IvorenToren - van de Sande in lezingen

EEN VISIE VANUIT DE IVOREN TOREN OP
Menselijk gedrag in
massasituaties
PINPOINT
16 februari 2010
Enkele misvattingen
1. Een massa is een eenheid
2. Kleinere eenheden zijn soorten publiek (bv jongeren,
AARDAPPELPUREE? Nee, aardappels!
voetbalsupporters, PVVers) BUREAUCRATIE, MARKETING. Nee, clubjes
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
Een massa kan gestuurd worden
Sturen doet men door maatregelen
Maatregelen sturen gedrag meer dan voorbeeldgedrag
Mensen zullen U gehoorzamen, al kennen ze u niet
Gezag werkt ook in crisissituaties
De positie van de hoogste laag is irrelevant
Men kan zich overal op voorbereiden
Door mensen gemaakte problemen kunnen met
technische middelen opgelost
11. Techniek werkt juist in noodsituaties goed
Nee, mensen doen wat ze het beste vinden
de SITUATIE beinvloedt wat mensen willen
FORMEEL VS INFORMEEL
PLEURIS
HYBRIS
C2000,TASERS, PEPPERSPRAY
MURPHY
INHOUD
1. UITGANGSPUNTEN
2. DE MENS
3.
PAUZE
4. MASSAPSYCHOLOGIE
5. ORGANISATIES
6. CONCLUSIES
CROWD MANAGEMENT
uitgangspunten
Wat is anders in massa?
• Niet zozeer dat er veel mensen zijn
• Ook niet zozeer dat ze op één plaats zijn
• Maar wel dat de normale regels en
organisatievormen niet meer werken
• Oftewel: de indirecte beïnvloeding werkt niet meer
• Wat nog wel werkt zijn directe
beinvloedingsmethoden
• Zijn deze gewelddadig, dan lokt dat geweld uit
• Zijn deze niet gewelddadig, dan weinig geweld
De crisis kent TRAAGHEID (Chaos model)
O
M
V
A
N
G
C
R
I
S
I
S
NEGATIEVE GEBEURTENISSEN
CRISIS
• Crisis: Ernstige verstoring van normale gang van zaken
en organisatievormen.
• Vraagt: Nieuw normen en organisatievormen: CHAOS!
• Een crisis vraagt richting.
• Mensen zoeken leiderschap/ liefst één richting
• Leiderschap = identificatie: Naar de mensen toe
• Als leider vertrouwd wordt, is hij effectief
• DUS: JE MOET JE MENSEN KENNEN
• Andere opvatting: Crisis is situatie waarin verantwoordelijken bang zijn om fouten te maken.
P= VRM2
• Gevolg: nadruk op preparatie
EEN BIJZONDERE MAN
• Niets is zo practisch
als een goede theorie
• Als je wil begrijpen
hoe iets werkt, moet je
proberen het te
veranderen
Kurt Lewin, 1890-1947
• Gedrag heeft nooit
één oorzaak: analyseer
Lifespace!
ANALYSE KRACHTENVELD
• Elk van die krachten kan uit vele componenten bestaan
ANONIMITEIT
KENNEN & GEKEND WORDEN
ONDUIDELIJKHEID
AFSPRAKEN
ANARCHIE
GERESPECTEERDE LEIDING
SENSATIEZUCHT
VOORZICHTIGHEID
VIJANDSCHAP
WEDERZIJDS RESPECT
VERVELING
INTERESSANT PROGRAMMA
Quasi-stationnaire evenwichten (Lewin, 1952)
© 2006 JP van de Sande RuG
Begin toestand:
Verhoog druk in gewenste richting:
Verlaag kracht in ongewenste richting
Door conflict wederzijds vijandbeeld
© 2006 JP van de Sande RuG
VRIEND
MENS
VERZETSSTRIJDER
HELD
WIJ
goed
dapper
sterk
taai
VIJAND
ROBOT
TERRORIST
GEK of ROEKELOZE
ZIJ
slecht
laf
zwak MAAR GEVAARLIJK
koppig
Goed Bezig
Goed Bezig
Goed Bezig
Goed Bezig
Goed Bezig
Goed Bezig
Goed Bezig
Goed Bezig
Goed Bezig
Goed Bezig
Goed Bezig
Goed Bezig
Goed Bezig
Goed Bezig
Goed Bezig
Goed Bezig
Goed Bezig
Goed Bezig
Goed Bezig
Goed Bezig
Goed Bezig
Goed Bezig
Goed Bezig
Goed Bezig
Goed Bezig
Duwen-trekken
Slim-dom
DUWEN
Dom duwen: de stroomstok
Slim duwen: gebruik van
vluchtinstinct
TREKKEN
Dom trekken: man die Yak trekt
Slim trekken: Hoe vang je dingos?
CROWD MANAGEMENT
De mens
Mens is gewoontedier
• Dingen die we verwachten, daar wennen we aan
• Dingen waar we aan gewend zijn verwachten we
– Bijv: files, uitgaansgebieden, nogo gebieden, bureaucratie,
ziekte, armoede, luxe, geluk, beroerd werk, slecht wonen
– Krijgen wat je verwacht = rechtvaardigheid
• VB: Als U een nieuwe baan krijgt
–
–
–
–
Zijn de eerste dagen wat nerveus en zoekend
Moet U de mensen leren kennen (dat wilt U ook graag)
Maar vooral de gewoonten (dat wilt U minder graag)
Na enkele weken is alles al veel gewoner
• Soms verwachten we iets wat niet gewoon is
vacantie, pretpark, stappen, relletjes)
• Voor sommigen leuk, voor anderen angstig
(vb:
TOCH ZIJN ER KLACHTEN
• Klachten gaan over dingen die niet gaan zoals de
mensen zouden willen dat ze gaan
–
–
–
–
–
Te suf of te spannend;
Te braaf of te rebels;
Te idealistisch of te gewoon
Te dominant of te lievig
Het is niet rechtvaardig
• We zouden ons kunnen afvragen hoe het komt
dat mensen iets willen
• Maar dat slaan we over
• We gaan ons afvragen wát ze willen
• De vraag wordt dus:
WAT WIL DE MENS?
Wat de mens wil: onze natuur
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Voortplanting (Hofmaken, Paring, Stalking, Porno, SEXINDUSTRIE)
Kinderzorg (Temperatuur, Voedsel, Veiligheid, WOONERF, KINDERINDUSTRIE)
Erbij horen (Kudde, School, Zwerm, Familie, Stam, Netwerk, Volk, Natie, COMMUNITY)
Communicatie (Signaalsystemen, Taal, Media, EMAIL, CHAT, GSM, COMM.INDUSTRIE)
Verkennen (Omgeving, Sociale netwerk, Wacht houden, Krant lezen, INTERNET, TV, MEDIA)
Status (Dominantiehierarchie, Ambitie, RESPECT, RECLAME, STATUSINDUSTRIE)
Agressie (Dreigen, Verdedigen, Vecht/vlucht, ZINLOOS GEWELD, VECHTINDUSTRIE)
Jagen (achtervolgen, besluipen, mobbing, doden, JACHT, UITVERKOOP
Fourageren (Zoeken, Eten, Delen, Herkauwen, Cantine, ***, CONSUMEREN, McDONALDS)
Territorium maken (Gebied, Gebouw, Persoonlijke ruimte, Eigen plek, WOONINDUSTRIE)
Voorraad maken (Eikeltjes, Hamsteren, Vrienden, Banken, RIJK WORDEN, FINANCE)
Bouwen (Hol, Nest, Val, Dam, Kantoor, Stadion, SCHOENENDOZEN, BOUWINDUSTRIE)
Ruilen (Quid pro quo, oog om oog, geschenken, ruilhandel, HANDEL)
Lichaamsverzorging (Gladstrijken, Wassen, fitness, COSMETICA & MODE INDUSTRIE)
Afwachten (Pauzeren,Wachten, Uitrusten, Zonnen, LEKKER LUIEREN, GEMAKSINDUSTRIE)
Migratie (Trek, Nomadisme, Auto's, UITGAAN, MIGRATIE, VACANTIEINDUSTRIE )
Spel (Prooi, Paintball, Pokeren, Poppen, Plagen, COMPUTERSPELLETJES, SPEELINDUSTRIE
Hoe de mens het aanpakt: de cultuur
© 2006 JP van de Sande RuG
Cultuur is alles wat een groep mensen gedurende vele generaties tot
stand heeft gebracht op basis van onze menselijke aanleg.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
TAAL, MANIER VAN UITDRUKKEN (bv nonverbaal)
WETENSCHAP, GODSDIENST, FILOSOFIE
TECHNIEK, GENEESMIDDELEN, APPARATEN, WAPENS
KUNST, GEBOUWEN, SIERADEN
ETEN, DRINKEN, GENIETEN, FESTIVALS
HELDEN, VERHALEN, SPROOKJES
MANIEREN VAN SAMENLEVEN (bv. Stad vs platteland)
IDEALEN, WAARDEN, WAARDERINGEN
REGERING, POLITIEK SYSTEEM, RECHTSPRAAK
REGELS, NORMEN, GEWOONTES, FOLKLORE
RELATIES EN OPVOEDING
VERHOUDINGEN MET ANDERE GROEPEN MENSEN
De mens reist langs twee sporen
© 2006 JP van de Sande RuG
NATUUR
CULTUUR
Niets dierlijks is ons vreemd
Instincten en emoties
Gedragsmechanismen
Langzame ontwikkeling
Ratio beïnvloedt gedrag
Normen & Waarden
Kosten-Baten analyse
Snelle planning
Samenleving: Gemeinschaft
Behoefte aan erbij horen
Groepsdoelen
Plicht; Eer; Traditie
Conservatief; Stabiliteit
Religie; Magie
Strong ties
Samenleving: Gesellschaft
Behoefte aan vrijheid
Individualistische doelen
Vrijheid; Geld; Vernieuwing
Progressief; Schijnverandering
Ideologie; Techniek
Weak ties
Specifieke reacties op onvrede
Sociale steun zoeken/geven
Toename cohesie
Strijd zoeken met vijand
Acceptatie van lot
Specifieke reacties op onvrede
Steun professional zoeken
Toename isolement
Zoeken rationele oplossing
Verzet tegen lot
En nu……….
Smakelijk eten en tot straks
CROWD MANAGEMENT
massapsychologie
Massapsychologie
• In massa's blijven mensen zichzelf
• In massa's is het onmogelijk ingewikkeld gedrag te vertonen
• Omdat massa's iets bijzonders zijn, heeft men er vreemde
verwachtingen over (approach-avoidance)
• Hierdoor zijn massa's homogener dan de bevolking
• In massa's is het lastig de juiste toedracht te kennen
• In massa's dus veel geruchten en die behelzen meestal
stereotype gebeurtenissen
• In massa's is de definitie van de situatie daarom redelijk
uniform
• In massa's wordt men snel besmet door emoties van
anderen, vooral als ieder dezelfde emotie heeft
• Omdat massa's moeilijk te surveilleren zijn, kunnen
deelnemers ongestraft geintjes uithalen
ACHT SOORTEN MASSA
DOELGERICHT
DWINGEND
SPEELS
VRIJ
VRIEND
VIJAND
Drie soorten crowd management in tijdschema
© 2006 JP van de Sande RuG
1) Crowd management
2) Crowd control
3) Riot control
PREPARATIE
MOBILISATIE
ACTIE
Hier is escalatie mogelijk
1) Crowd management
© 2006 JP van de Sande RuG
• Doel: ordelijk en profijtelijk verloop massabijeenkomst
• Regeling en begeleiding
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
Aan en afvoer; Voorkomen verstopping en stremming
Geen kruising vervoers- of voetgangers-stromen
Dranghekken, barricades, draaihekken, wegwijzers
Veiligheidsdiensten, gidsen, stewards
Regelgeving, communicatie van regels, plan bijstelling regels
Noodplannen, calamiteitenplannen (+ nodige reserves)
Communicatie met massa, tussen personeel en met leiding
Voorkomen lange wachttijden en gevoel van doelloosheid
Sfeermakers, kleuren, verlichting, muziek
Catering, toiletten, garderobes, voertuigstalling
Bescherming tegen weer: Temperatuur, neerslag, wind
Crowd management
2) Crowd control
© 2006 JP van de Sande RuG
• Doel: voorkomen rellen en andere uitbarstingen
• Preventie en proactie
– Kundige en ervaren leiding. Afwezigheid groupthink en routinedenken
– Informatie over sfeer, plannen betrokkenen. Inzicht in statistische kansen
– Kennis over soorten geweldsuitbarstingen (amusement vs.
onderhandeling)
– Heldere draaiboeken met verschillende scenario’s en noodplannen
– Coordinatie tussen diensten
– Adequate verbindingen (betrouwbaar, niet afluisterbaar)
– Beschikbaarheid getrainde verkenners/observatoren + procedures
– Gerichtheid op spanningsverlaging (Geen hoorns, heli’s etc, alcoholbeleid)
– Snelle en onopvallende verwijdering ‘harde kern’
– Vermijden anonimiteit (ME helm etc), en ‘oorlogsvoorbereiding’
– Contact hebben en houden met publiek, beleefd, open, correct, en met
gein
– Handhaaf tolerantiegrenzen vroeg en strikt
– Vermijdt Win-Verliessituaties tot het uiterste
Crowd control
3) Riot control
• Doel: uitschakelen tegenstander
• Gevechtsactie
– Ken je tegenstander, en pas strategie en tactieken daaraan
aan
– Gebruik misleiding
– Zorg voor heldere en eenduidige strategie
– Tracht tegenstander te concentreren i.p.v verspreiden
– Tracht zoveel mogelijk de ‘leiders’ uit te schakelen
– Probeer eigen mensen onder controle te houden
– Leg zoveel mogelijk beslissingsbevoegdheid in het veld
– Wees duidelijk in communicatie naar tegenstander
– Kies omgeving waar weinig stuk kan
– Bedenk dat bluffen niet meer helpt
– Heb geduld
Riot control
VOORSPELLEN
•
•
•
•
•
Voorspellen is lastig, vooral wanneer het de
toekomst betreft
Zekerheid bestaat niet
We kunnen dus slechts kansen bepalen
Ook deze kansen zijn weer niet zeker
Het te voorspellen feit is meestal zeer onhelder
gedefinieerd
(in practijk meestal: PLEURIS uitbraak)
•
KORTOM: duisternis heerst
Het RAM
•
•
•
•
•
•
–
–
Bij preparatie dient men juiste kansinschattingen te
maken
Kansen hangen van vele factoren af
Zelfs experts kunnen maar een beperkt aantal factoren
aan
Er is dus behoefte aan een instrument om veel factoren
tegelijk te verwerken
Het Risico Analyse Model is zo’n instrument
Twee doelen:
1. Voorspelling risico’s
2. Beslishulp
Doel 1 werkt voorlopig op basis expert oordelen
Zolang nog weinig data voorhanden zijn is vooral doel 2 operationeel.
STRUCTUUR RAM
1.
2.
3.
4.
5.
6.
KENMERKEN PUBLIEK
KENMERKEN OMGEVING
VERWACHTINGEN, REPUTATIES, SFEER
KWALITEIT VAN ORGANISATIES
POLITIESTRATEGIE
WHAT IF?
PARTIJEN
1. PUBLIEK
1. Overall
2. Groepjes, harde kernen etc
2. ORGANISATIE
1. Evenementen organisatie
2. Overheid
3. DIENSTEN
1.
2.
3.
4.
Politie (normaal en ME)
Security organisaties
Brandweer en GHOR
Vervoer
4. MEDIA
RAM
CROWD MANAGEMENT
organisaties
Vredesorganisatie
1. Opleidingen lang
2. Selectie op bestuurlijke
capaciteiten
3. Carrière gebaseerd op
foutvermijding
4. Doelen langere termijn
5. Democratische instelling
en leiderschap
6. Zorg voor correcte
procedures
7. Sancties voor relatief
kleine afwijkingen
8. Rivaliteit tussen diensten
9. Professionalisering
10. Preparatie
en
Oorlogsorganisatie
1. Opleidingen kort
2. Selectie op inspiratie en
enthousiasme
3. Carrière gebaseerd op
prestaties
4. Doelen korte termijn
5. Autoritaire instelling en
leiderschap
6. “Cutting the red tape”
7. Polarisatie in sancties
8. Overkoepelend doel
reduceert rivaliteit
9. Improvisatie
10. Veerkracht
Managerialism
(Pollit, 1993; McLaughlin et al., 2001; Mawby & Worthington, 2002).
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Organisaties lijken meer op elkaar dan ze verschillen
Dus vakkennis is secundair. Alles kan ingehuurd worden
Efficiency en groei zijn de toverwoorden
Nadruk op output en resultaten
Ontwikkeling prestatie-indicatoren en ranglijsten
Nadruk op de voordelen van concurrentie
Centralisatie-tendens: Afkeer van zelf-sturende teams
De burger wordt als klant gezien, de werknemer als tool (HRM)
Er wordt alleen vooruit gekeken (Henry Ford: history is bunk)
Geen interesse en inzicht in onbedoelde gevolgen
Combinatie van centrale beleidsvorming met lokale
dienstverstrekking
• Loyaliteit aan groep is meer een kwestie van sentiment dan
noodzaak
Enkele vragen van professionals
•
•
•
•
•
Graag zou ik willen beschikken over tips en trucs om:
– grote hoeveelheden mensen zodanig aan te spreken dat ze doen wat jij van hen op dat
moment verwacht; @CHARISMA
– een inschatting te maken hoe grote hoeveelheden mensen zullen reageren op
onverwachte berichtgeving met betrekking tot naderende rampspoed @ DIVERS
– paniek in menigten te voorkomen @VANZELF
Afgezien van het feit dat de organisatie in HvH anders had gekund, is er een situatie waar
veel mensen bijeen zijn en er door redenen een massa op drift raakt.
– Daar zitten risico’s in en ik zoek naar de invloed op de kritieke succes factoren bij de
organisatie van demonstraties, manifestaties en evenementen ( waaronder
massabijeenkomsten en voetbal) @KENNEN EN GEKEND WORDEN
– Wat zijn die factoren en wat zijn de best practices daartoe. @EEN PRAATJE MAKEN
Hoe verantwoord om te gaan met mensen (in grotere getale) die ergens heen willen en van
ver komen om een evenement te bezoeken maar er niet meer in/bij kunnen omdat het terrein
domweg uit veiligheidsoverwegingen niet meer mensen kan herbergen. @PREPARATIE
Ik zou handvaten willen hebben voor preventieve beïnvloeding van groepen mensen, dus
bij de organisatie van een evenement en / of beïnvloeding van groepen mensen tijdens
ongeregeldheden. @VAN TE VOREN ONDERHANDELEN
Omgang met groepen jongeren cq jong volwassenen bij calamiteitbestrijding.
@INSCHAKELEN
Nog een paar vragen
OVERSTROMINGSDREIGING
1.
2.
3.
Hoe reageert groep bij aankondiging van gevaar
En als dreiging aanhoudt maar geen evacuatie plaatsvindt
En als evacuatie begint maar niet ieder kan gered
ORDEHANDHAVER ONDERDEEL VAN ESCALATIEPROCES
1.
2.
Is dat te voorkomen?
En nog een paar
•
Langdurige stroomuitval, recalls, DSB, financiële crises, Mexicaanse griep, grote rampen, risicovolle
industrie (CO2-opslag Barendrecht): wat doet dat met de mens?
–
–
–
–
•
Het maakt de mens onzeker, dus loopt hij een stappenplan af
Stap 1: informatie zoeken. Maar die is er niet
Stap 2 eigen belangen zeker stellen. Maar men weet niet hoe
Stap 3 doen wat anderen doen. Dat werkt soms goed (Haiti: ramp en actie)
Op welke wijze verwerken mensen onder stressvolle omstandigheden de informatie die wordt
aangeboden?
1.
2.
Wat aangeboden wordt is irrelevant. Punt is wat gezocht wordt
Automatisch, ofwel perifeer
•
•
•
Wat gebeurt er met je als je onder druk staat?
–
•
Het noodsysteem treedt in werking: epinefrine (adrenaline), cortisol etc
Welke invloeden heeft een groep waar iemand deel van uitmaakt?
–
–
•
Dwz:gestuurd door emoties, gewoonten en gedrag anderen
Geen afweging van argumenten
Belangrijk is welke groep gekozen wordt
Wegens sterke neiging tot conformiteit volgt kuddegedrag (Boids)
Wat doet de berichtgeving van de media met iemand?
–
Kan als argument gebruikt worden, maar alleen als sociale omgeving dat ook doet.
CROWD MANAGEMENT
Conclusies &
aanbevelingen
Het draait altijd om hetzelfde en het herhaalt zich steeds
Conclusies tav UITGANGSPUNTEN
© 2006 JP van de Sande RuG
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Spanning verbergt zich
Alleen ervarenen herkennen dat (op straat)
Theorieen zijn heel practisch
Maar welke moet je kiezen?
Als je iets wilt begrijpen, moet je het veranderen
We trachten voortdurend dingen te veranderen
Maar begrijpen?
De dingen hebben zelden slechts één oorzaak
Moet je dus alles van te voren uitdenken?
Groot risico ligt in escalatie van Wij-Zij gevoel
Deëscaleren is contact zoeken en houden
CONCLUSIES OVER CRISIS
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Een crisis is een systeem en dient als zodanig te worden opgevat
Een flexibel, of resilient systeem is in crisissituaties te prefereren
Een systeem is flexibeler naarmate de componenten autonomer zijn
Een systeem met massale groepen mensen levert zelden grote
problemen: zelf organiserend vermogen is groot
Maar als problemen ontstaan breekt zeker de pleuris uit
Kenmerkend voor een crisis is dat hij onverwacht is en dus om
improvisatie vraagt
De belangrijkste taak van de leiding ligt vooraf: in het vormgeven
van het systeem
Maar ook zeer belangrijk is het inspireren van vertrouwen, zodat
improvisatie plaats kan vinden.
Het beducht zijn voor het uitbreken van de pleuris is een normale en
te respecteren motivatie
Enkele aanbevelingen voor crisismanagers
• U kunt zich niet op alles voorbereiden
• Wel kunt u zich voorbereiden op kritiek achteraf
• Maar: Hoe meer u bezorgd bent voor uw eigen baan, hoe
meer die gevaar loopt
• HOE BETER GEORGANISEERD EEN SYSTEEM IS,
HOE KWETSBAARDER VOOR VERSTORINGEN
• De enigen die echt iets kunnen uitrichten zijn zij die
met publiek/tegenpartij in contact zijn
• CCTV en communicatiemiddelen zijn hiervoor geen
vervanging
• Een crisis is een systeem met fasering, bedenk steeds
wat systeem is en in welke fase het is
Enkele aanbevelingen voor bestuurders
• Huidige maatschappij aanzienlijk softer dan ooit
• Burgers zijn er aan gewend geraakt dat staat voor
alles zorgt (Leviathan)
• Staatsmacht berust vooral op regels
• Dan wordt persoonlijke macht zwakker
• Regels zijn niet aan te spreken, de α wel
• De α dat bent U
• Aanvallen door burgers op overheid ontstaan
door Wij-Zij gevoel
• Dat nemen we niet weg door mooie woorden
• Dus: Er op uit, zoek de identificatie! Ga kijken!
En tenslotte
U kunt met de juiste medicatie ook veel bereiken
8 stellingen over crowd- en crisis- management
1.
Technische oplossingen voor menselijke problemen hebben hun
nadelen
2. Het ontwerp van procedures en organisaties toont de
vooroordelen van de ontwerpers
3. Menselijk gedrag is niet rationeel, maar je kunt heel leuk
discussiëren over die veronderstelde rationaliteit
4. Professionals zijn niet immuun voor fouten en vergissingen,
maar hopelijk wel voor emoties. Verschil met publiek is dat ze
wel verantwoordelijk gehouden kunnen worden
5. In crises zullen mensen veel verwachten van sociale netwerken
of organisaties die allang niet meer functioneren
6. Moderne sociale netwerken en organisaties moeten getraind
worden in crisismanagement
7. De beste training voor crisismanagement is een crisis
8. Tijdens het maken van het crisisplan, moeten betrokkenen voortdurend geplaagd
worden door stroomuitval, honger en dorst, instortende kantoren, hysterische
superieuren en telefoontjes van de partner dat de kinderen gegijzeld zijn
Nuttige links
• http://www.crowddynamics.com/
– Engelse firma in planning van evenementen. Deed o.m.
Olympische spelen en Hadj. Heel veel nuttige info
• http://www.econlib.org/library/ENC/RisklessSociety.html
– Kort stuk van Wildavky, waarin enkele hoofdlijnen van zijn
denken worden uiteengezet
• http://understandingkatrina.ssrc.org/Wachtendorf_Kendra/
– Lessen uit WTC en Cathrina m.b.t. organisatie rampbestrijding
• Drabek, Thomas (1986) Human System Responses to Disaster:
An Inventory of Sociological Findings. London. Springer-Verlag
– Boek dat zeer veel onderzoek over rampen etc., op zeer heldere
wijze samenvat.