Voor de toetsing zijn de normen gebruikt die de waterschappen voor de betreffende meetlocaties hanteren. De normen zijn zoals algemeen gangbaar in oppervlaktewater gebaseerd op niet-gefiltreerde monsters van stikstof (N-totaal) en fosfor (P-totaal). De normen verschillen per gebied omdat de ecologische doelstellingen voor de verschillende watertypes uiteenlopen, en omdat de waterschappen bij de normstelling rekening mogen houden met de achtergrondbelasting via kwel. Uit de toestand-analyse over de periode 2011 t/m 2014 blijkt dat voor N-totaal tussen de 48 en 64% van de meetpunten niet voldoet aan de door de waterschappen gestelde normen (Tabel 1 en Figuur 1). Voor P-totaal voldoet in deze periode tussen de 41 en 54% niet bodem nummer 1 | februari 2016 FIGUUR 1 NORMOVERSCHRIJDINGEN 2011 T/M 2014 VOOR N-TOTAAL (LINKS) EN P-TOTAAL (RECHTS), GETOETST AAN DE DOOR DE WATERSCHAPPEN GESTELDE NORMEN. LINKSBOVEN: 2011, RECHTSBOVEN: 2012, LINKSONDER: 2013, RECHTSONDER: 2014. aan de normen. Normoverschrijdingen voor N- en P-totaal komen overal in Nederland voor, zowel in de zand-, klei- als veengebieden. In de kleigebieden voldoet een iets hoger percentage van de meetlocaties aan de normen dan in het zand- en veengebied. Met name voor N-totaal zijn de weersomstandigheden van invloed op de concentraties en daarmee op de resultaten van de normtoetsing voor N. In Tabel 1 is de neerslagsom van april t/m september weergegeven. Zowel 2011 als 2014 zijn relatief natte zomers en 2013 is een relatief droge zomer. Uit Tabel 1 blijkt dat in de relatief natte zomers van 2011 en 2014 meer normoverschrijdingen voor N-totaal voorkomen dan in de drogere zomer van 2013. Dit beeld komt overeen met wat voor de periode 2007 t/m 2010 werd gevonden.2 In natte periodes worden ondiepe en oppervlakkige stromingsroutes van percelen naar het oppervlaktewatersysteem belangrijker. Via deze ondiepe routes worden meer nutriënten vanuit het landsysteem meegevoerd, doordat de nutriëntenconcentraties in de bovengrond veelal hoger zijn dan in het diepere grondwater.7,8 Jaar Voldoet Voldoet niet (%) # mp’s Zomerneerslag De Bilt (mm) N-totaal 2011 37 63 122 540 2012 40 60 141 503 2013 52 48 141 375 2014 36 64 151 533 P-totaal 50 50 119 540 2012 46 54 138 503 2014 De nutriëntenconcentraties dalen, maar 40-60% van de locaties voldoet niet aan de normen ruim 80% van de MNLSO-locaties significant neerwaarts en voor P-totaal is dit ruim de helft van de meetlocaties. De dalende trends zijn ook vastgesteld voor de zomer- en winterconcentraties afzonderlijk, voor de deelgebieden zand, klei en veen en voor verschillende meetperioden. De conclusie dat de nutriëntenconcentraties dalen is dus niet afhankelijk van de gekozen statistische methode, meetperiode of deelgebied. De dalende trends voor N-totaal en P-totaal suggereren dat het mestbeleid effectief bijdraagt aan de verbetering van de waterkwaliteit in landbouwgebieden. N-totaal P-totaal Aantal opwaarts (p<0.05) 3 12 Aantal neerwaarts (p<0.05) 82 54 Geen trend aantoonbaar (p>0.05) 14 33 -0,61 -0,015 Seasonal Mann Kendall trend test 2011 2013 Voor de trendanalyses zijn drie verschillende robuuste statistische methodes gebruikt, die niet of nauwelijks gevoelig zijn voor uitschieters in de datasets2. De meerderheid van de MNLSO-locaties laat een neerwaartse trend zien, onafhankelijk van de statistische methode (Tabel 2 en Figuur 2). Voor N-totaal is de trend voor 59 46 41 54 138 148 375 533 Theil-Sen hellingschatter TABEL 1: HET PERCENTAGE VAN DE MEETLOCATIES DAT VOOR N-TOTAAL EN P-TOTAAL Mediane trendhelling (mg/l per decennium) WEL EN NIET VOLDOET AAN DE DOOR DE WATERSCHAPPEN GESTELDE NORMEN VOOR DE JAREN 2011 T/M 2014. DE VIERDE KOLOM GEEFT HET AANTAL MEETLOCATIES WEER TABEL 2: RESULTATEN VAN DE SEASONAL MANN KENDALL TREND TEST (AANTAL LOCA- WAARBIJ GETOETST KON WORDEN. IN DE LAATSTE KOLOM IS DE ZOMERNEERSLAG IN TIES MET EEN OPWAARTSE, NEERWAARTSE OF ZONDER SIGNIFICANTE TREND) EN DE DE BILT WEERGEGEVEN. THEIL-SEN HELLINGSCHATTER (TRENDHELLING) OVER DE HELE TIJDREEKS. bodem nummer 1 | februari 2016 11 Drinkwater gebied worden gehaald, kan er door hoge wintervrachten sprake zijn van negatieve effecten op de waterkwaliteit van benedenstroomse wateren. Deze afwenteling wordt niet onderkend bij de toetsing op zomerconcentraties. 8 75-perc entiel LO WESS 6 helling met 60 betrouwba arheidsint 25-percent erval iel LOWES S 2 50 N-vracht (ton) N-tot (mg/l) LOWESS Theil-Sen 4 40 30 20 10 0 1990 2000 0 2010 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 0.5 1.5 P-vracht (ton) 0.4 ESS P-tot (mg/l) 75-percentiel LOW 0.3 1.0 0.5 0.2 LOWESS Theil-Sen helling met betr ouwbaarheidsinterval 0.1 25-percentiel LOWESS 0.0 FIGUUR 3: CUMULATIEVE JAARVRACHTEN N-TOTAAL (BOVEN) EN P-TOTAAL (ONDER) 0.0 VOOR DE HIERDENSE BEEK (VALLEI EN VELUWE). VOOR 2011 ZIJN GEEN AFVOERGEGE- 1990 2000 2010 FIGUUR 2: TRENDS VOOR N-TOTAAL (BOVEN) EN P-TOTAAL (ONDER) VOOR DE PERIODE VENS EN DUS OOK GEEN VRACHTEN BESCHIKBAAR. GEEL: ZOMERPERIODE; BLAUW: WINTERPERIODE. 1990-2014: GEAGGREGEERDE LOWESS-TRENDLIJN (ZWART), DE 25 EN 75-PERCENTIEL LOWESS-TRENDLIJNEN (ZWART GESTIPPELD) EN DE MEDIANE THEIL-SEN HELLING MET BETROUWBAARHEIDSINTERVAL (ROOD). Naast een toestand- en trendanalyse zijn op basis van de MNLSOdataset tal van extra analyses mogelijk met betrekking tot nutriënten in landbouw specifiek oppervlaktewater, bijvoorbeeld van temporele variaties en van ruimtelijke patronen in concentraties en trends. Daarnaast kunnen vrachtberekeningen uitgevoerd worden als op een meetlocatie naast concentratiemetingen ook debietmetingen aanwezig zijn. Vrachten zijn belangrijk bij het opstellen van stofbalansen en bronnenanalyses en daarmee voor de selectie van de meest kosteneffectieve maatregelen om de waterkwaliteit te verbeteren. Bovendien kunnen vrachtberekeningen inzicht geven in de afwenteling naar benedenstroomse wateren. Een van de weinige locaties uit het MNLSO-meetnet die geschikt zijn om een goede vrachtbepaling te kunnen uitvoeren, is de Hierdense beek in Waterschap Vallei en Veluwe. Op deze locatie wordt wekelijks debietproportioneel gemeten en wordt de afvoer continu geregistreerd. CONCLUSIE Met het MNLSO is een flinke stap voorwaarts gezet in het onderzoek naar de relatie tussen landbouw en waterkwaliteit. Uit de analyse van de meetgegevens van het MNLSO blijkt dat nutriëntenconcentraties in landbouw specifiek oppervlaktewater dalen, maar ook dat in veel landbouwgebieden nog niet aan de normen wordt voldaan. NOTEN 1. Klein, J., Rozemeijer, J.C. & Broers, H.P., 2012a. Meetnet Nutriënten Landbouw Specifiek Oppervlaktewater. Deelrapport A: Opzet Meetnet. Bijdrage aan de Evaluatie Meststoffenwet 2012. Deltares rapport 1202337-000-BGS-0007, Utrecht. 2. Klein, J., Rozemeijer, J.C., Broers, H.P. & Van der Grift, B., 2012b. Meetnet Nutriënten Landbouw Specifiek Oppervlaktewater. Deelrapport B: Toestand en trends. Bijdrage aan de Evaluatie Meststoffenwet 2012. Deltares rapport 1202337-000-BGS-0008, Utrecht. 3. Klein, J., Rozemeijer, J., Broers,H.P. & Mul, M., 2012. Toestand en trends in landbouwspecifiek oppervlaktewater. H2O, jaargang 2012, nummer 14-15, pp. 51-53. 4. Klein, J. & Rozemeijer, J., 2015. Meetnet Nutriënten Landbouw Specifiek Oppervlaktewater. Update toestand en trends tot en met 2014. Deltares rap- De resultaten van de vrachtberekening voor de Hierdense beek zijn weergegeven in Figuur 3. De totale jaarvracht varieert sterk tussen opeenvolgende jaren. In 2007 is de N-totaal jaarvracht uit de Hierdense beek bijvoorbeeld ruim 2,5 maal groter dan in 2006, de P-vracht is 3 maal groter. Dit komt deels door de hogere afvoeren in het nattere jaar 2007, maar ook door de hogere nutriëntenconcentraties. Uit Figuur 3 komt ook naar voren dat het grootste deel van de jaarvracht in de winterperiode tot stand komt (steile lijnen in winter, vlakkere in de zomer). Ook dit komt deels door de grotere afvoer en deels door de hogere concentraties in de winter. Voor P-totaal is vooral in de zomerperiodes de invloed zichtbaar van individuele buien die een grote P-vracht veroorzaken. Een aandachtspunt bij de huidige Nederlandse aanpak van normtoetsing op basis van zomergemiddelde concentraties is dat de hoge nutrientenconcentraties en -vrachten in de winter buiten beeld blijven. Zelfs als de normen voor de zomerconcentraties in een landbouw- 12 port 1220098-007-BGS-0001, Utrecht. 5. Rozemeijer, J.C., Klein, J., Broers, H.P., Van Tol Leenders, T.P. & Van der Grift, B., 2014. Water quality status and trends in agriculture-dominated headwaters; a national monitoring network for assessing the effectiveness of national and European manure legislation in The Netherlands. Environ Monit. Assess. 186, 8981-8995. 6. Van der Bolt, F.J.E. & Schoumans, O.F. (eds.), 2012. Ontwikkeling van de bodemen Waterkwaliteit. Evaluatie Meststoffenwet 2012: eindrapport ex-post. Alterrarapport 2318. 7. Rozemeijer, J.C. & Broers, H.P. 2007. The groundwater contribution to surface water contamination in a region with intensive agricultural land use (NoordBrabant, The Netherlands). Environmental Pollution 147, 695-706. 8. Rozemeijer, J., 2010. Dynamics in groundwater and surface water quality. From field-scale processes to catchment-scale monitoring. Proefschrift Universiteit Utrecht, Utrecht. bodem nummer 1 | februari 2016 Drinkwater Praktijktoetsing van een gebiedsgerichte aanpak van water- en bodemkwaliteit Kàn het, schoon water en goede grond? De regio rond Winterswijk staat bekend om het fraaie coulissen landschap. De waterkwaliteit in de vele beken is echter onvoldoende. Daarom toetsten agrarische bedrijven maatregelen om de mineralenverliezen te verminderen. Er bleek een ruim perspectief voor verbetering te zijn, maar een nieuwe vraag diende zich aan: hoe zit het met effecten op de bodemkwaliteit? Door: Marjoleine Hanegraaf, Dirk Jan den Boer en Hein Korevaar Over de auteurs: M.C. Hanegraaf M.Sc. is bodemkundige bij het Nutriënten Management Instituut (NMI) Ir. D.J. den Boer was als projectleider melkveehouderij werkzaam bij het NMI Dr. Hein Korevaar is teamleider Multifunctioneel Landgebruik bij Wageningen UR - Agrosysteemkunde De regio Winterswijk in de Achterhoek is een fraai kleinschalig coulissen landschap, met een mozaïek van landbouwpercelen, houtwallen en bossen, door het gebied verspreide woningen en boerderijen en hoge natuurwaarden. De vroegere gemengde bedrijfssystemen hebben plaats gemaakt voor (intensieve) gespecialiseerde melkveebedrijven. Ook de natuurwaarden van de beken zijn hoog, maar worden bedreigd door stikstof- en fosfaatgehalten in het water in het stroomgebied van de Bovenslinge, de Willinkbeek en de Ratumse beek, die boven de norm liggen. Op initiatief van het Waterschap Rijn en IJssel en de Kreis Borken in Duitsland hebben 13 bedrijven in Winterswijk (overwegend melkveehouders) en 22 bedrijven in de omgeving van Oeding (Duitsland, overwegend akkerbouw) in het grensoverschrijdend Interregproject ‘Winterswijk-Oeding‘ maatregelen getoetst om de mineralenverliezen te verminderen en de biodiversiteit te stimuleren.1 Het project richtte zich zowel op de (afval)waterbeheersing in het stedelijk gebied, als op landbouwkundige maatregelen voor de verbetering van de waterkwaliteit. hoge fosfaattoestand die aflopen naar een waterloop. De monitoring van grond, gewas en water werd tijdelijk uitgebreid, om verschillen in verlies aan N en P te kunnen vaststellen. In groepsbijeenkomsten hebben de deelnemers hun ervaringen met de maatregelen gedeeld, zowel in technisch als economisch opzicht. Uiteraard werden mogelijke effecten op de opbrengst ook meegewogen. De uitkomsten van de praktijktoetsing lieten een gevarieerd beeld zien (Tabel 1). De deelnemers gaven aan dat de maatregel ‘verhoging van de pH naar toestand ‘goed’’ economisch aantrekkelijk was, omdat het leidde tot een opbrengstverhoging. De maatregel ‘geen dierlijke mest bij hoge fosfaattoestand’ kostte daarentegen geld, omdat daardoor meer kunstmest nodig is. Niet Denk als boer ook zelf na: adviezen kunnen tegenstrijdig zijn in de tabel opgenomen zijn maatregelen waarvoor nog nader onderzoek gewenst is. Dit betrof het toedienen van een nitrificatieremmer aan dierlijke mest, het verminderen van erfafspoeling, het aanleggen van bufferstroken en het toepassen van peilgestuurde drainage. EFFECTEN OP DE ORGANISCHE STOF BAL ANS PR AK TIJK TOETSING Gedurende een periode van twee jaar namen de bedrijven in de regio Winterswijk maatregelen om de waterkwaliteit te verbeteren, daarbij begeleid door een adviseur bij de technische uitvoering en inpassing. Veel maatregelen volgden uit goede landbouwpraktijk, bijvoorbeeld ‘niet bemesten na juli’ en ‘pH verhogen naar reguliere advieswaarde’. Andere maatregelen gingen een stap verder en waren specifiek gericht op de strook gras binnen 5 - 10 meter van een waterloop, zoals niet beweiden (Foto 1) of geen dierlijke mest toedienen op hellende maïspercelen met een bodem nummer 1 | februari 2016 De positieve uitkomsten van de maatregelen voor de waterkwaliteit bieden nog geen garantie voor een duurzame landbouwpraktijk. Daarvoor is met name de bodemkwaliteit ook van belang, en mogelijke veranderingen daarin zijn nog niet in beeld gebracht. In het kader van het Europese project ‘CANTOGETHER’ zijn de maatregelen aanvullend beoordeeld op hun gevolgen voor de organische stof balans. Ook de teelt van graan als krachtvoervervanger en die van grasklaver in plaats van gras is hierbij meegenomen. Om de afbraak van organische stof te schatten is gebruik gemaakt van het Roth-C model.2 Eerst is het model ingesteld op 13 Drinkwater FOTO 1: EEN STROOK GRASLAND LANGS BEKEN MEST- EN VEEVRIJ AFZETTEN MET LINT IS EEN PERSPECTIEFVOLLE MAATREGEL, DIE EENVOUDIG UIT VOERBAAR IS. de bodem en het klimaat van de Achterhoek. Met behulp van meetdata van proefbedrijf De Marke is vervolgens vastgesteld dat het aldus geparametriseerde model goede resultaten geeft.3 Bij de berekeningen maakt het model onderscheid in makkelijk en moeilijk afbreekbare organische stof, waarvoor in deze studie de humificatiecoëfficiënt van gewassen en drijfmest als basis werd genomen. Elke maatregel is over een periode van 20 jaar doorgerekend, en de uitkomst weergegeven met het C-gehalte in de bouwvoor. regel breed ingang zal vinden, omdat graanteelt niet is opgenomen in de vergroeningsregels van het nieuwe gemeenschappelijke landbouwbeleid en economisch minder aantrekkelijk is dan snijmaïsteelt.4 W E L O F N I E T B E K A L K E N? Uitgaande van een perceel met een organische stofgehalte van 4,1%, ofwel 65 ton C per ha (basis in Figuur 1), liep het C-gehalte als gevolg van de maatregelen na 20 jaar uiteen van 51 ton C per ha (maïs zonder runderdrijfmest) tot 74 ton C per ha (graanteelt, stro onderwerken). Het is op zich niet nieuw dat de maatregel ‘graanteelt voor eigen krachtvoer’ tot een groot positief saldo leidt op de organische stofbalans. Deze maatregel scoorde al eerder goed in dit gebied op de drie onderzochte factoren: bijdrage aan biodiversiteit, reductie van N- en P-verliezen en organische stofopbouw.4 Toch is het niet waarschijnlijk dat de maatPraktijktoetsing De maatregel ‘bekalken tot toestand goed’ leidde volgens deze berekening tot een verlies van organische stof van ruim 8 ton C per ha over een periode van 20 jaar door een verhoogde mineralisatie bij de hogere pH. De deelnemers zagen tijdens de 2-jarige projectduur een duidelijk positief effect op de gewasopbrengst, die gepaard ging met een hogere N- en P-opname door het gewas. Het berekende verlies aan organische stof op middellange termijn staat op gespannen voet met de winst die nu kan worden geboekt wat betreft de N- en P-verliezen. Deze maatregel lijkt dan ook niet voor alle percelen geschikt. In aanmerking komen percelen (stroken) langs waterlopen, die toch al vaak, door de hoge grondwaterstand, een relatief hoog organische stofgehalte hebben. Belangrijk is om op de bekalkte percelen een aangepaste Nen P-bemesting te geven die rekening houdt met de extra minera- Reductie in potentieel verlies (kg) Per ha Winterswijk Evaluatie regio1 Maatregel Gewas ha N P2O5 N P2O5 perspectief economisch Mest in de rij maïs 935 46 26 43.000 24.300 ja ja 82,2 3.000 41.700 Geen mest bij hoog P (< 10 m.) maïs, akker-bouw, gras 507 5,95 ja nee Geen mestgift bij hoog GWT gras 1.565 4,3 6.730 ja nee Geen mest na juli gras 2.755 6,2 17.100 ja nee Nitrificatieremmer bij kunstmest in voorjaar gras 2.850 12 Geslaagde groenbemester maïs 1.000 16,5 5,5 405 7 3 pH naar toestand ‘goed’ maïs Totaal WRIJ gebied 34.200 ja ja 5.500 ja ja 2.600 1.000 ja ja 123.130 72.500 16.500 1. Afgerond TABEL 1: EFFECT VAN MAATREGELEN OP REDUCTIE VAN N EN P-VERLIEZEN NAAR GROND- EN OPPERVLAKTEWATER. 14 bodem nummer 1 | februari 2016 Organische stof (C ton ha-1) 80 70 60 50 40 30 20 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 10 0 1 basis 2 maïs 3 maïs + goede groenbemester 4 maïs zonder RDM 5 maïs, bekalkt tot standaard 6 granen 7 granen zonder RDM 8 aardappelen 9 aardappelen zonder RDM 10 gras 11 gras zonder RDM 12 grasklaver 13 grasklaver zonder RDM FIGUUR 1: EFFECT VAN MAATREGELEN OP HET ORGANISCHE STOFGEHALTE IN DE BOUWVOOR, NA 20 JAAR. lisatie, om extra emissies naar grond- en oppervlaktewater te voorkomen. Overigens geldt ook voor de maatregel ‘niet bemesten van percelen met een hoge fosfaattoestand’ dat deze vanuit het oogpunt van de organische stofbalans niet aanbevelingswaardig is als algemene maatregel. O P S C H A L E N N A A R G E B I E D S N I V E AU De resultaten in reductie van N- en P-verliezen zijn met behulp van gegevens over het landgebruik en bodemkenmerken (grondwatertrap, pH) voor alle in de tabel genoemde maatregelen opgeschaald van perceels- naar gebiedsniveau voor ruim Grasonderzaai in maïs: een N-mineraal bodemmonster in het najaar geeft een goede aanwijzing of enige herfstgroei mag worden verwacht aan dat op gebiedsniveau de verliezen kunnen worden verminderd met 123 ton N en 72 ton P2O5 per jaar, overeenkomend met 9% en 20% van de totale hoeveelheden die jaarlijks in dit gebied worden toegediend. Ook de effecten op de organische stofbalans over een periode van 20 jaar zijn opgeschaald naar het gehele gebied, waarbij de teelten naar rato zijn meegenomen. Uit deze berekening bleek dat het effect op middellange termijn neutraal is, met andere woorden, gemiddeld genomen bleef de voorraad C in de bodem gelijk. Door selectief te zijn in de arealen waarin maatregelen worden toegepast, bijvoorbeeld meer graanteelt, behoort koolstofvastlegging op gebiedsniveau zelfs tot de mogelijkheden. AFSLUITENDE OPMERKINGEN De praktijktoetsing in de regio Winterswijk was gericht op een betere afstemming van het bedrijfsmanagement op de kritische grenzen (bodemtype, grondwaterstand, houtwallen) van het regionale landschap. Het liet zien dat deze benadering de N- en P-verliezen naar grond- en oppervlaktewater kan verminderen met behoud van bodemkwaliteit. Op bedrijfsniveau hangt de samenstelling van het maatregelenpakket af van de benodigde ruwvoerproductie, de kosten/baten verhouding en van de effecten van individuele maatregelen op de organische stofbalans. Voor verdere ontwikkeling van de maatregelen wordt inbedding in onderzoek naar duurzame bedrijfssystemen aanbevolen. Dit werk is uitgevoerd als onderdeel van het EU-project CANTOGETHER (FP7-KBBE-20115, grant no. 289328), met cofinanciering van het Waterschap Rijn en IJsel en in samenwerking met Arie Schoenmaker van de Stichting Waardevol Cultuurlandschap Winterswijk en melkveehouders uit de regio. L I T E R AT U U R 1 Den Boer DJ & MJG De Haas (2013) Mogelijkheden gemengde bedrijfssystemen en beperken N- en P-verliezen in de regio Winterswijk. NMI-report 1425, Nutriënten Management Instituut, Wageningen. 2 Coleman K & DS Jenkinson (1999) RothC-26.3 - A Model for the turnover of carbon in soil. Rothemsted, Harpenden. 3 Hanegraaf MC, R Kaczinsky, F Vertès, G Siebielec, G Doppenberg & H Korevaar (2016) Impact of mixed farming systems in regional trends in soil organic matter contents and nutrient losses. Cantogether Report D3.5. Nutriënten Management Instituut, Wageningen. 5.000 ha cultuurgrond in de regio Winterswijk. In de evaluatie zijn ook de ervaringen van de deelnemers meegewogen en is voor elke maatregel kwalitatief beoordeeld in hoeverre deze zou kunnen worden geïmplementeerd.5 De geschatte arealen zijn vermenigvuldigd met de bereikte verandering in N- en P-verliezen per hectare. De uitkomst van deze berekening gaf bodem nummer 1 | februari 2016 4 Korevaar, H, RHEM Geerts, J Stronks & A Schoemaker 2014 Divers beleefbaar cultuurlandschap. Resultaten en ervaringen van GLB-pilot Winterswijk 20112013. Stichting WCL-Winterswijk, Winterswijk. 5 Den Boer DJ & B Zandstra (2013) Landbouwkundige maatregelen & betere waterkwaliteit in grensoverschrijdend project Winterswijk-Oeding. NMI-report 1351, Nutriënten Management Instituut, Wageningen. 15 Drinkwater Optimale bescherming van onze drinkwaterwingebieden Zuiver drinkwater: het resultaat van vele inspanningen Zuiver drinkwater is van essentieel belang. Het drinkwater in Vlaanderen is afkomstig uit zowel oppervlaktewater- als grondwaterwinningen. Het hele proces verloopt volgens strenge kwaliteitsnormen. De drinkwaterwatermaatschappijen staan in voor het aanleggen, beheren en onderhouden van de installaties en brengen het water tot bij de consument. Om de drinkwatervoorraden optimaal te beschermen, dragen meerdere instanties, waaronder de OVAM, hun steentje bij. Door: Nina Peeters Over de auteur: Nina Peeters, adj. van de directeur, is werkzaam bij de OVAM en heeft ruime ervaring in de beoordeling en de opvolging van bodemdossiers. Eveneens werkte zij mee aan projecten zoals de uitwisseling van de Gemeentelijke Inventaris, het Handhavingstraject en de 'Versnelde aanpak van risicolocatie in drinkwaterwingebieden'. KWETSBARE GEBIEDEN Om de kwaliteit van het drinkwater uit de grondwaterwinningen te beschermen, worden beschermingsgebieden of -zones afgebakend rondom de onttrekkingsputten. Binnen deze gebieden gelden strengere regels voor het uitvoeren van bedrijfsactiviteiten met als doel de kwaliteit van de bodem en het grondwater optimaal te beschermen. Figuur 1 toont de beschermingszones van de grondwaterwinningen in Vlaanderen. ,,$/0.0"+ .)"".0,$ 2")/ .)"".0,$ )*0%,10 11/03"5") ".(/-)/ &'("2,./") ."+!,+( ." %0 -"))"+ 0.,"( 1.+%,10 1!1.+%,10 ""./" .// %0 ))" ,//"). De Vlaamse Regering stelt het Milieubeleid op en heeft in haar regeerakkoord van 2014 aangegeven dat er een optimale bescherming moet zijn van kwetsbare gebieden, waaronder de beschermingszones van de drinkwaterwingebieden. Als doelstelling is opgenomen dat in 2019 alle saneringen van bodem- en grondwaterverontreiniging in deze kwetsbare gebieden in uitvoering moeten zijn. De gemeenten en provincies zorgen ervoor dat bij de aflevering van milieuvergunningen voor activiteiten gelegen binnen deze zones extra maatregelen worden opgelegd om het risico naar verstoring en vervuiling zo klein mogelijk te houden. Om een zicht te krijgen op activiteiten die mogelijk bodem- of grondwaterverontreiniging kunnen veroorzaken, is een belangrijke taak weggelegd voor de Openbare Vlaamse Afvalstoffen Maatschappij, kortweg de OVAM. .)"".0,$ //"+ +,((""&/0 )+("+".$" kwaliteit van de bodem en het grondwater binnen de beschermingszones te garanderen. Verontreinigingen die binnen deze zone via de bodem in het grondwater doordringen, kunnen de drinkwatervoorraden ernstig bevuilen. Dit is vooral mogelijk bij stoffen die zich via de waterlagen kunnen verspreiden zoals minerale olie, zware metalen en (gechloreerde) koolwaterstoffen. ,) "0&" "+ 1&"+(".(" &+01."&+/ **" .1$$" *,+0 %") %,0"+ +03".-"+ "2"."+ ,"./") %&)!" &))" ."!"+" /0".)"" &+0&))&// //"+"!" 2".-")0 +/0 ,./""( , %,)0 ,"."(" .,"+!,+( ,.0/") "".+"* &/0") ," %,10 &+0&()/ ./ %,,0 .1&"(" +"//")." "!")$"* &"13-,,.0 ,(/&'!" ,.+"* "1.+" "2")" 1&/")"!" ".&+$"+ &+00")&'+"2". &))".,"( &+0 *+!/ "//"+!".), 100" ,10%)"+") %0"."+ "./")0 " %")"+ &+0.0"+/0"* &")0 &00"* 1$$"+%,10 "&+5" .!,,&" ,10%1)/0 "+0".$"* 0!"+ ./ %,0 +$")*1+/0". ,00"$"* 11.+" ,.0"$"*"0"$"* ".5")" &"!"(".(" 1!"+.!" +5"$"* +("+ ""0"0/ &"13".(".("+ 1""( "12"+ ,.0"//"* ".0"* &".""( ".21."+ ,"/")0 "))"+ "5"*""(--"* ,10)""13 ,10"./"* &+0". 1!"2".)"" "++&( )1&/".$"+ &)5"+ )""( .&+"* &)""( &+,2" &"+"+ &+0.1&!"+ &".!" .("!) &"*/0 ,.$),,+ .(") .,$"+,/ 3"2"$"* 2")$"* )("+ ".+0 ,,/!) ,.""(" ,.0.&'( "+"+ 10"+!) &"-"+""( ,.0"+("+ ,.0"+".$ 2"+0"* "".)&'( "2")$"* ".2&( //")0 "."+0 0""+,((".5"") %")"+ "+!".)""13 3)* ".(!"0! "(("2,,.0 &")0&+$" ,)/""( )0".0 "**") //" ##)&$"* "-". /*" %")"+ ,0/"). *-"+%,10 &)2,,.!" .-""." &+$"* BODEMONDER ZOEKEN )"+ .&*".$"+ &+0&"2"+/,10"* .1&/%,10"* ."$"* .")"(" %0 "&/" ". %0"* ,/0".5")" 2"." &")/"(" "+!")"!" "!"$"* ,+%,2"+ "+( -3&'( )/0 1)0" ,/0.,5""(" 5"$"* ,,./)"!" ,++""(" 1**"+ %".-"+%"12")& %"* ,,.0*"".""( "*/0 "!" 5."0% "1)""(" ,"/")." +$"*.(,")(-"))" &"/0 ."*"), ""(" ".")"(" ,"+&+$" "$&'+"+!&'( "".".$"+ & %")"+ "00"."+ "))" "&+0" &)/"+0,(("* / ,+!".5"") -"))",-!"+,/ ,,$)"!" -$)""( "1/!"+,)!". ,+%"&!"+ "12"))+! ""13"+.1&0.,!" 1)/%,10 ".)." "+!".*,+!" )2".&+$"* )"0"."+ /"&( * (!) .+" ,-".&+$" ",-,)!/1.$ "/0".), "&/0,-!"+".$ 11./ "/0")".$"+ & %0".2")!" &+.,,& ."" "". "".%,10 &". 1##") 1*/0 **" ")" &(/*1&!" ,.0"*.( " %0")(/") ".). ,,* )"+ "."+0%,10 &+0 &") , %.&/0& "+0 &+$"+" ,+0& % %"))" /*1+/0". ,("."+ ,2"+!"$"* )0". ,.%,10 "") )"+ &')"+ ,2" "*&(/"* .0/"). "*/" ,*".$"* ,/0(* %0"$"* ,"(")." "."+0)/ !"$"* 2".$"* "++" "".-")0 ,**") +!%,2"+ ,**")$"* ")50" "(), %0""(" &!!")(".(" "//") ,./"). 0"("+" -.&'(" )!"$"* "(" 1!"+1.$ &'+"$"* 3&'+!." %0 ,/0"+!" 1)!"+".$ &+0&"0"./""13 ,,&( "..!/".$"+ 2".&'/" &+("""( ,"&).0 )*.!"+ ,+/" ""./") "-&+$"+ -&"."")(&'+ ".+" ,+$"."+ ,"$.!"+ "/"+ "/"+ ))" &+0"+"/&1/,!" ""./ +!"+ ,"."+ &+$"),* "./0--" "2". &++&+$ "/ %".*&+$/5,+"04-" * "/ %".*&+$/5,+"04-" "/ %".*&+$/5,+"04-" "/ %".*&+$/5,+"/)+!"."+ FIGUUR 1: BESCHERMINGSZONES GRONDWATERWINNINGEN IN VLAAN DEREN. De drinkwatermaatschappijen zorgen voor de kwaliteitscontrole vanaf het oppompen tot aan het eindpunt, namelijk bij de aflevering van het drinkwater. Het is eveneens van groot belang de 16 Eén van de belangrijkste kerntaken van de OVAM is het zorgen voor een propere bodem en grondwater in Vlaanderen. Om de kwaliteit ervan te kennen en op te volgen, houdt de OVAM alle nuttige informatie uit bodemonderzoeken en -saneringen van 'risicogronden' bij in een databank: het Grondeninformatieregister. 'Risicogronden' zijn locaties met huidige of voormalige risico-inrichtingen zoals fabrieken, werkplaatsen, opslagplaatsen, machines, installaties, toestellen en handelingen die een verhoogd risico op bodemverontreiniging kunnen inhouden. Deze risicogronden hebben verplichtingen in het kader van het Bodemdecreet, zoals bijvoorbeeld de uitvoering van een bodem- bodem nummer 1 | februari 2016 Drinkwater onderzoek bij de overdracht van de grond, bij stopzetting van de risico-inrichting of een periodieke onderzoeksplicht bij actieve risico-inrichtingen (10- of 20-jaarlijks). Om een uitwerking te geven aan de optimale bescherming van onze drinkwaterwingebieden, startte de OVAM in 2014 met een versnelde aanpak van de risicolocaties, zonder het verplichte onderzoeksmoment af te wachten. V E R S N E L D E A A N PA K VA N R I S I C O L O C AT I E S In eerste fase (najaar 2014) werden alle gekende risicogronden binnen de grondwaterbeschermingsgebieden geïdentificeerd. Deze locaties betreffen zowel reeds bekende dossiers bij de OVAM als risicogronden waarop nog geen bodemonderzoek werd uitgevoerd. De informatie van deze laatste groep werd verkregen via uitwisseling van informatie met de gemeenten, de zogenaamde Gemeentelijk Inventaris. Voor de bekende bodemdossiers voorziet de OVAM een strenge opvolging van de termijnen voor het indienen van de vervolgstappen (indien nodig), zijnde de uitvoering van een beschrijvend bodemonderzoek, het opmaken van een bodemsanerings- Snel een volledig beeld binnen de beschermingszone project en de aanvang van de effectieve saneringswerken. Door het opleggen van strikte termijnen aan de saneringsplichtigen zullen deze locaties in fase van sanering zitten tegen 2019. Voor locaties waarop nog geen bodemonderzoek werd uitgevoerd, voorziet de OVAM een aanpak op maat. De OVAM laat zich hiervoor bijstaan door enkele aangestelde bodemsaneringsdeskundigen. Deze vormen de nauwe schakel tussen de OVAM, de gemeenten en de betrokkenen. In de loop van 2015 ontvingen alle eigenaars een brief van de OVAM met omschrijving van de aanpak op maat. In eerste instantie volgt een controle op de correctheid van de beschikbare informatie. Ervaring leert dat regelmatig grote verschillen zitten tussen de activiteiten zoals vermeld in de milieuvergunning en de werkelijkheid. Voor het bepalen van de onderzoeksstrategie wordt enkel rekening gehouden met de wer- FIGUUR 3: MOGELIJKE RISICOGRONDEN GELEGEN BINNEN DE BESCHERMINGSZONE VAN DE GEMEENTE AS. kelijke situatie. Indien verschillen met de realiteit worden vastgesteld, past de OVAM dit aan in het Grondeninformatieregister met terugkoppeling naar de gemeenten. Bij actieve ondernemingen wordt nagegaan of deze reeds hebben voldaan aan de periodieke onderzoekplicht. Indien dit niet het geval is dan verzoekt de OVAM de exploitanten om alsnog over te gaan tot de uitvoering van het verplichte bodemonderzoek. Er zijn ook gronden die in het verleden belast waren met bodembedreigende activiteiten. In deze gevallen wordt nagegaan of de huidige eigenaars en/of gebruikers van deze gronden voldoen aan de voorwaarden om vrijgesteld te worden van de onderzoeksplichten. Als er geen saneringsplichtigen meer te achterhalen zijn, voert de OVAM ambtshalve bodemonderzoeken uit. Op deze manier worden onschuldige eigenaars niet langer belast met een onderzoeksplicht bij de overdracht van de grond en worden deze historische risicogronden sneller onderzocht en eventueel gesaneerd mocht blijken dat vanuit de vastgestelde verontreinigingen risico's uitgaan voor mens en milieu. G E M E E N T E A S ( P R OV I N C I E L I M B U R G , B E L G I Ë ) In het drinkwatergebied van de gemeente As werden 20 risicolocaties geïdentificeerd waarvan er bij reeds 8 locaties een bodemonderzoek werd ingediend bij de OVAM. De doelstelling uit het regeerakkoord werd voor al deze locaties behaald : de helft zitten in de fase van bodemsanering, de overige vereisen geen verdere maatregelen aangezien geen verontreiniging werd vastgesteld. Na controle van de beschikbare informatie met de werkelijkheid, schrapte de OVAM 7 locaties uit het Grondeninformatieregister. Voor de overige 5 locaties is, na toetsing aan de voorwaarden voor 'vrijstelling', gestart met het uitvoeren van ambtshalve bodemonderzoeken. De resultaten hiervan worden midden 2016 verwacht. Dankzij een goede samenwerking met alle partijen, hoopt de OVAM snel een volledig beeld te krijgen van de kwaliteit van de bodem en het grondwater binnen de beschermingszones van de drinkwatergebieden. Waar nodig zullen de OVAM en de drinkwatermaatschappijen alles in het werk stellen om deze gebieden te blijven beschermen voor gebruik door de huidige en toekomstige generaties. Meer info ? Bijkomende informatie over het Bodem- en Afval & materialenbeleid in Vlaanderen kan u terugvinden op de website van de OVAM: www.ovam.be. Met vragen kan u terecht via de infolijn 015/284 284 of via [email protected]. FIGUUR 2: BEPALING VAN DE BODEM- EN GRONDWATERKWALITEIT VIA MONSTERNAME. bodem nummer 1 | februari 2016 17 Drinkwater Bescherming van de ecosysteemdiensten van de bodem voor drinkwaterproductie Drinkwater: de bodem als basis De bodem is een natuurlijke eerste stap van het drinkwaterproductiesysteem. Het werkt als zoetwaterbuffer en voorzuivering. In totaal levert de bodem zes ecosysteemdiensten aan de drinkwaterproductie. De verzilting en complexe verontreinigingen van de bodem en de drukte in de ondergrond nemen echter toe. Ondanks de goede resultaten die de afgelopen decennia zijn bereikt is een scherp beleid om de bodem duurzaam te beschermen dus onverminderd actueel. Wat betekent dat voor de activiteiten van Oasen? Door: Nicole Zantkuijl en Arjen Roelandse Over de auteurs: Nicole Zantkuijl, MSc, MBA. Nicole Zantkuijl is werkzaam als programma manager duurzaamheid bij Oasen. Arjen Roelandse, MSc is werkzaam als hydrologisch onderzoeker bij Oasen en betrokken bij toekomstverkenning van drinkwaterbronnen O E V E R G R O N D WAT E R A L S B R O N VO O R D R I N K WAT E R Het voorzieningsgebied van Oasen ligt op een bijzondere plek in Nederland: het Groene Hart. Dit waterrijke veenweidegebied kenmerkt zich door veel natuur en water en een diepe ligging ten opzichte van de zeespiegel. Jaarlijks levert Oasen 48 miljard liter drinkwater aan haar klanten: 750.000 bewoners en 7.200 bedrijven in het oosten van Zuid-Holland. Hiervoor gebruikt het bedrijf zeven zuiveringsstations waarvan er zes langs de oevers van de rivier de Lek liggen. Rondom deze winningen liggen grondwaterbeschermingszones. In het hele gebied zit het grondwater heel ondiep. Als je een kuil graaft zie je al snel dat het water van alle kanten toestroomt. Dit is grondwater, maar niet van de juiste kwaliteit om er drinkwater van te maken. Daarvoor moet je dieper winnen en naar de oevers van de rivier de Lek uitwijken. Vanaf ongeveer 11 meter onder het maaiveld zijn daar dikke zandige lagen aanwezig. In die lagen bevindt zich een goede kwaliteit grondwater dat al vele jaren in de ondergrond zit. Dit is een combinatie van rivier- en regenwater dat diep de grond is ingezakt. Door deze lange verblijftijd zijn alle gevaarlijke bacteriën en virussen verwijderd, is de temperatuur constant fris en is ruim 99% van alle verontreinigingen verdwenen. Dit is het water waar Oasen drinkwater van maakt. Met diepe winputten, tot soms 110 meter diep, pompen we dit uit de ondergrond waarna het gezuiverd kan worden. Oasen is dus een oevergrondwaterbedrijf. Het grootste deel van het grondwater dat langs de oevers van de Lek wordt opgepompt is vanuit de rivier de Lek door de rivierbodem geïnfiltreerd. Het percentage rivierwater wisselt uiteraard per locatie maar haalt een gemiddelde van 85%. Groot voordeel is dat dit proces van aanvulling continue verloopt. Zo blijft het grondwaterpeil stabiel en is er een tegenwicht tegen het diepere zoute grondwater dat anders via kwel in drogere perioden de zandlagen zou kunnen bereiken. Z E S E C O S YS T E E M D I E N S T E N VA N D E B O D E M B E S C H E R M E N H E T D R I N K WAT E R De bodem zelf beïnvloedt het water in de bodem direct. Deze beinvloeding door de bodem kan worden gezien als een ecosysteemdienst [1-3]. De bodem levert zes ecosysteemdiensten aan de drinkwaterproductie (zie kader). FIGUUR 1: HET GEBIED WAAR OASEN DRINKWATER LEVERT. 18 Zoals blijkt uit de genoemde ecosysteemdiensten is de bodem belangrijk voor de levering van genoeg water en een stabiele en goede bodem nummer 1 | februari 2016 Drinkwater FOTO 1: ECOLOGISCH TERREIN BIJ ZUIVERINGSSTATION DE STEEG IN LANGERAK. waterkwaliteit. Door de afsluitende bovenlaag van klei in de bodem wordt het water beschermd tegen invloeden van buitenaf. Het zorgt ervoor dat het regenwater vanaf het maaiveld zeer langzaam in het grondwater komt. Hierdoor worden verontreinigingen in veel lagere concentratie aangetroffen doordat deze tijdens het bodempassage worden afgebroken of vastgelegd aan bodemdeeltjes. Ook zorgt de bodem ervoor dat het water vanaf maaiveld bacteriologisch betrouwbaar wordt, doordat humaan pathogene bacteriën niet gedurende langere tijd kunnen overleven in de bodem. Daarnaast zorgen de bodemlaag en de tijd dat het insijpelende water onderweg is er ook voor dat de grondwatertemperatuur gevrijwaard is van schommelingen als gevolg van de seizoenen. Het diepere grondwater heeft een stabiele temperatuur wat het zuiveren van het water eenvoudiger maakt. Bacteriologische zuiveringsprocessen werken stabieler en zijn beter te controleren bij een constante temperatuur. veld tot in de zandlaag van onttrekking. Dit kan tot waterkwaliteitsproblemen leiden. Chemische verontreinigen komen dan direct in de zandlaag waar we ons water uit winnen. Voor het afbreken van de organische verontreinigingen is dan te weinig tijd en het immobiel maken gebeurt in mindere mate. Daarnaast zijn de pathogene bacteriën mogelijk niet lang genoeg onderweg om dood te gaan voordat ze in onze bronnen komen. Daarom zet Oasen samen met andere gebiedspartijen in op het tegengaan van het doorboren van de deklaag. Mocht het toch noodzakelijk Toenemende verzilting bedreigt de levering van zoet water T O E N E M E N D E AC T I V I T E I T E N I N D E O N D E R G R O N D Z O R G E N VO O R C O N F L I C T De bodem wordt steeds drukker. Er worden steeds meer zaken ondergronds aangelegd, waardoor de bescherming die de bodem biedt afneemt. Bij het doorboren van de beschermende deklaag ontstaan er mogelijkheden tot beïnvloeding van de bodem vanaf het maaiveld. Zo kunnen bijvoorbeeld systemen voor warmtekoude opslag op gespannen voet staan met het schoon en veilig houden van de bodem. De boringen die nodig zijn voor deze systemen nemen toe en zijn veelal kwalitatief oncontroleerbaar. Ook het onderhoud van dit soort systemen is reden tot zorg. Het doorboren van de beschermende afsluitende kleilaag leidt immers tot een snelle route voor verontreinigingen vanaf maai- zijn om door de deklaag heen te gaan dan moet na de werkzaamheden de beschermende werking hiervan worden hersteld en het water niet versneld in onze zandlaag kan komen. Hierdoor krijgt de bodem weer voldoende tijd om de zuiverende ecosysteemdienst uit te voeren. Informatie wordt onderling gedeeld, afspraken worden vastgelegd en de voortgang wordt gemonitord in gebiedsdossiers die de betrokken partijen voor alle drinkwaterwinningen gezamenlijk maken. Oasen is ook breder actief om andere partijen beter bekend te maken met de bodemecosysteemdiensten door presentaties, gesprekken en samenwerkingen. Zo heeft Oasen meegedacht over nieuwe boogboringtechnieken waarbij de bodem zo min mogelijk wordt verstoord. VERBETEREN ZUIVERING FIGUUR 2: DE BODEM LEVERT ZES ECOSYSTEEMDIENSTEN AAN DE DRINKWATERPRODUCTIE. bodem nummer 1 | februari 2016 Naast het beschermen van het grondwater benut Oasen de bodem ook om de zuivering zelf beter te laten verlopen. Met technische ingrepen wordt de natuurlijke werking van de bodem gestimuleerd. Een voorbeeld daarvan is ondergronds beluchten, onderzocht door Anke Wolthoorn (WUR) en Weren de Vet (TU Delft). Bij ondergronds beluchten wordt zuurstofrijk water in de bodem gebracht wat ervoor zorgt dat mobiele, complexe ijzeroxidenkiemen gevormd worden die met het ruwe water worden opgepompt. In de zandfilters van de drinkwaterzuivering stimuleren deze chemisch gevormde kiemen de microbiologische nitrificatie. In de praktijk wordt dit bereikt door eens per ongeveer anderhalve maand gedurende maximaal twee dagen drinkwater te infiltreren in één put, en het daarna uitkomende water van deze put te mengen met water uit overige bronnen. 19 Drinkwater voor de lokale omgeving. Vanuit het perspectief van duurzaamheid wordt hierbij gekeken naar vijf aspecten: 1) gezondheid, 2) het water- en ecosysteem, 3) de natuur en omgeving, 4) het verbruik en de impact van materialen & chemicaliën en 5) het verbruik en de impact van energie / CO2-uitstoot. Onderstaand enkele voorbeelden. Schaal Bronnen Watercyclus Omgeving FOTO 2: WINPUT NABIJ RIVIER DE LEK BIJ KRIMPEN AAN DE LEK. E C O S YS T E E M D I E N S T E N O N D E R D R U K De ecosysteemdienst “Leveren van zoet water” voor de drinkwatervoorziening wordt direct beïnvloed door de klimaatverandering en keuzes in de nationale waterverdeling die in dit verband worden gemaakt. Het gevolg is toenemende verzilting, die de ecosysteemdienst ‘leveren van zoet water’ bedreigt. Om dit tegen te gaan moeten meerdere sporen worden gevolgd. Zo is het van belang een actieve lobby te voeren en moet er ook technologisch worden voorbereid op verzilting. Dit omdat de huidige drinkwaterzuiveringen niet in staat zijn verzilt water te zuiveren tot drinkwater. “Het afbreken van organische verontreinigingen” als ecosysteemdienst staat ook onder druk. Nieuwe antropogene stoffen afkomstig van geneesmiddelen, röntgencontrastvloeistoffen en gewasbeschermingsmiddelen, breken helaas niet allemaal af in het milieu. Adequaat beleid om te voorkomen dat deze stoffen in het milieu terecht komen is daarom noodzakelijk. Hiervoor is goede wet- en regelgeving nodig en samenwerking tussen overheid, de watersector, de industrie en agrarische sector. Via gesprekken en specifieke afspraken brengen de drinkwaterbedrijven zoals Oasen het belang van de bescherming van de bodem voor zuiver drinkwater bij al deze partijen onder de aandacht. Door de verandering van het klimaat, de toenemende vraag naar zoet water en de toenemende economische activiteiten wordt de druk op de ecosysteemdiensten van de bodem in het gebied opgevoerd. De kerntaak van Oasen is om kwalitatief hoogstaand en betrouwbaar drinkwater te leveren. De bescherming van het milieu en de ecosysteemdiensten is hierbij van groot belang, maar is niet de enige schakel die in de gaten gehouden moet worden. Zo is het ook noodzakelijk om onderzoek te doen en goede zuiveringstechnieken te blijven ontwikkelen die zo duurzaam en milieuvriendelijk mogelijk zijn. L A N G E T E R M I J N V E R K E N N I N G O P SYS T E E M N I V E AU Naar de verdere toekomst toe kijkt Oasen bewust naar ontwikkelingen en innovaties in de hele watercyclus en terreinen zoals ruimtelijke ordening en energie die impact hebben op het landschap, het gebruik van de bodem en de infrastructuur. Dit vanuit de gedachte dat een brede blik zinvol is om oplossingen in beeld te brengen die anders gemist zouden zijn. Oasen ziet daarbij vier kernelementen voor een lange termijn toekomstvisie die onderling gecombineerd kunnen worden. Het gaat dan om 1) lokaal vs centraal winnen en zuiveren (schaal), 2) bestaande en nieuwe bronnen, 3) een blik op de gehele watercyclus en de onderdelen daarvan en 4) het verder inpassen van zuiveringen in het gebied en het creëren van meerwaarde 20 FIGUUR 3: VIER KERNELEMENTEN VAN EEN TOEKOMSTVERKENNING. Een voorbeeld: Compacter bouwen zou kunnen betekenen dat je ook veel dichter bij een kleinere groep afnemers water gaat winnen en lokaal gaat zuiveren. Dat zou natuurlijk wel betekenen dat er nieuwe lokale (grondwater)bronnen moeten worden gezocht die geschikt zijn voor de productie van drinkwater en dat de operatie erop ingericht wordt om een groot aantal kleine installaties te laten functioneren. Een ander onderwerp in de lange termijn toekomstverkenning is om concreet te maken op welke wijze zuiveringen een meerwaarde zouden kunnen vormen voor de directe omgeving. Momenteel geven de grondwaterbeschermingsgebieden een sterke impuls aan de natuur. Te denken valt natuurlijk ook aan het opwekken van duurzame energie en het samenwerken in de integrale wateropgave. Duurzaamheid is natuurlijk maatwerk. We verkennen innovatieve ideeën daarom met andere partijen uit ons voorzieningsgebied zoals de waterschappen maar zeker ook de ondernemers. Zo hebben we met Blauwzaam, een vereniging van duurzame ondernemers in de Alblasserwaard en Vijfheerenlanden, de werkgroep water opgericht om dit soort toekomstverkenningen gezamenlijk te kunnen doen. S A M E N G E VAT De bodem maakt als een natuurlijke eerste stap deel uit van het drinkwaterzuiveringssysteem. Het werkt als zoetwaterbuffer en voorzuivering. Het zout rukt echter op en nieuwe verontreinigingen komen op. Het beschermingsbeleid van de bodem blijft dus, ondanks de goede resultaten die de afgelopen jaren al zijn gerealiseerd, onverminderd actueel. Daarbij geldt natuurlijk dat “Wat er niet in zit hoeft er ook niet uit”. Oasen zet daarom extra stappen om het grondwater goed te beschermen om gebruik te kunnen blijven maken van goede grondwaterbronnen in haar gebied. BRONNEN • Vermooten, S. en Lijzen, J.P.A., 2014. ; Ecosysteemdiensten van grondwater en ondergrond. RIVM rapport 2014-0167. • Broers, H.P. en Lijzen, J.P.A., 2014. Afwegingen bij het gebruik van grondwater en de ondergrond. Een verkenning op basis van ecosysteemdiensten RIVMrapportnr. 607710003/2014. • TCB, 2014. Advies Ecosysteemdiensten grondwater. Technische Commissie Bodem, http://www.tcbodem.nl/nieuws/archief/123-advies-ecosysteemdiensten-grondwater. • www.risicotoolboxbodem.nl \ Handelingsperspectieven ecologische risico’s. bodem nummer 1 | februari 2016 Drinkwater Naar een evenwichtig beheer van grondwater in Brabant Oerwater in Brabant: beschermen en gebruiken In Brabant wordt drinkwater gemaakt van grondwater dat soms wel duizenden jaren oud is. Tegelijkertijd wordt het steeds drukker in de ondergrond door kabels, leidingen, tunnels, winning van delfstoffen, aardwarmte, opslag van gas en kernafval, bodemverontreinigingen, etc. Wat is er nodig om in de ondergrond tot een goede balans van verschillende functies te komen? Door: Sjoerd Sibbing Over de auteur: Ir. Sjoerd Sibbing MSc is van huis uit socioloog en werkt bij de provincie Noord-Brabant als strategisch beleidsmedewerker aan het grondwaterbeleid. grondwater waar drinkwater van wordt gemaakt van honderden tot tienduizenden jaren. Het oudste grondwater dat opgepompt wordt om drinkwater van te maken, heeft een leeftijd van circa 34.000 jaar.1 Het water wordt gewonnen tussen de 50 en 350 meter diepte. Het is als regen in de Eiffel en de Ardennen gevallen, naar beneden gezakt en langzaam via watervoerende lagen van zand en grind naar Brabant gestroomd. D E O R D E N I N G VA N D E O N D E R G R O N D Dit artikel gaat over de uitdagingen in het grondwaterbeleid in de provincie Noord-Brabant. Drinkwater is een primaire levensbehoefte. Wereldwijd is schoon drinkwater niet vanzelfsprekend. Zo vreest het staatswaterbedrijf in Californië (VS) in de toekomst geen water meer te kunnen leveren door aanhoudende droogte. In Nederland is de situatie gelukkig anders, maar ook hier stroomt het drinkwater niet zonder inspanning uit de kraan. In de 3D/4D ordening van de ondergrond is nodig N AT U U R L I J K E B E S C H E R M I N G VA N D E G R O N D WAT E R K WA L I T E I T Het drinkwater in Brabant wordt gewonnen in watervoerende lagen die zich tussen lagen van klei bevinden (figuur 1). Doordat de kleilagen slecht doorlatend zijn, zijn de onderliggende waterpakketten natuurlijk beschermd tegen antropogene invloeden van bovenaf. Brabant kent grofweg drie geohydrologische deelgebieden die gescheiden worden door breuklijnen: Het WestBrabants Plateau, de Roerdalslenk en de Peelhorst (figuur 2). In een vrij groot deel van Brabant zijn dikke watervoerende lagen te vinden (figuur 3). Met name in de Roerdalslenk liggen die vrij diep en goed door kleilagen beschermd. De omstandigheden voor drinkwaterwinning in Brabant zijn goed, maar de drinkwatervoorziening is niet de enige functie in de ondergrond. Biesbosch wordt bijvoorbeeld Maaswater in spaarbekkens op een natuurlijke manier gezuiverd tot drinkwater. In Brabant wordt het drinkwater van grondwater gemaakt. De kwaliteit en beschikbaarheid van grondwater is momenteel een belangrijk onderwerp van gesprek. Het wordt steeds drukker in de ondergrond. Kabels, leidingen en tunnels zijn voorbeelden in de ondiepe ondergrond. Activiteiten als de winning van delfstoffen en aardwarmte, opslag van gas en kernafval vind je dieper in de ondergrond. Er is 3D/4D ordening nodig waarbij ook het tijdselement een rol speelt om de ondergrond op een veilige en efficiënte manier te benutten. D R I N K WAT E R VA N 3 4 .0 0 0 JA A R O U D De kwaliteit van het grondwater in Brabant is zo goed dat de zuiveringsinspanning relatief laag is om er drinkwater van te maken. Het grondwater rondom Oirschot is zelfs officieel ‘bronwater’. Afhankelijk van de diepte varieert de ouderdom van het bodem nummer 1 | februari 2016 FIGUUR 1: PROFIEL ONDERGROND A=WEST, A1=OOST, WVP=WATERVOEREND PAKKET. 2 21 Drinkwater FIGUUR 2: DE BELANGRIJKSTE BREUKEN IN BRABANT. 3 meer (economische) zekerheid voor nu en in de toekomst. Een logische gedachte, maar is dit ook op lange termijn houdbaar? Er is onvoldoende inzicht in de draagkracht van het grondwatersysteem: hoeveel kan waar worden onttrokken zodat voldoende grondwater nog wordt aangevuld en of dat water ook de dezelfde kwaliteit heeft? Bovendien reageert het systeem zo traag dat het effect van onttrekking pas decennia later merkbaar is. Daarnaast leidt verdiepen tot perforaties van de beschermende kleilaag, Grootste winst waterbesparing was in de jaren ’90 FIGUUR 3: KANSRIJKE GEBIEDEN VOOR PRODUCTIE DRINKWATER UIT GRONDWATER. 4 D E WAT E R K WA L I T E I T S TA AT O N D E R D R U K Door meststoffen, medicijnresten, bestrijdingsmiddelen, microplastics, zware metalen, etc. die bovengronds via de bodem in het grondwater terecht kunnen komen, staat de kwaliteit van het ondiepe grondwater onder druk. Bedrijven die schoon grondwater nodig hebben voor hun producten, willen verdiepen en onder de beschermende kleilagen grondwater onttrekken. Dit biedt 22 waardoor de kans toeneemt dat jong en verontreinigd grondwater naar diepere watervoerende lagen sijpelt. Het kan juist ten koste gaan van de bescherming. Ook de energievoorziening (bodemenergiesystemen, geothermie) wil gebruiken maken van de ondergrond. Hier spelen vragen over effecten op de grondwaterkwaliteit door bijvoorbeeld temperatuursveranderingen als gevolg van de energiewinning. V E R N I E U W I N G VA N H E T G R O N D WAT E R B E L E I D De afgelopen decennia is het provinciale beleid voor grondwatergebruik in Brabant uniform en behoudend geweest. Dieper dan bodem nummer 1 | februari 2016 Drinkwater FIGUUR 4: EEN VOORBEELD VAN EEN METROKAART VAN ADAPTATIEPADEN (LINKS) EN EEN SCOREBORD VAN DE KOSTEN EN BATEN VAN DE 9 MOGELIJKE ADAPTATIEPADEN (RECHTS). 5 80 meter onder het maaiveld mag in de hele provincie geen grondwater worden onttrokken en in principe worden er geen vergunningen voor nieuwe onttrekkingen afgegeven (het zogenaamde ‘stand still-principe’). Het beleid heeft ertoe geleid dat de totale hoeveelheid onttrokken grondwater sinds de jaren ‘80 uit de vorige eeuw is afgenomen van 280 naar 215 miljoen kubieke meter per jaar in 2013. De waterbesparing heeft ook een economische prikkel gehad doordat bedrijven moeten betalen voor het lozen van water. De grootste winst is hiermee behaald. Met het nieuwe Provinciaal Milieu- en Waterplan 2016-2021 zet de provincie Noord-Brabant koers naar een grondwaterbeleid waar ruimte is voor lokale afwegingen in relatie tot andere functies. Zo wordt bijvoorbeeld de uniforme maximale onttrekkingsdiepte van 80 meter in delen van Brabant onnodig scherp gevonden waardoor het andere activiteiten belemmert. Het behoudende beleid heeft de afgelopen jaren goed gewerkt maar is toe aan vernieuwing. F U N C T I E C O M B I N AT I E S E N V E R A N D E R M A N AG E M E N T Functies combineren die ogenschijnlijk conflicteren levert risico’s op. Het gaat er vooral om hoe reëel de risico’s zijn, op welke schaal de risico’s kunnen optreden en of/hoe je ze kan beheersen. De vraag is niet zozeer ‘ben je voor of tegen functie x of y?’, maar ‘wanneer bereiken we het punt waarop de huidige strategie niet meer werkt, en op welke strategie kunnen we dan overstappen?’ Plannen, investeren, maar ook beleid maken op basis van één functie is niet efficiënt. De 80 metergrens in Brabant is qua bescherming uitermate effectief, maar is het ook efficiënt qua maatschappelijke kosten en baten op andere terreinen? Het formuleren van adaptatiepaden laat zien tot wanneer welke strategie houdbaar is, welke alternatieven er zijn en hoe kosteneffectief de strategie in de tijd is. Marjolijn Haasnoot, Jan Kwakkel, Warren Walker en Judith ter Maat beelden (in het paper ‘Dynamic Adaptive Policy Pathways: A Method for Crafting Robust Decisions for a Deeply Uncertain World’) adaptatiepaden uit als een metrokaart (zie figuur 4). De figuur laat een voorbeeld zien van adaptatiepaden. Er worden vier alternatieven op het huidige beleid gepresenteerd. Sommige ‘acties’ hebben een beperkte houdbaarheid, zoals bijvoorbeeld actie B, waardoor het noodzakelijk wordt om op een ander pad over te stappen. Daarnaast zijn er ook overstapmomenten waar een bewuste keuze kan worden gemaakt het huidige pad te blijven volgen of op een andere over te stappen. Uiteindelijke worden op een score- bodem nummer 1 | februari 2016 bord de kosten en baten van 9 mogelijke combinaties getoond. Het speelveld is hiermee blootgelegd. ZONDER DE HELE CONTEX T GEEN GEDEELDE VISIE Als je wilt weten waar en op welke schaal conflicten tussen functies kunnen optreden en adaptatiepaden van verschillende functies elkaar raken is inzicht in vraag en aanbod nodig. Vraag en aanbod voor nu en de toekomst. Anders blijven er tegenstellingen en aannames bestaan zonder inzicht of en waar (in plaats, maar Wanneer werkt de huidige strategie niet meer? ook in tijd) conflicten kunnen optreden. Een klein gebied waar drinkwater wordt gewonnen met veel potentiele locaties voor geothermie levert een ander gesprek op als een groot drinkwatergebied met weinig potentie voor geothermie. CONCLUSIE Om tot een goed integraal grondwaterbeleid te komen moet je het grondwatersysteem en de consequenties van veranderingen kunnen overzien en beheersen. Beheersing betekent dat je signalen herkent en dat je weet wanneer je moet handelen en je strategie moet aanpassen. Dit betekent ook bijsturen als het nodig is. Het resultaat is een adaptief toekomstbestendig grondwaterbeheer dat in staat is in te spelen op (klimaat)veranderingen. NOTEN 1 Waterspiegel, opinieblad van de Vereniging van waterbedrijven in Nederland (Vewin); nummer 3 september 2015 blz. 31. 2 Brabantse wateratlas, http://atlas.brabant.nl/documenten/water/wateratlas 3 Van beekdal tot stuifduin, aardkundige waarden in Noord-Brabant (uitgegeven door de provincie Noord-Brabant). 4 Scenario’s drinkwatervraag 2040 en beschikbaarheid bronnen; Verkenning grondwatervoorraden voor drinkwater (RIVM rapport 2015-0068). 5 Haasnoot, M., J.H. Kwakkel. W.E. Walker, J. ter Maat. (2013). Dynamic Adaptive Policy Pathways: A Method for Crafting Robust Decisions for a Deeply Uncertain World. 23 (2) 485–498). 23 Een ruimtelijke indicator voor fosforuitputting op wereldschaal Bodemdegradatie in levenscyclusanalyse (LCA) Bodemdegradatie is een groeiend probleem in landbouwgebieden en wordt vooral in Afrika, delen van Zuid-Amerika en Zuidoost Azië gevoeld. Moderne landbouwmethoden onttrekken steeds meer nutriënten aan de bodem. Bij slecht beheer kan de kwaliteit van de bodem drastisch verminderen en kunnen bodems uiteindelijk ongeschikt worden voor landbouwdoeleinden. Hoewel het probleem van bodemdegradatie erkend wordt, wordt deze schade nog niet meegenomen in de huidige methoden voor levenscyclusanalyse (LCA). Door: Anne Hollander, Michiel Zijp, Harm van Wijnen Over de auteurs: Dr. Anne Hollander: Fysisch-geograaf en milieukundige bij de afdeling Duurzaamheid, Milieu en Gezondheid (DMG) van het RIVM. Drs. Michiel Zijp: Milieu-natuurwetenschapper bij de afdeling DMG van het RIVM. Dr. Harm van Wijnen: Ecoloog en GIS-deskundige bij de afdeling DMG van het RIVM. B O D E M D E G R A DAT I E W E R E L DW I J D Bodemdegradatie omvat onder meer de gevolgen van bodemerosie, verzilting, verschraling en woestijnvorming. De eerste wereldwijde inventarisatie van bodemdegradatie is uitgevoerd door de Verenigde Naties in de periode 1988-1991. Deze inventarisatie, bekend als GLASOD - Global Survey of Human-Induced Soil Degradation – laat een afname van gezonde bodems in de periode 1961-1991 zien. In sommige delen van de wereld loopt dit op tot 30% van het totale oppervlak aan gezonde bodems. Afrikaanse akkerbouwgebieden tonen gemiddeld per capita de grootste achteruitgang. Wereldwijd wordt bodemdegradatie door de VN toegeschreven aan overbegrazing (35%), intensivering van de landbouw (28%), ontbossing (30%), overexploitatie van land ten behoeve van brandstof (7%) en industrialisatie (4%).1 L E V E N S CYC L U S A N A LYS E ( L C A ) Milieugerichte levenscyclusanalyse (LCA) is een methode voor het in kaart brengen van de invloed van producten en productieprocessen op het milieu. Daarvoor worden gegevens over emissies en grondstoffengebruik gedurende de hele levenscyclus van een product of activiteit verzameld. Van de winning van grondstoffen via productie en (her)gebruik tot en met afvalverwerking. Of met andere woorden, van de wieg tot het graf. bruik in de levenscyclus van het product: de impactanalyse. Het resultaat van een LCA is dus een soort milieuprofiel: een 'scorelijst' met milieueffecten. Aan het milieuprofiel is te zien welke milieueffecten de belangrijkste rol spelen in de levenscyclus van een product of dienst en welke fasen in de levenscyclus daar de grootste bijdrage aan leveren. Diverse methoden om een impactanalyse in LCA uit te voeren zijn beschikbaar, waarvan ReCiPe een bekende en veelgebruikte methode is.2 Doorgaans worden de volgende milieueffecten in beschouwing genomen: broeikasgasemissies, humane toxiciteit, ecologische toxiciteit, ozondepletie, eutrofiëring, verzuring, landgebruik, watergebruik, verbruik Organisch materiaal en mest + P-balans Oogst - P balans Landbouwbodem met P-gehalte ++ Bodemverrijking (eutrofiëring) +/P-balans Erosie - P balans Uitspoeling naar grondwater, runoff en fixatie - P balans 'Driver' 'Pressure' -Bodemverschraling 'Stress' 'Impact' FIGUUR 1: CONCEPTUEEL MODEL VAN DE P-BALANS IN LANDBOUWBODEMS: IN DE BODEM IS EEN BEPAALDE HOEVEELHEID P AANWEZIG. DOOR LANDBOUWACTIVITEITEN WORDT ZOWEL P TOEGEVOEGD AAN DE BODEM (BEMESTING) ALS VERWIJDERD (OOGST, EROSIE EN RUNOFF): ‘DRIVERS’. P KAN OOK FIXEREN IN DE BODEM, WAARDOOR HET NIET MEER BESCHIKBAAR IS VOOR PLANTEN. ALLE IN- EN UITSTROMEN SAMEN (‘PRESSURES’) BEPALEN OF HET P-GEHALTE IN BALANS IS, OF DAT ER SPRAKE IS VAN EEN NETTO VERLIES OF VAN EEN NETTO TOENAME VAN P: ‘STRESS’ OF ‘STATE’. DIT LEIDT RESPECTIEVELIJK TOT VERSCHRALING DAN WEL VERMESTING (EUTROFIERING): ‘IM- Binnen een LCA wordt met speciale rekenmodellen berekend wat de impact op het milieu is van alle emissies en grondstoffenge- 24 PACTS’. HET MILIEUASPECT VAN VERMESTING WORDT AL GEDEKT IN DE BESTAANDE LCA IMPACT METHODEN, VERSCHRALING NOG NIET. bodem nummer 1 | februari 2016 FIGUUR 2: HOEVEELHEID P-VERLIES UIT DE BODEM OP JAARBASIS DOOR DE OOGST VAN CASSAVE (VOOR HET JAAR 2000) IN LANDBOUWGEBIEDEN ME T LAGE MESTGIFT. van fossiele brandstoffen en van grondstoffen. Een milieueffect dat tot op heden niet door impactanalysemethoden gedekt wordt, is bodemdegradatie, een effect dat onder andere voor de milieubeoordeling van landbouwgewassen belangrijk is. B O D E M D E G R A DAT I E I N L C A In de wetenschappelijke literatuur zijn recentelijk een aantal studies verschenen die een eerste poging doen bepaalde aspecten van bodemdegradatie op te nemen in de LCA-impactanalyses. Een voorbeeld hiervan is een indicator voor organische stofverlies uit bodems.3. Garrigues et al.4 hebben een inventarisatie uitgevoerd naar de stappen die nodig zijn om tot een integrale bodemkwaliteits-parameter voor LCA te komen. Door Garrigues et al. wordt voorgesteld afzonderlijke indicatoren te ontwikkelen voor alle relevante bodembedreigingen, zoals erosie, nutriëntendepletie (verschraling), bodem organische stofverlies en verzilting, en vervolgens te werken aan de aggregatie daarvan. Omdat bodemdegradatie een probleem is dat ruimtelijk variabel is, zal een indicator hiervoor ruimtelijk expliciet gemaakt moeten worden. In onze studie hebben wij een concept ontwikkeld voor een indicator voor nutriëntenverlies uit bodems, dat kan dienen als een van de bouwstenen voor een uiteindelijke integrale LCAindicator. Specifiek is gekeken naar fosfor (P) depletie uit de bodem bij de teelt van acht verschillende gewassen: cassave, mais, rijst, bananen, soja, tarwe, suikerriet en oliegewassen op wereldwijde schaal met een resolutie van 5x5 minuten. C O N C E P T VA N E E N I N D I C AT O R VO O R P -V E R L I E S U I T D E BODEM Een eenvoudig conceptueel model van de fosforbalans van landbouwbodems is gegeven in Figuur 1. Op basis daarvan, zou je voor het ontwikkelen van een indicator voor verschraling dus inzicht krijgen in 1) de wereldwijde budgetten van P in de bodem, 2) de grootte van de verschillende in- en uitstromen. Daaruit zou een zogenaamde toestandsvariabele ontwikkeld kunnen worden die het P-tekort in bodems aanduidt. Echter, dergelijke gegevens zijn op wereldschaal niet voorhanden. Daarom is gekozen voor bodem nummer 1 | februari 2016 het ontwikkelen van een ‘pressure’ of drukvariabele, die de hoeveelheid verlies van P uit de bodem door landbouw aangeeft. Hiertoe is geografische informatie over P-verlies bij de oogst van de gewassen gecombineerd met landbouwpraktijken waarbij sprake is van lage tot zeer lage mestgift (“subsistence farming” of De huidige LCA’s houden geen rekening met bodemdegradatie als milieuprobleem “low input farming”). De aanname hierbij was, dat bodemverschraling vooral een probleem zal zijn in gebieden waar dergelijke landbouwpraktijken plaatsvinden. Een stapsgewijze aanpak is gevolgd: 1. Er is een inventarisatie gemaakt van waar in de wereld landbouwpraktijken plaatsvinden met lage tot zeer lage mestgift, op basis van Nachtergaele et al., 2012;5 2. Voor de acht genoemde gewassen is geïnventariseerd waar in de wereld die geteeld worden. De oogst van de gewassen per gewastype en per grid zijn in kaart gebracht voor het jaar 2000, op basis van Nachtergaele et al., 2012;5 3. Per gewas is een kaart gemaakt van het voorkomen daarvan in gebieden met lage mestgift; 4. Per gewas is het gemiddelde P-gehalte per kilogram gewas bepaald aan de hand van literatuur; 5. Door de hoeveelheid oogst per hectare per jaar (kg gewas/ ha/jr) te vermenigvuldigen met de hoeveelheid P die afgevoerd wordt per kg gewas (kg P/kggewas), kon de hoeveelheid P berekend worden die per hectare per jaar wordt verwijderd (kgP/ha/jr). 25 Country name Cassava Banana Maize Oil crops Rice Soybean Sugarcane Wheat AFGHANISTAN ALBANIA ALGERIA ANGOLA ANTIGUA AND BARBUDA ARGENTINA FIGUUR 3: VOORBEELD VAN EEN DEEL VAN DE LANDENTABEL DIE DIENT ALS ‘RODE VLAG’ VOOR P-DEPLETIE. PER GEWAS EN PER LAND WORDT AANG EGEVEN OF BODEMVERSCHRALING EEN PROBLEEM KAN ZIJN. DIT ZIJN DUS DE LANDEN WAARIN WEINIG P-AANVOER PLAATSVINDT, MAAR DIE WEL DE GENOEMDE GEWASSEN PRODUCEREN (EN VAAK EXPORTEREN). VOLLEDIGE TABEL IN HOLLANDER ET AL. 2016. 6 Een voorbeeld van de uitkomst van deze berekening voor cassave is gegeven in Figuur 2. Figuren voor de overige gewassen en tabellen met achtergronddata zijn gegeven in een RIVM-rapport.6 Omdat voor veel landbouwgewassen wel het land van herkomst bekend is, maar niet de exacte locatie, zijn de ruimtelijke data ook geaggregeerd naar landniveau. En daar de absolute P-verlies-getallen onze- Aangepaste LCA neemt bodemdegradatie wel mee als een eerste screening of ‘rode vlag’ voor de uitvoerders van LCA-studies: “wees alert, naast andere milieueffecten kan voor dit product bodemdegradatie een issue zijn”. Grootschalige bodemdegradatie is een mondiaal probleem, dat vooral speelt in ontwikkelingslanden. Echter, via bijvoorbeeld de voedselproductieketens zijn we ook in Nederland direct betrokken bij dit probleem. Het ontsluiten van kennis over productieketens (wat komt waar vandaan) en het slim combineren van kennis over de bodem en GIS kunnen helpen de wereldwijde informatievoorziening rond bodemdegradatie beter in beeld te brengen. L I T E R AT U U R 1 UN, 2015. http://plasma-nrg.com/about-us/soil-degradation.html ker zijn en voor veel gebruikers moeilijk te interpreteren, hebben we ook een tabel gemaakt die per land en per gewas aangeeft of P-depletie van de bodem wel of niet een potentieel milieuprobleem kan zijn. Een deel van de tabel staat in Figuur 3. 2 Goedkoop M. et al., 2009. ReCiPe 2008, A life cycle impact assessment method which comprises harmonised category indicators at the midpoint and the endpoint level. http://www.lcia-recipe.net. 3 Milà i Canals L. et al., 2007. Method for assessing impacts on life support functions (LSF) related to the use of 'fertile land' in Life Cycle Assessment (LCA). J. Een ‘state’ indicator, waarin P-voorraden in de bodem bekend zijn, zou dus betrouwbaarder zijn dan de hier ontwikkelde ‘pressure’ indicator voor bodemverschraling. En hoewel de huidige indicator nog niet klaar is om opgenomen te worden in gerenommeerde LCA-impactanalysemethoden, is met deze studie wel een eerste stap gezet. Bovendien is bodemdegradatie op de kaart gezet als milieuprobleem waar men bij LCA rekening mee zou moeten houden. De landentabel is een bruikbaar hulpmiddel die dient 26 of Clean. Prod. 15: 1426-1440. 4 Garrigues E. et al., 2012. Soil quality in Life Cycle Assessment: Towards development of an indicator. Ecol. Ind. 18: 434-442. 5 Nachtergaele F. et al., 2012. Harmonized World Soil Database, version 1.2. http://www.iiasa.ac.at/Research/LUC/GAEZ/index.htm. Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO). 6 Hollander A. et al., 2016. A spatially explicit LCA-indicator for P-depletion in agricultural soils. RIVM letter report 2015-0198. Bilthoven. bodem nummer 1 | februari 2016 Hoeveel biodiversiteit kan de huidige minerale bodem nog ondersteunen? Tandrot in de bodem Verwering door verzurende depositie is een met tandrot vergelijkbaar proces waarbij mineralen onomkeerbaar uit de bodem verdwijnen. Hoeveel mineralen zijn hierdoor de afgelopen decennia versneld uit de bodem verdwenen? Wat zijn de gevolgen hiervan voor behoud of herstel van de biodiversiteit op droge zandgronden in Nederland? Door: Huig Bergsma, Joost Vogels, Maaike Weijters, Roland Bobbink, André Jansen en Leontien Krul Over de auteurs: Drs H.L.T. Bergsma is Senior Onderzoeker Mineralogie/Geochemie BodemBergsma Drs J.J. Vogels is Senior Onderzoeker Ecologie Stichting Bargerveen Drs M.J. Weijters is Projectleider Ecologie/Bodemchemie Onderzoekcentrum B-WARE Dr R. Bobbink is Senior Onderzoeker Ecologie/Bodemchemie Onderzoekcentrum B-WARE) Dr A.J.M. Jansen is Senior Expert Hydro-ecologie Unie van Bosgroepen Ir L. Krul is Beleidsmedewerker Bedrijfsvoering Stichting Het Nationale Park De Hoge Veluwe INLEIDING Verweerbare mineralen zoals kaliveldspaat, albiet, muscoviet, biotiet, chloriet en amfibool vormen de basis van het leven op aarde.1 Ze leveren nutriënten aan planten en bodemleven, houden via het bodemuitwisselingscomplex de bodemzuurgraad op peil en bieden een substraat voor bodemleven en organische stof. Deze mineralen verdwijnen door verwering, een onomkeerbaar proces zoals in onderstaande vergelijking waarin kaliveldspaat door zuur wordt omgezet in het kleimineraal kaolien, kiezelzuur en een kaliumion. 2 KAlSi3O8 + 9 H2O + 2 H+ –> Al2Si2O5(OH)4 + 4H4SiO4 + 2K+ gevolgen van antropogene verzuring voor de relatie tussen bodemmineralen en bodemvruchtbaarheid. Meestal wordt aangenomen dat de pH-buffering door het bodemuitwisselingscomplex wordt bepaald en dat langzaam verwerende silicaatmineralen zoals kaliveldspaat en muscoviet geen rol van betekenis spelen.6 In Nederland wordt sinds 2014 door de auteurs het verband onderzocht tussen de achteruitgang van de soortenrijkdom en het verlies van mineralen in de bodem. Hieruit blijkt dat ook de hierboven genoemde bodemmineralen wel degelijk een significante rol in de bodem spelen bij de neutralisatie van zure depositie. In het natuurbeheer worden de gevolgen van de zure depositie tot nu toe bestreden met bekalken en/of plaggen. Bekalking kan bij hoge dosis echter leiden tot versnelde afbraak van organische stof in de bodem waardoor bepaalde competitieve hoogproductieve soorten dominant worden (verruiging). Daarom wordt bekalking meestal toegepast na plaggen, waarbij de organische toplaag (deels) verwijderd wordt. Met plaggen wordt echter ook een Verzuring van de bodem is hoofdoorzaak van het verdwijnen van verzuringsgevoelige planten en dieren Dit zuur kan afkomstig zijn van o.a. planten en bodemleven maar het allergrootste deel heeft de afgelopen decennia een menselijke oorsprong.2 In natuurgebieden is het de verzurende depositie die zorgt voor de versnelde verwering van bodemmineralen. Deze verwering is op grote schaal gaande, maar wordt niet als zodanig herkend. De gevolgen zijn wel zichtbaar: heidevelden, heischrale graslanden en bossen verzuren; populaties van bedreigde planten- en diersoorten nemen af of sterven uit. Populaties van diersoorten in deze habitats zijn sinds 1990 gemiddeld afgenomen met 30%.3 Dit komt door versnippering van leefgebied, verdroging, en de verzurende stikstof- en zwaveldepositie. Verzuring van de bodem is de hoofdoorzaak van het verdwijnen van verzuringsgevoelige plantensoorten4 en recenter onderzoek suggereert dat ook karakteristieke diersoorten zoals het Korhoen5 daardoor verdwijnen. groot deel aan nutriënten, organische stof, bodemleven en zaden afgevoerd wat het herstel vertraagt. Om de effecten van bodemverzuring te verzachten, moet daarom gezocht worden naar methoden die het natuurlijk zuurbufferend vermogen van de bodem herstellen zonder ingrijpende maatregelen zoals plaggen. Een alternatief voor kalk is steenmeel van silicaatmineralen.1,7 Steenmeel reageert langzamer dan kalk waardoor het risico op verruiging kleiner is en het levert een breder palet aan nutriënten aan de planten. Idealiter worden met dat steenmeel ook die mineralen aangevuld die door de verzuring verdwenen zijn. Hoewel de vaste stof van de meeste bodems voor minimaal 90% uit mineralen bestaat, wordt er weinig aandacht besteed aan de Maar, hoeveel en welke mineralen zijn er precies verdwenen uit bodem nummer 1 | februari 2016 WAT I S E R M E T D E M I N E R A L E N I N D E B O D E M G E B E U R D? 27 Opvallend is dat vooral de K- en Na-houdende mineralen zeer sterke verwering laten zien. Hoe dit kan is niet duidelijk maar zou het directe gevolg kunnen zijn van de hoge stikstofdepositie.9 Dit betekent ook dat door het eenzijdig gebruik van kalk de nutriëntenvoorraad in de bodem verder uit balans zou raken, omdat er wel Ca wordt aangevoerd, maar geen K en Na. We kunnen berekenen dat uit deze zandgrond in 74 jaar per hectare minimaal 20 ton verweerbare mineralen is verdwenen uit de fijne fractie van de bovenste 30 cm. Dat is meer dan de helft van wat er aan het begin van de Tweede Wereldoorlog nog in deze bodem aanwezig was. K2O (%) 0 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 10 20 diepte (cm) de bodem? Hoe snel gaat dat proces? En hoeveel ervan is door menselijk toedoen verdwenen? De meest robuuste methode om het verlies aan mineralen te bepalen is de depletiemethode, waarbij de netto verwering wordt bepaald door het gehalte aan verweerbare mineralen in de A/E-horizont af te trekken van dat in de C-horizont. Bij een homogene ongestoorde afzetting wordt de C-horizont beschouwd als het niet verweerde uitgangsmateriaal waaruit de A/E-horizont is voortgekomen. Deze methode geeft het cumulatieve verlies van mineralen sinds de vorming van de bodem. Voor de Nederlandse situatie is dit in veel gevallen sinds de laatste ijstijd, 11.500 jaar geleden. Het is niet mogelijk te zeggen hoeveel mineralen er in een bepaald gedeelte van die periode verdwenen zijn. Dit kan wel bij zogenoemde chronosequenties van mineralogisch vergelijkbare maar in verweringsduur verschillende bodems, zoals die te vinden zijn bij terugtrekkende gletsjers.8 Een bruikbare mini-chronosequentie is gevonden in Het Nationale Park De Hoge Veluwe. Daar is in de Tweede Wereldoorlog een spoorlijn aangelegd waarvoor 74 jaar geleden zand is afgegraven (figuur 1). 30 40 50 60 70 74 jaar 11.500 jaar FIGUUR 2: VERWERINGSVERLOOP VAN TOTAAL K2O MET DE DIEPTE GEMETEN MET EEN NITON GOLDD+ HXRF. DE BLAUWE CIRKELS ZIJN MEETPUNTEN IN HET 11.500 JAAR OUDE PROFIEL (K2O OUD), DE ORANJE DRIEHOEKEN ZIJN GEMETEN IN HET 74 JAAR OUDE PROFIEL (K2O JONG). Bodem 74 jaar FIGUUR 1: LOCATIE VAN DE BOORKERNEN GENOMEN IN HET NATIONALE PARK DE Kationen A/E C OUDE EN 74 JAAR OUDE VERWERINGSPROFIELEN. BRON: PDOK, 2015, © ACTUEEL Diepte (cm) 0-25 HOOGTEBESTAND NEDERLAND. Kwarts (%) C 50-75 0-25 50-75 89.2 85.4 94.1 84.3 De bodem van de ontstane kuil is te beschouwen als een nieuwe bodem waarvan de minerale verwering 74 jaar geleden is begonnen. Voor de omringende spoelzandwaaier wordt aangenomen dat de bodemverwering minimaal 11.500 jaar geleden begonnen is. Om de langetermijn-verwering te bepalen zijn verweringsprofielen gemaakt van boorkernen genomen in de 74 jaar jonge en K 4.8 6.6 - 30% 2.6 6.4 - 63% Plagioklaas (%) Na 1.8 3.0 - 43% 0.8 2.6 - 71% Muscoviet (%) K 0.38 0.79 - 54% 0.24 0.75 - 71% Biotiet (%) K, Mg, Fe 0.12 0.22 - 45% 0.05 0.36 - 87% Granaat (%) Ca 0.44 0.56 - 25% 0.08 0.89 - 92% Epidoot (%) Ca 0.37 0.38 - 5% 0.09 0.60 - 87% Chloriet (%) Mg 0.15 0.25 - 43% 0.01 0.36 De versnelde verwering in de laatste 74 jaar komt overeen met 8.500 jaar natuurlijke verwering - 98% Kali veldspaat (%) afname Bodem 11.500 jaar A/E HOGE VELUWE. “OUD MAAIVELD” EN “KUIL” ZIJN RESPECTIEVELIJK DE 11.500 JAAR afname Mineralen verloren (kg/ 289 4.3 ha/jaarr) TABEL 1: MINERALOGISCHE SAMENSTELLING VAN DE FRACTIE <221 μM VAN DE A/E- HORIZONT EN C-HORIZONT VAN EEN 74 EN 11.500 JAAR OUDE BODEM. AAN DE HAND HIERVAN IS HET VERLIES AAN MINERALEN PER HECTARE PER JAAR BEREKEND. de 11.500 jaar oude bodem (figuur 2). Aan de kaliumgehalten is al goed te zien dat de jonge bodem, ondanks zijn jonge leeftijd, in vergelijking met de oude bodem al flink verweerd is. Om de verweringsverschijnselen in beide profielen uit te vergroten zijn mineralogische metingen gedaan aan de fractie <221 μm (tabel 1). Deze fractie is namelijk reactiever en bevat meer verweerbare mineralen dan de grovere fracties. Uit de analyses valt te berekenen dat de antropogeen versnelde verwering in de laatste 74 jaar ongeveer overeenkomt met 8.500 jaar natuurlijke verwering. 28 WAT I S D E R E L AT I E M E T Z U R E D E P O S I T I E ? Het totale verlies van minerale kationen kan worden vergeleken met de cumulatieve zuurlast die is ontvangen tijdens de levensduur van de bodem. De cumulatieve zuurlast is opgebouwd uit twee componenten: de antropogene en de natuurlijke atmosferische input. Voor de eenvoud stellen we dat de bodem sinds de aanvang van de Tweede Wereldoorlog gemiddeld 4 kmol/ha/jaar aan antropogene input heeft ontvangen. De natuurlijke atmosferische input is ongeveer 0.02 kmol/ha/jaar.10 Figuur 3 laat zien bodem nummer 1 | februari 2016 600 500 400 keq/ha dat zowel de hoeveelheid door verwering vrijgekomen kationen als de zuurlast in de afgelopen 74 jaar extreem hoog zijn geweest. De grafiek laat ook zien dat er meer zuur op de bodem is neergekomen dan er aan basische kationen is verdwenen. De zuurlast is zo hoog geweest dat ook het door verwering vrijgekomen aluminium uit de mineralen heeft bijgedragen aan de neutralisatie van het zuur in plaats van dat het nieuwe kleimineralen heeft kunnen vormen (zoals het kaolien uit de vergelijking aan het begin van dit artikel). Hierdoor is het beschikbaar gebleven en gedeeltelijk opgenomen door het uitwisselingscomplex, hetgeen we terugzien in het huidige hoge aandeel aluminium in de kationen bezetting.11 300 200 100 T O E KO M S T I G E C O N S E Q U E N T I E S ? De data laten zien dat door de verzuring het neutraliserend en nutriënten leverend en daarmee het zelfherstellend vermogen van de bodem in relatief korte tijd ernstig is aangetast. Dit betekent dat behoud en herstel van verzuringsgevoelige habitats op de Nederlandse zandgronden bij de huidige stikstofdepositie van 1.5-2 kmol/ha/jaar uitgesloten is zonder actief menselijk ingrijpen. De nieuwe inzichten houden in dat zelfs de vastgestelde kritische depositiewaarde (KDW) van 1.1 kmol/ha/jaar voor droge 0 74 jaar kationen verloren 11.500 jaar atmosferische zuurlast FIGUUR 3: BEREKEND TOTAALVERLIES AAN KATIONEN UIT DE BOVENSTE 30 CM VAN DE BODEM UIT DE FIJNE (<221 μM) FRACTIE VERGELEKEN MET DE TOTALE GESCHATTE ATMOSFERISCHE ZUUR INPUT GEDURENDE DE LEEFTIJD VAN DE BODEM. L I T E R AT U U R : 1. Bergsma, H.L.T. 2013 It’s the mineralogy, stupid! Bodem 23(4), 29-31. 2. Eerens, H.C., J.D. van Dam (eds.), J.P. Beck, J.H.J. Dolmans, W.A.J. van Pul, R.B.C. Sluyter, K. van Velze, H.A. Vissenberg. 2001 Grootschalige luchtverontreiniging en depositie in de Nationale Milieuverkenning 5. RIVM rapport Het mineralenverlies is zo groot dat alleen vermindering van stikstofdepositie niet meer zal leiden tot volledig ecologisch herstel 408129016. 3. Wereld Natuur Fonds. 2015 Living Planet Report. Natuur in Nederland. WNF, Zeist. 4. Roelofs, J.G.M., R. Bobbink, E. Brouwer, M.C.C. De Graaf. 1996 Restoration of aquatic and terrestrial vegetation on non-calcareous soils in the Netherlands. Acta Botanica Neerlandica 45, 517-541. 5. Vogels, J. J. 2013. Voedsel van korhoenkuikens onder het vergrootglas - De relatie tussen plantkwaliteit en dichtheid van ongewervelde fauna op de Sallandse Heuvelrug. Stichting Bargerveen, Nijmegen, 34 pag. 6. Sverdrup, H., P. Warfvinge. 1993 Calculating field weathering rates using a mechanistic geochemical model PROFILE. Applied Geochemistry 8, 273-283. 7. heide nog te hoog is voor herstel. Voor de vaststelling van de KDW is men er namelijk van uitgegaan dat de voorraad mineralen veel minder zou bijdragen aan de zuurbuffering en werd met een significante afname geen rekening gehouden. Nu blijkt dat deze processen veel sneller verlopen is het in het kader van bodembeheer verstandig de minerale voorraad op te nemen in de massabalans van bodemprocessen. Als uit huidige experimenten in Het Nationale Park De Hoge Veluwe en op de Strabrechtse Heide blijkt dat aanvulling van de mineralen in de bodem leidt tot verantwoord ecologisch herstel en grootschalige toepassing wordt overwogen, is het goed om te bedenken dat het gebruik van silicaatmineralen ook klimaatvoordelen met zich meebrengt doordat bij de verwering ervan CO2 wordt gebonden.12 Dan snijdt het mes aan twee kanten. Rietra, R.P.J.J., B. Hoogesteger, H.L.T. Bergsma. 2012 Herwaardering van een vergeten bodemverbeteraar. Steenmeel voor bodemvruchtbaarheid en klimaatdoelstellingen landbouw. Bodem 22(4), 35-36. 8. Taylor, A., J.D. Blum. 1995 Relation between soil age and silicate weathering rates determined from the chemical evolution of a glacial chronosequence Geology 23, 979-982. 9. Ochoa-Hueso, R., C. J. Stevens, M. J. Ortiz-Llorente, E. Manrique. 2013 Soil chemistry and fertility alterations in response to N application in a semiarid Mediterranean shrubland. Science of the Total Environment 452–453, 78–86. 10. Mol, G., S.P. Vriend, P.F.M. van Gaans. 2003 Feldspar weathering as the key to understanding soil acidification monitoring data; a study of acid sandy soils in the Netherlands. Chemical Geology 202, 417– 441. 11. Weijters, M.J., R. Bobbink. 2015 Bodemchemisch onderzoek planfase SKNL 12. Rietra, R.P.J.J., B. Hoogesteger, H.L.T. Bergsma. 2011 Olivijn, de groene kli- in het Nationaal Park de Hoge Veluwe. (intern rapport). maatridder? Milieu Dossier 2011-5, 28-30. Dit onderzoek is uitgevoerd met financiële ondersteuning van de Provincie Gelderland, het Prins Bernard Cultuurfonds en Het Nationale Park De Hoge Veluwe. bodem nummer 1 | februari 2016 29 Een literatuuronderzoek Hoe gezond is stadslandbouw? Buurtmoestuinen (stadslandbouw) op een gezonde bodem kunnen bijdragen aan de gezondheid van bewoners en de kwaliteit van de leefomgeving. Door in deze moestuinen te werken bewegen mensen meer en eten ze meer zelfgekweekte groente en fruit. Er zijn ook aanwijzingen dat stress afneemt en er meer sociale contacten in de buurt ontstaan. Het brengt mensen bovendien letterlijk in contact met de stadsbodem. Door: Dieneke Schram-Bijkerk, Liesbet Dirven-van Breemen en Piet Otte Over de auteurs: De auteurs zijn allen werkzaam bij het Centrum voor Duurzaamheid, Milieu en Gezondheid, Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) Het RIVM onderzocht recent de positieve gezondheidseffecten van stadslandbouw in het kader van het internationale Urban Soils SNOWMAN project (http://snowmannetwork.com). Het onderzoek vormde de basis voor de ontwikkeling van een vragenlijst om gezondheidseffecten te meten.1 Achterliggend doel is om stadslandbouw op de politieke agenda te krijgen. Gezondheid was breed gedefinieerd; het omvatte ook welzijn. De nadruk lag op stress, beweging, groente- en fruitconsumptie, sociale contacten en buurtcohesie. Daarnaast is aandacht besteed aan effecten op de veiligheid van de buurt. Er is gezocht met meerdere, Engelse termen voor moestuinen en stadslandbouw, waaronder we alle niet-commerciële vormen van voedselproductie in, of verbonden aan, een stad verstaan. We hebben de resultaten samengevat in factsheets per gezondheidseffect waarbij is aangegeven met welke indicator (cq. maatstaf) de effecten gemeten werden. Figuur 1 laat als voorbeeld de factsheet voor beweging zien. Vier studies beschreven beweging, waaronder éen Nederlandse. Het betrof vragenlijstonderzoek on- sociale contacten stress reductie gezond eten meer beweging FIGUUR 2: POSITIEVE EFFECTEN VAN BUURTMOESTUINEN. 30 buurtcohesie der 121 moestuinierders van 12 verschillende moestuinen, die werden vergeleken met 63 mensen zonder moestuin, die naast een moestuinier woonden. De mensen werden naar leeftijd ingedeeld in twee groepen, met 62 jaar als afkappunt. In beide groepen rapporteerden de moestuinierders meer beweging dan hun - even oude - buren. Er was ook een studie die geen effect op beweeggedrag liet zien. Dat kwam waarschijnlijk door de studie-opzet, waarin de moestuinierders werden vergeleken werden met mensen die lid waren van een sportvereniging. De vergelijkingsgroep was dus ook lichamelijk actief. Ook het effect op stress is in Nederland onderzocht, aan de hand van een experiment op het complex ‘Amstelglorie’ in Amsterdam. Een groep van 30 mensen met een moestuin moest een lastige opdracht op de computer uitvoeren. Daarna mocht de helft van de groep in de moestuin gaan werken terwijl de andere groep ging lezen in het schuurtje van hun moestuin. Stressniveaus en stemming werden op meerdere momenten gemeten. Het bleek dat bij beide activiteiten de stressniveaus daalden, maar de daling was het sterkst na tuinieren. Na het tuinieren voelden mensen zich ook beter. Ook de andere studies suggereerden dat tuinieren helpt tegen stress, maar ze geven geen hard bewijs. Dit komt onder andere doordat er geen wetenschappelijke consensus is over hoe je stress met vragenlijsten kunt meten. Niet alleen de fysieke, maar ook de sociale omgeving waarin we leven is van invloed op onze gezondheid. De mate waarin we roken, drinken en bewegen wordt bijvoorbeeld sterk bepaald door het gedrag van de groep waarin we verkeren. De inrichting van de buurt heeft ook invloed op sociale relaties. Moestuinen kunnen op individueel niveau uitnodigen tot (meer) sociale contacten en op buurtniveau bijdragen aan de cohesie. Met name op buurtniveau werden positieve effecten gevonden. Meer cohesie in de buurt kan ervoor zorgen dat buurtproblemen effectiever worden aangepakt. Zo hebben tuinierders van verschillende moestuinen in New York ervoor gezorgd dat er een park werd aangelegd en een kleine buurtsupermarkt behouden bleef. De Amerikanen noemen dat effect ‘empowerment’, wat mooi aansluit bij de roep om meer betrokkenheid en daadkracht in de eigen woonomgeving. Een recent Nederlands proefschrift liet ook zien dat buurtmoestuinen bij kunnen dragen aan cohesie. De inrichting van een buurtmoestuin speelt daarin een belangrijke rol. De effecten zijn groter als er (ook) gemeenschappelijke velden zijn, tuinierders uit de omliggende buurt komen en bijvoorbeeld scholen be- bodem nummer 1 | februari 2016 Factsheet Beweging In welke studies, en hoe, zijn effecten gemeten? Definitie De Nederlandse Norm Gezond Bewegen voor volwassenen is: minstens een half uur matig intensieve lichamelijke activiteit op minimaal 5 dagen per week (www.volksgezondheidenzorg.info). Tuinieren valt daar, afhankelijk van de precieze werkzaamheden, meestal onder. Studies [1] Vragenlijstonderzoek onder 121 mensen met en 63 zonder een moestuin in Nederland. [2] Observaties en groepsgesprekken met 55 Engelse moestuinierders, aangevuld met 13 individuele interviews. [3] Evaluatie van 22 landbouwgemeenschapsprojecten, waaronder 11 moestuinen, gefinancierd door een Engelse federatie. Groepsgesprekken en vragenlijsten. [4] Meten (lengte en gewicht, bloeddruk en longfunctie) en vragenlijsten bij 94 leden van 4 binnen- en buitensportverenigingen in Engeland. Bevindingen [1] De moestuinierders rapporteerden meer lichamelijke activiteit dan buren van hun leeftijd. [2] Meer beweging werd vaak genoemd als reden om in een moestuin te werken. Met name ouderen gaven aan dat het helpt om fysiek, maar ook mentaal, actief te blijven. [3] Quotes van moestuinierders waren ‘I achieved exercise to keep me healthy’ en ‘I love the physical work of digging’. Quayle at al. concludeerden dat stadslandbouw kansen biedt om op een leuke manier lichamelijk actief te zijn. [4] Er werden geen verschillen gevonden, waarschijnlijk omdat alle deelnemers leden van sportverenigingen waren. Indicatoren Het deel van de studiegroep dat aangeeft dagelijks in beweging te zijn. Het aantal dagen per week waarop mensen minimaal een half uur in beweging zijn (fietsen, huishouden, werk, sport en/of tuinieren). Let op: in de EU wordt de nieuwe standaard indicator ‘Het deel van de bevolking dat aan de (inter)nationale norm voor beweging voldoet’. Beleidsrelevantie Moestuinen kunnen helpen om voldoende te bewegen. Veel mensen bewegen te weinig en dat verhoogt de kans op obesitas en chronische ziekten. Daarom is er veel aandacht voor het stimuleren van beweging in het publieke gezondheidsbeleid. Beperkingen Bovenstaande bevindingen gaan op voor een relatief kleine groep mensen: niet iedereen vindt moestuinieren leuk en sommigen moeten misschien stoppen als ze er niet fit genoeg (meer) voor zijn. Door tuinieren kunnen ook gezondheidsklachten, zoals lage rugpijn ontstaan, maar dit is te voorkomen door bijvoorbeeld perken in hoge bakken aan te leggen. Slotnoot Er is ook een studie gedaan waarin het effect op obesitas is gemeten; moestuinierders bleken een lagere gemiddelde Body Mass Index te hebben dan vergelijkbare andere buurtbewoners. 1. van den Berg, A.E., et al., Allotment gardening and health: a comparative survey among allotment gardeners and their neighbors without an allotment. Environmental Health: A Global Access Science Source, 2010. 9: p. 74. 2. Wakefield, S., et al., Growing urban health: Community gardening in South-East Toronto Health Promotion International, 2007. 22(2): p. 92-101. 3. Quayle, H., True value of community farms and gardens: social, environmental, health and economic. 2008. 4. Hawkins, J.L., et al., Allotment gardening and other leisure activities for stress reduction and healthy aging. HortTechnology, 2011. 21(5): p. 577-585. FIGUUR 1: BESCHRIJVING VAN STUDIES DIE HET EFFECT VAN MOESTUINEN OP BEWEGING HEBBEN GEMETEN. ZIE VOOR DE OVERIGE GEZONDHEIDSEFF ECTEN DE FACTSHEETS IN HET RAPPORT. 1 trokken zijn. Er zijn wel een paar kanttekeningen. Moestuinen dragen niet per definitie bij aan integratie. Soms werken groepen van verschillende afkomst niet mét elkaar, maar naast elkaar in ieders ‘eigen’ deel van de moestuin. En als er een hechte groep ontstaat in de moestuin, kunnen andere buurtbewoners zich buitengesloten voelen.2 Groente en fruit eten is goed voor de gezondheid, zo werd recent weer bevestigd in een rapport van de Gezondheidsraad. Het (verse/biologische) voedsel is voor veel mensen een reden om in een moestuin te gaan werken. In een moestuin in Assen bijvoorbeeld, gaven 6 van de 9 ge-interviewden aan dat ze vanwege het voedsel meededen.2 In de Verenigde Staten zijn studies gedaan waarin een groot aantal mensen bevraagd werden in buurten waarin een moestuin was. Telefonische interviews onder 766 mensen, waarvan 15% een familielid had die in een moestuin werkte, wezen uit dat die laatste groep bijna anderhalf keer vaker groente en fruit at op een dag. In een groep van 436 inwoners van Denver, waaronder 41 mensen met een moestuin, bleek dat meer dan de helft van die laatste groep voldeed aan de richtlijnen voor groente- en fruitconsumptie, versus een kwart onder mensen die niet tuinierden. De positieve effecten kunnen (deels) ook verklaard worden doordat mensen die moestuinieren mogelijk a priori al meer groente en fruit eten. Daarover geven de studies geen uitsluitsel. Voor een blijvend effect op het eetgedrag van kinderen is het belangrijk om scholen bij een moestuin(project) te betrekken. Mensen leken zich soms wel wat veiliger te voelen in buurten met een moestuin. CONCLUSIE Buurtmoestuinen kunnen bijdragen aan de gezondheid van bewoners en de kwaliteit van de leefomgeving. Een gezonde bodem is daarbij een voorwaarde. Het bewijs voor de positieve effecten is niet heel hard. Het SNOWMAN vragenlijstonderzoek, waarin effecten in verschillende landen met dezelfde indicatoren op consistente manier gemeten zullen worden, kan bijdragen aan de bewijslast. Buurtmoestuinen sluiten aan bij de trend om in steden meer groen en parken aan te leggen en de behoefte aan meer betrokkenheid bij de eigen woonomgeving. Bovendien kunnen moestuinen bijdragen aan bewustwording van het belang van een goede bodem. Voor een goede oogst is immers een gezonde bodem nodig. Via de buurtmoestuinen kan een verbinding worden gelegd tussen beleid voor gezondheid en bodembeleid. Dit helpt om maatschappelijke vraagstukken aan te pakken zoals gezond ouder worden of klimaatadaptatie via de waardering van open (cq. onverharde) stadsbodems. Zie voor meer informatie het volledige rapport Healthy urban gardening.1 NOTEN 1. Schram-Bijkerk, D., L. Dirven-van Breemen, and P. Otte, Healthy urban gardening. 2015, RIVM: Bilthoven, report number 2015-0172. http://tinyurl.com/ reportRIVM. Het effect van buurtmoestuinen op de veiligheid in de buurt is nog nauwelijks onderzocht en hebben we daarom niet opgenomen in figuur 2. In een Amerikaanse studie was geen verschil in het aantal diefstallen in buurten met en zonder moestuinen. bodem nummer 1 | februari 2016 2. Veen, E.J., Community gardens in urban areas: A critical reflection on the extent to which they strengthen social cohesion and provide alternative food. 2015, Wageningen University: Wageningen. 31 Hoe reproduceerbaar is een baggervolumebepaling? Bij het inmeten van het volume slib blijkt dat het bepalen van de overgang slib naar vaste bodem een grote spreiding laat zien. Dit hangt niet zozeer af van de toegepaste meettechniek, maar vooral van de persoon die de metingen uitvoert en zijn interpretatie van de overgang van bodemlagen. Door: Mirjam Wolff, Géjus Ruiter, Hans Hussem en Guido Ritskes Over de auteurs: Mirjam Wolff en Géjus Ruiter adviseurs bij Tijhuis Ingenieurs BV Hans Hussem, adviseur, Hussem Consultancy Guido Ritskes, programma-manager water, SIKB DOEL De hoeveelheid baggerspecie levert bij baggerwerkzaamheden vaak discussies op tussen opdrachtnemer en opdrachtgever. Een tweede meting in dezelfde watergang, maar door een andere partij uitgevoerd, levert in veel gevallen een significant ander baggervolume op. De reproduceerbaarheid van baggervolumebepalingen is een groot aandachtspunt. ondergrond (klei, veen en zand). De focus van het onderzoek lag op het bepalen van de reproduceerbaarheid bij het meten door verschillende personen en met verschillende technieken. Locatie Duiding locatie Lengte (m) Breedte (m) Waterdiepte (m) Dikte Sliblaag (m) Amstelveen Klei ondergrond 250 6 -7 0,5 - 0,8 0,6 - 0,8 2 Vreeland Zand ondergrond 225 3-5 0,3 - 0,5 0,15 - 0,25 3 Lekkerkerk Veen ondergrond 250 7 - 12 0,5 - 0,8 0,6 - 1,2 4 Noordwijk Brede watergang 250 20 - 21 1,3 - 2,3 0,5 - 1,1 Nr. Adres 1 TABEL 1: EIGENSCHAPPEN ONDERZOEKSLOCATIES. H A N D M AT I G E M E E T T E C H N I E K E N Weten wat men weet en weten wat men niet weet, dat is het ware weten (Confucius) De SIKB-richtlijn ‘Baggervolumebepalingen op basis van handmatige metingen’ moet zorgen voor meer uniformiteit en transparantie bij het bepalen van het baggervolume. Het doel is om de reproduceerbaarheid te vergroten en zo het vertrouwen tussen opdrachtnemer en opdrachtgever te versterken. De eerste versie van de richtlijn is nu bijna drie jaar in gebruik. In 2014 is SIKB gestart met een eerste evaluatie van de richtlijn. Onderdeel daarvan was een validatie-onderzoek met metingen in de praktijk. Er is onderzocht hoe reproduceerbaar verschillende methoden van baggervolumebepaling zijn en welke factoren de reproduceerbaarheid beïnvloeden. De kennis die in het hier beschreven validatieonderzoek is opgedaan wordt verwerkt in een nieuwe versie van de richtlijn. A A N PA K Voor het validatie-onderzoek zijn meettechnieken en -locaties geselecteerd en is het aantal benodigde meetploegen per techniek bepaald. Elke meetploeg is afkomstig van een ander meetbedrijf. De meetlocaties bestaan uit watergangen met verschillende typen 32 Het onderzoek is uitgevoerd met de meest gangbare handmatige meettechniek: een standaard peilstok met voetplaat. De sliblaag is ingemeten t.o.v. de waterlijn en met RTK-GPS hoogtemetingen. Bij het onderzoek is ook de invloed van het gewicht van de GPS antenne onderzocht. Conform de huidige richtlijn wordt de overgang van slib naar vaste ondergrond, zoals deze met de peilstok is bepaald, geverifieerd met een zuigerboor. Om nut en noodzaak van deze verificatie vast te stellen is per locatie van één volledig profiel de overgang van slib naar vaste bodem vastgelegd met een zuigerboor. ELEK TRONISCHE MEET TECHNIEKEN Vanwege het opkomende gebruik van sonarbootjes (op afstand bestuurbare peilbootjes uitgerust met GPS en singlebeam echolood) zijn deze meegenomen in het onderzoek. Multibeam systemen zijn ingezet om de waterbodem vlakdekkend in beeld te brengen en inzicht te krijgen in het effect van het meten in profielen. Zowel de sonarbootjes als de multibeam kunnen alleen de bovenkant van de sliblaag inmeten. Grondradar is toegepast om de laagovergang slib naar vaste bodem elektronisch vast te leggen. Bij de inzet van elektronische meettechnieken moet rekening worden gehouden met locatie specifieke omstandigheden als bevaarbaarheid, diepte en de aanwezigheid van waterplanten. bodem nummer 1 | februari 2016 Code Categorie Techniek A Handmatig Peilstok 5 B Peilstok met RTK-GPS 5 C Zuigerboor 5 Multibeam 3 E Grondradar 3 F Sonarbootjes 3 D Elektronisch Aantal bedrijven TABEL 2: TOEGEPASTE MEETTECHNIEKEN. VELDMETINGEN De waterbodem is ingemeten met dwarsprofielen. Om de invloed van verstoring van de waterbodem door de handmatige metingen te beperken zijn eerst de elektronische metingen uitgevoerd. Voor de handmatige metingen zijn per profiel 10 piketpaaltjes geplaatst met een onderlinge afstand van 0,5 meter, zie foto 1. Elke meetploeg kreeg twee paaltjes toegewezen, de eerste voor het meten met alleen peilstok en de tweede voor het meten met peilstok en GPS. Boven- en onderkant sliblaag De resultaten van de dieptemetingen met de standaard peilstok door de vijf meetbedrijven zijn per meetpunt vergeleken. Hierbij zijn alleen de metingen van het middendeel van de watergang meegenomen. Op de taluds zijn de individuele metingen minder goed te vergelijken, want een kleine verplaatsing op het talud geeft gelijk een andere bodemligging. Bovendien is er relatief weinig slib aanwezig in de taluds. Uit het onderzoek blijkt dat de metingen van de bovenkant van de sliblaag van de verschillende meetbedrijven goed overeenkomen. Ook het inmeten van de onderkant van de sliblaag bij een duidelijk waarneembare overgang (zand) is goed reproduceerbaar. Echter de metingen van de overgang van slib naar een ondergrond van (zachte) klei of veen en bij grotere waterdieptes wijken onderling sterk af. Dit is visueel weergegeven in de figuren 1 en 2. Wel blijkt dat éénzelfde persoon twee keer (met en zonder GPSantenne aan de peilstok) een vergelijkbaar profiel meet. Figuur 3 is hiervan een extreem voorbeeld. De algehele tendens is dat de meetbedrijven hun eigen resultaten van de onderkant van de sliblaag goed kunnen reproduceren, maar dat de verschillen tussen de verschillende meetbedrijven (personen) groot zijn. -1 Diepte (mNAP) -1,5 -2 -2,5 0 1 Afstand vanuit oever (m) 2 3 4 5 Locatie met harde ondergrond, bovenkant en onderkant slib reproduceerbaar ingemeten FIGUUR 1: PROFIEL MET HARDE ONDERGROND. FOTO 1: LIGGING VAN DE PROFIELEN IS AANGEGEVEN MET PIKETPAALTJES. -5,5 R E S U LTAT E N H A N D M AT I G E T E C H N I E K E N Het meten van de waterstand met RTK-GPS introduceert een systematische fout in de resultaten. Om die systematisch fout bij het inmeten van de sliblaag te voorkomen is voor het verdere onderzoek een vaste waterstand per locatie aangehouden. Breedten Per profiel is de breedte van de watergang gemeten met een meetlint, -touw of -kabel. Hierbij hebben de verschillende meetploegen zelf het nul- en eindpunt van de profielen moeten bepalen. Het maximale verschil in gemeten waterbreedtes voor de vier meetlocaties ligt tussen de 0,6 en 1,4 meter. Het verschil wordt grotendeels toegeschreven aan onduidelijkheid in de ligging van nul- en eindpunt van het profiel veroorzaakt door bijvoorbeeld veetrap of rietoevers. Bij de brede watergang is het effect van een reductie van de breedte op de hoeveelheidsbepaling onderzocht. Hieruit blijkt dat, vanwege de beperkte hoeveelheid slib in de taluds, de reductie van de breedte nauwelijks effect heeft op het volume. bodem nummer 1 | februari 2016 Diepte (mNAP) -6,5 -7 -7,5 0 1 2 Afstand vanuit oever (m) 3 4 5 6 7 4 5 6 7 Locatie met zachte ondergrond, onderkant slecht reproduceerbaar FIGUUR 2: PROFIEL MET ZACHTE ONDERGROND. -5,5 -6 Diepte (mNAP) Waterstanden De waterstanden zijn op twee manieren vastgelegd: 1. Inmeten van een vast punt bij de watergang met RTK-GPS en het opmeten van de afstand tot de waterlijn, 2. Direct inmeten van de waterlijn met GPS. Bij de meting met GPS van zowel het vaste punt als van de waterlijn is het maximale verschil tussen de meetploegen op elke locatie circa 5 cm. Het opmeten van de afstand van het vaste punt naar de waterlijn gaf maximale verschillen tussen de 1 en 3 cm. -6 -6,5 -7 -7,5 0 1 2 Afstand vanuit oever (m) Meting met peilstok 3 Meting peilstok met GPS-ant FIGUUR 3: EIGEN RESULTATEN REPRODUCEERBAAR. Overige bevindingen In het onderzoek zijn verschillende handmatige technieken getoetst. Naast de eerder genoemde resultaten zijn de belangrijke bevindingen: • Het gewicht van de peilstok heeft nauwelijks invloed op de resultaten. Verwacht werd dat door het extra gewicht van de peilstok met GPS de bovenkant van de sliblaag dieper zou worden ingemeten. De metingen met een zwaardere peilstok liggen echter niet significant dieper. • Het meten met GPS leidt tot een afname van de reprodu- 33 ceerbaarheid. Het gebruik van GPS om de hoogte van de sliblaag vast te leggen geeft een grotere spreiding van de metingen per meetpunt en van het gemiddelde voor de hele watergang. Het gebruik van boortechnieken door de meetploegen wordt sterk wisselend beheerst. De kwaliteit van de uitvoering van de boringen, de interpretatie van de boorstaat en het leggen van een relatie tussen de boring en de peiling is wisselend. • 500 m3 1000 m3 400 m3 800 m3 300 m3 600 m3 200 m3 400 m3 100 m3 200 m3 0 m3 R E S U LTAT E N E L E K T R O N I S C H E M E E T T E C H N I E K E N Elektronische meettechnieken zijn mede ingezet om referentiemetingen te verkrijgen en daarmee een uitspraak te kunnen doen over de juistheid van de handmatige meettechnieken. FIGUUR 4: Zonder met legger legger Zonder met legger legger Zonder met legger legger Klei Zand Veen 0 m3 Zonder met legger legger Brede watergang Verschil minimale en maximale hoeveelheid per locatie met en zonder legger. Sonarbootjes De metingen met de op afstand bestuurbare bootjes variëren sterk in kwaliteit. Wel is gebleken dat de metingen met de sonarbootjes van de bovenkant van de sliblaag resultaten kunnen opleveren die vergelijkbaar zijn met die van handmatige peilingen. te van dezelfde waterstand worden bepaald. Bij een hoeveelheidbepaling ten opzichte van een legger speelt de waterstand wel degelijk een rol. Aandacht voor verbetering van het inmeten van de waterstand is derhalve belangrijk. Multibeam Multibeam metingen geven een vlakdekkend resultaat van de ligging van de bovenkant van de sliblaag. De metingen met de multibeam komen goed overeen met de handmetingen. De techniek is in de grotere regionale wateren (bijvoorbeeld boezemwateren) goed bruikbaar voor het inmeten van de bovenkant van de sliblaag. Bij het inmeten van waterbodems in regionale wateren moeten we ons realiseren dat de bovenkant van de sliblaag reproduceerbaar kan worden vastgelegd. Het bepalen van de onderkant van de sliblaag kan echter minder reproduceerbare resultaten geven. Door van te voren overeenstemming te hebben over de definitie van de laagovergang en door het verbeteren van de verificatieboringen kan de reproduceerbaarheid worden verhoogd. HOE NU VERDER? Elke waterbodem lijkt hetzelfde, totdat je hem probeert in te meten Grondradar De grondradar is goed bruikbaar gebleken voor het in kaart brengen van de overgang van slib naar vaste bodem. Kwetsbaar onderdeel hierbij is dat voor de interpretatie van de laagovergangen verificatieboringen nodig zijn. Het bepalen van laagovergangen via boringen bleek bij het verifiëren van de handmetingen juist slecht reproduceerbaar. Grondradar is op de onderzochte locatie niet geschikt voor het vaststellen van de bovenkant van de sliblaag. H O E V E E L H E I D B AG G E R S P E C I E Het uiteindelijke doel van de richtlijn is een juiste en reproduceerbare baggervolumebepaling. Voor de volumebepaling zijn de hoeveelheden binnen elk profiel vermenigvuldigd met een representatieve lengte per profiel. Onderstaande getallen hebben betrekking op metingen met de standaard peilstok. Aan te raden is om bij een zachte vaste bodem, een onduidelijke overgang of een grillige ligging van de vaste bodem de hoeveelheid slib te bepalen ten opzichte van een vaste dieptemaat. A A N PA S S E N R I C H T L I J N Met de kennis die in het validatie-onderzoek is opgedaan en met de ervaringen van alle gebruikers en de begeleidingscommissie wordt de richtlijn geactualiseerd. De belangrijkste punten waarop de nieuwe richtlijn wordt aangepast/aangescherpt zijn: • • • • • Nu ook elektronische technieken voor vaststellen laagovergangen, Nauwkeurige plaats- en hoogtebepaling, Verificatie van laagovergangen, Bepalen van representatieve breedte en lengte, Vereiste kennis en ervaring. Naar verwachting is de nieuwe versie van de SIKB-richtlijn baggervolumebepalingen in de loop van 2016 gereed. Meer info: www.sikb.nl/baggervolumebepalingen. Omvang onderzoek Handmatig metingen: In het onderzoek is aandacht besteed aan de volgende onderdelen: • Reproduceerbaarheid tussen de bedrijven. • Totale hoeveelheid slib versus hoeveelheid slib boven een leggerprofiel. 5 meetploegen, 3 technieken, 4 locaties In totaal 3.200 metingen per laag per techniek Elektronische metingen: 7 meetbedrijven 3 technieken 1 locatie De spreiding in de meetresultaten van de onderkant van de sliblaag resulteert in grote verschillen in de volumebepaling tussen de verschillende meetploegen. Door een hoeveelheidberekening uit te voeren ten opzichte van een vaste dieptemaat (legger) neemt de reproduceerbaarheid van de hoeveelheidbepaling toe. In figuur 4 is het verschil tussen de minimale en maximale hoeveelheid per locatie met en zonder legger weergegeven. Hierbij moet wel een kanttekening worden gemaakt. Bij het bepalen van de totale hoeveelheid slib heeft de waterstand geen invloed, omdat de boven- en onderkant van de sliblaag ten opzich- 34 30.000 metingen bovenkant 15.000 metingen onderkant BRONNEN: 1. Website: http://www.sikb.nl/baggervolumebepalingen 2. http://www.sikb.nl/upload/documents/20150522%20Validatie%20 Richtlijn%20baggervolumebepalingen%20Eindrapport%20Definitief.pdf bodem nummer 1 | februari 2016 C O L U M N JongSTRONG geeft de pen aan... Meinie Naus. Meinie Naus houdt zich bij Tauw onder andere bezig met onderzoek naar grondwaterverontreinigingen. Maar al te vaak is hierbij sprake van (potentiële) invloed op onze drinkwatervoorraden. Het hebben van schoon drinkwater is voor ons vanzelfsprekend, maar dit is nog lang niet overal het geval. Mocht u willen reageren op de column, of op de hoogte willen blijven van onze activiteiten, stuur ons dan een mail via info@ jongstrong.com of kijk op onze website www.jongstrong.com. En u bent natuurlijk ook van harte welkom op onze LinkedIn groep ;-) Met vriendelijke groet, Het bestuur van JongSTRONG, Corinne Koot (Witteveen+Bos) Meinie Naus (Tauw) Gerard Ros (NMI) Maaike van Scheppingen (Antea) Coen Teeuw (Witteveen en Bos) Drinkwater, de ruggengraat van onze samenleving! Het is nog geen twee eeuwen geleden dat de eerste waterleiding in Nederland werd gerealiseerd. Destijds was watervoorziening nog geen overheidstaak en de eerste waterleidingbedrijven waren dan ook particuliere initiatieven. Ondanks dat het eerste leidingwater nog lang niet de kwaliteit had die nu uit onze kranen stroomt, werd het nut van dit meer hygiënische systeem al snel duidelijk door een drastische vermindering van het aantal infectieziekten. Toch duurde het nog meer dan een eeuw voordat met de Waterleidingwet in 1957 de kwaliteit van het leidingwater op nationaal niveau werd geborgd. Nu, bijna 200 jaar na de komst van de eerste waterleiding, is vrijwel ieder pand in Nederland aangesloten op het leidingnet en speelt de overheid een centrale rol in het beschermen van onze winningen. We realiseren ons steeds meer dat drinkwater kostbaar is en dat onze voorraden niet oneindig zijn. Meer dan de helft van ons drinkwater wordt gewonnen uit de ondergrond. De bescherming van drinkwatervoorraden is niet voor niets één van de hoofdthema’s in het STRONG-programma. In een kleine twee eeuwen tijd zijn we volledig afhankelijk geworden van onze drinkwatervoorziening en vertrouwen we blind op de kwaliteit hiervan. Een luxe die nog lang niet voor iedereen op onze planeet is weggelegd. Afgelopen jaar had ik het voorrecht om met ontwikkelingsorganisatie Amref naar Afrika te reizen en daar met eigen ogen te zien wat schoon drinkwater be- bodem nummer 1 | februari 2016 tekent voor een samenleving. In gebieden onder de Sahara heeft 40% van de bevolking geen toegang tot schoon drinkwater en van een waterleidingnet is nog helemaal geen sprake. In Afrika realiseerde ik me dat water een centrale rol speelt in een samenleving. Zonder water kunnen mensen maximaal 3 dagen overleven. Als er geen water voorhanden is, dan is het verzamelen van water dus een eerste levensbehoefte. Voor veel vrouwen en meisjes in Afrika is het halen van water hun voornaamste dagbesteding. Los van de fysieke inspanning, betekent dit dat er geen tijd overblijft om naar school te gaan of om te werken. De beschikbaarheid van drinkwater is dus een voorwaarde voor persoonlijke ontwikkeling en economische groei. Daarnaast betekent schoon drinkwater natuurlijk ook een grote afname van ziektes en een daling van de kindersterfte. Niet alleen doordat het water dat ze drinken een betere kwaliteit heeft, maar ook doordat water sanitatie en hygiëne mogelijk maakt. De eenvoudige watervoorzieningen die Amref in Afrika realiseert maken een groot verschil voor de lokale bevolking en de dankbaarheid van de mensen die toegang hebben tot het drinkwater is hartverwarmend. Soms moet je terug naar de basis om je te realiseren wat je hebt. Want ondanks dat we er misschien niet vaak bij stilstaan, vormt de beschikbaarheid van schoon drinkwater ook de ruggengraat van onze samenleving. Op grote schaal realiseren we ons dit en houden we ons bezig met de bescherming van drinkwatervoorraden, maar vreemd genoeg lijken we thuis op kleine schaal weer te vergeten hoe kostbaar ons drinkwater is. We gebruiken per persoon bijna 120 liter drinkwater per dag, waarvan we slechts één liter daadwerkelijk op drinken. Vijfenzeventig procent van ons drinkwater vloeit via de afvoeren van onze badkamers rechtstreeks het riool in. Laten we onszelf uitdagen om ook op kleine schaal vaker stil te staan bij de kosten en de waarde van ons water en er iets zuiniger mee om springen! Meinie Naus (Tauw) 35 A D V I E Z E N Technische commissie bodem Postbus 30947 2500 GX Den Haag Tel. 070 4566596 De complete adviezen en rapporten kunnen worden gedownload van de website van de TCB: www.tcbodem.nl A10 8 ( 2 015) A DV I E S E I N D I G B E H E E R G R O T E VO O R M A L I G E B O D E M S A N E R I N G S L O C AT I E S M E T I B C R E G I M E De TCB heeft advies uitgebracht over de kansen voor aanpassing van het beheer van grote voormalige bodemsaneringslocaties met IBC-regime, waarbij IBC staat voor isoleren, beheersen en controleren. A A N H E T B E L E I D Er zijn naar schatting 100 tot 200 van dergelijke grote IBC-locaties. De nazorg is momenteel ‘eeuwigdurend’ en dat is zowel financieel als ruimtelijk een maatschappelijke belasting. Het ministerie van Infrastructuur en Milieu en andere betrokkenen stellen zich daarom de vraag of dit beter kan en of op termijn misschien de nazorg gestopt kan worden: van oneindig naar eindig beheer. Uitgangspunt in het advies is dat de humane en ecologische risico’s bij de locaties minimaal blijven en dat de verspreiding van de verontreiniging beperkt blijft. De kern van het advies bestaat uit twee delen: 1) een analyse van kansen voor alle grote IBC-locaties aan de hand van een set relatief eenvoudige indicatoren. Dit levert een rangordening op van locaties naar mogelijkheden om tot eindige nazorg te komen, en 2) een stappenplan om gestructureerd en transparant, met inbreng en deelname van alle partijen, tot een voorstel te komen om een specifieke IBC-locatie aan te pakken, op basis van de beste innovatieve technieken en gebruik makend van de ligging en beoogde gebruik van de locatie. Belangrijke elementen hierbij zijn de innovatie op het gebied van gestimuleerde natural attenuation en gebiedsgericht grondwaterbeheer. Volgens de TCB liggen er kansen omdat nieuwe innovatieve technieken beschikbaar zijn gekomen, gegevens over de verontreiniging zijn verzameld, gebiedsbenadering een optie is en het bodembeleid zich ontwikkeld heeft. Een aspect hierbij is de gehele of gedeeltelijke opheffing van de isolerende maatregelen, in combinatie met passende ingrepen, om natural attenuation te stimuleren. Omdat vooraf moeilijk is in te schatten hoe snel en hoe effectief een combinatie van technieken voor een IBC-locatie is, zal een flexibele aanpak inclusief voorzorgsmaatregelen gevolgd moeten worden. De TCB adviseert om dit mogelijk te maken, bijvoorbeeld in pilot-projecten, waarbij geleerd kan worden van de effectiviteit van de ingezette technieken. Het advies is uitgebracht op verzoek van het ministerie van Infrastructuur en Milieu (IenM). Tekst & Commentaar Meest geliefd. Meest gebruikt. ‘Ik kan er altijd op vertrouwen’ mr. Paula van den Berg Advocaat bij Bilt. Advocaten, Utrecht Tekst & Commentaar Milieurecht Geen enkele andere uitgave geeft u zo snel en gemakkelijk inzicht in het geldende milieurecht. U heeft in een paar regels direct toepasbare uitleg. Onmisbaar nu de ontwikkelingen elkaar, op weg naar een Omgevingswet in 2018, snel opvolgen. 9Zeer actueel met veel nieuwe jurisprudentie Deskundig becommentarieerd naar de stand van nu, met o.a. commentaar 9 op de nieuwe titel 9.7 Wm (Hernieuwbare energie vervoer) en de Regeling programmatische aanpak stikstof 9Door de beste auteurs uit het vakgebied NIEUW! Bestel nu op wolterskluwer.nl/tekstencommentaar 36 bodem nummer 1 | februari 2016 A C T U E E L Bodemkunde in National Geographic De Nederlands-Belgische uitgave van National Geographic (NG) december 2015 komt in het kader van de Wereldbodemdag met twee bodemkundige onderwerpen. De onderwerpen komen uit het recente FAOrapport Status of the World’s Soil Resources, en van de IAEA. V E R M I N D E R D E C O 2 VA S T L E G G I N G Volgens Vargas van de FAO erodeert jaarlijks 75 miljard ton vruchtbare grond. NG vermeldt dat sinds 1960 wereldwijd een derde van het landbouwareaal is weggespoeld. Het bijbehorend bodemkoolstof (organische stof) is daarbij omgezet in CO2. Om dit voortaan te voorkomen pleit de FAO voor goed bodembeheer: niet of weinig ploegen; weinig of geen kunstmest; aangepast beheer op hellingen (terrassen, groenbemesters). Daarbij wordt nog aangetekend dat stabiele koolstofvastlegging het best gaat in een gezonde biologisch actieve bodem. Er lijkt een maximum aan de stabiele vastlegging te zijn, afhankelijk van de minerale samenstelling van de bodem. Eenmaal gedegradeerde bodems kunnen mogelijk gerepareerd worden door toevoeging van minerale en organische componenten. Vargas stelt: goed en duurzaam bodembeheer is nodig om de klimaatverandering tegen te gaan. C E S I U M -137 N U T T I G A L S M A R K E R VO O R B O D E M E R O S I E NG schenkt aandacht aan dit licht-radioactieve element dat in de 50-60-er jaren in ruime mate in de mondiale atmosfeer werd verspreid door nucleaire testexplosies (daar kwamen bijvoorbeeld Fukushima (zie FAO) en Tsjernobyl nog eens bij, red.). De halfwaardetijd van de radioactiviteit van 137Cs is ruim 30 jaar. Door natte en droge depositie kwam het 137Cs op de grond terecht. Het hecht zich aan de allerfijnste organische en minerale deeltjes. Door ploegen mengt het zich over de ploeglaag. De radioactiviteit van 137Cs is eenvoudig te meten en daarvan wordt nuttig gebruik gemaakt. Door de meting kan de mate van afspoeling van bodemdeeltjes naar lagere gebieden of waterwegen worden vastgesteld. De radio-activiteit aldaar wordt vergeleken met een referentiebodem waar zeker geen erosie optrad. Met behulp van deze aanpak werd in vijf Aziatische landen erosie opgespoord, en daarna voor de helft teruggedrongen. Pierre del Castilho Bodem in COP21: het 4‰ initiatief Tijdens de klimaatconferentie COP21 in Parijs is op 1 december het 4‰ (‘quattre pour mille’) initiatief gelanceerd. Het initiatief wordt ondersteund door vele Europese landen en NGO’s. Bodemkundigen menen dat de bodem een duidelijkere rol kan spelen bij het klimaatvraagstuk, dan tot nu toe het geval is. Als we in staat zijn om het organische stof gehalte in landbouwbodems met 4‰ te laten stijgen, dan compenseert dat de jaarlijkse toename in de wereldwijde CO2 uitstoot. 4‰ is niet bedoeld als norm voor elke bodemgebruiker, maar als illustratie dat slechtst een kleine toename in de koolstofvoorraad van de bodem bij kan dragen aan het beperken van de wereldwijde temperatuurstijging van 1,5˚ tot 2˚. Het heeft als positief bijeffect dat de bodemvruchtbaarheid verbetert en de agrarische productie toeneemt. Als dat een tijd lang gerealiseerd kan worden (volgens deskundigen is dat mogelijk met landbouwkundige maatregelen, maar wel tot een maximaal plafond voor minerale bodems), dan winnen we tijd om het klimaatvraagstuk op te lossen. (bekijk: https://webtv.agriculture.gouv.fr/4-per1000-agricultural-soils-for-food-securityand-the-climate-video-5033.html) bodem nummer 1 | februari 2016 37 J U R I D I S C H A C T U E E L In Juridisch Actueel is de afgelopen jaren een aantal keer geschreven over de zorgplicht ten aanzien van “nieuwe gevallen” van bodemverontreiniging. Nieuwe gevallen zijn gevallen, die ná 1 januari 1987 zijn veroorzaakt. Deze zorgplicht, opgenomen in artikel 13 Wbb, betreft een “dubbele zorgplicht”: een preventieve en een repressieve plicht. In deze bijdrage staat centraal een uitspraak van Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State over de toepassing van spoedeisende bestuursdwang wegens overtreding van de preventieve zorgplicht. DE ZORGPLICHT EN SPOEDEISENDE BESTUURSDWANG Gerrit van der Veen en Joost Hoekstra Trefwoorden: • Wet bodembescherming • Zorgplicht • Algemene wet bestuursrecht • Spoedeisende bestuursdwang verricht als bedoeld in artikel 6 tot en met 11 Wbb en die weet of zou moeten weten dat daardoor de bodem kan worden verontreinigd, verplicht is alle maatregelen te nemen die redelijkerwijs van hem kunnen worden gevergd ter voorkoming daarvan. De tweede – repressieve – plicht komt er kort gezegd op neer dat wanneer zich toch verontreiniging voordoet, de plicht geldt om gevolgen van de verontreiniging te beperken en/of ongedaan te maken. De zorgplicht kan worden gehandhaafd door het bevoegd gezag door toepassing van bestuursdwang of de oplegging van een last onder dwangsom. In oktober 2014 schreven wij in dit tijdschrift al over de preventieve zorgplicht. In het bijzonder schreven wij over een uitspraak van de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State (“de Afdeling”), waaruit volgt dat voor een overtreding van artikel 13 Wbb niet is vereist dat zich daadwerkelijk verontreiniging van de bodem moet hebben voorgedaan.1 Prof. Mr G.A. van der Veen (rechts) is als advocaat verbonden aan AKD in Rotterdam en als bijzonder hoogleraar Milieurecht aan de Rijksuniversiteit Groningen Mr J.J. Hoekstra (links) is advocaat bij Straatman Koster Advocaten in Rotterdam. Zij zijn onder meer werkzaam op het gebied van bodemverontreiniging (e-mail:[email protected] en [email protected]) INHOUD ZORGPLICHT De “dubbele zorgplicht” van artikel 13 Wbb laat zich als volgt samenvatten. De eerste – preventieve – plicht brengt met zich dat iedereen die op of in de bodem handelingen 38 Eind 2015 oordeelde de Afdeling over de toepassing van spoedeisende bestuursdwang wegens overtreding van de preventieve zorgplicht. Artikel 5:31 Awb maakt het mogelijk dat in spoedeisende gevallen bestuursdwang wordt uitgeoefend zonder dat eerst een last wordt opgelegd. Het bevoegd gezag dient niet te gemakkelijk aan te nemen dat een dergelijke situatie zich voordoet. In zeer spoedeisende gevallen kan het bestuursorgaan onmiddellijk met bestuursdwang optreden of doen optreden, zelfs nog voordat een schriftelijke beslissing tot toepassing van bestuursdwang is genomen. Een bekend voorbeeld van toepassing van spoedeisende bestuursdwang uit de praktijk (buiten de Wbb) be- treft de procedure in verband met de brand op het bedrijfsterrein van Chemiepack, waarin spoedeisende bestuursdwang was aangezegd naar aanleiding van verontreinigd oppervlaktewater, waterbodem en oever.2 DE UITSPR A AK3 Bij besluit van 13 februari 2014 heeft het college van burgemeester en wethouders (“het college”) – achteraf – de beslissing op schrift gesteld om op 11 februari 2014 spoedeisende bestuursdwang toe te passen ter verwijdering van een voormalige SRVwagen op een trailer, wegens overtreding van de zorgplicht van artikel 13 Wbb. Bij besluit van 21 februari 2014 heeft het college medegedeeld dat een bedrag van € 1.217,90 aan kosten voor de toepassing van bestuursdwang voor rekening kwam van de appellant, die – zo volgt uit de uitspraak – de trailer ter plaatse had achtergelaten. Bij besluit van 9 juli 2014 heeft het college de door appellant tegen deze besluiten gemaakte bezwaren ongegrond verklaard. Tegen dit besluit heeft appellant beroep bij de rechtbank Gelderland ingesteld. De rechtbank heeft zich bij uitspraak van 17 maart 2015 onbevoegd verklaard en de zaak naar de Afdeling doorgezonden (die op grond van de Wbb bevoegd is rechtstreeks omtrent dit beroep te oordelen). Blijkens het proces-verbaal hebben twee toezichthouders van Bureau Toezicht en Handhaving te Nijmegen op 11 februari 2014 aan de Koopvaardijweg een trailer met daarop een SRV-wagen aangetroffen zo volgt uit de uitspraak. De SRV-wagen was met de achterzijde gedeeltelijk van de trailer afgevallen en de voorkant van de SRV-wagen stond op de voorzijde van de trailer. De toezicht- bodem nummer 1 | februari 2016 J U R I D I S C H houders zagen dat aan de voorzijde van de SRV-wagen zwarte olie uit het motorblok door de houten bodem van de trailer lekte en op de openbare weg viel. Ook zagen zij dat er al zwarte olie op het wegdek lag. Aan de achterzijde van de trailer zagen zij dat er benzine uit de kapotte benzinetank lekte op de houten bodem van de trailer en vanaf die bodem rechtstreeks in de hemelwaterafvoer liep. Gelet op deze constateringen achtte het college het risico aanwezig dat de bodem ter plaatse zou worden verontreinigd. Het college heeft vervolgens wegens overtreding van artikel 13 Wbb de trailer met wagen met toepassing van spoedeisende bestuursdwang laten verwijderen om verontreiniging van de bodem te voorkomen. Het college meent dat de zorgplicht is overtreden omdat er vloeistoffen, te weten benzine en motorolie, op of in de bodem zijn gelekt die de bodem kunnen verontreinigen of aantasten. Dat vloeistoffen die de bodem kunnen verontreinigen op of in de bodem zijn terecht gekomen, is volgens het college een nevengevolg, als bedoeld in artikel 10 lid 1 Wbb4, van het stallen van de trailer met daarop het voertuigwrak van de SRVwagen. Het college stelt dat de overtreding van artikel 13 Wbb door appellant is begaan, omdat hij de trailer met daarop de wagen, in de staat waarin die verkeerde, voor langere tijd onbeheerd op de desbetreffende locatie heeft achtergelaten, terwijl de wagen onvoldoende gezekerd was. De appellant betoogt dat het college hem ten onrechte als overtreder heeft aangemerkt van de zorgplicht. Aan dit betoog legt hij ten grondslag dat hij niet heeft veroorzaakt dat uit de wagen vloeistoffen zijn gaan lekken. Hij stelt hiertoe dat hij op 5 januari 2014 de wagen “in volle glorie” op de trailer heeft achtergelaten en dat toen in de wagen geen vloeistoffen meer aanwezig konden zijn vanwege een brand die daarin heeft gewoed. Als verklaring voor de aangetroffen benzine en motorolie heeft hij gesteld dat onbekende derden benzine in de benzinetank en olie in het motorblok hebben gedaan en de achterzijde van de wagen van de trailer hebben geduwd. Verder stelt hij dat de gemeente de Koopvaardijweg heeft aangewezen voor het parkeren van grote voertuigen en dat de gemeente aansprakelijk is voor alle schade die daar ontstaat. De Afdeling oordeelt hier als volgt over. Vast staat dat appellant eigenaar is van een voormalige SRV-wagen, waarin in het verleden een brand heeft gewoed. Verder staat vast dat verder appellant deze wagen op een trailer, volgens eigen zeggen op 5 januari 2014, aan de Koopvaardijweg heeft neerge- bodem nummer 1 | februari 2016 A C T U E E L zet en achtergelaten, waarna deze aldaar op 11 februari 2014 is aangetroffen met de achterzijde deels van de trailer. Appellant heeft niet het standpunt van het college bestreden dat ten tijde van de op 11 februari 2014 gedane constateringen de bodem ter plaatse kon worden verontreinigd, als gevolg van het lekken van olie vanuit het motorblok en benzine vanuit de benzinetank van de wagen. De stelling van appellant dat in de wagen toen hij deze daar neerzette geen brandbare stoffen meer aanwezig waren, wordt niet door de Afdeling gevolgd. Appellant wordt in dit verband door de Afdeling verweten dat het rapport waaruit hij stelt dit te hebben afgeleid niet heeft overgelegd en niet zelf heeft gecontroleerd of er nog brandbare stoffen in de wagen aanwezig waren. Ook is niet aannemelijk dat de onbekende derden de benzinetank met benzine hebben gevuld, respectievelijk olie in het motorblok hebben gegoten en de wagen gedeeltelijk van de trailer hebben geduwd. Uit het proces-verbaal, in het bijzonder de daarbij behorende foto’s, blijkt dat de wagen op 11 februari 2014 zwaar beschadigd was en slechts met dunne riemen op de trailer zonder opstaande randen was bevestigd. Nu appellant had gesteld dat hij de wagen na de brand niet heeft hersteld – en in een eerdere uitspraak van de Afdeling van 21 september 20115 reeds is vastgesteld dat het voertuig door de brand ernstige schade heeft opgelopen – is aannemelijk dat de wagen toen appellant deze op 5 januari 2014 aan de Koopvaardijweg heeft neergezet en achtergelaten, ook al zwaar beschadigd was, zo oordeelt de Afdeling. De Afdeling neemt op grond van het voorgaande aan dat appellant de wagen in zwaar beschadigde toestand en zonder deze deugdelijk aan de trailer te bevestigen aan de Koopvaardijweg heeft neergezet en daar gedurende langere tijd heeft achtergelaten. Vastgesteld moet dan ook worden dat appellant heeft nagelaten voldoende voorzorgsmaatregelen te treffen teneinde te voorkomen dat als nevengevolg van het op de hiervoor omschreven wijze onbeschermd achterlaten van een zwaar beschadigd voertuig olie en benzine uit dit voertuig op of in de bodem zouden terechtkomen. Naar het oordeel van de Afdeling heeft appellant redelijkerwijze kunnen vermoeden dat als nevengevolg van dit handelen de wagen in een toestand terecht zou kunnen komen waarbij de desbetreffende vloeistoffen op of in de bodem terecht kunnen komen en dat daardoor de bodem ter plaatse zou kunnen worden verontreinigd. Het college heeft derhalve terecht dit handelen als een handeling als bedoeld in artikel 10 lid 1 Wbb aangemerkt, zo concludeert de Afdeling. In het licht van voorgaande oordeelt de Afdeling dat het college terecht heeft geoordeeld dat appellant door het niet nemen van maatregelen om verontreiniging van de bodem te voorkomen in strijd heeft gehandeld met de (preventieve) zorgplicht van artikel 13 Wbb. Ook de kosten van de toepassing van de bestuursdwang komen voor rekening van de appellant.6 CONCLUSIE Deze uitspraak illustreert op welke wijze het bevoegd gezag in (zeer) spoedeisende gevallen kan omgaan met een gebleken schending van de preventieve zorgplicht van artikel 13 Wbb. Ook maakt de uitspraak duidelijk dat de (zorg)plicht om voldoende voorzorgsmaatregelen te treffen teneinde te voorkomen dat verontreiniging ontstaat, bepaald niet lichtvaardig moet worden opgevat. De eigenaar van de (on)roerende zaak, van waaruit de verontreiniging kan (of is) ontstaan, kan zich in ieder niet zomaar verschuilen achter (mogelijk) handelen van derden dat daaraan heeft bijgedragen. Naar onze mening is deze uitspraak in lijn met de strekking van de preventieve zorgplicht. Deze zorgplicht betekent immers dat iedereen die weet of zou moeten weten dat door bepaalde handelingen de bodem kan worden verontreinigd, verplicht is adequate maatregelen ter voorkoming daarvan. Het onbeschermd achterlaten van een zwaar beschadigd voertuig, waaruit olie en benzine kan lekken, zal in de regel als onvoldoende adequaat kwalificeren. NOTEN 1. 2. 3. 4. 5. 6. Zie G.A. van der Veen en J.J. Hoekstra, Tijdschrift Bodem, nummer 5, oktober 2014, over ABRvS , 8 juni 2014, 201309093/1/A4. ABRvS 22 januari 2014, JM 2014, 25. ABRvS 9 december 2015, ECLI:NL:RVS:2015:3753. Op grond van artikel 10 lid 1 Wbb kunnen bij algemene maatregel van bestuur (hierna: “AMvB”)in het belang van de bescherming van de bodem regels worden gesteld met betrekking tot het verrichten van handelingen waarbij als nevengevolg stoffen die de bodem kunnen verontreinigen of aantasten, op of in de bodem geraken. Deze AMvB is overigens nog niet vastgesteld. ABRvS 21 september 2011, 201101496/1/H3. Op grond van artikel 5:25 lid 1 Awb geschiedt de toepassing van bestuursdwang op kosten van de overtreder, tenzij deze kosten redelijkerwijs niet of niet geheel te zijnen laste behoren te komen. 39 When you have to be right Maak kennis met Collecties Overheid Of u nu beleidsmedewerker, jurist, vergunningverlener, toezichthouder, handhaver of baliemedewerker bent; vraagstukken wilt u zorgvuldig behandelen. Daarom stelt u hoge eisen aan de bronnen die u raadpleegt. Collecties voor de Overheid zijn de meest complete bron per vakgebied en opgebouwd uit: wet- en regelgeving, jurisprudentie, commentaar en vakliteratuur. De inhoud is actueel en van de hoogste kwaliteit, daar staan onze auteurs garant voor. Alle Collecties voor de Overheid Aanbesteding Algemeen Bestuursrecht Ambtenarenrecht Belastingen Jeugd en Gezin Omgevingswet Openbare Orde en Veiligheid Privaatrecht Publieksdiensten Sociale Zekerheid Waterschappen Ervaar zelf hoe u hiermee sneller tot de essentie van uw vraagstuk komt en neem vrijblijvend een proefabonnement. Vrijblijvend en zonder kosten kennismaken. Uw proefabonnement stopt automatisch na 4 weken. Navigator. Via onze sterk verbeterde informatieportal Navigator vindt u met de Collecties Overheid snel en gericht de gewenste informatie en kunt u documenten eenvoudig downloaden, printen, delen en e-mailen. Ga naar wolterskluwer.nl/collectie-overheid
