De basisprincipes van de Javaanse Gamelan

vak
muziek
docent
drs elsje Plantema
De basisprincipes van de Javaanse Gamelan
les
Gotong Royong, samen aan de slag
Wat is een gamelan?
Aziatisch verschijnsel: gongs en gongspelen
jeugd over het algemeen afneemt zijn er
Een gamelan is geen instrument maar een
zijn te vinden in de hele regio (Cambodia,
aan de kunst instututen ook nu nog talloze
orkest, dat uit ongeveer twintig op elkaar
Thailand, Birma, Laos, Maleisië, Vietnam,
studenten die een professionele muziek-,
afgestemde bronzen instrumenten bestaat.
de Filippijnen en Indonesië).
dans-, of wajangopleiding volgen.
(gong ageng, diameter ± 90 cm) die als de
Wat is de rol van de gamelan op Java?
Hoe wordt een gamelan gemaakt?
ziel van de gamelan wordt beschouwd, en
De vier middenjavaanse vorstenhoven zijn
Alle bronzen gongs en toetsen worden één
die het begin en eind van de muziekstukken
de centra waar de gamelan(muziek)
voor één met de hand gesmeed uit een
markeert met zijn gonzende diepe klank.
uitgroeide tot het hoogst ontwikkelde
zorgvuldig samengestelde legering van
Allerlei kleinere gongs, zoals de kempul en
gong-orkest ter wereld. In de koloniale tijd
koper en tin (brons), via een lang proces
de kenong , markeren de structuur van de
hadden de hoven honderden muzikanten,
van verhitten en uithameren. Het ambacht
muziekstukken, instrumenten met bronzen
componisten, dansers en wajangspelers in
wordt al generaties lang van vader op zoon
klankstaven spelen de basismelodie, een
dienst, die zich volledig aan de kunst
of van meester op leerling doorgegeven. De
tromspeler geeft het tempo aan en gongspe-
konden wijden. Zo ontstond een muziekcul-
bijna altijd fraai versierde onderstellen
len (bonang, 10 tot 14 bronzen keteltjes op
tuur met allerlei genres: van fijnzinnige
worden uit teakhout gesneden in gespeciali-
een rek) spelen versieringen. Naast het
kamermuziek gespeeld door kleine ensem-
seerde bedrijfjes. Dat geldt ook voor de
brons zie je in een gamelanorkest ook
bles tot imposante openlucht-orkesten.
resonantiebuizen, slaghamers, de snaarin-
snaarinstrumenten (rebab en siter),
Gamelanmuziek speelt een belangrijke rol
strumenten, trommen, fluiten en xylofoons.
bamboefluit (suling), xylofoon (gambang) en
bij allerlei ceremoniën en begeleidt
Door de hoge prijs van de bronzen instru-
zangers.
verschillende theatervormen als opera’s,
menten is een gamelan zeer kostbaar. Een
danstheater en wajangvoorstellingen.
goedkoper alternatief is een ijzeren
Waar komt de gamelan vandaan?
Ook buiten de hoven is de gamelan overal
gamelan.
De kunst om uit brons voorwerpen te
te vinden: bij rituelen, bruiloften; op de
vervaardigen dateert in Zuidoost Azië van
radio, in hotels en op straat, waar kleine
Samenwerken!
millennia geleden (3000 v.C.). Vanaf de
straatorkestjes al rondtrekkend de kost
De oudste gamelans bestonden uit alleen
tiende eeuw n.C. zijn er aanwijzingen voor
verdienen. Javaanse dans, wajangvoorstel-
gongs. Om daarop melodieën te spelen zijn
het bestaan van gamelaninstrumenten:
lingen, cabaret of toneel: de gamelan is er
verschillende spelers nodig. Samenwerken
gongs en keteltjes worden afgebeeld op
vaak bij.
is dan ook één van de basisprincipes van de
tempelreliëfs en genoemd in de oudjavaan-
Op sommige scholen leren kinderen
gamelanmuziek, net zoals “Gotong royong”
se literatuur. “Nggamel” betekent iets
gamelan spelen, en voor wie er zijn beroep
– met vereende krachten aan het werk – een
beetpakken, een hamer bijvoorbeeld. Vanaf
van wil maken zijn er sinds de jaren ’60
basiskenmerk is van de Javaanse sociale
de 16de eeuw wordt met gamelan een
academies voor (gamelan)muziek, dans en
structuur. Zo worden feesten voorbereid en
orkestje bedoeld.
wajang. Hoewel de belangstelling van de
wegen verbeterd: elk gezin draagt een
Het meest kenmerkend is de grote gong
Terwijl de wayangverhalen (Mahabharata en
Ramayana) en de
Javaanse dansen
onmiskenbaar gebaseerd zijn op de Indiase
cultuur, is het fenomeen gamelan een
typisch Zuidoost
De instrumenten van de gamelan.
vak
muziek
docent
drs elsje Plantema
De basisprincipes van de Javaanse Gamelan
les
Gotong Royong, samen aan de slag
steentje bij. Samenwerken maakt iemand
De basisritmes: de gong op tel 8, kenong
onderdeel van de groep, je maakt samen
(afgekort nong) op de tellen 2, 4, 6 en 8,
een weg, een melodie.
op een andere toonhoogte klinkt de kempul
(pul) op de tellen 3, 5 en 7 en dan ook nog
Hoe zit de muziek in elkaar?
de kethuk (thuk) tussen alle tellen in. Al die
Gamelanmuziek is gebaseerd op gongstruc-
instrumenten tesamen weven een levendige
turen: (herhaalde) cycli van 8, 16, 32, 64
structuur die je prima met z’n allen kunt
tellen of een veelvoud daarvan, die eindigen
zingen, dan gaat het aan de instrumenten
met een slag op de grote gong, De gong is
des te sneller!
het belangrijkste moment van de cyclus. De
kleinere gongs en ketels verdelen cyclus in
Samenvatting
frasen. Als de gong op tel 32 slaat, speelt
Elk gamelaninstrument heeft een specifieke
de kenong bij voorbeeld op 8, 16, 24 en 32
functie.
en de kempul daar tussen in, op tel 4
Gong, kempul, kenong, kethuk en kempy-
(hoewel die meestal wordt overgeslagen),
ang verdelen de muzikale zin in frases en
12, 20 en 28. De instrumenten met zeven
markeren de zwaartepunten.
bronzen toetsen spelen de basismelodie, die
Slenthem, Saron, demung en soms peking,
te vergelijken is met de cantus firmus uit de
spelen de basismelodie van het stuk, de
oude muziek: meestal een rustige melodie
balungan (het “geraamte”)
in lange noten. De bonangs (gongspelen)
De trommen (kendhang) coördineren het
variëren op de basismelodie met “riedel-
geheel, ze geven begin, eind, het tempo,
tjes”, in kortere notenwaarden; de overige
allerlei codes en overgangen aan.
instrumenten (de instrumenten met 14
De bonang omspeelt de kernmelodie en
bronzen toetsen en de snaar-, hout-,
speelt versieringen.
bamboe-inastrumenten en zangstemmen,
De zachte instrumenten, gender, gambang,
brengen zelfstandige melodieën ten gehore
siter, celempung, suling en rebab vormen
waarvan de hoofdtonen overeenkomen met
samen met de zangstemmen (pesindhen en
de basismelodie. De trommen geven begin,
gerong) de belangrijkste melodische laag.
eind en overgangen in de muziek aan, ze
bepalen het tempo en geven allerlei
Praktijk
muzikale codes waardor de musici weten
Er zijn in verschillende steden gamelan­
wat ze moeten spelen en b.v. dansers welke
groepen actief waar zowel gevorderden als
beweging bedoeld wordt.
beginners les kunnen krijgen.
De Praktijk
Om te beginnen: op Java telt men niet
EEN, twee, drie, vier, vijf, zes, zeven, acht
(met het accent op één), maar
één, twee, drie, vier, vijf, zes, zeven, ACHT.
In de kleinst mogelijke gamelanstructuur,
een cyclus van 8 tellen, valt op die ACHT
dan ook de gong.
BIOGRAFIE
drs Elsje Plantema
Het Tong Tong
Festival
presenteert:
Elsje Plantema leidt sinds 1978 verschillende gamelanorkesten en -ensembles,
waarmee zij talloze wayangvoorstellingen,
concerten en dansproducties verzorgde.
Ze studeerde aan conservatoria in
Nederland en Indonesië, en volgde de
studie etnomusicologie aan de
Universiteit van Amsterdam. Zij is docent
gamelan bij het Conservatorium van
De Indische
School
2008
De Pupillenschool in Gombong (Midden-Java), voor de opleiding
van “kinderen van het mannelijke geslacht voor de militaire stand”.
De foto is afgebeeld in Baren en oudgasten, een deel uit de
Amsterdam.
fotoboekenserie Tempo doeloe – een verzonken wereld (uitgeverij
Elsje Plantema is artistiek leider van
Querido), samengesteld door Rob Nieuwenhuys.
Ensemble Widosari. Dit ensemble – toen
nog onder de naam Raras Budaya
– bracht tijdens het Holland Festival
(1981) voor het eerst de zes uur durende
Het gebrek aan kennis in de Nederlandse samenleving over de Indische cultuur
integrale uitvoering van het wayang­
en geschiedenis is een doorn in het oog van veel (Indische) Nederlanders.
verhaal ‘De Schending van Soebadra’.
Ervaringsverhalen uit de Indische gemeenschap worden door gebrek aan voorken-
In 1993 werd het ensemble omgedoopt
nis niet altijd in de juiste context geplaatst waardoor de beeldvorming blijft
tot Widosari, en sindsdien wordt naast
steken in clichés.
klassieke Javaanse muziek, dans en
Stichting Tong Tong wil dit veranderen. De oudste Indische culturele stichting
wayang ook nieuwe gamelanmuziek
van Nederland organiseerde daarom in 2008 De Indische School, een educatief
gespeeld.
programma tijdens het Tong Tong Festival van de 50e Pasar Malam Besar, voor
iedereen die meer wil weten over het Indische heden en verleden.
Leeslijst
Deskundige docenten verzorgden een lesprogramma in het Bibit-Theater op het
> Kunst, Jaap, Music in Java; Its history,
gebied van (kunst)geschiedenis, taal en letteren, muziek en economie; zoveel
its theory and its technique (Den Haag
mogelijk kanten van de Indische maatschappij & geschiedenis werden belicht. Er
1973).
was geen speciale voorkennis van de leerlingen vereist; iedereen vanaf vijftien
> Lindsay, Jennifer, Javanese Gamelan
jaar kon de lessen goed volgen.
(Kuala Lumpur 1979).
> Mensink, Onno, Gamelan en andere
De samenvattingen van de lessen zijn via de website van Stichting Tong Tong te
gong-spel ensembles van Zuidoost-Azië
lezen; de uitgebreide tekst kunt u downloaden. In leeslijsten worden boeken
(Den Haag 1982).
genoemd die u kunnen helpen nog meer informatie te vinden over de besproken
> Interessante websites:
onderwerpen.
www.gamelanhuis.nl
www.cite-musique.fr/gamelan
Stichting Tong Tong werd bij dit project terzijde gestaan door een adviescommis-
www.wesleyan.edu/music/gamelan/
sie bestaande uit dr Tom van der Geugten (vakdidacticus, Fontys Hogescholen,
Intro.gamelan.pdf (web-artikel)
Tilburg), prof. dr Bert Paasman (voormalig hoogleraar Koloniale en postkoloniale
www.joglosemar.co.id/gamelan.html
literatuur- en cultuurgeschiedenis, Universiteit van Amsterdam), en prof. dr Wim
Willems (hoogleraar Sociale Geschiedenis, Universiteit Leiden).
De Indische School is in 2008 mogelijk gemaakt door een financiële bijdrage van
Stichting Het Gebaar.
Stichting Tong Tong / Pasar Malam Besar BV
Bezuidenhoutseweg 331
2594 AR Den Haag
www.tongtong.nl