Toespraak in de Amsterdamse Studentenekklesia op 24 december

Toespraak in de Amsterdamse Studentenekklesia op 24 december 2008
door Kees Kok
Grote goedheid – De avond voor Kerstmis
1.
Vijftig jaar geleden voltooide Vasili Grossman zijn grote roman Leven & Lot
over de levens en lotgevallen van tarijke burgers en militairen in de Sovjet
Unie in de dagen van de verschrikkelijke slag om Stalingrad, ijskoude winter
1942-1943. Hij ontleedt daarin de terreur van het nazisme en het stalinisme.
Het boek kon pas in 1988 in de Sovjet Unie verschijnen. Een jaar later viel de
muur. Dit jaar pas kwam een Nederlandse vertaling uit.
Het stalinisme was de volsterkte corruptie van de grote communistische
droom van alles voor allen; de droom die verwant was met het visioen van
Israëls profeten, van Jezus en zijn volgelingen. Overal waar die droom met
macht verbonden werd, verkeerde hij in een nachtmerrie, eeuw na eeuw:
verkettering, inquisitie, heksenprocessen, terreur: allemaal in naam van het
Eeuwig Goede, de heilige waarheid.
2.
In Leven & Lot duikt een soort pamflet op, verstopt onder een matras in een
Duits krijgsgevangenenkamp. Het is geschreven door een ‘heilige dwaas’,
Ikonnikov, die even later voor het vuurpeleton zal eindigen. Ik vat het kort en
vrij samen:
Het goede schuilt niet in de natuur, niet in de preken en de dogma’s van
religieuze leiders en profeten, niet in de theorieën van grote sociologen en de
normen en waarden van volksleiders, niet in de ethiek van filosofen. Waar de
dageraad gloort van het eeuwig goede daar vloeit bloed, daar sterven
zuigelingen en oude mannen. Maar naast al dat goede, dat groots en dreigend
is, is er de alledaagse menselijke goedheid. De goedheid van een oude vrouw
die een krijgsgevangene een stuk brood brengt, de goedheid van een soldaat
die een gewonde vijand uit zijn veldfles laat drinken, de goedheid van een
boer die een oude Jood op zijn hooizolder verstopt. Die persoonlijke goedheid
van de ene mens tegenover de ander is een goedheid zonder getuigen,
onbeduidend en gedachteloos. We zouden het zinloze [of redeloze] goedheid
kunnen noemen. Goedheid los van het goede in religieuze en ideologische zin.
Zinloze, redeloze, machteloze goedheid. Dat is de ‘zachte kracht van
ontferming’ waarover wij zojuist zongen, de genadigheid die door de god van
het mensenkind wordt ingeademd in timmermanszonen en poetsvrouwen. Het
is de liefde waarover Paulus zijn hooglied zingt in de brief aan de Korinthiërs
(1Kor 13): zij vindt niets onvergeeflijk, is eindeloos geduldig, niet belust op
zichzelf - op macht en aanzien. Profetenwoorden gaan voorbij. Talen
verstommen, maar zij niet.
3.
De bijbel - dat stukgelezen, meestal onbegrepen moeilijke boek - is een groot
verhaal over ons mensen: over heiligen en despoten, ploerten en
mensenschenders, moordenaars en messiassen. Een zeer menskundig boek,
geschreven vanuit alle mogelijke menselijke diepten en afgronden. Geen
vrome lectuur, maar een grote schreeuw van protest tegen de
1
onmenselijkheid, een schreeuw die om antwoord vraagt, om een andere,
nieuwe aarde, om recht en vrede.
In de oorspronkelijke versie van psalm 2 staat dat de Heer, die in de hemel
zetelt, lacht om de machthebbers en spot met de koningen der aarde, die hele
volkeren geselen en gijzelen. Dat heeft een dichter vijfentwintig eeuwen
geleden zo bedacht en opgeschreven. Maar de dichter van Psalm 2 vrij vindt
dat je dat niet meer zo kunt zeggen. Het lachen is deze god inmiddels - zeker
na eeen eeuw vol nazi’s en stalinisten - wel vergaan: ‘De god van het
mensenkind huivert en huilt in zijn hemel.’
4.
Veel gelovigen bidden nog steeds tot een almachtige god, in de hoop dat hij
ingrijpt. ‘Oh Lord, gebruik uw bovennatuurlijke krachten om deze stad zijn
vitaliteit terug te geven’, bad een dominee in Moraine, Ohio, waar door de
sluiting van General Motors heel de economie plat ligt. Maar dat kan de Lord
niet. Want als hij almachtig is, is de mens niet vrij. En de god van het
mensenkind wil vrije mensen, die kunnen kiezen om lief te hebben en goed te
doen – of niet. Daar kan hij niets aan veranderen. Hij heeft de mens goed en
mooi geschapen – zo staat geschreven - als kroon op zijn schepping, en heel
de aarde heeft hij aan zijn voeten uitgespreid. Godendochters en zonen zijn
wij, gekroond met onzienlijke kronen,/ in verfijnde lichamen gekleed. En ach,
wat zijn ze inderdaad prachtig gemaakt al die mensen, mannelijk vrouwelijk,
jong en oud, vooral in dagen als deze. Maar dan er altijd weer mensen die
meer willen, die zelf god willen zijn. Zij willen zichtbare kronen op hun hoofd,
en hermelijnen mantels om hun lichaam, en heel de aarde onder hun voeten.
Niet om haar te behoeden, maar om haar uit te buiten en te zuigen, hele
volkeren geselend.
Kan god echt niets doen? Ja, zegt de psalmdichter: hij veegt zijn tranen af,
brult, springt, daalt af. Hij leeft zich in in mensen. Hij ademt zich bij hen naar
binnen, hij blaast zijn eigen overvloeiende goedheid als een zachte lentewind
met stormkracht in mensen van goede wil. Zijn woord van liefde en trouw
wordt vlees, mens, lichaam, kind. – Zo staat geschreven.
5.
Eén van die mensen - ongetwijfeld de wereldberoemdste - is Jezus van
Nazareth. Om allerlei redenen die wij nu even niet zullen noemen, is heel het
bijbelse verhaal over het mensenkind en zijn god door de evangelisten
geconcentreerd, samengevat in deze Jezus. Historisch gesproken is over hem
zo goed als niets bekend, zeker niet over de omstandigheden waarin hij
geboren werd en wie er allemaal bij hem op kraamvisitie kwamen. De
evangeliën scheppen een beeld van hem, een Jezus-figuur. Hij wordt
neergezet als voorbeeld-mens. Hem worden oude en nieuwe profetische
woorden en daden in de mond gelegd; daden van zinloze, machteloze
goedheid toegeschreven: genezing, verzoening, genade. ‘Zie, de mens’, zo is
hij bedoeld, zo is hij geschapen, beeld en gelijkenis van de God die hem
geschapen heeft. Zijn volgelingen hebben zijn naam groot gemaakt: Jezus
Christus, dat is: Messias, onze bevrijder. Dat de mensen vervolgens weer een
God van hem hebben gemaakt, is een ernstig misverstand. Hij was een
godenzoon en wil van ons allemaal weer prachtige godendochters en -zonen
maken. Er is en wordt wat met hem afgesold.
Paulus, die Jezus niet eens heeft gekend, was helemaal lyrisch over hem:
niets en niemand kan ons meer scheiden van de goddelijke trouw - zinloze
goedheid - die ons omringt in Jezus Messias, schreef hij aan zijn vrienden en
2
vijanden in Rome. Paulus heeft die naam in vele hartstochtelijke brieven
bekend gemaakt aan Grieken en Romeinen – en aan ons, vandaag, heden.
6.
Vandaag is het de honderste dag van de kredietcrisis. Volgens Herman
Wijffels betekent die crsis de ondergang van het fundamentalistische
kapitalisme, het neoliberalisme en neoconservatisme. Hij hoopt op de zachte
kracht van Obama, maar, zo zgt hij, er staat verschrikkelijk veel op het spel;
je kunt ook heel extreme politieke reacties verwachten. Herodes staat altijd
om de hoek van de kerststal.
Er zal de komende crisisjaren heel veel zinloze goedheid nodig zijn, ook als
tegenwicht tegen alle verdeelheid zaaiende filmpjes en het steeds amechtiger
politieke debat over integratie.
Ach, als die elkaar in de rede vallende politici nu eens bijvoorbeeld besloten
om die idiote JSF’s af te bestellen en van de bespaarde miljarden een vloot
JOSEFS, grote, gulle voedstervader-van-Jezus-vliegtuigen, aan te schaffen,
die alle vluchtelingenkampen van de wereld gaan bestoken, met brood,
bouwmateriaal en timmergereedschap. Ook in Afghanistan, om de Taliban
beschaamd te laten staan, en opdat er niet langer geen onnozele kinderen
sterven of verminkt raken door bermbommen.
7.
Wij oefenen en beoefenen in de ekklesia van week tot week een gebaar van
zinloze goedheid: het breken en delen van brood en beker, als was het heel je
hebben en houden, je lichaam en ziel.
We doen dat in naam van die Messias Jezus; wij stellen hem daarmee present
met heel de zachte kracht van zijn ontferming, opdat wij doen als hij, zijn als
hij.
Er is een kindeke geboren op d’aard
’t kwam op de aarde voor ons allemaal
’t had er geen huis, ’t droeg er zijn kruis –
en – en toch, en ondanks alles, als klap op de vuurpijl:
’t wenst ons allen een zalig nieuwjaar.
Zo moge het zijn.
3