Wat is asbestkanker?

18
Tekst Gert-Jan van den Bemd
Impuls behandeling asbestkanker
Handen vrij
voor onderzoek
Dankzij een donatie
beschikt het
laboratorium van de
afdeling Longziekten van het
Erasmus MC binnenkort over
een belangrijk apparaat. De
productie van een vaccin tegen
asbestkanker wordt erdoor
geautomatiseerd.
“Het produceren van het vaccin duurt tien dagen”, vertelt
onderzoeksleider prof. dr. Joachim Aerts. “Die periode
wordt door het nieuwe apparaat niet verkort, maar we kunnen de procedure wel opschalen: nu worden alle stappen
in het kweekproces nog handmatig uitgevoerd. Dat is erg
arbeidsintensief, waardoor er slechts één vaccin per keer
gemaakt kan worden. Dankzij het nieuwe apparaat worden
de handelingen geautomatiseerd. Dat maakt handen vrij
voor onderzoek. Een belangrijke winst.”
Zeer welkom
Het geld voor het nieuwe apparaat is bijeengebracht door
vijf vastgoedondernemers. Tuncer Tuzgöl, oprichter van
Zuider Vastgoed, is de initiatiefnemer van de schenking. “Ik
heb in mijn directe omgeving ervaren wat het betekent als
de diagnose asbestkanker gesteld wordt. Als je dat eenmaal
hebt meegemaakt, kost het niet veel moeite om in actie te
komen.”
Tuzgöl legde contact met Aerts en vroeg hem of hij een
bijdrage kon leveren aan het onderzoek. Een apparaat voor
de productie van vaccins bleek zeer welkom.
“Ik ben meteen gaan rondbellen in mijn zakelijke netwerk. Samen met mijn relaties uit het vastgoed-netwerk in
Amsterdam, plus een buurtgenoot die aanhaakte, hebben
Monitor • juni 2016
19
we 135.000 euro bij elkaar gebracht. Elk jaar kijk ik naar
een aantal goede doelen. Zeker als je een goed jaar hebt
gedraaid, moet je ook je maatschappelijke verantwoordelijkheid nemen en dit soort initiatieven steunen”, aldus de
Amsterdamse ondernemer.
Cocktail
Op dit moment is nog geen genezing mogelijk, maar de artsen en onderzoekers van de afdeling Longziekten werken
hard aan een nieuwe behandelmethode. Aerts: “Een falend
afweersysteem speelt een cruciale rol in het ontstaan van
asbestkanker. Dat systeem beschermt ons tegen indringers,
zoals gevaarlijke bacteriën en virussen, maar ook tegen
ontspoorde cellen, zoals mesothelioom- en andere tumorcellen. Als het immuunsysteem goed functioneert, verloopt
het proces zo: T-cellen worden geactiveerd door dendritische cellen. Die cellen laten de T-cellen moleculen zien
waaraan zij kankercellen kunnen herkennen. De T- cellen
’onthouden’ dat molecuul en herkennen dat later op de
tumorcellen. Vervolgens vallen ze de tumorcellen aan. Bij
asbestkanker gaat er tijdens dat proces iets mis.”
De onderzoeksgroep van Aerts werkt aan een methode om
daar iets tegen te doen. Aerts: “In het laboratorium verzamelen we dendritische cellen uit het bloed van de patiënt.
Die worden vervolgens blootgesteld aan een cocktail van
eiwitten die we gemaakt hebben van diverse mesothelioomcellen. De dendritische cellen koppelen daardoor met
diverse eiwitmoleculen. Als we dit vaccin van dendritische
cellen daarna weer bij de patiënt injecteren, zien we dat de
T-cellen wél worden geactiveerd.”
Breder toepasbaar
Het is nog te vroeg om te concluderen of de levensduur van
de patiënten door de methode wordt verlengd. Ook is nog
niet duidelijk of de cocktail van eiwitten die aan de dendritische cellen wordt aangeboden wel de meest effectieve is.
Aerts: “Om die conclusies te kunnen trekken, starten we
binnenkort met een klinische studie waarbij we circa honderd patiënten over twee groepen verdelen. De ene groep
krijgt chemotherapie, de andere groep een combinatie van
chemotherapie en een vaccinatie met dendritische cellen die in het laboratorium zijn voorbewerkt. Dankzij het
nieuwe apparaat verloopt de productie van de vaccins voor
een groot deel automatisch; een belangrijk voordeel voor
het onderzoek.
De cocktail van tumoreiwitten waaraan de dendritische
cellen worden blootgesteld, is gepatenteerd en de verdere
ontwikkeling ervan is ondergebracht bij Amphera, een
spin-off bedrijf van het Erasmus MC. Dankzij dat bedrijf en
een Horizon 2020-subsidie kunnen we deze studie uitvoeren.”
Aerts heeft hoge verwachtingen van de nieuwe aanpak.
“We denken dat deze behandeling niet alleen toepasbaar
is bij asbestkanker en andere vormen van kanker van het
longvlies, maar ook bij alvleesklierkanker. Met prof. dr.
Casper van Eijck van het Erasmus MC gaan we die mogelijkheid verder onderzoeken. Ook dát wordt dankzij het
nieuwe apparaat mogelijk gemaakt.”
20
Wat is asbestkanker?
Asbestkanker is een vorm van
borstvlieskanker (mesothelioom). Het
ontstaat in het longvlies van mensen
die asbestdeeltjes hebben ingeademd.
De kanker kan vele tientallen jaren na
het inademen pas de kop opsteken.
De afweerreactie bij deze patiënten
werkt niet goed, waardoor de
tumorcellen kunnen gaan woekeren.
Monitor • juni 2016
Tekst Joyce de Bruijn
Zoektocht naar oorzaak wonderlijke genezing
Naald in hooiberg
Onderzoeker-in-opleiding Floris Dammeijer zoekt in muizentumorweefsel naar
manieren om asbestkanker gevoeliger te maken voor therapie. “Deze aanpak is
mogelijk ook toepasbaar bij alvleesklierkanker.”
Een vierkoppige delegatie van het Erasmus MC, onder wie
Dammeijer, bezocht onlangs het tweejaarlijkse congres van
de International Mesothelioma Interest Group (iMig). Dat
is een wereldwijde organisatie van artsen, onderzoekers en
patiëntenverenigingen die strijdt tegen asbestkanker. De vier
kregen veel positieve reacties op hun abstracts en lezingen,
maar ook op het feit dat in het Erasmus MC de preklinische
onderzoekers en immunologen zo innig samenwerken met
de longartsen. “Die samenwerking tussen lab en kliniek”, zegt
Floris Dammeijer (23), “is essentieel om de behandeling van
asbestkanker verder te helpen.”
Dammeijer presenteerde tijdens het congres zijn onderzoek
naar de verdere verfijning van dendritische celtherapie.
“Onderzoekers kunnen zich vastbijten in kennis over cellen, muismodellen en biologische pathways, maar de vraag
of het uiteindelijk allemaal relevant is voor de patiënt, moet
wel worden beantwoord. En dat doe je door onderzoek in de
kliniek.”
goed kapot krijgen. Dat komt doordat in het kwaadaardige
mesothelioomweefsel ook andere afweercellen zijn ingelijfd.
Deze cellen, macrofagen heten ze, voorkomen dat de immuunreactie werkt zoals die zou moeten werken. In verschillende soorten muizen hebben we nu gezien dat we die macrofagen met een bestaand stofje kunnen uitschakelen, waardoor
de DCT veel beter werkt. In muizen tenminste.”
Het stofje dat de macrofagen in het tumorweefsel uitschakelt,
is inmiddels al in studieverband getest voor verschillende
soorten kanker. Het is al ver in de ontwikkeling voor de behandeling van zeldzame gewrichtstumoren. Het lijkt een veilige
methode te zijn, met niet al te veel bijwerkingen. Maar meer
onderzoek is nodig, met een grotere groep patiënten, tempert
Dammeijer de verwachtingen. “Daarom is het ook zo goed dat
het Erasmus MC nu door het ministerie van Volksgezondheid,
Welzijn en Sport is erkend als Expertisecentrum Mesothelioom. Patiënten, ook uit andere Europese landen, worden
straks naar ons verwezen voor behandeling en onderzoek.”
Wonderlijke genezing
Dammeijer houdt zich bezig met de fine tuning van dendritische celtherapie (DCT), een veelbelovende vorm van immunotherapie. Eerdaags begint een grote studie waarin DCT
wordt vergeleken met chemotherapie bij circa 125 patiënten met
asbestkanker. Ondertussen zoekt
Dammeijer in muizentumorweefsel naar manieren om de tumorcellen gevoeliger te maken voor DCT.
Want ofschoon de verwachtingen
over DCT hoog gespannen zijn, is
nu al duidelijk dat de therapie lang
niet bij iedere patiënt met asbestkanker goed werkt. “Er is een heel
klein groepje patiënten bij wie we een wonderlijke genezing
zien. Bij die mensen zijn kilo’s tumorweefsel na verloop van
tijd verdwenen. Maar bij zeventig tot tachtig procent doet het
niets.”
Vingerafdruk
Blijft natuurlijk de vraag waarom dat handjevol wonderbaarlijk genezen patiënten zo goed reageerde op de therapie. Wat
hebben zij dat de andere patiënten niet hebben? Dammeijer:
“Het zou natuurlijk mooi zijn als
je in het bloed van die genezen
patiënten de verklaring vindt. Maar
zo werkt het helaas niet. Het is nu
nog zoeken naar een naald in een
hooiberg. Wat je wel kunt doen is
het bloed vergelijken en een aantal
theorieën poneren. En vervolgens
die theorieën in het lab onderzoeken en de resultaten terugkoppelen
naar de kliniek. We kijken bijvoorbeeld ook of we dendritische celtherapie kunnen gaan toepassen op alvleesklierkanker, net als mesothelioom een ziekte
met zeer slechte levensverwachting en weinig behandelingsmogelijkheden. Mesothelioom en alvleesklierkanker lijken
op elkaar, hebben als het ware dezelfde vingerafdruk. En wat
we op termijn natuurlijk hopen te ontdekken, is hoe we aan
de hand van het bloed van de patiënt kunnen voorspellen wat
voor hem de beste behandelingsmethode is. Ik zie DCT niet
zozeer als een therapie die andere behandelingen overbodig
maakt, maar als een aanvulling.”
‘We hopen ooit de beste
behandelingsmethode te
kunnen voorspellen’
Uitschakelen
De grote vraag is natuurlijk hoe dat komt. “We hebben onder
meer gemerkt dat de killer T-cellen die door de dendritische
celtherapie worden geactiveerd deze zin behoeft uitleg; wat
zijn killer T-cellen; wat is hun positieve effect?, de tumor niet
21