Geschiedenis van Griekenland

Sparta
Politiek
Spartiaten = echte Spartanen ( = gelijken)
Perioken () = omwonenden
Heloten = onderworpen bevolking, eigendom van de staat
Gerousia = raad van 28 mannen van minimaal 60 jaar oud (aristocratie)
2 koningen met alleen militaire macht (monarchie)
Apella = volksvergadering (directe democratie)
Ephoren = vijf opzichters, gekozen door de volksvergadering (indirecte democratie)
Sparta heeft geen tirannis gekend, zoals veel andere Griekse steden. De Heloten hebben wel eens
opstanden gevoerd, maar nooit met z’n allen waardoor ze altijd werden verslagen. Als alle Heloten in
opstand zouden zijn gekomen, zouden ze de Spartiaten verslagen hebben.
De Heloten waren boeren ze werkten op het land. De Perioken dreven handel en deden handwerken.
De Spartiaten waren volledig gericht op militaire training.
Cultuur (Spartiaten)
Vanaf hun zevende verjaardag werden jongetjes bij hun moeder weggehaald en verder opgevoed
door de staat. Ze werden getraind op:
- Kracht
- Uithoudingsvermogen
- Hardheid
Rond 16-18 werden Spartanen als volwassen beschouwd, ze gingen dan in een “eetgenootschap”. De
mannen in zo’n gemeenschap aten, sliepen en trainden met elkaar. Een Spartaan mocht geen
eetgenootschap kiezen, maar werd ergens ingedeeld.
De Spartanen droegen geen schoenen, want eelt op je voeten betekende controle over je lichaam.
Verder hadden ze slechts één mantel, dus dat was erg koud in de winter. Ook schoren ze hun hoofd
kaal, omdat dat makkelijker is onder een helm en voor de hygiëne. Wel was er enig gevoel voor
mode in Sparta.
Een bekend gerecht is “zwarte soep”, bestaande uit:
- Bloed
- Ogen van beesten
- Azijn
- Een heel klein beetje bouillon
Een Spartaan mocht absoluut geen pijn tonen. Soms kreeg een eetgenootschap een tijdje geen eten
van de staat zodat ze van anderen gingen stelen. Maar wanneer je gesnapt werd, werd je gemarteld.
Spartanen die niet zo dapper waren, werden “trillers” genoemd. Zij werden openlijk belachelijk
gemaakt door gedwongen vrouwenkleding te dragen of door een halve snor of baard te laten staan.
Spartaanse vrouwen hadden wel een beter leven in Sparta dan in Athene, omdat ze in Sparta gezien
werden als “moeders van de soldaten”. Veel Spartaansen konden lezen, schrijven en sporten, terwijl
dat in Athene allemaal niet mocht. Wat nog het meest bijzonder was: Spartaansen mochten bezit
hebben.
De Spartaanse vrouwen hadden ook hun eigen sportwedstrijden (onder religieuze vlag). De vrouwen
waren, net als mannen, naakt tijdens het sporten. Het enige verschil was dat mannen wel bij
vrouwenwedstrijden mochten kijken, maar niet andersom.
Athene
Politiek
De Heliaia = volksrechtbank
Het is dus een jury bestaande uit ingelote burgers. Dit systeem is doorgevoerd door Solon en
sommige landen hanteren het nog steeds.
Wat Solon niet aandurfde was de herverdeling van het land en dus de rijkdom, waardoor in 546 v.
Chr. een staatsgreep werd gepleegd door Peisistratos. Hij wilde de Atheners het gevoel geven dat ze
bij elkaar hoorden. Daarom verzon hij nieuwe festivals:
- Panathenaia = alles voor/met Athena
- Dionysia = voor Dionyssos, waarbij men dagenlang naar het theater ging
Na Peisistratos volgen zijn zonen Hipparchos en Hippias hem op. Zij hadden net als hun vader goede
bedoelingen. Maar Harmodios en Aristogeiton jaagden hen de stad uit en werden daarom de
“tirannendoders” genoemd. Een tiran was is die tijd een alleenheerser en had nog geen negatieve
betekenis zoals nu.
In 508 v. Chr. kwam Cleisthenes aan de macht. Hij hoorde bij de oude, adellijke, Atheense geslachten.
Cleisthenes was de grondlegger van de Atheense democratie. Hij deelde het volk op in 10 .
Iedere file bestond uit mensen uit alle regio’s: kustmensen, stadmensen en landmensen.
In de stad woonden rijken en handwerklieden, aan de kust handelaren en in het binnenland boeren.
Uit de file’s werden ieder jaar 50 mannen geloot die deelnamen in de boulé.
Verder was er nog de volksvergadering, de . Minimaal 40 keer per jaar kwamen alle
Atheense burgers daar bij elkaar. De mensen die niet genoeg geld hadden om naar de
volksvergadering te gaan, konden bij het gemeentehuis een dagloon halen. Mensen die niet naar de
volksvergadering waren gegaan, kregen een rode streep op zich, zodat iedereen kon zien wie er niet
geweest waren. Vrouwen mochten niet naar de volksvergadering.
Door dit systeem kreeg Athene een eenheidsgevoel, zoals Peisistratos had gewild.
Cleisthenes kwam ook met het schervengerecht: ostracisme. Wanneer de volksvergadering dacht dat
iemand te veel macht kreeg, werd deze voor 5, 10 of 20 jaar verbannen doordat men een scherf met
zijn naam erop inleverde. Bij minimaal 6000 stemmen werd je verbannen, maar zo’n verbanning
mocht niet meer dan één keer per jaar voorkomen. De verbannen mensen mochten wel hun
bezittingen in Athene houden, dus ze kwamen ook altijd weer terug.
Om een naam op een scherf te kunnen schrijven, moest je natuurlijk wel kunnen schrijven. Veel
Atheners konden dat inderdaad, maar er zijn ook schrijffouten gevonden.
De rest van Griekenland vond dit alles in Athene maar onzin; er werd met enig disrespect naar de
Atheense samenleving gekeken. Toch kwamen er nog meer steden die (tijdelijk) een democratie
werden toen Athene meer macht kreeg.
De beroemde 5e eeuw v. Chr. is voor Athene een bloeiperiode op alle vlakken:
- Democratie
- (Bouw)kunst - Parthenon
- Literatuur - tragediedichters
- Filosofie
- Wetenschap
Na deze “gouden eeuw” verliest Athene weer macht. Athene is daarom slechts één eeuw heel
machtig geweest.
Sociale statussen
- 35.000 mannen (burgers), herkenbaar aan een ring
- 15.000 metoiken/ = samenwonenden, een soort vrije slaven/gastarbeiders die
geen politieke macht hadden, maar wel dienstplicht hadden en belasting betaalden. Ook
mochten ze geen land bezitten.
- 20.000-30.000 slaven, zij konden zich voor heel veel geld vrijkopen naar de metoikenstatus.
- Staatsslaven, die het allerslechtste werk kregen, zoals werken in de mijnen.
Griekenland vs. Perzië
Perzische oorlog
In de 5e eeuw v. Chr. was Perzië de grote vijand van Griekenland. Perzië had een extreem absolute
monarchie, terwijl Griekenland bestond uit kleine stadstaten die onderling ook nog vochten.
De Perzische oorlog is vastgelegd door Herodotus, de vader van de geschiedschrijvers. Hij probeerde
de waarheid op te schrijven en was de eerste die geen mythologie meer schreef. Uit traditie
gebruikte hij nog wel goden.
Perzië werd steeds groter en naderde Jonië, de Turkse kust waar Griekse steden stonden. Eén van die
steden, Milete, werd in 499 v. Chr. ingenomen door de Perzen en riep Athene om hulp, wat leidde tot
de Jonische opstand.
In 490 v. Chr. begint Perzië Athene aan te vallen. De plek waar de Perzische vloot aankomt is
Marathon, 42.195 kilometer van Athene.
Darius I was de Perzische koning die het leger naar Marathon stuurde. Daar ontstond een gevecht
tussen de Perzen en Atheners, maar de Spartanen schoten niet te hulp wegens “religieuze
bezigheden”.
Toch won Athene, onder leiding van Milthiades. Het verhaal gaat dat een bode (Phidippides) van
Marathon naar Athene rende met de boodschap “Gegroet, wij hebben gewonnen,” waarna hij dood
neerviel. Hiermee was de bode de eerste marathonloper.
De Atheners waren geschrokken van de dreiging van de Perzen, dus gingen ze naar Delphi. Het
antwoord was dat ze met een “houten muur” zouden winnen, ofwel schepen. Toevallig werd in een
mijn bij Athene, de Laureion, zilver gevonden, waar geld van werd gemaakt. Dit trok non-Atheners
aan om schepen te maken.
Na Darius I was zijn zoon Xerxes de koning van de Perzen en Athene en Sparta wisten dat hij een
aanval voorbereidde, dus bundelden ze hun krachten. Xerxes wilde Griekenland zowel ter land als ter
zee aanvallen (480 v. Chr.), dus Sparta verdedigde het land, Athene de zee.
De Perzen kwamen aan in Thermopylae, waar slechts 300 Perzen (onder leider van koning Leonidas)
waren. De andere Perzen waren thuisgebleven, zodat de Heloten niet in opstand zouden komen. De
slag vond plaats in een gebied met bergen en iemand wees een weg aan de Perzen aan, waardoor ze
de Spartanen konden insluiten en verslaan. Nu hadden de Perzen een vrije weg naar Athene.
Athene wist dat de Perzen eraan kwamen, dus werd de hele bevolking, inclusief vee, naar het
eilandje Salamis geëvacueerd.
Wanneer de Perzen in het bijna verlaten Athene aankomen, maken ze alles kapot (zo ook de
Acropolis): het Perzenpuin. Later begraven de Atheners het Perzenpuin op en naast de Acropolis,
waar nu het Acropolismuseum staat.
Nu was ook de Perzische vloot aangekomen, bestaande uit enorme schepen. De Atheners hadden
kleine, maar zeer wendbare schepen. Er zonken daarom 20 Atheense schepen en 400 Perzische.
Xerxes vluchtte en in 479 v. Chr. worden de Perzen bij Plataeae verslagen. Met name Athene zorgde
voor deze Griekse overwinning, hoewel Sparta wel hielp. De Perzen kwamen nooit meer terug.
Delisch-Attische Zeebond
Na het vertrek van de Perzen blijven Athene en Sparta geen “vrienden”. Dit kwam mede door de
interne spanningen in Sparta.
Athene nodigt daarom andere stadstaten uit om een verbond tegen de Perzen te sluiten: de DelischAttische Zeebond. Attika was de provincie waar Athene lag, Delos wat het eiland waar de bondskas
zich bevond. Onder andere de Ionische kust en eilanden voor de kust werden lid van de bond, maar
ook andere stadstaten op het vaste land.
Lid zijn hield in:
- Soldaten leveren als dat nodig was
- Jaarlijks geld betalen
- Uittreden is niet mogelijk, Athene dwong met geweld om staten lid te laten blijven
Rond 450 v. Chr. heeft men door dat de Perzen geen dreiging meer vormen, maar de Zeebond wordt
niet opgeheven. Athene gebruikt het geld van de bondskas namelijk niet alleen voor het leger en de
vloot, maar voornamelijk voor “opleukingen” aan de stad. Zo wordt de Acropolis opnieuw ingericht.
Verder drukte Athene de democratie door in andere gebieden en werden op strategische plekken
legerposten gebouwd. Eigenlijk werd de Zeebond dus het Atheense Rijk, maar nooit officieel. Sparta
heeft dit wel door, dus ontstaan er spanningen tussen Athene en Sparta.
Athene was heel trots op de democratie en vond dat de eilanden het over moesten nemen, wat niet
altijd lukte. Toch wist Athene in veel gebieden interne invloed uit te oefenen en de Delisch-Attische
Zeebond werd een netwerk van legergebieden en koloniën.
Omdat Sparta en Athene weer vijanden werden en Sparta’s landleger veel sterker was (het Atheense
leger was erg gekrompen na de Perzische oorlog), werden er muren om Athene heen gebouwd. De
 (= grote muren) liepen van de Pnyx naar Piraeus en Phaleron. De eerste muur was 6
kilometer lang en minstens 10 meter hoog.
Een Atheense democraat, Perikles, vond twee muren niet genoeg: er moest een derde komen om
extra bescherming aan Piraeus te geven. De derde muur lag dus tussen de twee havensteden in.
De verdediging werd gericht op zee, want Sparta had een landleger, maar de muren hielden ze tegen.
Natuurlijk werden de muren gefinancierd uit de bondskas van de Zeebond, maar dat was geen
probleem omdat de muren bescherming gaven.
Ruzie in Griekenland
Peloponesische oorlog
Athene is de machtigste stadstaat in Griekenland, wanneer de Peloponesische oorlog uitbreekt, die
duurt van 431 tot 404 v. Chr. Thucidydes beschreef deze oorlog als de zwaarste Griekse oorlog ooit.
De eerdere oorlogen waren kleine plunderingen zonder grote veldslagen geweest. Maar de
Peloponesische oorlog was pas een échte oorlog te noemen.
Tijdens de Peloponesische oorlog is heel Griekenland in oorlog, omdat Sparta de Peloponesische
Bond opricht. Ook deze bond werd opgericht “als bescherming tegen de Perzen”, maar eigenlijk
zocht Sparta bondgenoten voor de huidige oorlog.
Het was dus de Delisch-Attische Zeebond tegen de Peloponesische Bond.
Perikles voorzag de oorlog en bereidde hem voor. De kas van de Zeebond bestond op dat moment uit
6.000 talenten, wat gelijkstaat aan ongeveer 7.200.000.000 euro. Hier waren de vloot, de muren en
het leger al van betaald en dit was slechts de bondskas: Athene had ook nog handelsinkomsten enz.
Perikles wilde geen grote veldslag, maar af en toe een paar kleine om de Spartanen naar Athene te
lokken, want dan zouden de Heloten in opstand kunnen komen.
Maar in 429 v. Chr. breekt in Athene de pest uit en omdat de mensen erg dicht op elkaar woonden,
stierf een derde van de bevolking, waaronder Perikles. In 421 v. Chr. komt daarom de vrede van
Nikias, want er is politieke onrust in Athene.
Perikles’ neefje Alkibiades maakte gebruik van de goede naam van zijn oom. Hij wilde Sicilië
overnemen en stuurde een goed deel van het leger erheen, terwijl de vrede al weer over was (415 v.
Chr.). Alkibiades wilde een groot Atheens imperium stichten en zijn eerste stap was een poging tot
het overnemen van Sicilië.
Alkibiades was ook wel een feestbeest. Op de avond voor hij uitvoer was hij dronken en maakte hij
met vrienden “hermen” kapot. Dat waren beelden van hoofden op zuilen die het kwaad zouden
verjagen. De hoofden en de geslachtsdelen werden van de hermen afgehakt. De politie zag dit en
Alkibiades moest zich verantwoorden.
Vervolgens was hij beledigd en liep weg uit Athene, naar Sparta. Daardoor waarschuwde Sparta
Sicilië en de Atheense vloot werd verwoest. Daarna vluchtte Alkibiades naar Perzië waar hij een
romance had met de vrouw van de koning. Uiteindelijk vluchtte hij toch weer terug naar Athene.
Athene was nu verzwakt en Sparta neemt Declea in, een belangrijk fort met veel mijnen en akkers.
Duizenden slaven lopen hierdoor weg uit Athene; er blijft nog maar weinig over van de Atheense
bevolking. Wel zijn de Perzen op de hoogte van de situatie in Griekenland. Ze geven Sparta geld voor
een vloot, want Perzië heeft een hekel aan Athene.
In 404 v. Chr. moet Athene zich overgeven en dit zijn de vredesvoorwaarden:
- De vloot wordt ontbonden
- De Delisch-Attische Zeebond wordt opgeheven
- De muren worden gesloopt
- Instelling van de “tirannie van 30” en afschaffing van de democratie
De tirannie van 30 was een oligarchie en dit betekende een donkere tijd voor Athene. Sparta
beïnvloedde deze 30 mannen, maar nam Athene niet volledig in, dan waren er niet genoeg soldaten
meer om de Heloten onder controle te houden.
Macedonië
Je zou verwachten dat Sparta heel Griekenland nu zou domineren, maar daar waren te weinig
Spartiaten voor. Athene herstelt ook en wordt weer een democratie, maar niet zo sterk als in de 5e
eeuw v. Chr. De vloot wordt ook nooit meer zo groot en de muur niet meer zo hoog. In de periode
404 tot 338 v. Chr. wisselt de macht in Griekenland.
Aanvankelijk zijn er drie grote machten in Athene: Sparta, Athene en Thebe. Thebe is altijd een
belangrijke stadstaat geweest, maar omdat de nieuwe stad Thibi erop is gebouwd, is het niet zo
bekend. Rond 350 v. Chr. komt er een vierde grote macht bij: Macedonië. De meeste Grieken keken
op die streek neer, omdat daar nog steeds koningen waren.
In 359 v. Chr. komt er een nieuwe koning in Macedonië aan de macht: Philippus II. Hij vernieuwt het
leger door er een geheel van te maken en nieuwe vechttechnieken toe te passen. Daarnaast krijgt hij
de goudmijnen in Tracië in zijn macht en hij probeert heel Griekenland te veroveren.
Het democratische Athene verzet zich natuurlijk. Demosthenes, een redenaar en ook wel een
“philippica” genoemd, waarschuwt tegen Philippus. Maar het lukt niet om Griekenland samen te
laten werken tegen de Macedoniër.
Philippus II wordt in 336 v. Chr. vermoord door zijn vrouw Olympia, de moeder van Alexander de
Grote. Alexander is pas 20 als hij koning wordt. Hij is charismatisch en ambitieus en probeert ook om
Griekenland (en het liefst nog meer) te overwinnen. Alexander de Grote is de eerste die dat
daadwerkelijk lukt.
Als smoes voor het aanvallen van Perzië gebruikt hij de Perzische oorlog. Alexander reist via
Constantinopel over de Bosporus. Hij legt daar boten achter elkaar zodat hij naar de overkant kan
lopen. Ook gaat hij naar Troje, waar hij het graf van Patroklos bezoekt (334 v. Chr.). De koning van de
Perzen, Darius III laat het uitlopen tot de slag bij Issus.
Olympische Spelen
Vier spelen
Ieder jaar werden de Spelen in een andere stad gehouden, die om de vier jaar weer aan de beurt
kwam. Deze Spelen waren toegankelijk voor alle vrije Griekse burgers.
-
Korintische Spelen = Isthmische Spelen voor Poseidon
Nemeïsche Spelen voor Zeus
Delphische Spelen = Phytische Spelen voor Apollo
Olympische Spelen voor Zeus
De Olympische Spelen vonden plaatst van 776 tot 393 v. Chr. De eerste uitslagenlijst die gevonden is,
komt uit 776 v. Chr. In 393 v. Chr. schafte Theodocius de Spelen af omdat ze gewijd waren aan Zeus
terwijl hijzelf christen was.
Bij iedere Spelen kreeg de winnaar een ander soort krans. Bij de Isthmische Spelen kreeg je een krans
van pijnboombladeren, bij de Phytische Spelen een laurierkrans, bij de Nemeïsche Spelen een
selderijkrans en bij de Olympische Spelen een olijfkrans.
Het verhaal gaat dat het orakel had voorspeld dat Opheltes nooit de grond zou mogen raken, want
dan zou hij sterven. Een slavin moest ervoor zorgen dat het niet zou gebeuren, maar toen er op een
dag een soldaat langskwam die haar de weg vroeg, legde ze het kind per ongeluk neer. Ze legde hem
in een selderijstuik waar een slang hem doodbeet. Hier komt de selderijkrans vandaan.
Bij de Olympische Spelen is het verhaal dat Oinomaos gedood zal worden door zijn schoonzoon.
Iedere man die zijn dochter Hippodameia wil trouwen, moet sneller op de Ismus zijn dan Oinomaos
die zijn paarden van oorlogsgod Ares had gekregen. Iedereen die verloor, werd gedood. Toch wilde
Pelops met Hippodameia trouwen en nam de opdracht aan. Hij liet de stalknecht de assen van
Oinomaos’ wagen vervangen door assen van was. Als beloning kreeg hij heel veel geld en de
huwelijksnacht met Hippodameia. Tijdens de wedstrijd ging Oinomaos zo snel, das de assen smolten
en hij komt om het leven. Pelops wint dus en hij trouwt met Hippodameia nadat hij de stalknecht
heeft vermoord. Daarna stelde Pelops de Olympische Spelen in.
Olympische Spelen
Oorspronkelijk was Olympia geen stad, maar een streek. De Olympische Spelen vond ook in de
Oudheid plaatst in juli/augustus. In maart en april werden sporters in heel Griekenland opgeroepen
om naar Olympia te komen. Er werd dan een soort vrede gesloten zodat de deelnemers veilig naar
Olympia konden komen ().
Het Olympische complex had ook een “olympisch dorp” en onder andere de volgende gebouwen:
- Tempel voor Zeus
- De “Altis” uit de 8e eeuw v. Chr. waar alles plaatsvond
- Tempel voor Hera
- Gedenk voor Pelops
- Atletiekbaan
Bij paardenraces konden ook vrouwen winnen, omdat de winnaar niet de racer, maar de eigenaar
van het paard was.
De atletiekbaan was 192,27 meter omdat Herakles zijn eigen voet (27 cm) mee gemeten zou hebben.
Naar de baan toe stonden bogen waar je onderdoor moest lopen en waar de sporters allerlei teksten
op hebben geschreven. Er waren 12 juryleden.
Er was ook een ode aan de winnaars, de 1e ode van Pindaros.
Een van de sporten was hardlopen met bepakking: hoplitodromos ( = soldaat).
Programma
Ochtend:
- Inschrijven
- Eedaflegging aan Zeus met stukjes varkensoor
- Loting
Middag:
- Wedstrijden van de sporters
- Wedstrijden van de herauten (trompetspelers)
Avond:
- Offers
- Redenaars
- Filosofen
Moderne Spelen
Sinds 1896 worden de Olympische Spelen weer eens in de vier jaar gehouden. Pierre de Coubertin is
de grondlegger van de moderne Spelen, met het motto “meedoen is belangrijker dan winnen”. Eerst
waren de Spelen alleen toegankelijk voor amateurs, nu mag iedereen meedoen die zich weet te
kwalificeren, dus eigenlijk alleen professionals.
De Olympische Winterspelen stammen niet uit de Oudheid, maar bestaan pas sinds 1924.