een paus die doet waarvoor hij gekozen werd

Kersttoespraak van de paus: een paus die
doet waarvoor hij gekozen werd

27 zaterdag dec 2014

https://alsineenspiegel.wordpress.com/2014/12/27/kersttoespraak-van-de-paus-een-paus-diedoet-waarvoor-hij-gekozen-werd/

Posted by Hendro Munsterman in Uncategorized
De basis voor zijn opzienbarende kersttoespraak legde paus Franciscus in de
speech waarin hij voor zijn verkiezing de de Rooms-Katholieke Kerk
analyseerde.
“Pauselijke kersttoespraken zijn over het algemeen inwisselbaar”, zei een
Vaticaanwatcher me twee weken geleden geleden geruststellend.
En inderdaad, de enige memorabele kersttoespraak tot de leden van de romeinse
curie – het pauselijke bestuursapparaat – van de afgelopen decennia, was de
toespraak van Benedictus XVI uit 2005, waarin hij aangaf hoe volgens hem de
teksten van het Tweede Vaticaans Concilie gelezen moesten worden: niet als een
breuk met de katholieke traditie van voorheen, maar als hervorming ervan – en dus
in zekere continuïteit ermee. Het was toen een flinke pauselijke steun in de rug van
de meer traditionele flank van de Kerk.
Paus Franciscus tijdens zijn kersttoespraak.
Maar in de wandelgangen hoorden we al dat Franciscus al meerdere weken werkte
aan de traditionele kersttoespraak, gericht tot het bestuursapparaat van het Vaticaan.
En als Franciscus lang aan iets werkt, dan levert dat over het algemeen een
verrassing op.
En inderdaad sloeg de kersttoespraak – die Franciscus hield temidden van een
honderdtal in zwart en paars (bisschoppen) of rood (kardinalen) geklede celibataire
mannen op leeftijd – in als een bom. Kranten en televisiejournaals over de hele
wereld openden ermee.
De paus maakte een lijst van vijftien ziektes waaraan men binnen het Vaticaan lijdt:
het zich onmisbaar voelen, het excessieve werken, de mentale en geestelijke
verstening, excessieve planning, niet willen samenwerken, spirituele alzheimer,
verwaandheid en rivaliteit, existentiële schizofrenie, geklets en geroddel,
vergoddelijking van de bazen, onverschilligheid, begrafenisgezichten, ophoping van
goederen, besloten kringen, wereldse winst en pronken. “Zoiets heb ik nog nooit
meegemaakt”, zei een hooggeplaatste kardinaal.
Er zijn meerdere wijzen waarop deze toespraak te duiden is. Sommige
commentatoren wijzen op een ignatiaanse traditie. Bij de Jezuïeten bestaat een
traditie om bij bijzondere gelegenheden een gewetensonderzoek te houden. Andere
Vaticanwatchers pogen in de recente perikelen in het Vaticaan concrete en recente
aanleidingen te vinden en zo aan elke ziekte één of meerdere namen (het liefst van
hooggeplaatste kardinalen) te koppelen.
Het lijkt me echter zinniger en juister om iets verder terug te kijken. De èchte
aanleiding is het nog steeds ultra-geheime Vatileaks-rapport uit 2012. En de beste
leeswijzer is de uitgelekte toespraak van kardinaal Bergoglio tijdens het voorconclaaf, waarmee hij zijn medekardinalen van zijn geschiktheid voor het Petrusambt
overtuigde.
Vatileaks
De werkelijke redenen waarom paus Benedictus XVI afstand nam van het pausschap
blijven grotendeels in nevelen gehuld. De enige officiële reden was de hoge leeftijd
van de paus en zijn achteruitlopende gezondheid. Bovendien was voor de zomer van
2013 een lange reis naar Brazilië gepland voor de Wereldjongerendagen. En de
vorige paus was niet zo’n reiziger.
Maar het einde van zijn pontificaat was omgeven door schandalen. Aartsbisschop
Carlo Maria Viganò werd uit het Vaticaan naar de nunciatuur in Washington
weggepromoveerd, omdat hij het gewaagd had om corruptie en vriendjespolitiek aan
de kaak te stellen.
In de Italiaanse media werd uitbundig gesproken over de ‘homolobby’ in het
Vaticaan. Dit betrof geen lobby voor de rechten van homo’s, maar een geheim
netwerk van prelaten met homoseksuele contacten, die – vanwege hun celibaat –
hoogst chantabel en omkoopbaar waren.
En toen volgde, naast het onderscheppen van een prelaat die met een koffer vol met
zwart geld op weg was naar Zwitserland, ook nog de publicatie van een hele serie
ultra-geheime documenten, afkomstig van de schrijftafel van de paus zelf, door een
Italiaanse journalist. Het lek werd ontmaskerd: het betrof de butler van de paus.
Deze werd door een Vaticaanse rechtbank veroordeeld, maar de rechters wezen er
in hun uitspraak uitdrukkelijk op dat hij zonder enige twijfel “in het belang van de Kerk
heeft willen handelen”.
Paus Benedictus XVI handelde kordaat. Hij stelde een onderzoekscommissie van
drie kardinalen samen. Hun rapport werd eind december aan de paus overhandigd.
Deze las het en borg het op in een geheime kluis. Enkele weken later kondigde hij
zijn aftreden aan.
Orde op zaken
Het was in deze miserabele context dat een nieuwe paus gekozen moest worden.
Het liefst eentje die niet betrokken was bij de intern-Vaticaanse spanningen en
schandalen. En iemand die orde op zaken kon stellen.
In de dagen voorafgaand aan het conclaaf waren de kardinalen bijeen. Alle
kardinalen mochten hun zegje doen en hun analyse geven. De toespraak van de
Argentijnse kardinaal Bergoglio maakte diepe indruk.
Het was de aartsbisschop van Havana (Cuba), kardinaal Ortega – dezelfde die
namens de paus een belangrijke rol speelde bij de verzoening tussen de VS en Cuba
– die enkele maanden geleden het papiertje openbaar maakte waarop de
toekomstige paus zijn analyse van de situatie had geschreven. Hij had het papiertje
tijdens het voor-conclaaf van Bergoglio ontvangen.
De centrale zin uit deze korte toespraak is deze: “Wanneer de kerk niet buiten
zichzelf treedt om het evangelie te verkondigen, wordt zij auto-referentieel [verwijst zij
slechts naar zichzelf, HM] en wordt ziek. Het kwaad dat kerkelijke instituties teistert
heeft zijn wortels in de zelf-referentialiteit, in een soort theologisch narcisme.”
De aanwezige kardinalen herkenden zich in de analyse van de oorzaak van de
problemen die het Vaticaan tijdens het pontificaat van Benedictus XVI zo teisterden:
het in zichzelf-gekeerd zijn. Bergoglio werd in een uitzonderlijk kort pontificaat als
opvolger aangewezen. Hij had de ziekte vastgesteld, nu mocht hij de kerk er ook van
gaan genezen.
Alle vijftien ziektes die paus Franciscus afgelopen maandag opnoemde zijn het
gevolg van dit ‘theologisch narcisme’.
Hij kreeg van Benedictus XVI de sleutel van de kluis waarin het Vatileaks-rapport
opgeborgen was. En sindsdien is zijn eerste prioriteit het hervormen van de
Romeinse Curie.
In de openbaarheid trekken alle discussies omtrent het pastoraat aan homo’s en aan
hertrouwde gescheiden katholieken de aandacht. Maar de grootste revolutie speelt
zich binnen het Vaticaan af. De geneesheer heeft een club van negen kardinalen om
zich heen verzameld, en in de loop van het volgende jaar moeten de contouren van
een hervormd bestuursapparaat zichtbaar worden.
Een paar zaken zijn al zeker: minder kardinalen, meer leken, meer vrouwen. Minder
clericalisme en carrière jagen, meer professionaliteit en dienstbaarheid. Maar vooral:
een cultuuromslag.
En dat stoot binnen de muren van het Vaticaan op grote tegenstand. De scheidslijn
ligt hier niet tussen ‘progressief’ en ‘conservatief’. De scheidslijn is niet theologisch,
maar psychologisch: “Waarom ben je hier, waarom werk je hier, wat is je missie?”.
Er is veel weerstand tegen deze paus. Velen zijn bang voor hun positie. Anderen
vrezen voor het prestige dat het Vaticaan had opgebouwd. Maar deze paus geeft niet
om prestige. Nog weer anderen zijn bang de aloude tradities te verliezen. Maar voor
deze paus zijn deze tradities vaak onnodige ballast uit het verleden.
“Entweltlichung” – ontwereldlijking
In de toespraak tot de kardinalen voorafgaand aan het conclaaf bekritiseerde
Bergoglio ook de geestelijke verwereldlijking (“mondanité sprituelle”) van de kerk.
Deze term ontleende hij aan de beroemde Franse theoloog Henri De Lubac – een
van de weinige recente theologen die zowel door de meer hervormingsgezinde als
traditionele katholieken gerespecteerd wordt. Deze noemde deze verwereldlijking
‘het ergste wat de kerk kan overkomen’.
Benedictus XVI was een groot bewonderaar van De Lubac. In zijn toespraak uit 2011
tijdens zijn bezoek aan Freiburg, in zijn geboorteland, riep hij op tot een
“Entweltlichung der Kirche” (een ont-wereldlijking van de Kerk).
Franciscus ziet echter in de Ratzingeriaanse ontwereldlijking juist één van de
oorzaken van de crisis. Benedictus XVI sloot de kerk in zichzelf op, zoals hij zichzelf
ook opsloot in een pauselijk paleis.
Franciscus wil geen Entweltlichung door een afgescheiden-zijn van de wereld, maar
strijdt voor een Kerk die tegen de verwereldlijking strijdt door met de voeten in de
pastorale modder te staan. En door van de periferie het centrum te maken.
De grote vraag die achter deze hervorming schuilgaat is dan ook een
ecclesiologische: Is Rome het centrum van de Rooms-Katholieke Kerk? Of staat
Rome ten dienste van alle gelovigen in de lokale kerken, verspreid over de hele
aardbol? Als Rome het centrum is, slaat het snel om in een in geestelijke gewaden
verklede, maar uiteindelijk verwereldlijkte absolute monarchie.
Als Rome ten dienste staat van de lokale kerken, staat niet Rome in het centrum,
maar Christus. En Franciscus wees er onlangs op dat deze Christus nu juist niet in
Rome – het toenmalige centrum van de macht – geboren is, maar aan de periferie, in
een onaanzienlijk dorpje aan de grenzen van een wereldrijk. God werd wereld. Maar
anders.