Samenwerking en machtsverhoudingen tussen formele en informele

Master Arbeid, Zorg en Participatie; Faculteit Sociale Wetenschappen; Universiteit Utrecht
Begeleider: Dr. R.J.T. van Rijsselt; Tweede lezer: Dr. M.J.M. Hoogenboom.
Juli 2016
Samenwerking en machtsverhoudingen
tussen formele en informele zorgverleners
Een kwalitatief onder zoek naar de invloed van verander ingen in samenwer king op
machtsverhoudingen tussen for mele en infor mele zor gver leners.
Birgit Vulkers
Samenvatting
In het domein van zorg en ondersteuning zullen door bezuinigingen, de participatiegedachte en
een groter beroep op de informele zorg, rollen van professionals, vrijwilligers en mantelzorgers
veranderen en zal de samenwerking tussen de verschillende actoren worden beïnvloed. In dit
kwalitatieve onderzoek is gekeken naar de invloed van veranderingen in samenwerking op
machtsverhoudingen tussen formele en informele zorgverleners. Hierbij ligt de focus op professionals vanuit sociale wijkteams. De betaalbaarheid van de zorg en beschikbare tijd van de
professionals, zijn belangrijke factoren die de verhoudingen tussen professional en informele
zorgverlener beïnvloeden. Dit heeft onder andere invloed op de afhankelijkheidsrelatie en op
hoe mantelzorgers en vrijwilligers samenwerking ervaren. Om machtsverhoudingen niet problematisch te laten zijn, is contact maken, erkenning, waardering, maar ook het loslaten en de
ander toelaten van belang voor professionals.
Sinds de nieuwe Wet maatschappelijke
1. Inleiding
ondersteuning (Wmo), die vanaf 1 januari
Hoe werk je als professional samen met in-
2015 is ingevoerd, is de gemeentelijke ver-
formele zorgverleners? En andersom? Deze
antwoordelijkheid uitgebreid. Dit betekent
vragen worden steeds belangrijker nu er een
dat de gemeenten verantwoordelijk zijn voor
groter beroep wordt gedaan op de informele
het ondersteunen en begeleiden van burgers
zorg en taken van formele en informele zorg-
op het gebied van zelfredzaamheid en partici-
verleners veranderen. Verschillende trends in
patie (Wetten Overheid, 2014). Het inzetten
de Nederlandse samenleving en in het sociale
van een sociaal wijkteam is een van de ma-
domein staan in verband met veranderingen
nieren waarop veel gemeenten invulling heb-
in de samenwerking tussen formele en infor-
ben gegeven aan de decentralisaties in het so-
mele zorgverleners.
ciale domein. In een sociaal wijkteam werken
Birgit Vulkers
| Samenwerking en machtsverhoudingen formele en informele zorgverleners
|
1
|
professionals vanuit meerdere disciplines sa-
murale zorg is hulp die buiten een zorginstel-
men. Door professionals met verschillende
ling wordt geboden door professionals. Een
expertises samen te laten werken in de wijk,
toename van extramurale zorg is onder an-
kan ondersteuning meer in samenhang en
dere te verklaren doordat kwetsbare burgers
dichterbij de burger worden aangeboden. Het
langer thuis blijven wonen. Naast dat er een
doel van een sociaal wijkteam is afhankelijk
toename is van extramurale zorg, doet de ge-
van de gemeente waarbinnen het team werkt.
meente een groter beroep op de eigen moge-
Bij de meeste teams is het doel, naast een
lijkheden van burgers en informele zorg
zorgcomponent, de bewoners te activeren, te
(Plaisier & De Klerk, 2015).
helpen participeren en te ondersteunen in het
Om een heldere probleemstelling te
functioneren in de maatschappij (Movisie,
schetsen, is het van belang om een onder-
2015). Het inzetten van een sociaal wijkteam
scheid te maken tussen formele en informele
is hiermee gerelateerd aan de participatiege-
zorg. Formele zorg kan gedefinieerd worden
dachte in een participatiesamenleving. Zo
als zorg en ondersteuning door professionals,
stellen Van de Wijdeven, De Graaf en Hen-
georganiseerd vanuit een organisatie of de
driks (2013) dat het afstemmen op de burger
(lokale) overheid (Froland, 1980). In dit on-
door professionals in de wijk moet gebeuren.
derzoek wordt gekeken naar de formele zorg-
Van de burger wordt actief burgerschap ge-
verlener, ofwel de professional binnen een
vraagd, waar professionals een stimulerende
sociaal wijkteam1. Onder informele zorg val-
rol in zouden moeten hebben (Van de Wijde-
len onder andere mantelzorgers en vrijwil-
ven et al. 2013). Deze sociale wijkteams wor-
ligers. Mantelzorg is zorg en ondersteuning
den door gemeenten in verschillende vormen
voor hulpbehoevende naasten, bijvoorbeeld
ingezet. Sommige teams nemen de toegang
in de vorm van hulp in het huishouden, per-
tot de zorg en ook de ondersteuning voor hun
soonlijke verzorging of emotionele begelei-
rekening, waar andere teams slechts een van
ding (Josten & De Boer, 2015). Vrijwilligers-
beide componenten aanpakken (Movisie,
werk is onbetaald en onverplicht en vrijwil-
2015).
ligers hebben vooraf geen persoonlijke relatie
Een andere trend is dat er meer extra-
met de cliënt, in tegenstelling tot mantelzor-
murale zorg en ondersteuning wordt inge-
gers (De Boer & De Klerk, 2013). Om kosten
schakeld (Plaisier & De Klerk, 2015). Extra-
van de samenleving in te dammen en om
meer verbinding tussen burgers te creëren,
1
Er is gekozen om zowel gebruik te maken van het
begrip ‘formele zorgverlener’ als van het begrip ‘professional’, om zo goed aan te sluiten op leden van het
Birgit Vulkers
sociale wijkteam die soms eerder hulpverlener dan
zorgverlener zijn.
| Samenwerking en machtsverhoudingen formele en informele zorgverleners | 2
|
probeert de overheid de burger te stimuleren
overgenomen. Ook de samenwerking tussen
tot het verlenen van dit soort hulp en onder-
de professional en de vrijwilliger verdient
steuning (Josten & De Boer, 2015).
aandacht. Om tot een goede samenwerking te
Al voor de invoering van de nieuwe
komen, is naast een goede taakverdeling, ook
Wmo 2015, werd vanuit de overheid een gro-
de waardering van de vrijwilliger belangrijk.
ter beroep gedaan op de informele zorg. De
(Movisie, 2013).
informele zorg wordt aangeduid als het fun-
De trend van participatie en actief bur-
dament van de zorg (VWS, 2012). Daarnaast
gerschap is van invloed op de samenwerking
hebben professionals de taak om samen te
van de formele en informele zorg, omdat de
werken met vrijwilligers en mantelzorgers en
burger of cliënt meer de regie in handen heeft
daarmee ook om informele zorg zo goed mo-
(Vilans, 2015). Hierdoor is de sturende rol,
gelijk te faciliteren (VWS, 2009). In de toe-
die voorheen bij organisaties en professionals
komstagenda ‘informele zorg en ondersteu-
lag, verschoven in de richting van de cliënt.
ning 2015’ (VWS, 2014) wordt met de actie-
Het doel is dat de cliënt en professional nu sa-
punten ingezet op een duurzaam en gelijk-
men organiseren, wat invloed kan hebben op
waardig samenspel, waarbij er een balans is
het samenspel van de professional en de in-
tussen informele en formele zorg.
formele zorg (Vilans, 2015). Dit perspectief
Movisie (2013) benadrukt het belang
speelt mee bij de uitvoering van dit onder-
van het samenspel van professionals met vrij-
zoek, waarbij de focus ligt op de samenwer-
willigers en mantelzorgers; een goed samen-
king tussen de formele en informele zorg.
spel komt de cliënt ten goede. Er ligt een gro-
Uit onderzoek blijkt dat macht een rol
tere druk op de zorg. Dit komt onder andere
speelt binnen samenwerking en taakverdeling
door een vergrijzende samenleving en bezui-
tussen formele en informele zorgverleners
nigingen in de zorg. Hierdoor wordt er meer
(Oudenampsen, Van Vliet, Winsemius en
een beroep gedaan op mantelzorgers en vrij-
Tenhaeff, 2006; Froland, 1980). Binnen de
willigers (Movisie, 2013). Daarnaast blijven
samenwerking komt een vraag naar voren
professionele hulpverleners actief. Dit vergt
tussen beroepskrachten en vrijwillige zorg-
een goede samenwerking, die nog niet altijd
verleners, op het gebied van de machtsver-
vanzelfsprekend en gelijkwaardig is. De pro-
houding: wie is de baas? Doordat de ene
fessional stelt bijvoorbeeld de vraag of de
groep soms de neiging heeft macht uit te oe-
mantelzorger over de juiste capaciteiten be-
fenen over de andere groep, heeft dit een ne-
schikt, terwijl bij de mantelzorger het idee
gatieve invloed op de samenwerking (Ou-
leeft dat de regie door de professional wordt
denampsen et al., 2006). Oudenampsen et al.
Birgit Vulkers
| Samenwerking en machtsverhoudingen formele en informele zorgverleners | 3
|
(2006) stellen dat erkenning, waardering en
het gezag ofwel de macht komt meer bij de
een goede taakverdeling van belang zijn om
vrijwilliger te liggen.
machtsverschillen tussen de professional en
De veranderingen in het domein van
de vrijwilligers niet van invloed te laten zijn
zorg en ondersteuning zullen leiden tot veran-
op de samenwerking.
deringen in de samenwerking, waarbij rollen
Uit de landelijke trends blijkt dat de
en taken opnieuw moeten worden afgestemd.
samenwerking van informele en formele zorg
Het verdelen van rollen vraagt ook om verde-
om nieuwe rollen en nieuwe taakverdelingen
ling van de macht, blijkt uit onderzoek. Be-
vraagt. Aan de ene kant vraagt het doen van
langrijk is dat er gelijkwaardigheid is om de
een groter beroep op de informele zorg om
samenwerking soepel te laten verlopen. Hoe-
een goed afgestemde samenwerkingsvorm
wel Oudenampsen et al. (2006) onderzoek
met de formele zorg, maar aan de andere kant
hebben gedaan naar samenwerking en
vraagt dit om een kanteling in de aanpak van
machtsverhoudingen, is in het licht van de
professionals. De professional richt zich meer
huidige veranderingen nog niet duidelijk hoe
op de ondersteuning van de vrijwilliger en
machtsverhoudingen in de samenwerking
minder op het overnemen van taken (Kam-
tussen formele en informele zorgverleners
pen, Verhoeven & Verplanke, 2013). Het op-
beïnvloed worden. Inzicht in de samenwer-
nieuw afstemmen van taken is van belang bij
king en machtsverhoudingen kan bijdragen
het tot stand komen van een soepele samen-
aan een goede samenwerking en zorg voor de
werking, zonder het machtsvraagstuk bepa-
hulpbehoevende
lend te laten zijn (Oudenampsen et al., 2006).
daarom de vraag welke gevolgen de verande-
Nu is deze taakverdeling volgens Van Bo-
ringen in de samenwerkingsrelatie hebben
chove, Tonkens en Verplanke (2014) juist
voor de machtsverhoudingen tussen formele
een bron van het veranderen van de machts-
en informele zorgverleners. Moet de profes-
relatie. Vrijwilligers die taken overnemen van
sional een stap terug doen en krijgt de infor-
de professionals moeten ook gezag toegewe-
mele zorg nu de macht?
burger.
Interessant
is
zen krijgen ter bevordering van het verantwoordelijkheidsgevoel. Dit gevoel draagt bij
2. Theoretische verkenning
aan het correct uitvoeren van taken. Het over-
In dit theoretisch kader is een wetenschappe-
hevelen van zorg- en ondersteuningstaken
lijk raamwerk geschetst, waardoor er op ver-
van professionals naar vrijwilligers, betekent
schillende niveaus inzicht wordt gegeven in
daarom een verandering in de machtsrelatie;
de samenwerking en machtsverhoudingen
tussen formele en informele zorgverleners.
Birgit Vulkers
| Samenwerking en machtsverhoudingen formele en informele zorgverleners | 4
|
Door achtereenvolgens inzicht te geven in sa-
maakt duidelijk hoe deze gedragen zouden
menwerking in het algemeen, samenwerking
moeten worden (Mattessich, Murray-Close &
tussen formele en informele zorg, en macht
Monsey, 2004). Door dit te bespreken kan
bij samenwerking, kan er uiteindelijk toege-
een goede rolverdeling ontstaan, wat een suc-
spitst worden op de invloed van de verande-
cesfactor is voor een goede samenwerking
rende samenwerking van formele en infor-
(Gray, 1989; Mattessich et al., 2004). Verder
mele zorg op de machtsverhoudingen. Bin-
is het belangrijk dat er sprake is van weder-
nen dit theoretisch kader staan de concepten
zijdse afhankelijkheid. Dit is nodig om tot op-
samenwerking en machtsverhoudingen tus-
lossingen te komen die geen van de partijen
sen formele en informele zorgverleners cen-
onafhankelijk van elkaar zouden kunnen be-
traal. De concepten worden eerst algemeen
reiken (Gray, 2004). Daarnaast is communi-
belicht, dan toegespitst op formele en infor-
catie noodzakelijk voor de cohesie en connec-
mele zorgverleners en tot slot worden ze ge-
tie
combineerd, waardoor ze als fundament die-
(McGuire, 2006; Mattessich et al., 2004).
nen van dit onderzoek.
Ook bij machtsverschillen binnen een samen-
tussen
de
samenwerkende
partijen
werkingsverband is communicatie een be2.1 Samenwerking in het algemeen
langrijke factor; het bespreken van machts-
In dit deel van het theoretisch kader wordt het
verschillen zal ervoor zorgen dat een geza-
concept samenwerking belicht. Door te kij-
menlijke visie niet wordt belemmerd (Mattes-
ken naar kernelementen van samenwerking,
sich et al., 2004). Tot slot zal een eventueel
wordt er een context geboden voor samen-
verlies van autonomie als minder erg worden
werking tussen formele en informele zorgver-
ervaren als een groot belang wordt gehecht
leners.
aan de samenwerking door de deelnemende
Er zijn verschillende aspecten van sa-
partijen (Mattessich et al., 2004). Deelname
menwerken die maken dat er een goede sa-
aan een samenwerkingsverband is volgens
menwerking tot stand kan komen. Om een sa-
Gray (1989) gebaseerd op het hebben van een
menwerking succesvol te laten zijn, is aller-
intrinsieke stimulans. Door intrinsieke moti-
eerst het maken van heldere afspraken be-
vatie zal iemand voor langere termijn deelne-
langrijk. Dit zorgt voor meer vertrouwen en
men aan een samenwerkingsverband.
het nemen van verantwoordelijkheden door
De besproken aspecten van samen-
de actoren (Gray, 1989). Ook het bespreken
werken zijn ook relevant voor de samenwer-
van rollen, rechten en verantwoordelijkheden
king tussen formele en informele zorgverle-
van partijen in een samenwerkingsverband
Birgit Vulkers
| Samenwerking en machtsverhoudingen formele en informele zorgverleners | 5
|
ners en zouden mee kunnen spelen in de ver-
zorgverleners. Er wordt geen moeite geno-
anderende samenwerking en machtsverhou-
men om connectie te maken, omdat de rele-
dingen.
vantie van de interactie door beide partijen
niet gezien wordt. Dit negeren van elkaars be-
2.2 Samenwerken tussen de formele en in-
staan komt voort uit onwetendheid en min-
formele zorg
achting. (Froland, 1980).
Binnen de samenwerking tussen formele en
Van Bochove, Tonkens en Verplanke
informele zorgverleners zijn verschillende
(2014) beschrijven drie patronen van samen-
vormen te onderscheiden. Al in 1980 be-
werken en benaderen deze, meer dan Froland
schreef Froland (1980) de verschillende vor-
(1980) dat doet, vanuit de verantwoordelijk-
men van interactie of verhoudingen tussen
heden van de actoren. Van Bochove et al.
formele en informele zorgverleners. Froland
(2014) richten zich op de samenwerking tus-
(1980) stelt dat ‘collegiaal partnerschap’ een
sen de professional en de vrijwilligers als on-
vorm van interactie is. Dit wordt ook wel een
derdeel van de informele zorg. De mantelzor-
proces van verwevenheid genoemd. Deze
ger wordt niet expliciet besproken, maar de
vorm van interactie is gericht op de samen-
patronen van samenwerken lijken ook voor
werking tussen formele en informele zorgver-
deze vorm van informele zorg grotendeels op
leners. Volgens Froland (1980) is deze vorm
te gaan. Samenwerkingspatronen die worden
complex omdat ze vaak in andere vormen van
beschreven zijn professionele, gedeelde en
interactie verandert, zoals competitieve inter-
vrijwillige verantwoordelijkheid (Van Bo-
actie of conflict interactie. Spanningen in sa-
chove et al., 2014). Bij professionele verant-
menwerkingsinteractie tussen professionals
woordelijkheid heeft de professional de kern-
en informele zorgverleners, komen voort uit
taken en worden aanvullende taken door vrij-
een verschil in waardensystemen, conflicte-
willigers uitgevoerd. Professionals hebben de
rende verwachtingen van rollen en manieren
verantwoordelijkheid over beslissingen en
van werken. ‘The mode of coexistence’ is vol-
nemen deze in onderling overleg. Bij ge-
gens Froland (1980) een andere vorm van in-
deelde verantwoordelijkheid zijn kerntaken
teractie tussen formele en informele zorgver-
verdeeld over professionals en vrijwilligers.
leners. Het is alleen eerder het gelijktijdig be-
Binnen dit patroon mogen vrijwilligers mee-
staan, zonder dat er daadwerkelijke interactie
beslissen wanneer een besluit wordt geno-
is. Froland (1980) stelt dat deze vorm het
men. Bij vrijwillige verantwoordelijkheid lig-
meest voorkomt tussen formele en informele
gen de kerntaken bij de vrijwilligers en worden ondersteunende taken door professionals
Birgit Vulkers
| Samenwerking en machtsverhoudingen formele en informele zorgverleners | 6
|
uitgevoerd. In dit patroon nemen de vrijwil-
een asymmetrische verhouding in taakafhan-
ligers de beslissingen.
kelijkheid; de ene actor heeft in de relatie
In dit onderzoek wordt gekeken in hoe-
meer macht en controle over bronnen die no-
verre veranderingen in de samenwerking tus-
dig zijn om taken uit te voeren. Dit kan bij-
sen formele en informele zorgverleners
voorbeeld komen door verschil in intelligen-
plaatsvinden. Dit wordt gekoppeld aan
tie of charisma. Het is van belang om de af-
machtsverhoudingen tussen deze actoren.
hankelijkheidsverhouding van een relatie te
Hier wordt verder op ingegaan in de volgende
kennen, omdat dit toepasbaar is op elke vorm
deelhoofdstukken.
van sociale relatie; ook de meer complexe
(Emerson, 1962). Dit zou betekenen dat de
2.3 Machtsverhoudingen bij samenwer-
samenwerkingsrelatie van de formele en in-
king in het algemeen
formele zorg door afhankelijkheid ook macht
Een samenwerking tussen twee partijen of ac-
kent. Door een veranderende samenwerking
toren is in de kern een sociale relatie. Een so-
van de informele en formele zorgverleners zal
ciale relatie kan volgens Emerson (1962) ge-
de afhankelijkheid anders worden vormgege-
zien worden als een wederzijdse afhankelijk-
ven. Op basis van deze theorie zullen dan ook
heidsrelatie. De afhankelijkheid van de ene
de machtsverhoudingen beïnvloed worden.
partij maakt dat er een machtsaspect in zit.
Zoals in bovenstaand deel is beschre-
Macht betekent in dit geval potentiële beïn-
ven, maakt de wederzijdse afhankelijkheid
vloeding, waarbij de machtsrelatie niet altijd
die vanzelfsprekend aanwezig is binnen een
observeerbaar hoeft te zijn. Het uitoefenen
samenwerkingsrelatie dat er sprake is van
van macht van de ene actor over de andere,
macht. Bremekamp, Kaats, Opheij en Ver-
staat in verband met controle houden over
meulen (2010) stellen dat de machtsverschil-
dingen die hij of zij waardeert. Dit betekent
len binnen een samenwerkingsrelatie bij kun-
dat macht alleen naar voren kan komen wan-
nen dragen aan de kwaliteit van de interactie
neer actor ‘A’ eisen stelt aan actor ‘B’ en als
wanneer de macht erkend en gewaardeerd
deze eisen tegenstrijdig zijn met de wensen
wordt. Een belangrijke regel bij het ervaren
van actor ‘B’. De meest onafhankelijke actor
van machtsverschillen in een samenwer-
kan macht uitoefenen op de afhankelijke ac-
kingsrelatie, is dat de meest machtige actor
tor; “power resides implicitly in the other’s
zich terughoudend opstelt. Dit kan uiteinde-
dependency” (Emerson, 1962 p.32). Doordat
lijk leiden tot meer gelijkheid tussen de acto-
macht volgens Emerson (1962) gelijk is aan
ren. Tegelijkertijd stellen Bremekamp et al.
de afhankelijkheid van de actoren, ontstaat
(2010) dat onzekerheid komt kijken bij het
Birgit Vulkers
| Samenwerking en machtsverhoudingen formele en informele zorgverleners | 7
|
aangaan van een duurzame samenwerkings-
typen kennis waarover formele en informele
relatie. Deze onzekerheid komt voort uit de
zorgverleners beschikken. De professional
twijfel over of het opgeven van een deel van
beschikt vaak over de technische en gespeci-
de autonomie van een actor uiteindelijk ook
aliseerde informatie en vaardigheden, terwijl
een meerwaarde zal hebben. Autonomie kan
een informele zorgverlener persoonlijke ken-
hier gezien worden als het hebben van een
nis heeft door ervaring, achtergrond en cul-
vrije wil en het zelf kunnen bepalen van de
tuur. Deze verschillen kunnen volgens Fro-
inhoud en het tempo van werken (Meijer en
land (1980) aanvullend zijn en tegelijkertijd
Ruël, 2005). Het terughoudend opstellen van
een bron van spanning en conflict vormen.
de machtigste actor binnen een samenwer-
Hieraan gerelateerd speelt status een grote
kingsrelatie is daarom afhankelijk van onze-
rol. Kennis van de professional wordt sneller
kerheid over het loslaten van autonomie.
gezien als superieure kennis. Hierdoor zal
Wanneer de machtigste actor onzeker is over
mogelijk eerder een relatie ontstaan op basis
mogelijke meerwaarde van het opgeven van
van het houden van toezicht en niet op basis
een deel van autonomie, zal deze actor zich
van samenwerking (Froland, 1980).
ook minder snel terughoudend opstellen noch
Wanneer taken en rollen veranderen en
streven naar gelijkheid binnen een samenwer-
daardoor
de
samenwerkingsrelatie
een
kingsrelatie.
nieuwe vorm krijgt, zal ook de machtsvraag
Wanneer veranderingen plaatsvinden
op basis van kennis een andere vorm kunnen
in de samenwerking tussen formele en infor-
krijgen. De verhouding tussen formele en in-
mele zorgverleners, zal er ook een verande-
formele zorgverleners verandert (Van Bo-
ring kunnen plaatsvinden in hoe de meest
chove, Verhoeven & Roggeveen, 2013). Van
machtige actor zich opstelt in de samenwer-
Bochove et al. (2013) stellen dat voor de
king en hoe deze tegenover eventueel verlies
Wmo 2007 sprake was van een professio-
van autonomie staat.
nalsregime waarbij de informele zorg, met
name de vrijwilligers, een aanvullende rol
2.4 Machtsverhoudingen binnen het sa-
had bij de zorg en ondersteuning. Een profes-
menwerkingsverband formele en infor-
sionalsregime kan vergeleken worden met
mele zorg
een van de eerder besproken patronen van in-
Froland (1980) stelt dat knelpunten bij sa-
teractie, namelijk het patroon professionele
menwerking tussen formele en informele
verantwoordelijkheid. Bij dit patroon voert
zorg te maken hebben met een machtsvraag.
de professional kerntaken uit. Van Bochove
Er is spanning aanwezig door verschillende
et al. (2013) stellen dat een verschuiving
Birgit Vulkers
| Samenwerking en machtsverhoudingen formele en informele zorgverleners | 8
|
gaande lijkt te zijn in de rollen. Er zou nu eer-
liggen’ (Tonkens, 2008). Newman (2001)
der gesproken kunnen worden van een vrij-
geeft aan dat twee modellen van ‘governance’
willigersregime, waarbij
een
gericht zijn op samenwerking; het ‘open sys-
deel van de taken overnemen van de profes-
tem model’ en het ‘self-governance model’.
sionals (Van Bochove et al., 2013). De pro-
Bij het eerste model staat interactie van acto-
fessionals zijn minder betrokken bij het uit-
ren centraal, waarbij de macht tussen deze ac-
voeren van de zorg voor de cliënt, maar krij-
toren verspreid is. Bij het tweede model gaat
gen verantwoordelijkheid met betrekking tot
het om het creëren van duurzaamheid door
het aansturen en begeleiden van vrijwilligers
wederzijdse afhankelijkheid. Er lijkt een ver-
(Van Bochove et al., 2013). De professional
schuiving plaats te vinden richting deze mo-
speelt bij de zorg van de cliënt nog steeds een
dellen; de burger heeft een cruciale rol bij het
centrale rol en heeft er soms zelfs meer taken
uitvoeren van welzijnswerk en in de samen-
bij gekregen rondom coördinatie van vrijwil-
werking met de professional. Er moet meer
ligers. Omdat de professional nog steeds
worden samengewerkt met de burger, door
eindverantwoordelijk is, lijkt het bij het vrij-
zowel de overheid als professionals (Goting,
willigersregime lastiger een vergelijking te
2012). Newman (2004) spreekt van nieuwe
maken met de vrijwillige verantwoordelijk-
vormen van partnerschap waarbij traditionele
heid als patroon van interactie.
hiërarchische machtsverhoudingen worden
vrijwilligers
Het spreken van een vrijwilligersre-
verdrongen. In dit onderzoek wordt nagegaan
gime is gerelateerd aan de verschuiving van
hoe rollen en taken van formele en informele
‘governance’, wat betekent dat er minder ge-
zorgverleners veranderen. Tevens wordt on-
stuurd wordt van bovenaf en eerder samenge-
derzocht of er een verschuiving is van een
werkt wordt tussen overheid, professionals en
professionalsregime naar een vrijwilligersre-
burgers (Newman, 2001). Hierdoor is meer
gime met vrijwillige verantwoordelijkheid
macht bij de burger komen te liggen. Inzicht
waarbij er meer macht bij de burger ligt.
in samenwerking tussen de professional en de
Nu lijkt er niet alleen meer macht naar
informele zorgverlener wordt vergroot door
de burger te gaan, ook macht vanuit de pro-
ook te kijken naar deze verschuiving van
fessional verandert. Van Houten (2006) stelt
macht naar ‘governance’. De burger is ten-
dat er verschillende benaderingen van profes-
slotte uiteindelijk mantelzorger of vrijwilli-
sionalisering zijn, waaronder de attributiethe-
ger. Dit is in lijn met de landelijke trends
orie van Freidson (1970) en de machtsbena-
rondom participatie en actief burgerschap,
dering van Illich (1977). Freidson (1970) gaat
waardoor de ‘bal bij de burger is komen te
Birgit Vulkers
| Samenwerking en machtsverhoudingen formele en informele zorgverleners | 9
|
met zijn werk The Third Logic in op de ken-
als een machtsstrategie (Van Houten, 2006).
merken van professionalisering. Professiona-
Door het claimen van een eigen jargon, het
lisme kenmerkt zich doordat het professio-
ontwikkelen van een eigen methodiek, het af-
neel handelen praktisch en theoretisch gefun-
hankelijk maken van cliënten en het afdwin-
deerd is, de professional hooggeschoold is, er
gen van maatschappelijke erkenning is het
een beroepsvereniging bestaat, het beroep een
mogelijk om macht uit te oefenen over de
wettelijke bescherming kent, het beroep
burger (Van Houten, 2006). Deze machtsstra-
maatschappelijk erkend wordt (met als resul-
tegie kan een andere betekenis krijgen nu
taat dat de professional autoriteit kent) en dat
meer macht bij de informele zorg zou kunnen
de professional een gevoel van verbonden-
komen te liggen en de professional minder
heid heeft met de andere professionals
autonomie en autoriteit heeft.
(Freidson, 1970).
Als de samenwerking tussen formele en
Illich (1977) is kritisch op het professi-
informele zorgverleners verandert, zal ook de
onalisme en stelt dat professionals vooral
machtsstrategie vanuit de professional een
macht willen uitoefenen. Door de samenle-
andere werking krijgen. In dit onderzoek zal
ving afhankelijk te maken van hun kennis en
worden gekeken of de eventuele machtsstra-
kunde verkrijgen ze autoriteit, omdat alleen
tegie meespeelt in veranderingen in samen-
professionals echt zouden kunnen bepalen
werking en machtsverhoudingen tussen for-
wat het probleem is. De burger wordt hier-
mele en informele zorgverleners.
door een cliënt die afhankelijk is en door een
expert moet worden geholpen. De professio-
2.5 Conclusie theoretisch kader
nal baseert zijn autoriteit op verschillende il-
De elementen van een goede samenwerking
lusies die maken dat professionals onmisbaar
in het algemeen en de verschillende vormen
zijn en de burger totaal van hen afhankelijk
van interactie en patronen van formele en in-
is. Illich (1977) stelt dat de burger vooral wel
formele zorgverleners, vormen de basis van
moet worden aangesproken op zelfredzaam-
het theoretisch kader. Deze theorieën maken
heid en niet overgeleverd hoeft te zijn aan
inzichtelijk wat speelt bij samenwerking en
professionals. Illich (1977) is daarmee ook
wat de relatievormen van formele en infor-
voorstander van het ‘ontscholen’ van de sa-
mele zorg zijn. De afhankelijkheidstheorieën
menleving waarbij de gewone burger macht
tussen twee actoren bij samenwerking hebben
herovert van professionals.
een aanzet gegeven voor het bespreken van
De theorie van Illich kan in termen van
de machtsverhoudingen bij een veranderende
Freidson over professionals gezien worden
Birgit Vulkers
| Samenwerking en machtsverhoudingen formele en informele zorgverleners | 10
|
samenwerking. Een verschuiving naar een re-
- Wat zijn manieren voor het omgaan
gime waar de informele zorg meer macht
met veranderingen in de samenwerking tus-
krijgt en waar de professional ondersteunend
sen formele en informele zorgverleners, met
is, maar waar ook de autonomie van de pro-
betrekking tot machtsverhoudingen?
fessional verandert, zal de machtsverhoudingen kunnen beïnvloeden.
4. Onderzoeksmethode
In dit onderzoek is eerst een theoretisch kader
3. Vraagstelling
geschetst. Deze literatuur dient als basis voor
3.1. Hoofdvraag
dit onderzoek, om uiteindelijk antwoord te
Uit het theoretisch kader is de volgende
kunnen geven op de onderzoeksvraag. In dit
hoofdvraag van dit onderzoek geformuleerd:
hoofdstuk wordt ingegaan op de methode van
dit onderzoek.
Op welke manier hebben veranderingen in de
samenwerking invloed op machtsverhoudin-
4.1. Onderzoeksdesign
gen tussen formele en informele zorgverle-
Dit onderzoek is kwalitatief van aard, omdat
ners, bij het ondersteunen van de hulpbehoe-
er gezocht wordt naar de ervaringen, menin-
vende burger?
gen en opvattingen van formele en informele
zorgverleners. De data zijn door middel van
3.2. Deelvragen
semigestructureerde diepte-interviews ver-
De volgende deelvragen dienen antwoord te
kregen. Doordat een sociale actor de wereld
kunnen geven op de leidende onderzoeks-
op een eigen manier interpreteert en betekenis
vraag:
geeft, wordt in dit onderzoek geprobeerd de
- Hoe ervaren formele en informele
sociale wereld van de ander te begrijpen. Dit
zorgverleners veranderingen in de samen-
maakt dat er een interpretivistische benade-
werking, met betrekking tot taak- en rolver-
ring wordt aangehouden (Byman, 2012).
deling, en verantwoordelijkheden?
Deze epistemologische positie wordt aange-
- Hoe ervaren formele en informele
nomen om de subjectieve betekenis van de
zorgverleners machtsverhoudingen binnen de
samenwerking en machtsverhoudingen van
samenwerking?
formele en informele zorgverleners te begrijpen (Bryman, 2012). Door het afnemen van
interviews wordt het verhaal en de ervaring
van respondenten achterhaald (Boeije, 2010).
Birgit Vulkers
| Samenwerking en machtsverhoudingen formele en informele zorgverleners | 11
|
De beleving van de samenwerking en machts-
van het CBS dat bijna de helft (49%) van alle
verhoudingen kan door middel van inter-
Nederlanders minimaal een keer per jaar vrij-
views goed worden belicht, waardoor er ant-
willigerswerk verricht (Arends & Flöthe,
woord kan worden gegeven op de onder-
2015). Het gemiddelde aantal uren voor vrij-
zoeksvraag. De interviews waren semige-
willigerswerk ligt op vier uur per week per
structureerd en zijn aan de hand van een to-
vrijwilliger (Arends & Flöthe, 2015). Aan dit
piclijst (zie bijlage 1), die gebaseerd is op de
onderzoek namen dan ook alleen vrijwilligers
beschreven theorie van dit onderzoek, gehou-
deel die minimaal vier uur per week besteden
den. Doordat de interviews semigestructu-
aan vrijwilligerswerk voor kwetsbare burgers
reerd waren, is de mogelijkheid voor eigen in-
en samenwerken met een professional. Als
breng van de respondenten groot.
vertegenwoordigers van de informele zorgverleners zijn naast vrijwilligers, mantelzor-
4.2. Onderzoekspopulatie
gers geïnterviewd. In Nederland waren er in
De interviews zijn afgenomen met zowel pro-
2012 1,5 miljoen mantelzorgers. Twintig pro-
fessionals, als mantelzorgers en vrijwilligers.
cent van de Nederlandse volwassenen geeft
Er zijn in totaal 21 interviews afgenomen,
langer dan drie maanden of meer dan acht uur
waarvan 11 met professionals en 10 met in-
per week mantelzorg en ondersteuning aan
formele zorgverleners. Op twee na werken
een naaste (De Boer & De Klerk, 2013). De
alle formele zorgverleners in een sociaal
mantelzorgers die zijn geïnterviewd in dit on-
wijkteam. Professionals die meer samenwer-
derzoek zijn achttien jaar of ouder en verle-
ken met vrijwilligers werken vanuit hun moe-
nen ofwel meer dan acht uur per week man-
derorganisatie vaker als opbouwwerkers of
telzorg of langer dan drie maanden.
zijn sociale makelaars. Professionals die meer
Het is van belang dat er samenwer-
samenwerken met mantelzorgers zijn vanuit
king plaatsvindt tussen de mantelzorgers en
hun moederorganisatie vaker wijkverpleeg-
formele zorgverleners. De respondenten zijn
kundigen. De groep informele zorgverleners
geworven door contact op te nemen met ver-
bestond voor de ene helft uit mantelzorgers
schillende sociale wijkteams, vrijwilligersor-
en voor de andere helft uit vrijwilligers.
ganisaties, mantelzorgorganisaties en eigen
Eind 2015 werkten 87% van de ge-
netwerk. Binnen dit contact werd gevraagd
meenten met sociale (wijk)teams (Movisie,
naar de zorgverleners die het meest samen-
2016). De professionals uit deze sociale wijk-
werken met informele zorgverleners en an-
teams vormen een deel van de doelgroep. Wat
dersom. De professionals die zijn geselec-
betreft de vrijwilligers komt uit onderzoek
Birgit Vulkers
| Samenwerking en machtsverhoudingen formele en informele zorgverleners | 12
|
teerd door de teams en die hebben deelgeno-
de formele en informele zorg was ingegaan,
men aan dit onderzoek, zijn degenen van de
werd ingegaan op de machtsverhoudingen
benaderde sociale wijkteams die het meest sa-
binnen deze samenwerking. De ‘machtsver-
menwerken met informele zorgverleners. De
houdingen formele informele zorg’ is het
geselecteerde informele zorgverleners vol-
tweede grote concept dat leidend is voor dit
doen aan de criteria van de hoeveelheid vrij-
onderzoek. Dit concept is onderverdeeld in de
willigerswerk of mantelzorg. Ook bij infor-
volgende deelconcepten die voortkomen uit
mele zorgverleners is bij selectie rekening ge-
het theoretisch kader; mate van afhankelijk-
houden met de mate waarin er samengewerkt
heid, status, macht informele zorg, macht for-
wordt met professionals.
mele zorg en machtsverschillen. Ook deze
deelconcepten zijn geoperationaliseerd en
4.3. Operationalisering
zijn door middel van indicatoren onderzocht,
De interviews zijn begonnen met een kennis-
zie topiclijst (Bijlage 1).
making en een uitleg van het onderzoek. Bij
De twee hoofdconcepten zijn in het
professionals is daarna eerst kort ingegaan op
interview gecombineerd om uiteindelijk ant-
welke werkwijze zij hanteren, om zo inzicht
woord te kunnen geven op de vraag wat de
te verkrijgen in hun aanpak. Bij de informele
invloed is van de veranderende samenwer-
zorgverleners is na de kennismaking eerst
king op machtsverhoudingen tussen formele
kort ingegaan op aan wie ze zorg en onder-
en informele zorgverleners.
steuning verlenen en hoe vaak en wanneer dit
gebeurt.
4.4. Data-Analyse
Het interview is opgebouwd aan de
De resultaten zijn beschreven aan de hand
hand van de concepten die verkend zijn in het
van een thematische analyse op basis van de
theoretisch kader. Allereerst is ingegaan op
getranscribeerde interviews. Bij een themati-
het hoofdconcept ‘samenwerken formele en
sche analyse werd in de getranscribeerde in-
informele zorg’. Dit concept is onderverdeeld
terviews gekeken welke hoofd- en deelcon-
in verschillende deelconcepten; interactie,
cepten naar voren komen, die beschreven zijn
rolverdeling, verantwoordelijkheden, intrin-
in de theoretische verkenning. Er is met de
sieke motivatie, communicatie en wederzijdse
hand gecodeerd om zo nauwkeurig te kunnen
afhankelijkheid. Deze deelconcepten zijn ge-
kijken welke thema’s per interview naar vo-
operationaliseerd en onderzocht aan de hand
ren kwamen. De thema’s uit de interviews
van verschillende indicatoren, zie topiclijst
kwamen overeen met de uit de theorie opge-
(Bijlage 1). Nadat op de samenwerking van
maakte topiclijst. Ook nieuwe thema’s die uit
Birgit Vulkers
| Samenwerking en machtsverhoudingen formele en informele zorgverleners | 13
|
de interviews zijn gekomen, zijn gecodeerd
en vormen een toevoeging voor de bestaande
4.6. Conclusie methode
theoretische kennis 2.
Door middel van semigestructureerde interviews is data verworven van 21 responden-
4.5. Betrouwbaarheid en Validiteit
ten. Na het coderen van de getranscribeerde
Voor de kwaliteit van dit onderzoek is het van
interviews zijn deze thematisch geanalyseerd.
belang dat de betrouwbaarheid en validiteit
De resultaten van de geanalyseerde inter-
gewaarborgd zijn (Boeije, 2010). Om in te
views worden in het resultaten hoofdstuk ge-
kunnen staan voor betrouwbaarheid, zijn de
presenteerd en in de conclusie is vervolgens,
interviews volledig en juist getranscribeerd.
op basis van de resultaten, antwoord gegeven
De verkregen data zijn geanonimiseerd be-
op de hoofdvraag.
schikbaar voor derden, om de ondersteuning
van de bevindingen controleerbaar te maken.
Hierdoor kan zicht worden verkregen op de
5. Resultaten
onderzoeksgegevens. De interne validiteit
Deze paragraaf betreft een analyse van resul-
van dit onderzoek is gewaarborgd door zo-
taten op basis van de empirische vraag-
veel mogelijk door te vragen in de interviews.
stelling. In dit hoofdstuk wordt allereerst de
Op deze wijze is geprobeerd om achter de
resultaten beschreven met betrekking tot de
waarheid te komen en na te gaan of de res-
veranderende
pondent volledig is in zijn antwoorden. Hier-
worden resultaten van de ervaringen met
door kan in de resultaten een juiste weergave
machtsverhoudingen weergegeven. Tot slot
van de werkelijkheid worden geschetst. De
wordt bij het laatste deelresultaat ingegaan op
externe validiteit gaat over het eventueel kun-
de omgang met veranderingen in de samen-
nen generaliseren van de onderzoeksbevin-
werking en machtsverhoudingen.
samenwerking.
Vervolgens
dingen. Van belang is daarom het helder en
duidelijk beschrijven van de context waarin
5.1. Veranderende samenwerking
het onderzoek plaatsvindt (Boeije, 2010).
Dit hoofdstuk beschrijft de resultaten van de
Wanneer de context bekend is zouden de re-
eerste deelvraag en gaat daarmee in op erva-
sultaten inzicht kunnen geven in andere ge-
ringen met de veranderende samenwerking
lijksoortige problemen met dezelfde soort
van formele en informele zorgverleners, met
context.
Door het snel verkregen overzicht van de thema’s en
codes voor het maken van een gestructureerde analyse is een eventuele codeboom achterwege gelaten.
2
Birgit Vulkers
| Samenwerking en machtsverhoudingen formele en informele zorgverleners | 14
|
betrekking tot taak- en rolverdeling en verant-
heb die hele verandering meegemaakt.” –
woordelijkheden.
Professional 9
Er wordt een steeds groter beroep ge-
Soms is de samenwerking tussen vrijwilligers
daan op de informele zorgverleners. Dit ge-
en professionals nog ver te zoeken. Een vrij-
ven vrijwel alle professionals aan. Er komen
williger geeft aan dat taken niet over de schut-
meer taken bij de informele zorgverleners te
ting gegooid moeten worden naar vrijwil-
liggen dan eerder het geval was. Taken wor-
ligers, maar dat er eerst contact moet worden
den in de samenwerking met mantelzorgers
gelegd. Vanuit een relatie kan er dan samen-
nu door de professionals eerder bij de familie
gewerkt worden.
neergelegd. Dit is een ontwikkeling die nog
gaande is.
De verantwoordelijkheden veranderen ook binnen de samenwerking. Volgens de
“Je gaat er verder naar toe dat je de
meeste professionals en vrijwilligers worden
informele zorg ook echt betrekt in de uitvoe-
er veel verantwoordelijkheden overgedragen
ring van de zorg.” – Professional 6
naar vrijwilligers. Een van de vrijwilligers zei
Mantelzorgers bevestigen dat er een groter
hierover:
beroep op hen wordt gedaan en dat ze daar-
“Op het begin moest ik de sleutel vra-
door en grotere rol krijgen. Er wordt eerst ge-
gen, toen kreeg ik de sleutel niet van het kof-
keken wat zij kunnen doen en daarna pas wat
fiezetapparaat. Nu heb ik de sleutel van de
de professionals kunnen doen. Vrijwilligers
voordeur, van de kast...” – Vrijwilliger 2
nemen en krijgen vaak een zeer grote rol in
Ondanks dat er meer verantwoordelijkheden
de ondersteuning van kwetsbare burgers. Dit
worden overgedragen aan en gedeeld met
wordt zowel aangegeven door professionals
vrijwilligers, blijft de eindverantwoordelijk-
als door vrijwilligers. In sommige gevallen
heid bij de professionals.
uit dit zich in het hebben van een functie bin-
“Maar de eindverantwoordelijke of het
nen het sociale wijkteam, het werken in een
coördineren dat moet echt een professional
Wmo-loket in de wijk of dat er haast geen
zijn”- Professional 5
functies meer worden vervuld door formele
Belangrijk bij het overdragen van verant-
zorgverleners bij het uitvoeren van taken.
woordelijkheden is het besteden van tijd aan
“Ik heb als coördinator drie vrijwil-
vrijwilligers, om hen de training en kennis te
ligers die eigenlijk als beheerder fungeren…
geven om die verantwoordelijkheid te kunnen
Toen ik hier (wijkcentrum) begon, toen was
dragen. Er zijn ook verschillende vrijwilligers
er gewoon een beheerder voor 36 uur. (…) Ik
die aangeven dat de verantwoordelijkheden
vaak nog bij professionals liggen. In het licht
Birgit Vulkers
| Samenwerking en machtsverhoudingen formele en informele zorgverleners | 15
|
van de grote rol die is toegeschreven aan de
“We gaan helemaal naar ‘zorgen dat’
vrijwilliger kan dit volgens hen een knelpunt
in plaats van ‘zorgen voor’. En ‘zorgen dat’
zijn. Bij het overhevelen van taken, horen
doe je als professional door alleen maar on-
verantwoordelijkheden en bevoegdheden om
dersteunend en adviserend te zijn.” –Profes-
deze taken goed uit te kunnen voeren. Daar-
sional 2
naast is het belangrijk dat je als vrijwilliger
De reden van de verschuiving van rol-
niet over de grenzen van je verantwoordelijk-
len en verantwoordelijkheden is in de meeste
heden heen gaat.
gevallen toegeschreven aan een kwestie van
“Maar je ziet wel, vooral binnen de
tijd van de formele zorgverlener of aan de be-
zorg, vrijwilligers voelen zich vaak heel ver-
taalbaarheid in de zorg. Het feit dat de profes-
antwoordelijk. En ik denk dat dat een heel
sional geen tijd heeft om bij uitvoerende ta-
lastig gebied is, er is wel degelijk verschui-
ken van de vrijwilligers aanwezig te zijn,
ving, maar het is ook heel lastig om het ge-
maakt dat ook de verantwoordelijkheden
bied te bewaken. Want hoe ver ga je, tot hoe
overgeheveld worden. De vrijwilligers beves-
ver mag een vrijwilliger verantwoordelijkhe-
tigen dat de verschuiving van rollen vooral
den dragen. Je mag soms gewoon bepaalde
komt doordat de professional geen tijd heeft
handelingen niet doen.” – Vrijwilliger 3
en dat de zorg niet meer betaalbaar is zonder
In de samenwerking met mantelzorgers is de
vrijwilligers. Ze geven ook aan dat dit frus-
verdeling van verantwoordelijkheden en be-
tratie met zich meebrengt.
slissingen anders. De formele zorgverlener
“Mensen willen geen verlengstuk zijn
voelt zich wel verantwoordelijk voor de zorg-
voor de overheid, geen verlengstuk zijn voor
taken, maar de eindverantwoordelijkheid en
een zorgorganisatie en ook niet opdraaien
de beslissingen liggen bij de cliënt en bij
voor bezuinigingen.” – Vrijwilliger 1
mensen die om hem heen staan. De mantel-
Het belang van de professional om sa-
zorgers geven ook aan dat zij de verantwoor-
men te werken en de afhankelijkheidsrelatie
delijkheid hebben en beslissingen nemen.
wordt ook bepaald door de betaalbaarheid
Naast dat de rol van de informele
van de zorg. Professionals vinden het van
zorgverlener verandert, verandert de rol van
groot belang samen te werken met de infor-
de professional; binnen de samenwerking
mele zorg omdat de zorg dan uitvoerbaar en
wordt door de professionals meer gecoördi-
betaalbaar is. Dit wordt daarmee gekoppeld
neerd en gefaciliteerd, waarbij meer uitvoe-
aan de afhankelijke positie van de professio-
rende taken naar de informele zorgverleners
nals. Alle professionals en mantelzorgers ge-
gaan.
ven aan dat professionals afhankelijk zijn van
Birgit Vulkers
| Samenwerking en machtsverhoudingen formele en informele zorgverleners | 16
|
de informele zorgverleners om de zorg te
de dingen loslaten. Dat is ook echt een proces
kunnen blijven geven. Volgens de mantelzor-
voor mezelf. Je voelt ook echt van wat bete-
gers komt deze afhankelijkheid eerder door
kent dat dan voor mij? En voor mijn werk?
de informatie waarover zijzelf beschikken, de
Betekent dat dan dat ik voor niets een oplei-
continuïteit in de zorg die zij kunnen bieden
ding doe? Want je kan ook als vrijwilliger al
en omdat zij niet vervangbaar zijn, dan door
die dingen doen. Betekent dat dan dat dade-
de betaalbaarheid. Andersom heeft de afhan-
lijk al onze banen verdwijnen? Maar juist het
kelijkheid vanuit mantelzorgers naar profes-
besef op een gegeven moment dat juist die sa-
sionals te maken met geld. De formele zorg-
menwerking maakt dat je straks als beroeps-
verleners bepalen hoeveel zorg er wordt geïn-
kracht heel erg kan bezighouden met de din-
diceerd en dat maakt mantelzorgers afhanke-
gen die juist overblijven voor jou om te
lijk. Bij de vrijwilligers zijn de ervaringen
doen.” – Professional 1
verschillend. De een geeft aan dat de profes-
Loslaten is volgens een van de vrijwilligers
sionals wel afhankelijk zijn van de vrijwil-
ook belangrijk om tot meer samenwerking te
ligers en de ander niet.
Het belang van
komen. Maar ook verschillende mantelzor-
samenwerken wordt door de informele zorg
gers geven aan dat ze moeten loslaten, waar-
toegeschreven aan goede zorg en ondersteu-
mee ze doelen op het toelaten van een profes-
ning van de cliënt. Bij mantelzorgers is de sa-
sional in de zorg en ondersteuning voor hun
menwerking ook van belang om overbelas-
naaste.
ting van de mantelzorger tegen te gaan.
“Het belast de mantelzorger gewoon
5.2. Deelconclusie
heel erg als de samenwerking niet goed is.”
Veel van de taken die eerder bij de professio-
Mantelzorger 2
nals lagen, worden bij de informele zorgver-
Om een samenwerking tot stand te laten
leners neergelegd. Ook de rollen en verant-
komen is ‘loslaten’ belangrijk. Verschillende
woordelijkheden veranderen hiermee richting
professionals geven aan dat zij door de grote
de informele zorg, waarbij de betaalbaarheid
rol van de informele zorg meer ruimte moeten
en uitvoerbaarheid voor de professionals het
geven, meer afstand moeten doen en daarmee
belang zijn om samen te werken. Mantelzor-
moeten loslaten. Er wordt ook aangegeven
gers en vrijwilligers schrijven dit eerder toe
dat het daardoor soms zoeken is naar nieuwe
aan betere zorg voor de cliënt. De betaalbaar-
rollen.
heid en uitvoerbaarheid van de zorg bepalen
“Je moet heel erg ruimte geven, je moet
heel erg afstand doen van dingen. Je moet zelf
Birgit Vulkers
ook de afhankelijke positie van professionals
richting de informele zorgverleners.
| Samenwerking en machtsverhoudingen formele en informele zorgverleners | 17
|
en omdat de grenzen van verantwoordelijkhe5.3. Ervaring machtsverhoudingen
den vervagen wanneer ze grote taken krijgen.
In dit deel van de resultaten wordt ingegaan
Volgens professionals hebben mantelzorgers
op de tweede deelvraag van dit onderzoek,
of de cliënt zeggenschap, maar de ervaringen
namelijk hoe formele en informele zorgverle-
van mantelzorgers zijn verschillend. Aan de
ners de machtsverhoudingen binnen de sa-
ene kant zeggen ze zeggenschap te hebben
menwerking ervaren.
door hun kennis over de zorg en cliënt, maar
De veranderingen in rollen en verant-
aan de andere kant gebeurt er veel in samen-
woordelijkheden leiden tot veranderingen in
spraak met professionals. Ook is door een
de machtsverhoudingen. De macht van infor-
mantelzorger aangegeven dat er een verande-
mele zorgverleners lijkt in ontwikkeling te
ring gaande is in het gevoel van zeggenschap,
zijn. Vrijwilligers krijgen meer zeggenschap
sinds het sociale wijkteam de zorg bepaalt en
naarmate zij een grotere rol hebben. Dit wordt
indiceert vanuit de gemeente.
door de meeste professionals aangegeven. In
“Het voelt niet lekker. Ik heb het idee
sommige gevallen zitten vrijwilligers in een
dat ik kleiner gehouden wordt en dat ik niet
zeggenschapsraad, leiden hele groepen zelf-
zoveel invloed heb tegenwoordig als mantel-
standig of zijn afspraken over taken formeel
zorger.” – Mantelzorger 3
vastgelegd door middel van een vrijwilligers-
De machtspositie van professionals is
contract. Het groeiende zeggenschap heeft in
volgens henzelf te wijten aan verschillende
de meeste gevallen te maken met een gebrek
aspecten. Bij de professionals die veel met
aan tijd van de professional.
vrijwilligers werken is het duidelijk dat zij
“Denk ik toch dat je minder recht van
‘boven’ de vrijwilligers staan. Zij geven aan
spreken hebt als ik daar minder in betrokken
dat dit onder andere komt door het hebben
ben. Dat betekent dat ik minder macht heb als
van een contract, een betaalde baan, de ver-
ik minder recht heb. (…) Als ik er verder
antwoordelijkheid maar ook door de kennis
vanaf sta, dan verschuift die machtsrelatie,
die zij hebben.
want ik heb de macht ook niet meer dan.”-
“Ik heb een betaalde baan, een con-
Professional 8
tract. (…). Het heeft niets met opleiding te
De meeste vrijwilligers zelf geven vaak aan
maken, want ik heb een vrijwilliger met de-
wel verantwoordelijkheden te krijgen maar
zelfde opleiding en die heeft misschien meer
geen bevoegdheden en zeggenschap. Dit
ervaring dan ik. Maar toch heeft ze een an-
maakt het werk soms lastig, omdat vrijwil-
dere positie.” – Professional 7
ligers zich vaak heel verantwoordelijk voelen
Birgit Vulkers
| Samenwerking en machtsverhoudingen formele en informele zorgverleners | 18
|
Ook de vrijwilligers geven aan dat de macht
wordt niet aangegeven door de professionals
van de formele zorg toe te schrijven is aan
die het meeste samenwerken met vrijwil-
kennis of het feit dat professionals ervoor be-
ligers. Hierbij is de macht en positie van pro-
taald krijgen.
fessionals eerder toegeschreven aan het moe-
“De formele zorg heeft de macht, want
ten aansturen en leiding hebben.
de formele zorg heeft de beschikking over de
Kennis speelt een rol in de machtsver-
middelen. Wie betaalt, bepaalt. De visie van
houdingen tussen de formele en informele
deze samenleving is dat er macht komt kijken
zorgverleners. Kennis geeft de professionals
wanneer mensen ervoor betaald krijgen.” –
houvast. Het maakt dat ze de sociale kaart
Vrijwilliger 4
goed kennen en het geeft hen zeggenschap en
De machtspositie van de formele zorg wordt
status. Ook kan kennis de machtsverhoudin-
ook bepaald doordat zij bepalen hoeveel zorg
gen lastig maken in samenwerking met vrij-
er wordt geïndiceerd.
willigers. Dit heeft te maken met dat er steeds
“Nou, ik zit denk soms wel in een be-
meer vrijwilligers zijn die over veel of de-
paalde machtspositie, vooral als het over
zelfde kennis beschikken, of dezelfde oplei-
Wmo-gelden gaat bijvoorbeeld.” – Professi-
ding gevolgd hebben als de formele zorgver-
onal 2
leners.
De middelen waarover de formele zorgverle-
“Er komen nieuwe vrijwilligers aan. Ik
ner beschikt, zijn gekoppeld aan de macht die
noem mijn moeder bijvoorbeeld, met alle res-
zij heeft. Professionals zeggen controle te
pect. Die schonk kopjes koffie in. Maar je
hebben over de taken die uitgevoerd moeten
hebt nu ook vrijwilligers met bagage, je hebt
worden.
bijvoorbeeld ook nu een oud schooldirecteur
“Ik kan alle middelen inzetten die ik no-
die vrijwilligerswerk gaat doen. Die weet
dig heb om te komen tot wat ik voor ogen
meer dan ik zeg ik altijd. Dat is ook weer las-
heb.” – Professional 4
tig. Het is heel erg zoeken.” – Professional 9
Verder is er een ontwikkeling gaande naar
Een van de mantelzorgers geeft aan dat de
meer samenspraak met mantelzorgers, waar-
kennis van professionals maakt dat zij con-
bij de professional niet de macht overneemt
trole hebben over de taken die moeten wor-
maar er sprake is van een samenspel. Opval-
den uitgevoerd. Maar volgens mantelzorgers
lend is dat professionals die het meeste sa-
is bij de professionals ook een visie verande-
menwerken met mantelzorgers, aangeven dat
ring nodig over hoe zij tegen ervaringskennis
macht van professionals in het belang is van
aankijken van de mantelzorgers; er moet
de cliënt en bijdraagt aan goede zorg. Dit
Birgit Vulkers
| Samenwerking en machtsverhoudingen formele en informele zorgverleners | 19
|
meer gekeken worden vanuit het samen wer-
In de samenwerking met mantelzor-
ken aan goede zorg. De ervaringskennis van
gers is bij de professionals geen angst of on-
mantelzorgers wordt niet altijd gezien of ge-
zekerheid voor het verliezen van autonomie.
waardeerd. Aan de andere kant wordt aange-
Alle professionals geven aan dat het nu meer
geven dat kennis van de zorg en cliënt door
samenwerken is dan voorheen en dat dit goed
mantelzorgers wel maakt dat zij gezien wor-
voelt. In de samenwerking met vrijwilligers is
den als een meer gelijkwaardige gespreks-
dit gevoel verdeeld. Sommige professionals
partner voor de professionals. Door vrijwil-
geven aan geen onzekerheid of angst van ver-
ligers wordt aangegeven dat er minder gedaan
lies van autonomie te ervaren, anderen wel.
wordt met de kennis waarover zij beschikken.
Dit heeft te maken met dat vrijwilligers taken
Wat betreft de machtsverdeling geven
overnemen van professionals en deze soms
bijna alle professionals aan dat er gelijkwaar-
helemaal alleen uitvoeren.
digheid bestaat tussen hen en mantelzorgers.
In de samenwerking met mantelzorgers wordt
5.4. Deelconclusie
meer in overleg en samenspraak gedaan. In de
Doordat de rollen van de formele en infor-
samenwerking met vrijwilligers is niet altijd
mele zorgverleners veranderen, verandert de
sprake van gelijkwaardigheid. Soms komt dit
machtsverhouding ook. De ervaringen van
doordat de professional meer macht heeft en
formele en informele zorgverleners lopen
dingen moet regelen of dat het een kwestie
hierbij niet altijd parallel. Professionals
van geld is. Dat de professional betaald wordt
schrijven macht toe aan vrijwilligers, terwijl
en de vrijwilliger niet, bepaalt dat er minder
vrijwilligers aangeven dat de macht bij pro-
gelijkwaardigheid is. Het machtsverschil tus-
fessionals blijft liggen. Macht en zeggen-
sen de vrijwilliger en de professional kan ook
schap liggen volgens professionals al bij de
in de taal zitten binnen de samenwerking.
mantelzorgers. Mantelzorgers zeggen dat zij
“Ik ben een beroepskracht. Ik ben geen
wel zeggenschap hebben maar dat de macht
professional. Daar hebben de vrijwilligers
ligt bij degene die indiceert; de professional.
echt om gevraagd. Want ze zeggen, ik ben ook
Tijd en geld zijn niet alleen factoren die mee-
een professional, ik krijg alleen niet betaald.
spelen in de verandering van de rollen en ta-
Het woord professional gaf hen een heel ver-
ken, maar spelen ook door in de machtsver-
velend gevoel. Ze zeiden ‘alsof wij niet pro-
houdingen tussen formele en informele zorg-
fessioneel kunnen zijn.’ Dus toen hebben we
verleners.
besloten dat wij beroepskrachten zijn en zij
buurtbewoners.”- Professional 1
Birgit Vulkers
| Samenwerking en machtsverhoudingen formele en informele zorgverleners | 20
|
5.5. Oplossingen samenwerking en
te benoemen en te erkennen. In de samenwer-
machtsverhoudingen
king met informele zorgverleners krijgt waar-
In dit deel van de resultaten wordt ingegaan
dering een grote rol. Contact maken en onder-
op de manieren voor het omgaan met veran-
houden is belangrijk, en dat hier ook tijd vrij
deringen in de samenwerking, waarbij
voor wordt gemaakt. Een van de professio-
machtsverhoudingen een rol spelen. Dit deel-
nals geeft aan dat de waardering en aandacht
resultaat geeft daarmee antwoord op de derde
verslapt wanneer je als professional geen tijd
deelvraag van dit onderzoek.
investeert in informele zorgverleners. Een an-
In de interviews is aan iedere respon-
dere professional geeft aan dat het investeren
dentengroep gevraagd wat de tips zijn voor de
van tijd in vrijwilligers maakt dat ze op den
samenwerking tussen formele en informele
duur ook kunnen meedenken en meebeslis-
zorgverleners met betrekking tot de machts-
sen.
verhoudingen. Het belang van communicatie
Opvallend is dat alle vrijwilligers aan-
is groot volgens veel formele zorgverleners.
geven dat het contact maken en onderhouden
Binnen die communicatie is het volgens som-
volgens hen het belangrijkst is. Een klik tus-
migen belangrijk dat er duidelijke afspraken
sen beide partijen of een persoonlijke relatie
zijn, zodat beide partijen weten waar ze aan
draagt volgens de vrijwilligers bij aan een
toe zijn. Ook is het belangrijk dat er duide-
goede samenwerking. Naast het contact zijn
lijkheid is met betrekking tot wie wat doet en
gelijkwaardigheid, waardering en erkenning
hoe de rollen verdeeld zijn. Hierbij is het be-
belangrijke aspecten die volgens hen komen
langrijk dat sociale wijkteams informatie ver-
kijken bij de samenwerking met formele
strekken over de verschuiving van taken naar
zorgverleners. De vrijwilligers doelen hierbij
de informele zorgverleners. De communica-
op de houding vanuit formele zorgverleners
tie moet vooral open en eerlijk zijn. Naast de
naar vrijwilligers en niet andersom.
communicatie geven professionals aan dat
“Je moet niet uit de hoogte doen. Die
gelijkwaardigheid bijdraagt aan een goede sa-
persoon is gelijkwaardig aan mij. Iedereen is
menwerking.
hetzelfde. Ik vind dat je goed moet luisteren
“Behandel ze als je collega. Gewoon
naar elkaar, en ook elkaar een kans geven.
een collega. Ook die gelijkwaardigheid…ja,
Als ze onder elkaar zijn dan hebben ze dat
dingen van elkaar aannemen ook.” – Profes-
jargon wat ze gebruiken, ja als ik daar bij zit
sional 5
dan flapperen mijn oren. Dan zeg ik ook,
Binnen die gelijkwaardigheid is het
volgens de professionals goed om het verschil
Birgit Vulkers
stop! Even in verstaanbaar Nederlands.” –
Vrijwilliger 2
| Samenwerking en machtsverhoudingen formele en informele zorgverleners | 21
|
Bij de mantelzorgers is aangegeven dat het
tisch zijn, lijken vooral te liggen bij de pro-
belangrijk is dat zij gezien worden door de
fessionals. Hierbij zijn communicatie, tijd,
professionals. Daarbij moet er vanuit de pro-
erkenning en waardering richting de infor-
fessionals aandacht zijn voor overbelasting
mele zorgverleners terugkomende bevorde-
van mantelzorgers. Erkenning kan hier al bij
rende factoren.
helpen. Een van de mantelzorgers verwoordt
duidelijk dat de waardering voor elkaars deskundigheid van belang is.
6. Conclusie en discussie
“Ik denk dat de tip is om elkaar als
In dit onderzoek is geprobeerd inzicht te ge-
mens te vinden. De nieuwsgierigheid hebben
ven in de samenwerking en machtsverhou-
om hoe dingen aan te pakken. Ook de ander
dingen tussen formele en informele zorgver-
te vragen, van hoe zou jij het doen. De des-
leners. Door middel van semigestructureerde
kundigheid en de kwaliteiten van elkaar te be-
interviews met 21 respondenten is de vol-
noemen. En de deskundigheid zit hem dan
gende hoofdvraag onderzocht: Op welke ma-
niet in het papiertje wat je gehaald hebt,
nier hebben veranderingen in de samenwer-
maar als mens of als creatieveling of als
king invloed op de machtsverhoudingen tus-
goede luisteraar.” – Mantelzorger 4
sen formele en informele zorgverleners, bij
Om tot een goede samenwerking te ko-
het ondersteunen van de hulpbehoevende
men lijken vooral de professionals te moeten
burger? In de conclusie wordt kort en bondig
veranderen in hun houding. Door alle respon-
antwoord gegeven op de hoofdvraag. Vervol-
denten wordt gesproken over hoe de professi-
gens wordt in de discussie naar verdieping
onals kunnen bijdragen aan een betere samen-
gezocht, door de resultaten te koppelen met
werking. Dit lijkt voort te komen uit een ver-
de theorie en onderzoek uitvoering.
schil in belangen. Professionals werken samen met de informele zorg, omdat de zorg
6.1 Conclusie
anders niet uitvoerbaar en betaalbaar is. De
Binnen dit onderzoek is gekeken naar wat de
informele zorgverleners werken eerder sa-
veranderingen zijn in de samenwerking tus-
men uit het belang van de burger of cliënt.
sen formele en informele zorgverleners, waar
landelijke trends ervoor zorgen dat er een
5.6 Deelconclusie
kanteling plaatsvindt in de rollen van profes-
Oplossingen voor een goede samenwerking,
sionals, mantelzorgers en vrijwilligers. Bin-
zonder dat machtsverhoudingen problema-
nen deze samenwerking is gekeken naar de
machtsverhoudingen en hoe deze wellicht beinvloed worden door de veranderingen.
Birgit Vulkers
| Samenwerking en machtsverhoudingen formele en informele zorgverleners | 22
|
Dat er een groot beroep op informele
zorgverleners wordt gedaan, komt tot uiting
deze samenwerking ook vaker sprake te zijn
van meer samenspel.
in de toename van taken die worden toege-
Om de machtsverhoudingen niet pro-
schreven aan vrijwilligers en mantelzorgers.
blematisch te laten zijn, is het belangrijk dat
Rollen en daarmee verantwoordelijkheden
de houding en het gedrag van professionals
verschuiven naar de informele zorg. Waar
binnen de samenwerking verandert. Minder
vrijwilligers
verantwoordelijkheden
vanuit het belang van betaalbaarheid van de
maar geen eindverantwoordelijkheid kennen,
zorg samenwerken, lijkt hieraan ten grond-
hebben mantelzorgers juist de eindverant-
slag te liggen, om zo recht te doen aan de in-
woordelijkheid door een focus op de eigen
zet van informele zorgverleners. Dit zal zor-
kracht van de cliënt en familie. De betaalbaar-
gen voor meer persoonlijk contact, waardoor
heid en uitvoerbaarheid van de zorg en de tijd
communicatie en kennis zullen verbeteren en
waar de professional over beschikt, zijn zeer
erkenning, waardering en bevoegdheden zul-
bepalend voor de verhoudingen in de samen-
len groeien. Dit zal zorgen voor een meer ge-
werking tussen formele en informele zorgver-
lijkwaardige samenwerking, waarin macht
leners. Het bepaalt de afhankelijkheidspositie
meer verdeeld is.
wel
van de professionals; zonder informele zorgverleners is de zorg niet uitvoerbaar. Mantel-
6.2 Discussie
zorgers zijn juist ook afhankelijk van de pro-
In dit onderzoek is gekeken hoe de verande-
fessionals, omdat zij beschikken over hoeveel
ringen in de samenwerking van invloed zijn
zorg er wordt geïndiceerd. Door een gebrek
op de machtsverhoudingen tussen formele en
aan tijd van de professional vindt er een ver-
informele zorgverleners. In dit hoofdstuk
schuiving van macht plaats naar de vrijwil-
wordt de conclusie in verband gebracht met
ligers, zonder dat er soms een overdracht is
het theoretisch kader en de methode van het
van bevoegdheid. De groeiende kennis van de
onderzoek.
vrijwilliger, maakt dat professionals zoe-
Allereerst is opvallend dat er in de sa-
kende zijn naar de rollen en verhoudingen.
menwerking met vrijwilligers een ontwikke-
Angst voor verlies van autonomie komt dan
ling gaande is naar een vrijwilligersregime,
ook sneller voor in de samenwerking met
zoals Van Bochove et al. (2013) dit stellen.
vrijwilligers dan met mantelzorgers. De ken-
Hierbij nemen vrijwilligers in de uitvoering
nis van de mantelzorgers maakt hen juist
taken over van professionals en heeft de pro-
mondiger en meer gelijkwaardig. Er lijkt in
fessional een aansturende rol. Er lijkt echter
Birgit Vulkers
| Samenwerking en machtsverhoudingen formele en informele zorgverleners | 23
|
geen sprake te zijn van een vrijwillige verant-
blijkbaar zo sterk dat de theorie van Emerson
woordelijkheid (Van Bochove et al., 2014),
(1962) niet op lijkt te gaan. Emerson (1962)
omdat de eindverantwoordelijkheid bij de
stelt namelijk dat taakafhankelijkheid gelijk
professionals ligt. In de samenwerking met
is aan macht; degene in de minst afhankelijke
mantelzorgers is er meer gedeelde verant-
positie, heeft controle over de taken die uitge-
woordelijkheid. De kerntaken zijn verdeeld
voerd moeten worden. Dit kan komen door
tussen de mantelzorgers en professionals
bijvoorbeeld verschil in intelligentie of cha-
(Van Bochove et al., 2014). Mantelzorgers
risma. Er kan geconcludeerd worden dat de
krijgen meer taken dan voorheen. Hierbij
controle sterker is dan de afhankelijke positie
hebben zij, samen met de cliënt, de eindver-
van de professionals. In de situatie met man-
antwoordelijkheid en de leiding in het maken
telzorgers ligt het andersom. De mantelzor-
van beslissingen. De professional heeft wel
gers zijn afhankelijk van professionals, door-
weer de eindverantwoordelijkheid over de
dat de professional de beschikking heeft over
zorg gerelateerde handelingen. De verschui-
hoeveel zorg er wordt geïndiceerd en dus
ving van macht lijkt hier al te hebben plaats-
over het geld. Hierbij gaat op dat de meest on-
gevonden; er wordt door professionals min-
afhankelijke actor macht kan uitoefenen op
der gestuurd van bovenaf en er vindt duidelijk
de afhankelijke actor, zoals ook Emerson stelt
een samenspel plaats tussen formele en infor-
(1962) Ook deze controle komt door het fi-
mele zorgverleners. Hiermee wordt de theorie
nanciële middel, en niet alleen aan kennis, in-
van Newman (2004) bevestigd; traditionele
telligentie of charisma.
hiërarchische verhoudingen zijn verdrongen
en er is sprake van samenwerking.
De uitvoerbaarheid van de zorg bepaalt ook het belang van samenwerken voor
Verder is opgevallen dat de betaal-
de professionals. Dit ligt daarentegen voor
baarheid en uitvoerbaarheid van de zorg een
vrijwilligers en mantelzorgers eerder bij
grote rol spelen in de samenwerking, wat niet
goede zorg voor de hulpbehoevende. Binnen
in de verwachtingen lag en ook niet in lijn is
de samenwerking kan dit leiden tot verschil
met de theorie. Deze thema’s zijn dan ook bij-
in waardesystemen. Volgens Froland (1980)
vangst in dit onderzoek. De afhankelijke po-
kan collegiaal partnerschap hierdoor lastig
sitie van professionals richting vrijwilligers is
blijven bestaan. Dit is vooral terug te zien bij
gekoppeld aan de betaalbaarheid. Ondanks
de mantelzorgers die zeggen afhankelijk te
dat gebleken is dat professionals afhankelijk
zijn van de professional die indiceert. Dit
zijn van vrijwilligers, hebben de professio-
geeft mantelzorgers het gevoel dat ze niet
nals wel controle en macht. Deze controle is
worden gehoord, als minder worden gezien
Birgit Vulkers
| Samenwerking en machtsverhoudingen formele en informele zorgverleners | 24
|
en daarmee dus niet als collega worden bena-
samenwerking geven aan dat zij hebben moe-
derd. Dit geldt overigens niet voor alle man-
ten ‘loslaten’ om de ander toe te kunnen laten
telzorgers. Mantelzorgers die beschikken
en de samenwerking tot stand te laten komen.
over specifieke kennis van de zorg, geven aan
Wanneer dit proces van ‘loslaten’ en dus te-
eerder een gelijkwaardige gespreks- en sa-
rughoudend opstellen succesvol is, zal het
menwerkingspartner te zijn. De machtsstrate-
bijdragen aan de samenwerking zonder dat de
gie van het professionalisme (Van Houten,
machtsrelatie een negatieve invloed heeft.
2006), krijgt hierdoor een andere betekenis;
Er bestaat een groot verschil tussen de
door de kennis van de mantelzorgers over de
samenwerking met mantelzorgers en de sa-
zorg zal de autoriteit en autonomie van de
menwerking met vrijwilligers. Dit kwam dui-
professional afnemen. Het claimen van een
delijk naar voren in de resultaten. De advie-
jargon en het creëren van afhankelijkheid
zen voor een betere samenwerking kwamen
door kennis zal minder snel gebeuren door
echter wel overeen. In beide samenwerkings-
professionals. Dit lijkt ook op te gaan voor de
vormen is het belangrijk om daadwerkelijk
samenwerking met vrijwilligers die steeds
contact maken met elkaar, om de machtsver-
meer bekwaam worden.
houdingen niet problematisch te laten zijn
Aansluitend op de veranderende
voor de samenwerking. Ook communicatie is
machtsstrategie, geven professionals aan dat
van belang. Hiermee wordt de theorie van
in de samenwerking met vrijwilligers angst
McGuire (2006) en Mattessich et al. (2004)
kan bestaan voor het verliezen van hun auto-
bevestigd. Zij stellen dat communicatie bij-
nomie. Bremekamp et al. (2010) stellen dat
draagt aan de connectie en cohesie tussen de
de actor zich minder snel terughoudend zal
partijen. Heldere communicatie en persoon-
opstellen wanneer dit het geval is. Een ver-
lijk contact zullen bijdragen aan gedeelde op-
band lijkt te bestaan met dat professionals
vattingen en waardesystemen en zullen leiden
aangeven dat het in de samenwerking met
tot een ontwikkeling naar collegiaal partner-
vrijwilligers goed is dat de professional eind-
schap (Froland, 1980). Daarnaast is het er-
verantwoordelijk is en er een beetje boven
kennen en waarderen van de informele zorg
staat. Bremekamp et al. (2010) stellen ook dat
door de formele zorg belangrijk voor een
de machtigste actor zich terughoudend moet
goede samenwerking, zonder dat alleen pro-
opstellen, wil de machtsrelatie geen negatieve
fessionele deskundigheid gezien wordt als
invloed hebben op de samenwerking. De res-
waardevol. Mantelzorgers hebben ook aange-
pondenten (professionals en mantelzorgers)
geven dat er ondersteuning moet zijn voor
die de meeste zeggenschap hebben binnen de
hen bij de zorg voor de hulpbehoevende. Dit
Birgit Vulkers
| Samenwerking en machtsverhoudingen formele en informele zorgverleners | 25
|
is een verschil in advies in vergelijking met
deze veranderen. Kennis hierover maakt dat
de vrijwilligers die meer inzetten op het ma-
de formele en informele zorgverleners hier
ken van persoonlijk contact.
bewust van kunnen zijn en de kennis mee
Wat duidelijk werd in dit onderzoek is
kunnen nemen in hun houding en gedrag bin-
dat de sociale wijkteams nog vol in ontwik-
nen de samenwerking. Dit zal bijdragen aan
keling zijn en daardoor soms zoekende zijn in
de samenwerking en zal daardoor zorgen
de samenwerking met informele zorgverle-
voor goede zorg en ondersteuning voor de
ners. Dit staat in verband met dat de adviezen
hulpbehoevende burger.
vooral gericht zijn op de houding van de professionals. Daarom is het van belang om uitgebreider onderzoek te doen naar de verhou-
7. Praktijk Aanbevelingen
dingen van de samenwerkingspartners, wan-
De sociale wijkteams zijn op dit moment nog
neer de samenwerking tussen professionals
zoekende naar een goede samenwerking met
van de sociale wijkteams met informele zorg-
informele zorgverleners. Van belang is
verleners verder is ontwikkeld. Dat de sociale
daarom het inzicht dat is verkregen, over de
wijkteams nog in ontwikkeling zijn, heeft er
invloed van de veranderingen in de samen-
ook voor gezorgd dat veel ervaringen van
werking op de machtsverhoudingen, te benut-
professionals een combinatie zijn van hun
ten om zo een goede samenwerking tot stand
werk vanuit het sociale wijkteam en vanuit
te laten komen.
hun moederorganisatie. In de toekomst zal
Van groot belang is het inzicht in de
het daarom relevant zijn nog eens onderzoek
invloed van de betaalbaarheid van de zorg op
te doen naar de samenwerking en machtsver-
de verhoudingen. Ondanks de zeggenschap
houdingen, om zo meer de ontwikkelingen in
waarover de mantelzorger beschikt, is de
kaart te brengen. Hierbij zal een focus op de
mantelzorger afhankelijk van de professional
gevolgen van de betaalbaarheid en uitvoer-
die de indicatie van de zorg en ondersteuning
baarheid van de zorg op de samenwerkings-
bepaalt. Open en eerlijke communicatie met
relatie in de literatuur van belang zijn, omdat
betrekking tot de macht van de professional
uit dit onderzoek blijkt dat het op verschil-
over het indiceren van de zorg vanuit de wijk-
lende gronden van invloed is.
teams, zal bijdragen aan de samenwerking.
Tot slot kan geconcludeerd worden
Belangrijk binnen deze samenwerking is het
dat de veranderingen in de samenwerking tus-
waarderen van de ervaringskennis en als pro-
sen formele en informele zorgverleners van
fessional te kunnen loslaten, ofwel terughou-
invloed zijn op de machtsverhoudingen en dat
dend op te stellen.
Birgit Vulkers
| Samenwerking en machtsverhoudingen formele en informele zorgverleners | 26
|
In de samenwerking met vrijwilligers
8. Nawoord
is het ook belangrijk om je als professional
Dit afstudeeronderzoek maakt deel uit van de
terughoudend op te stellen, om de vrijwilliger
master Arbeid, Zorg en Participatie. Het on-
toe te laten in de samenwerking. Wanneer ta-
derzoek heb ik met veel enthousiasme uitge-
ken en rollen worden overgedragen naar vrij-
voerd, vanuit de Universiteit Utrecht en Mo-
willigers, komen hier ook verantwoordelijk-
visie. Onder begeleiding van René van Rijs-
heden bij kijken. Om deze verantwoordelijk-
selt vanuit de Universiteit Utrecht en Hilde
heden te dragen is bevoegdheid nodig. Dit
van Xanten vanuit Movisie, is dit onderzoek
zou in een vorm van een vrijwilligerscontract
tot stand gekomen.
kunnen zijn. Verder is het belangrijk om tijd
te investeren in het samen maken van goede
René wil ik graag bedanken voor de kritische,
afspraken en in het trainen van de vrijwilliger.
maar opbouwende en waardevolle, feedback
Vrijwilligers zijn steeds meer bekwaam maar
om dit onderzoek tot een volwaardig weten-
willen geen verlengstuk van de overheid zijn.
schappelijk onderzoek te doen ontwikkelen.
Persoonlijk contact, erkenning en waardering
Hilde wil ik graag bedanken voor het delen
kunnen dit gevoel voorkomen. Angst voor
van haar kennis en ervaring, voor de heldere
verlies van autonomie kan aanwezig zijn. Be-
en gedetailleerde feedback, maar ook voor de
langrijk is hierbij het inzicht dat de rol van de
inzichten in de praktijk. Dit heeft ervoor ge-
professional verandert richting ondersteu-
zorgd dat ik dit onderzoek vol nieuwe inzich-
nend en minder uitvoerend, waarbij de eind-
ten en energie heb uitgevoerd. Daarnaast wil
verantwoordelijkheid in de samenwerking
ik graag alle professionals, mantelzorgers en
met vrijwilligers bij de professional blijft.
vrijwilligers bedanken voor de tijd die zij
Tot slot kan worden aanbevolen goed
hebben genomen voor hun deelname aan dit
te luisteren, daadwerkelijk contact te maken
onderzoek en voor het delen van hun waarde-
en elkaar het gevoel te geven gelijkwaardig te
volle en inzicht gevende ervaringen. Ook
zijn binnen samenwerking. Informatie voor-
mijn thesisgroep wil ik graag bedanken voor
ziening vanuit de gemeente en de sociale
de support en feedback. Het was fijn om met
wijkteams over de verschuiving van ‘zorgen
jullie samen te werken.
voor’ naar ‘zorgen dat’ zal leiden tot begrip
vanuit de informele zorgverleners en profes-
Tot slot dank aan mijn vriendin en mijn fami-
sionals.
lie, die mij hebben geholpen door mee te denken en mij hebben ondersteund in het proces
Birgit Vulkers
| Samenwerking en machtsverhoudingen formele en informele zorgverleners | 27
|
van zoeken, onderzoeken, vinden en bevin-
Bremekamp, R., Kaats, E., Opheij, W. & Ver-
den, analyseren, bekritiseren, resulteren en
meulen, I. (2010). Succesvol samen-
aanbevelen.
werken; een kompas en aanbevelingen
voor betekenisvolle interactie. Holland
Management Review, (130), 8-15.
Birgit Vulkers
Bryman, A. (2012). Social research methods.
Haarlem, juli 2016
(Vierde editie). Oxford: Oxford University Press.
9. Literatuur
Emerson, R. M. (1962). Power dependence
Arends, J. & Flöthe, L. (2015). Wie doet vrijwilligerswerk? (Centraal Bureau voor
relations. American Sociological Review, 27(1), 31-41.
Freidson, E. (2001). Professionalism: The
de Statistiek). Den Haag: CBS.
Bochove, M. van., Tonkens, E., & Verplanke,
L. (2014). Kunnen we dat (niet) aan
third logic. Chicago: University of Chicago press.
vrijwilligers overlaten? Nieuwe ver-
Froland, C. (1980). Formal and informal care:
houdingen tussen vrijwilligers en pro-
Discontinuities in a continuum. The So-
fessionals in zorg en welzijn. Plat-
cial service review, 54(4), 572-587.
form31: Universiteit van Amsterdam.
Goting, E. (2012). Samenwerkend organise-
Bochove, M. van., Verhoeven, I. & Rogge-
ren: wens of werkelijkheid? (Master
veen, S. (2013). Sterke vrijwilligers,
thesis, Universiteit Utrecht, Utrecht).
volhardende
Geraadpleegd op 26 februari, 2016, via
professionals:
Nieuwe
verhoudingen door de Wmo. In Kam-
http://www.sociaalwerkindewijk.nl/si-
pen, T., Verhoeven, I., Verplanke, L.
tes/default/files/docs/SWW_Master-
(Ed.), De affectieve burger: Hoe de
thesisEstherGotink.pdf
overheid verleidt en verplicht tot zorg-
Gray, B. (1989). Collaborating: Finding
zaamheid. (pp. 187-204). Amsterdam:
common ground for multiparty prob-
van Gennep.
lems. San Francisco: Jossey-Bass Pub-
Boeije, H. (2010). Analysis in Qualitative Research. Londen: Sage Publications.
lishers.
Houten, D. van. (2009). Professionalisering
Boer, A. de. & Klerk, M, de. (2013). Infor-
en arbeidsdeling. Journal of Social In-
mele zorg in Nederland (Sociaal en
tervention: Theory and Practice, 15(2),
Cultureel Planbureau). Den Haag: SCP.
17-25.
Birgit Vulkers
| Samenwerking en machtsverhoudingen formele en informele zorgverleners | 28
|
Illich, I. (1979). Disabling professions.
Londen: Boyars.
https://www.rijksoverheid.nl/binaries/rijksoverheid/documenten/kamer-
Josten, E. & Boer, A. de. (2015). Concurren-
stukken/2009/10/27/naast-en-met-el-
tie tussen mantelzorg en betaald werk
kaar-brief-over-de-relatie-tussen-infor-
(Sociaal en Cultureel Planbureau). Den
mele-en-formele-zorg/naast-en-met-el-
Haag: SCP.
kaar.pdf
Kampen, T., Verhoeven, I. & Verplanke, L.
Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en
(2013). De affectieve burger: Hoe de
Sport. (2012). Beleidsbrief Mantelzorg.
overheid verleidt en verplicht tot zorg-
Geraadpleegd op 19 februari, 2016, via
zaamheid. Amsterdam: van Gennep.
https://www.rijksoverheid.nl/bina-
Lawson, H. A. (2004). The logic of collabo-
ries/rijksoverheid/documenten/kamer-
ration in education and the human ser-
stukken/2012/03/29/kamerbrief-over-
vices. Journal of Interprofessional
beleidsbrief-mantelzorg/kamerbrief-
care, 18(3), 225-237.
over-beleidsbrief-mantelzorg.pdf
Mattessich, P. W., Murray-Close, M., &
Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en
Monsey, B. R. (2004). Collaboration:
Sport. (2014). Toekomst agenda infor-
What makes it work. Saint Paul: Wilder
mele zorg en ondersteuning. Geraad-
Publishing Center.
pleegd op 19 februari, 2016 van,
McGuire, M. (2006). Collaborative Public
https://www.rijksoverheid.nl/bina-
Management: Assessing What We
ries/rijksoverheid/documenten/rappor-
Know and How We Know It. Public
ten/2014/09/01/toekomst-agenda-in-
Administration Review, 66(s1), 33-43.
formele-zorg-en-ondersteuning/toe-
Meijer, A. J., & Ruël, H. J. M. (2005). Samenwerken met behoud van autono-
komst-agenda-informele-zorg-en-ondersteuning.pdf
mie. Wat betekent e-mail voor de kwa-
Movisie. (2013). Samenspel tussen formele
liteit van de arbeid? Tijdschrift voor Ar-
en informele zorg. Utrecht: auteur.
beidsvraagstukken, 21(2), 156-167.
Movisie. (2016). Sociale (wijk)teams in
Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en
beeld. Geraadpleegd op 19 mei, 2016,
Sport. (2009). Naast elkaar en met el-
via
kaar. Brief over de relatie tussen infor-
fault/files/alfresco_files/Sociale-wijk-
mele en formele zorg. Geraadpleegd op
teams-in-beeld%20[MOV-9164168-
19
1.1].pdf
Birgit Vulkers
februari,
2016,
via
https://www.movisie.nl/sites/de-
| Samenwerking en machtsverhoudingen formele en informele zorgverleners | 29
|
Newman, J. (2001). Modernizing govern-
Vilans. (2015). Governance in de kinder-
ance: New labour, policy and society.
schoenen. Geraadpleegd op 26 februari,
Londen: Sage Publications.
2016, via http://www.kennispleinchro-
Oudenampsen, D., Vliet, K. van., Winsemius,
nischezorg.nl/docs/KCZ/Governance-
A., & Tenhaeff, C. (2006). Samenwer-
in-de-kinderschoenen-Vilans.pdf
king vrijwilligers en beroepskrachten
Wetten Overheid. (2014, 9 juli). Wet maat-
bij maatschappelijke ondersteuning.
schappelijke ondersteuning 2015. Ge-
Utrecht: Verwey-Jonker Instituut.
raadpleegd op 19 februari, 2016, via
Plaisier, I., & Klerk, M. de. (2004). Zicht op
zorggebruik (Sociaal en Cultureel Planbureau). Den Haag: SCP.
http://wetten.overheid.nl/BWBR0035362/
Wijdeven, T. van de., Graaf, L., de & Hen-
Tonkens, E. (2008). De bal bij de burger:
driks, F. (2013). Actief Burgerschap:
Burgerschap in een pluriforme, dyna-
Lijnen in de literatuur. Tilburg: Tilburg
mische samenleving. Amsterdam: Am-
University.
sterdam University Press.
10. Bijlagen
10.1 Bijlage 1
Topiclijst Interview
1. Introductie
-
Introductie van mezelf
-
Doel onderzoek
-
Waarborgen anonimiteit
-
Toestemming opname interview
-
Aangeven tijdsduur interview
-
Mantelzorger: voor wie, hoeveel
uur per week/dag
-
Vrijwilliger: voor wie, hoeveel
uur per week
3. Samenwerking formele en informele zorgverleners
2. Algemene vragen
3.1.Interactie
-
Werkzaamheden/Functie
-
Momenten van samenwerking
-
Professional: soort sociaal wijk-
-
Mate van contact
team, hoeveel collega’s, werkzaamheden moederorganisatie
Birgit Vulkers
| Samenwerking en machtsverhoudingen formele en informele zorgverleners | 30
|
-
Verwachtingen manier van werken
-
-
Waardering
-
Overeenkomstige waardesystemen
-
4.3. Macht informele zorg
Zeggenschap informele zorgverleners
-
Hiërarchische verhoudingen
4.4.Macht formele zorg
Collega’s
-
Claimen eigen jargon
3.2. Rolverdeling
-
Eigen Methodiek
-
Verdeling taken
-
Afhankelijkheid creëren
-
Verdeling beslissingen
-
Afdwingen erkenning
-
Mate van vertrouwen
3.3.Verantwoordelijkheden
-
Afspraken maken
-
Verdeling rechten
3.4. Intrinsieke motivatie
-
Belang van samenwerken
4.5. Machtsverdeling
-
Mate van gelijkwaardigheid
-
Erkenning en waardering machtsverschillen
-
Idee over opgeven autonomie
-
Mate van het houden van toezicht
3.5. Communicatie
-
Gezamenlijke visie
-
Bespreken machtsverhoudingen
4. Machtsverhoudingen binnen samenwerking
4.1. Mate afhankelijkheid
-
Wederzijdse afhankelijkheid
-
Verhouding taakafhankelijkheid
-
Controle houden
-
Eisen stellen
4.2.Status
-
Type kennis
-
Belang van kennis door ervaring
-
Belang van gespecialiseerde kennis
Birgit Vulkers
| Samenwerking en machtsverhoudingen formele en informele zorgverleners | 31