Diabetes met andere ogen bekeken

Diabetes
met andere ogen bekeken
Diabetes voorkomen en behandelen op
natuurlijke wijze
Mr. Monique Geurkink
Afstudeerscriptie
Hogeschool voor Natuurlijke Gezondheid
Meppel
Voorjaar 2014
Copyright © 2014 Mr. Monique Geurkink
Niets uit deze uitgave mag zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur worden openbaar
gemaakt of verveelvoudigd.
[email protected]
Praktijk voor Integrale Gezondheid Monique Geurkink
2
Voor opa Henny,
mijn Stille Kracht
************
“Le seul véritable voyage, le seul bain de Jouvence, ce ne serait pas d'aller vers de nouveaux
paysages, mais d'avoir d'autres yeux, de voir l'univers avec les yeux d'un autre, de cent
autres, de voir les cent univers que chacun d'eux voit, que chacun d'eux est.”
1
1
Uit: La Prisonnière - Marcel Proust, kort vertaald: De ware ontdekkingsreiziger ziet geen nieuwe landschappen, maar
met andere ogen.
3
Samenvatting
“De mens die zich omringt met feiten, die niet toestaat dat hij verrast wordt, geen flits van
intuïtie kent, geen veronderstellingen maakt, geen risico neemt, leeft in een afgesloten cel.”
Albert Einstein
Diabetes is volksziekte nummer 1, er zijn meer dan 1 miljoen diabetici in Nederland. Dit aantal
neemt alleen maar toe. In 2025 zullen het er ongeveer 1,4 miljoen zijn. Een op de vier à vijf
mensen lijdt aan het metabool syndroom en heeft daarmee een verhoogd risico op diabetes. Ook
zijn er veel mensen die niet weten dat ze aan diabetes lijden. Ondanks een landelijke aanpak met
de NDF Zorgstandaard Diabetes en een vernieuwde Voedingsrichtlijn met meer aandacht voor
begeleiding bij leefstijlverandering, heeft er geen kentering plaats gevonden. In de reguliere
aanpak is vooral aandacht voor voorlichting, voeding, beweging en medicatie. Door de NDF wordt
onderkend dat een meer holistische aanpak nodig is, vooral op het gebied van de preventie. Een
omdenken van zorg en ziekte naar gezondheid en gedrag is noodzakelijk.
Er dient een verandering te komen in de mindset rond diabetes. Diabetes type 2 is hoofdzakelijk het
gevolg van ons voedingspatroon en onze leefstijl, erfelijkheid speelt slechts een ondergeschikte rol.
Diabetes type 2 is een omkeerbare aandoening, dat blijkt uit onderzoek en ervaringen van artsen en
(ex)diabetespatiënten. Ook bij diabetes type 1, een auto-immuunziekte, wordt een link gelegd met
voeding en leefstijl.
Er bestaat een relatie tussen laaggradige ontstekingen en diabetes. Laaggradige ontstekingen zorgen
voor chronische activatie van het immuunsysteem en veroorzaken schade in het hele lichaam. Dit
kan worden voorkomen door voeding aan te passen, stress te behandelen, voldoende beweging,
voldoende ontspanning en slaap.
De NDF Voedingsrichtlijn gaat mijns inziens niet ver genoeg in haar aanbevelingen. Een kwalitatief
beter voedingsadvies houdt in: geen snelle en ook minder koolhydraten, koolhydraten combineren
met eiwit en de juiste vetten, voldoende omega-3-vetzuren, meer groente en fruit,
calorierestrictie, glutenvrij, melkvrij, cholesterol niet als boosdoener zien, aanvulling met
supplementen, kruiden en superfoods.
Leefstijlverandering vraagt intrinsieke motivatie en empowerment. Het zoeken naar achterliggende
beweegredenen van gedrag, overtuigingen, emoties en onbewuste patronen zal meer helpen dan
alleen motivational interwiewing. Goede voorbeelden, inzicht in het eigen zelfgenezend vermogen
en een gezonde omgeving zijn belangrijke factoren in de slagingskans. Een goed voorbeeld vormen
de mensen die leven in een Blue Zone. Zij worden heel oud en blijven vitaal. Ze staan iedere dag op
met een doel, een Plan de Vida, en maken deel uit van een sterk sociaal netwerk dat elkaar steunt
in een gezonde leefstijl. Wellicht zijn we in Nederland ook in staat een Blue Zone te creëren.
Ieder mens is uiteindelijk zelf verantwoordelijk voor zijn gezondheid en hoe je er mee omgaat.
Ziekte is niet iets wat zich buiten het lichaam afspeelt of van ons vervreemd is. Door ziekte te
accepteren en dingen in je leven anders aan te pakken, zoals je leefstijl, werk, relatie, roken,
voeding, levensdoel en plezier, bereik je een hogere levenskwaliteit en meer geluk. Ziekte kan ook
geïnterpreteerd worden als lichaamstaal en heeft dan een signaalfunctie en een symbolische
betekenis. Door ook inzicht te krijgen in deze betekenis van diabetes, is het mogelijk vanuit een
bredere basis, integraal, te werken aan heling. Wanneer je met andere ogen, meer holistisch, naar
diabetes kijkt, zie je dat er meer speelt dan alleen een verstoorde bloedglucosespiegel.
Stress is een van de belangrijkste oorzaken van diabetes, naast overgewicht. De invloed van stress
op lichaam en geest is wetenschappelijk onderzocht en bevestigd. Dit geldt ook voor de
wisselwerking tussen lichaam en geest. De stressaanpak schiet bij de reguliere behandeling van
diabetes echter te kort.
5
Door de wisselwerking tussen lichaam en geest mee te nemen in de beeldvorming omtrent diabetes,
dus niet alleen stress, maar ook emotionele onbalans, negatieve gedachten, zingeving, verkeerde
voeding, dysbiose (een verstoorde darmflora), te weinig beweging, te weinig ontspanning en slaap,
ontstaat er een completer beeld en is er een hogere kwaliteit van leven te behalen.
Natuurlijke behandelvormen zijn al eeuwenlang gericht op preventie en behandeling van chronische
aandoeningen en effectief inzetbaar bij diabetes. Dat dit de kracht is van complementaire
geneeswijzen wordt gelukkig steeds vaker ingezien. Steeds meer reguliere artsen zijn het eens met
de natuurgeneeskundige inzichten over de rol van de darm en dysbiose bij het ontstaan van ziekten
zoals diabetes. Het inzetten van evidence based complementaire therapieën, zoals bij Integrative
Medicine, zal veel meer gezondheid en welbevinden opleveren. De arts dient een coachende rol op
zich te nemen, waarbij hij de diabetespatiënt begeleidt naar een gezondere voedings- en leefstijl.
De patiënt dient zelf verantwoordelijkheid te nemen en in zijn kracht te worden gezet
(empowerment). Er dient gekozen te worden voor de goedkoopste, meest effectieve, minst toxische
en minst invasieve behandeling. Mindfulness is bewezen effectief bij de behandeling van stress en is
zinvol om in te zetten bij diabetes. Daarnaast zijn er andere evidence based complementaire
behandelvormen inzetbaar bij diabetes, waaronder fytotherapie, aromatherapie, massage en
acupunctuur. Ook zijn er effectieve therapieën ontwikkeld voor gedragsverandering.
Naast de ingrijpende, persoonlijke impact heeft diabetes enorme maatschappelijke en economische
gevolgen, zowel qua zorgkosten, zorgconsumptie en ziekteverzuim. Maatschappelijk gezien zullen
we moeten werken aan een gezondere omgeving en meer ondersteuning voor het aanpassen van
leefstijl. Integratie en stimulatie van natuurlijke behandelvormen zal zijn vruchten afwerpen.
Werkgevers denken steeds meer holistisch. Het wordt meestal niet letterlijk zo benoemd, maar
door een eenvoudige kosten-batenanalyse worden zij gestimuleerd tot een meer en meer open en
onbevooroordeelde en pragmatische opstelling. Psychische begeleiding van werknemers en
mindfulness hebben inmiddels een plaats verworven binnen het bedrijfsleven, zodat werknemers,
en dus ook diabetici, langer en gezond kunnen blijven werken.
Mijn conclusie is dat diabetes type 2 op een natuurlijke wijze is te voorkomen, te behandelen
en om te keren, afhankelijk van de fase waarin de diabeticus zich bevindt en de mate waarin
hij in staat en bereid is zijn voedingspatroon en leefstijl aan te passen. Het onderkennen van
een wisselwerking tussen lichaam en geest en het weten te bereiken van een optimale balans
op lichamelijk, geestelijk, emotioneel en spiritueel niveau zal hierbij een belangrijke
ondersteuning kunnen leveren. Wellicht geldt deze conclusie ook voor diabetes type 1, maar
daar zal meer onderzoek naar gedaan moeten worden.
We bevinden ons momenteel in een transitiefase wat betreft ons gezondheidsbewustzijn. Het vergt
lef en het durven nemen van risico, zoals Einstein het verwoord in het begincitaat, om met andere
ogen te gaan kijken naar ziekte, gezondheid en diabetes. We kunnen het ons niet veroorloven ons
als afgesloten cel te gedragen, want een cel kan niet leven zonder het milieu om zich heen. Er
bestaat een continue wisselwerking tussen cel en omgeving. De omgeving verandert als gevolg van
vele factoren, waarbij alles met elkaar samenhangt en elkaar beïnvloedt, er is geen sprake van een
direct, lineair causaal verband tussen oorzaak en gevolg. Verandering van de omgeving verlangt een
meebewegen van de cel. Leven is (mee)bewegen.
6
Inhoud
Samenvatting ...........................................................................................................5
Woord vooraf ...........................................................................................................9
Hoofdstuk 1
Inleiding ............................................................................................. 11
Hoofdstuk 2
Reguliere benadering van diabetes ............................................................ 13
2.1
Historie .................................................................................................... 13
2.2
Diabetes type 1, type 2 en metabool syndroom ................................................... 13
2.3
Symptomen ............................................................................................... 15
2.4
Behandeling .............................................................................................. 15
2.5
NDF Voedingsrichtlijn voor diabetes type 1 en 2 .................................................. 16
2.6
Gevolgen van diabetes.................................................................................. 19
Hoofdstuk 3
Diabetes verder ontrafeld ....................................................................... 20
3.1
Inleiding ................................................................................................... 20
3.2
Ontstaansmechanisme van diabetes ................................................................. 20
3.3
Oorzaken diabetes....................................................................................... 21
3.4
Laaggradige ontstekingen .............................................................................. 24
3.5
De invloed van stress ................................................................................... 25
Hoofdstuk 4
Diabetes natuurgeneeskundig bekeken ........................................................ 28
4.1
Inleiding ................................................................................................... 28
4.2
Humoraalpathologie..................................................................................... 28
4.3
Natuurkwaliteiten en temperamenten .............................................................. 29
4.4
Diabetes vanuit de natuurkwaliteiten bekeken .................................................... 30
4.5
Diabetes en temperamenten .......................................................................... 31
4.6
De rol van de darm ...................................................................................... 31
4.7
Reckeweg ................................................................................................. 32
4.8
Basis-Bio-Regulatie-Systeem ........................................................................... 33
4.9
Zuurbasebeginsel ........................................................................................ 34
4.10
Diabetes holistisch bekeken ........................................................................... 35
4.11
Behandelprincipes ....................................................................................... 38
Hoofdstuk 5
Diabetes natuurlijk voorkomen en behandelen .............................................. 39
5.1
Inleiding ................................................................................................... 39
5.2
Blue Zones ................................................................................................ 39
5.3
Met ander ogen kijken: bewustwording ............................................................. 42
5.4
Leefstijlpatronen doorbreken ......................................................................... 44
5.5
Gezonde voeding ........................................................................................ 46
5.6
Fytotherapie .............................................................................................. 55
5.7
Supplementen en superfoods .......................................................................... 58
5.8
Beweging .................................................................................................. 60
5.9
Ontspanning en Mindfulness ........................................................................... 61
5.10
De maatschappelijke kant van diabetes ............................................................. 63
5.11
Diabetes en Integrative Medicine ..................................................................... 65
Hoofdstuk 6
Conclusies en aanbevelingen .................................................................... 67
6.1
Conclusies ................................................................................................. 67
6.2
Aanbevelingen............................................................................................ 69
6.3
Basisregels voor de preventie en behandeling van diabetes ..................................... 69
Nawoord ............................................................................................................... 73
Bronnen ................................................................................................................ 76
Bijlagen ................................................................................................................ 79
8
Woord vooraf
“Wenn uns die Suche nach Sinn nichts kostet, dann haben wir uns nicht auf den Weg gemacht.” 2
Mijn zoektocht naar de relatie tussen voeding, leefstijl en gezondheid is waarschijnlijk begonnen
toen ik op 14-jarige leeftijd ging oppassen in een antroposofisch gezin. Ik werd daar altijd
getrakteerd op biologische carobbiscuitjes en sterrenmixthee, voor mij destijds geheel nieuwe
voedingsmiddelen.
Vanaf mijn 18e heb ik veel tijd doorgebracht in Frankrijk. Tijdens mijn rechtenstudie heb ik gewerkt
als au pair, à la campagne (op het Franse platteland, waar men nog in verbinding leeft met de
natuur, veraf van de bewoonde wereld), in een gezin met 7 kinderen. Het ontbijt bestond uit
producten van de eigen boerderij en uit de directe omgeving: boter, eieren, verse,
ongepasteuriseerde melk, verse tuinkruiden, paddenstoelen uit het bos, jam van eigen fruit en
authentiek gebakken desembrood van de plaatselijke boulanger. Twee maal per dag werd er een
maaltijd gekookt met verse ingrediënten uit eigen tuin en vlees van eigen dieren. Daarna heb ik een
jaar lang Frans recht gestudeerd in Poitiers en in een gezin gewoond met een vaste kokkin in dienst.
De klassieke Hollandse broodmaaltijden voor ontbijt en lunch waren ook hier onbekend. Brood was
slechts een bijgerecht. Na het ontbijt werd twee keer per dag een volwaardige (warme) maaltijd op
tafel gezet, met veel verse, onbewerkte ingrediënten, waaronder veel groente, verse kruiden,
salade, olijfolie, noten en vis. Bovendien leerde ik, dat je maar één keer opschept, de pannen
stonden nooit op tafel. Dit alles was voor mij aanleiding om de broodmaaltijd langzaamaan in de
ban te doen en mijn kijk op voeding aan te passen. Het mediterrane voedingspatroon was voor mij
inmiddels gesneden koek.
Ondertussen had ik een negatieve ervaring opgedaan met een longarts, ik was destijds
astmapatiënte. Ik kreeg weer eens een setje pufjes mee met de mededeling dat ik het daar mijn
hele leven maar mee moest doen en dat een marathon lopen er wel niet meer in zou zitten met
mijn zwakke longen. Aan de ene kant stond ik perplex dat ik op mijn 20e al als een chronische
patiënte werd beschouwd, aan de andere kant heeft deze ervaring mij bewust gemaakt van het feit
dat je een keuze hebt: je leven lang medicatie gebruiken en je verschuilen achter een chronische
aandoening of op zoek gaan naar echte heling. Dat laatste heb ik gedaan. De pufjes heb ik in de
prullenbak gegooid en nooit meer nodig gehad.
Na het voltooien van mijn Franse rechtenscriptie in de zomer van 1993 heb ik me twee jaar lang
verdiept in bedrijfskunde. Vervolgens ben ik advocaat en bedrijfsjurist geweest. Al die tijd ging
mijn zoektocht verder. Ik ben gaan lezen over leefstijl, voeding en vitaliteit en de samenhang
hiertussen. Ik heb vele complementaire therapeuten bezocht en veel van hen geleerd. In de periode
dat ik met mijn gezin in Zwitserland woonde (2005-2010), heb ik mijn rationele, juridische kant
even wat minder gevoed en ben ik meer mijn gevoel gaan volgen. Ik heb een opleiding Klassieke
2
Uit: Der Klang, vom unerhörten Sinn des Lebens – Martin Schleske, vioolbouwer (2010)
Massage voltooid. Ook ben ik Traditionele Chinese Geneeskunde (TCM) gaan studeren. Ik heb les
gehad van Ulrike von Blarer, oprichtster van de Heilpraktiker Schule in Luzern. Zij is voor mij een
belangrijke inspiratiebron geworden. Mijn honger naar kennis over natuurlijke gezondheid en
vitaliteit heb ik verder weten te stillen tijdens de studie Natuurgeneeskunde in Meppel.
In het voorjaar van 2013 kwam ik in aanraking met de ZorgZaak, een Hoogeveense
thuiszorgonderneming, en heb ik samen met deze organisatie een aantal lezingen gegeven over
gezonde voeding. Tijdens een gesprek met Ruud Slot (directeur van de ZorgZaak) kwam het
onderwerp diabetes aan de orde. Hij hield zich op dat moment bezig met de vraag of hij als
zorgondernemer de diabeteszorg in Nederland anders zou kunnen aanpakken. Hij had het boek
Diagnose 2025 Diabetes3 gelezen en stelde mij de vraag of ik zou kunnen aangeven hoe de
diabeteszorg in mijn ogen zou moeten zijn, zodat de enorme toename van het aantal
diabetespatiënten omgebogen zou kunnen worden naar een afname. Dit heeft mij mede
geïnspireerd om deze scriptie te schrijven.
Ook Hildegard von Bingen (1098 – 1179)4 is voor mij een inspiratiebron voor de manier waarop ik
naar gezondheid kijk. Hildegard was o.a. een voorvechtster van spelt. Deze graansoort is nog een
oergraan en niet gemanipuleerd zoals onze huidige moderne tarwe. Sinds ik met haar
gedachtengoed in aanraking ben gekomen, maal ik zelf mijn eigen speltmeel.
Hildegard von Bingen
Door mijn eigen zoektocht heb ik mijn passie voor natuurlijke gezondheid, gezonde voeding en
vitaliteit ontdekt en mijn visie hieromtrent ontwikkeld. In mijn ogen is het leven vanuit je passie
een bron van vitaliteit. Ik heb geprobeerd mijn visie met betrekking tot diabetes weer te geven in
deze afstudeerscriptie. Ik hoop dat het een inspiratiebron zal zijn voor behandelaars en patiënten
om met andere ogen naar diabetes en ziekte in het algemeen te gaan kijken. Mijn missie is om meer
gezondheidsbewustzijn te creëren. Ik wil laten zien dat uiteindelijk iedereen zelf verantwoordelijk
is voor zijn gezondheid en hoe je daar mee omgaat. De Franse psychiater David Servan-Schreiber
beschreef heel mooi hoe ons lichaam wenst dat we eerlijk zijn naar onszelf en integer met ons
eigen lichaam en leven omgaan. Ik sluit me aan bij zijn woorden:
« Notre corps aime la vérité: ……….que nous vivons en intégrité avec nous-même, que nous sommes
« authentique », …………le courage d’être soi semble faire partie du processus de la vie elle-même,
jusque dans nos cellules.» 5
Monique Geurkink
3
Van Philip J. Idenburg, Michel van Schaik, Inge de Weerdt (2012).
Duitse benedictijnse abdis, eerste vertegenwoordigster van de Duitse middeleeuwse mystiek, onder meer
actief op het gebied van religie, geneeskunde, kosmologie, wetenschappen, filosofie, compositie en
muziekbeoefening, poëzie, voeding, plantkunde en linguïstiek, de eerste componiste uit de geschiedenis van de
klassieke muziek die bij naam bekend is en beschouwd als eerste Duitse arts.
5
Uit: David Servan-Schreiber - Notre corps aime la vérité (vrij vertaald MG): ons lichaam houdt van de
waarheid, ……….wenst dat we integer zijn naar onszelf, authentiek, …..de moed om jezelf te zijn lijkt deel uit
te maken van het proces van het leven, tot in onze cellen.
4
10
Hoofdstuk 1
Inleiding
“Het leven is geen ontdekkingsreis maar een scheppingsproces.”
6
Gezondheid is een onderwerp dat inmiddels niet meer is weg te denken uit ons dagelijks leven. In
televisieprogramma’s, tijdschriften, boeken, op het internet, het werk, overal wordt het
aangeroerd. Het is een maatschappelijk thema. Onze gezondheidszorg wordt onbetaalbaar en het
nationale zorgstelsel kraakt aan alle kanten. Mensen lijden massaal aan overgewicht, met alle
gevolgen van dien. Psychische aandoeningen zorgen in toenemende mate voor uitval van
werknemers. Mensen kijken kritischer naar het reguliere medische aanbod en gaan op zoek naar
meer vitaliteit. Ook wordt er kritischer gekeken naar onze voedingsmiddelenindustrie door de vele
schandalen rondom ons voedsel. We bevinden ons in een transitiefase naar meer bewustzijn op
gezondheid, voeding en leefstijl.
We worden steeds weer met dezelfde feiten geconfronteerd: onze westerse leefstijl laat zijn sporen
na in lichaam en geest. Wetenschappelijk is aangetoond dat de oorzaak van onze
beschavingsziekten, zoals cardiovasculaire aandoeningen, metabool syndroom, diabetes, COPD en
depressies, in 50 tot 70% van de gevallen terug te voeren is op voedingspatroon en leefwijze.
Ongezonde voeding, te weinig beweging, te veel stress en slecht slapen zorgen op den duur voor
laaggradige ontstekingen in ons lichaam, die ons immuunsysteem aantasten en de weg vrijmaken
voor allerlei ziektebeelden.
Hoewel het lijkt alsof we massaal met onze gezondheid bezig zijn, komen de meeste mensen pas in
actie wat hun gezondheid aangaat als er wat aan de hand is. Er moet dus eerst iets mis gaan,
voordat mensen iets willen aanpassen in hun leefstijl. Waar is onze intrinsieke motivatie gebleven
om verantwoordelijkheid te nemen voor onze gezondheid, nog voordat het misgaat? Waarom zijn we
niet in staat goed voor onszelf te zorgen? Waarom beschouwen we ziekte als iets vreemds, plaatsen
we het buiten ons zelf, in plaats van naar de betekenis te zoeken, het leven op een andere manier
aan te gaan? En waar is ons vertrouwen op dat wat de natuur ons heeft gegeven: ons zelfhelend
vermogen? De mensen die leven in een Blue Zone7 worden met gemak 100 jaar oud en blijven vitaal
en vol levenslust. Zij hebben een natuurlijk instinct om gezond te leven en goed voor zichzelf en de
ander te zorgen. Zij maken zich geen zorgen om hun gezondheid, zij ademen en leven vitaliteit,
iedere dag weer opnieuw. Waarom kunnen zij dit wel en wij niet?
Diabetes mellitus is volksziekte nummer 1 geworden. Er zijn in Nederland 1 miljoen
diabetespatiënten, dat zullen er in 2025 waarschijnlijk 1,4 miljoen zijn. 8 Wereldwijd zijn er naar
schatting 285 miljoen diabetici. De werkelijke cijfers liggen veel hoger, omdat veel mensen niet
eens weten dat ze diabetes hebben. Daarbij komt dat een op de vier à vijf mensen lijdt aan het
metabool syndroom en daarmee een verhoogd risico hebben op o.a. diabetes. Diabetes wordt
regulier als een chronische, niet omkeerbare aandoening beschouwd. Er zijn echter steeds meer
onderzoeken die aantonen dat diabetes (type 2 en wellicht ook type 1) is te voorkomen en zelfs
omkeerbaar is door aanpassing van voeding en leefstijl.9 Onderzoekers van de Universiteit van
Newcastle hebben ontdekt dat bij een acht weken durend dieet van 600 calorieën per dag diabetes
type 2 kan verdwijnen bij patiënten die recent die diagnose kregen. Hoewel het hierbij om een
beperkte studie ging, zijn de resultaten hoopgevend voor de toekomst. Voedingswetenschappers
hebben overigens in de vorige eeuw al aangetoond dat er een verband bestaat tussen diabetes en
voeding.
Uit Gesprekken met God – Neil Donald Walsch (2007)
The Blue Zones – 9 lessons for living longer from the people who’ve lived the longest – Dan Buettner (2008).
8 Zie Diagnose 2025 Diabetes
9
Reversal of type 2 diabetes: normalisation of beta cell function in association with decreased pancreas and
liver triacyglycerol. The abnormalities underlying type 2 diabetes are reversible by reducing dietary energy
intake. Newcastle University, 2011
6
7
11
De Belgische arts en onderzoeker Kris Verburgh stelt in De Voedselzandloper dat diabetes een
omkeerbare aandoening is, gebaseerd op onderzoek en ervaringen met patiënten. Hetzelfde schrijft
Patrick Holford, psycholoog en invloedrijk voedingsdeskundige, in Say No to Diabetes. Ook Hilda
Maris schrijft in de Therapiewijzer Diabetes & Metabool Syndroom dat diabetes op een natuurlijke
manier te voorkomen, omgekeerd of gestabiliseerd kan worden, afhankelijk van de fase waarin de
ziekte zich bevindt en van de mate waarin de patiënt bereid is zijn voeding en leefstijl aan te
passen.
Diabetes is een aandoening met ingrijpende persoonlijke gevolgen, het veroorzaakt een niet te
onderschatten (vaak onzichtbaar) leed, maar daarnaast een enorm maatschappelijk en economisch
probleem. Zowel qua zorgkosten, zorgconsumptie en ziekteverzuim. Diabetici hebben meer
verzuimdagen en zijn vaak minder efficiënt in het uitvoeren van hun werk o.a. door vermoeidheid
en depressie10.
Het doel van deze scriptie is inzicht te verkrijgen in de oorzaken van diabetes en het mechanisme
dat er voor zorgt dat uiteindelijk diabetes ontstaat en hoe deze aandoening kan worden voorkomen
of behandeld op een natuurlijke wijze. Ik maak hierbij gebruik van literatuuronderzoek. Mijn
bevindingen heb ik uitgewerkt in een aantal aanbevelingen voor een andere diabetesaanpak
(hoofdstuk 6). Hieruit blijken ook de belangrijkste verschillen tussen de reguliere en de natuurlijke
benadering.
Ik heb deze scriptie geschreven voor behandelaars en (pre)diabetici die geïnteresseerd zijn in een
andere, bredere kijk op diabetes. Ik wil laten zien dat diabetes veel meer is dan een verstoorde
bloedglucosespiegel.
Probleemstelling:
Kun je Diabetes Mellitus voorkomen en behandelen op een natuurlijke wijze, gebaseerd op
uitgangspunten van de natuurgeneeskunde?
Ik gebruik hierna de term diabetes voor de verschillende vormen van diabetes, tenzij specifiek een
type diabetes wordt bedoeld. Dit omdat ik vanuit verschillende publicaties afleid dat zelfs bij
diabetes type 1 nog mogelijkheden zijn voor verbetering en behandeling op een natuurlijke manier.
Het is bijvoorbeeld bekend dat mindfulness (par. 5.9) bij diabetes type 1 kan helpen om de
behoefte aan insuline sterk te verminderen.
Het volgende hoofdstuk gaat over de reguliere benadering van diabetes, in hoofdstuk 3 zal ik
diabetes verder uitdiepen en de oorzaken, het mechanisme van diabetes, laaggradige ontstekingen
en stress behandelen. Hoofdstuk 4 is gewijd aan de natuurgeneeskundige benadering en hoofdstuk 5
aan de natuurlijke behandeling van diabetes.
10
Boheemen, C. van en Dijk, L. van (2012) Diabetes op de werkvloer – Een onderzoek onder werkgevers en
werknemers. Nivel.
12
Hoofdstuk 2
Reguliere benadering van diabetes
“Je kunt een probleem niet oplossen met de denkwijze die het heeft veroorzaakt.”
Albert Einstein
2.1
Historie
Diabetes is één van de eerste aandoeningen die goed is beschreven en wel in een Egyptisch
manuscript daterend van ongeveer 1500 voor Christus. Er wordt hierin gesproken over “overmatige
urinelozing”. Indische fysici ontdekten rond ongeveer dezelfde tijd een aandoening die ze
madhumeha, of honingurine, noemden, omdat de urine mieren aantrok. Een Griekse geneesheer
noemde de aandoening Diabetes, doorstroming. Hiermee verwees hij naar het vele vocht dat
diabetespatiënten in nemen en uitscheiden. Het woord Mellitus (honingzoet) werd er pas veel later
aan toegevoegd. In die tijd kwam diabetes slechts zelden voor, wat waarschijnlijk te maken heeft
met het voedingspatroon van destijds. Er werd door de Griekse Areteus al onderscheid gemaakt
tussen een primaire en een secundaire vorm van diabetes.
Ook in de Middeleeuwen wordt over diabetes geschreven en wordt er melding gemaakt van
verschillende behandelvormen. De rol van de pancreas bij diabetes wordt in 1889 ontdekt. De
behandeling van diabetes met insuline begint pas rond 1921 door de Canadezen Banting en Best.
Insuline komt van het woord “Insula”, wat in het Latijn eiland betekent. Insuline wordt namelijk
geproduceerd in de eilandjes van Langerhans in de pancreas.
In het verleden proefde een arts de urine om te kunnen beoordelen of iemand aan diabetes leed.
Ook werd er wel eens een schoteltje urine buiten gezet om te kijken of er insecten op afkwamen.
Deze manier van onderzoeken werd overbodig toen de chemische analyse van urine mogelijk werd.
Himsworth maakt in 1936 voor het eerst een echt duidelijk onderscheid in diabetes type1 en type 2.
Sinds 1988 wordt het syndroom X, later het metabool syndroom, onderscheiden als
stofwisselingsaandoening dat als voorstadium van diabetes wordt gezien.
Diabetes type 1 en 2 worden beide door de reguliere medische wereld als onomkeerbare
aandoeningen beschouwd.
2.2
Diabetes type 1, type 2 en metabool syndroom
Diabetes mellitus (in de volksmond ook wel genoemd “suikerziekte”) is een aandoening waarbij de
bloedglucosespiegels (ook wel bloedsuikerspiegels) veel te hoog zijn, doordat de insulineproductie
in het lichaam is verstoord. Insuline is een hormoon dat wordt aangemaakt in de pancreas
(alvleesklier). Na het eten van koolhydraten worden deze tijdens de spijsvertering afgebroken tot
13
glucose. Glucose is een belangrijke brandstof voor ons lichaam. Vanuit de darmen wordt glucose
vervolgens opgenomen in het bloed. Insuline zorgt er voor dat glucose in de lichaamscellen kan
worden opgenomen. Bij diabetespatiënten wordt er geen of te weinig insuline aangemaakt of zijn
de lichaamscellen ongevoelig geworden voor insuline. Het gevolg is dat er te veel glucose in het
bloed blijft wat uiteindelijk schadelijke gevolgen heeft. In onderstaande afbeelding is te zien hoe
bij diabetes de bloedglucosespiegel op een veel hoger niveau blijft na inname van voeding.
Wetenschappelijk onderzoek heeft er inmiddels toe geleid dat diabetes mellitus in 3 hoofdgroepen
kan worden onderscheiden11:



Type 1 diabetes mellitus, waaronder ook LADA 12,
Type 2 diabetes mellitus,
Overige typen diabetes mellitus, waaronder zwangerschapsdiabetes, MODY13 en MIDD14 e.a.
Diabetes type 1
Diabetes type 1 (insulineafhankelijke diabetes) is een auto-immuunziekte. De insulineproducerende
bètacellen van de pancreas worden vernietigd door het eigen immuunsysteem. De pancreas
produceert daardoor weinig of geen insuline. Bij slechts ongeveer 10% van alle mensen met diabetes
is sprake van dit type diabetes.
Hoewel altijd gedacht werd dat de bètacellen helemaal niet meer werkten en dat herstel daarom
niet mogelijk was, is in een recente studie (2012) naar voren gekomen dat de bètacellen van de
pancreas nog tientallen jaren actief blijven15. Ze blijven nog een heel klein beetje insuline
produceren. Dat zou betekenen dat er wel degelijk nog mogelijkheden zijn om diabetes type 1 nog
te behandelen en verbeteren.
11
http://www.diabetes.nl
Latent Autoimmune Diabetes in Adults, ‘sluimerende vorm’ van type 1 diabetes bij volwassenen en ontstaat
meestal boven de 35 jaar.
13
Maturity-Onset Diabetes of the Young, erfelijke vorm (autosomaal dominant) van type 2 diabetes, ontstaat
op jonge leeftijd, jonger dan 25 jaar. MODY is een erfelijke afwijking waarbij de pancreas onvoldoende
reageert op een stijging van het glucosegehalte in het bloed, waardoor levenslang te weinig insuline afgegeven
wordt.
14
Maternally Inherited Diabetes and Deafness, zeldzame, mitochondriëel erfelijke vorm van diabetes mellitus,
waarbij de pancreas onvoldoende insuline afgeeft en vaak gepaard gaat met doofheid of slechthorendheid en
soms ook met andere problemen, zoals nierproblemen en spierzwakte. MIDD wordt doorgegeven van moeder op
kind.
15 Therapiewijzer Diabetes & Metabool Syndroom, p. 12.
12
14
Diabetes type 2
Diabetes type 2 (niet-insulineafhankelijke diabetes) ontstaat door een combinatie van factoren,
zoals overgewicht, hoge bloeddruk en chronische verstoring van de bloedglucosespiegel, waardoor
er insulineresistentie (verminderde gevoeligheid voor insuline) ontstaat. Het lichaam gebruikt de
aangemaakte insuline niet meer efficiënt. Ook is de productie van insuline verstoord, waardoor er
onvoldoende insuline is om aan de behoeften van het lichaam te voldoen.
Metabool syndroom
Het metabool syndroom, ook wel insulineresistentiesyndroom, of Syndroom X, is een constellatie
van frequent voorkomende afwijkingen in de stofwisseling. Dit zijn: een hoge bloeddruk, verstoorde
suikerstofwisseling, verhoogd cholesterol, verhoogde triglyceriden, overgewicht en proteïnurie
(verhoogde eiwitafscheiding in de urine).
Mensen met een aantal van deze afwijkingen hebben het metabool syndroom. Het is de
belangrijkste oorzaak van vroegtijdig ontstaan van hart- en vaatziekten. Vaak is er ook sprake van
verhoogd CRP (ontstekingsfactor), vermoeidheid, prikkelbaarheid, stemmingswisselingen en
depressie.
2.3
Symptomen
De symptomen van diabetes type 1 en 2 lijken sterk op elkaar.
De eerste symptomen van diabetes zijn gerelateerd aan de directe gevolgen van hoge
bloedglucosespiegels. Bij een te hoge bloedglucosespiegel komt er glucose in de urine terecht. De
nieren gaan meer water afscheiden om de grote hoeveelheden glucose te verdunnen. Doordat de
nieren te veel urine uitscheiden, moeten diabetespatiënten vaak en veel plassen. Daardoor ontstaat
abnormale dorst. Andere symptomen zijn gewichtsverlies, abnormaal sterk hongergevoel, onscherp
zien, duizeligheid, misselijkheid en verminderd uithoudingsvermogen bij lichamelijke inspanning.
Bij mensen met diabetes type 1 beginnen de symptomen vaak plotseling en heftig. Er kan dan al
snel diabetische ketoacidose ontstaan. Door het gebrek aan insuline zijn de meeste lichaamscellen
niet in staat glucose uit het bloed op te nemen. De cellen schakelen dan een ander
stofwisselingsmechanisme in om toch de energie te krijgen die ze nodig hebben. Het lichaam gaat
vetcellen afbreken en vetten verbranden, waarbij ketonen vrijkomen. Ketonen leveren dan wel een
beperkte hoeveelheid energie, ze maken het bloed ook te zuur (ketoacidose). Symptomen:
overmatige dorst en overmatig urineren, gewichtsverlies, misselijkheid, braken, vermoeidheid en
buikpijn, snelle en diepe ademhaling, acetongeur uit mond. Zonder behandeling kan diabetische
ketoacidose verergeren en leiden tot coma en overlijden, soms binnen een paar uur.
Bij mensen met diabetes type 2 duurt het soms wel (tientallen) jarenlang voordat ze iets merken
van symptomen. Toenemend moeten plassen en veel dorst hebben kan aanleiding geven om een arts
te bezoeken. Ook kan vermoeidheid of slecht zien de aanleiding daartoe zijn.
2.4
Behandeling
Het doel van de reguliere behandeling van diabetes is het zoveel mogelijk binnen de normale
grenswaarden houden van de bloedglucosespiegel. Naast advies over voeding en beweging, goede
voorlichting en kennisoverdracht over de mogelijke lichamelijke, psychische en sociaalmaatschappelijke gevolgen van diabetes, wordt er in de meeste gevallen ook medicatie
voorgeschreven. Vaak worden ook de hoge bloeddruk en hoge cholesterolwaarden meegenomen in
de behandeling.
15
Er zijn verschillende medicijnen op de markt voor de behandeling van diabetes:
Insuline
Mensen met diabetes type 1 zijn afhankelijk van insuline. Dit geldt ook voor veel mensen met
diabetes type 2. Insuline wordt toegediend middels injecties, orale toediening is nog niet mogelijk,
omdat insuline in de maag wordt afgebroken.
Orale bloedglucoseverlagende middelen (hypoglycaemica)
Orale bloedglucoseverlagende middelen worden gewoonlijk voorgeschreven aan mensen met
diabetes type 2, zoals:





2.5
Sulfonylureumderivaten (o.a. glibenclamide ) en meglitiniden (o.a. repaglinide): stimuleren
de pancreas om meer insuline te produceren.
Biguaniden (o.a. metformine ) en thiazolidinedionen (o.a. rosiglitazon ): hebben geen
invloed op de afgifte van insuline, maar maken cellen gevoeliger voor de eigen insuline,
voorschrijven alleen of in combinatie met een sulfonylureumpreparaat.
Alfa-glucosidaseremmers, (o.a. acarbose): vertragen de vertering van koolhydraten door de
darmen.
Incretine-mimetica (o.a. exenatide): incretines zijn natuurlijke hormonen die de bètacellen
stimuleren om meer insuline aan te maken en remmen de alfacellen af. Incretine-mimetica
bootsen de werking van incretine na.
DPP-4-remmers (o.a. sitagliptine): blokkeren het enzym Dypeptidyl Peptidase 4, dat de
incretines afbreekt, daardoor blijft de incretine langer werkzaam.
NDF Voedingsrichtlijn voor diabetes type 1 en 2
In 2003 is de NDF Zorgstandaard Diabetes ontwikkeld. Dit wordt beschouwd als de standaardnorm
voor diabeteszorg in Nederland. In 2010 is er, als onderdeel van deze Zorgstandaard, een
vernieuwde Voedingsrichtlijn voor diabetes type 1 en 2 (Voedingsrichtlijn)16 uitgegeven. Het is een
lijvig document waarin evidence based richtlijnen worden gegeven aan diabeteszorgverleners voor
de dagelijkse praktijk van voedingsbehandeling.
In deze paragraaf zal ik in het kort weergeven waar het in de Voedingsrichtlijn om draait.
Er wordt vanuit gegaan dat leefstijlinterventies bijdragen aan preventie en behandeling van
diabetes. Kenmerken van effectieve leefstijlinterventies die zijn gebruikt in grote studies zijn:
Kenmerk
Aanbeveling
Koolhydraten
± 55 energieprocent
Totaal vet
< 30 energieprocent
- verzadigd vet
< 10 energieprocent
- cholesterol
< 33 mg/MJ
Eiwit
10-15 energieprocent
Vezels
13 g/1000 kcal per dag
Beweging
30 minuten gemiddelde activiteit per dag, ten minste 5 x per week
16
http://www.diabetesfederatie.nl
16
Overige overwegingen in de Voedingsrichtlijn wat betreft preventie zijn:





Het is niet verstandig om alcoholgebruik aan te raden.
Er is geen reden om koffieconsumptie af te raden.
Suikerhoudende dranken kunnen niet onbeperkt gedronken worden, vruchtensappen vallen
ook hieronder.
Streef naar goede kennis omtrent het belang van vezels in voeding.
Vitamine D deficiëntie dient te worden uitgezocht.
Gecombineerde leefstijlinterventies bestaan uit:
•
•
•
Het verminderen van de energie-inname door een individueel samengesteld energiebeperkt
dieet dat leidt tot verbetering van het eetgedrag;
Het verhogen van de lichamelijke activiteit;
Eventuele toevoeging van psychologische interventies ter ondersteuning van
gedragsverandering.
De voedingsadviezen bij diabetes type 1 en 2:
Koolhydraten17
•
•
•
•
•
De aanbevolen dagelijkse hoeveelheid koolhydraten voor gezonde mensen geldt ook voor
mensen met diabetes (40-70 energieprocent). Kies voor koolhydratenbronnen vooral uit
volkorengraanproducten, peulvruchten, aardappelen, groenten en fruit en (magere)
melkproducten.
Voedingsmiddelen mogen elk type koolhydraat bevatten, mits ingepast in een gezond
voedingspatroon. Suiker en suikerhoudende producten kunnen door mensen met diabetes
gebruikt worden, mits toegepast in een gezond voedingspatroon.
Fructose leidt tot een lagere bloedglucose stijging dan producten gezoet met glucose.
Indien fructose geconsumeerd wordt in hoge mate (100 gram p/d) verhoogt dit het
triglyceridengehalte en wordt daarom afgeraden. Een matige consumptie (30-60 gram p/d)
van fructose is niet nadelig voor de gezondheid.
Intensieve zoetstoffen leveren geen energie en zijn goed te gebruiken in een
energiebeperkt dieet. Ze zijn voor volwassenen met diabetes veilig te gebruiken, indien
rekening wordt gehouden met de aanvaardbare dagelijkse inname.
Aan mensen met diabetes en hoge postprandiale bloedglucosewaarden, waarbij met
standaard adviezen geen acceptabele glycemische regulatie wordt bereikt, kan voorgelegd
worden om het gebruik van producten met een lage glycemische index te proberen. De
toepasbaarheid van de glycemische index moet per persoon bepaald worden en ingepast
worden binnen de context van een gezonde voeding.
Vetten18
•
•
17
18
De aanbevolen dagelijkse hoeveelheid vet is voor mensen met diabetes gelijk aan die voor
gezonde volwassenen. Bij een gezond gewicht en eetpatroon zou tussen de 20 en 40
energieprocent per dag uit vet moeten komen. Zoals eerder vermeld wordt mensen met
overgewicht of een ongewenste toename van het lichaamsgewicht geadviseerd de
hoeveelheid vet te beperken tot 30 à 35 energieprocent per dag.
De vetzuursamenstelling van de voeding bij mensen met diabetes is gericht op vermindering
van de kans op coronaire hartziekten. Gebruik een voeding met zo weinig mogelijk
producten met een hoog gehalte aan verzadigde vetzuren (<10 energieprocent) en
transvetzuren (<1 energieprocent). Bij voorkeur wordt geadviseerd om deze te vervangen
NDF Voedingsrichtlijn voor diabetes type 1 en 2, p. 46, 47.
idem, p. 54.
17
•
•
door producten rijk aan (meervoudig) onverzadigde vetzuren in plaats van koolhydraten.
Adviseer niet meer dan 12 energieprocent meervoudig onverzadigde vetzuren per dag. Door
een vermindering van de hoeveelheid verzadigde vetzuren in de voeding zal ook de
hoeveelheid cholesterol uit de voeding afnemen.
Vis bevat vetzuren die de kans op hartziekten verlagen. Eet daarom regelmatig vette vis,
aanbevolen wordt om 450 mg visvetzuren per dag. Dit kan gerealiseerd worden door 2 keer
per week vis te eten, waarvan ten minste eenmaal een portie vette vis.
Dagelijks gebruik van producten met plantensterolen en -stanolen kan geadviseerd worden
aan mensen met diabetes en een hypercholesterolemie. Dagelijks gebruik kan het LDL
cholesterol met 10% verlagen. Een hogere inname dan 2-3 gram per dag heeft geen
additioneel effect en wordt afgeraden.
Eiwitten19
•
•
•
De aanbevolen dagelijkse hoeveelheid eiwitten voor mensen met diabetes en een goede
nierfunctie is gelijk aan die voor gezonde volwassenen (>0.8 gram eiwit per kg
lichaamsgewicht per dag of >10 energieprocent). Er zijn aanwijzingen dat de maximale
hoeveelheid eiwit voor mensen met diabetes en een goede nierfunctie 20 energieprocent
per dag is.
Er zijn geen aanwijzingen voor een mogelijke voorkeur voor dierlijk of plantaardig eiwit wat
betreft nierfunctie. Een voeding rijk aan dierlijk eiwit leidt tot een hogere inname van
verzadigd vet en vanuit dit oogpunt heeft bij een hoge eiwitinname plantaardig eiwit
daarom de voorkeur.
Bij een micro- of macroalbuminerie is een hoge eiwitinname mogelijk ongewenst. Verwezen
wordt naar de CBO/NIV/NDF richtlijn diabetische nefropathie (CBO 2006).
Overige aanbevelingen20
•
•
•
•
•
19
20
Een hoge inname van vezels heeft een positieve invloed op de diabetesregulatie en het
lipidenprofiel bij mensen met diabetes. Aanbevolen wordt om, net als gezonde
volwassenen, ruim gebruik te maken van vezelrijke producten (30-40 gram vezels per dag of
3.4 gram per MJ/dag).
Tegen een matig alcohol gebruik bestaat geen bezwaar. Adviseer voor volwassen mannen
hooguit 2 standaardglazen per dag, voor volwassen vrouwen 1 standaardglas per dag. Het
aantal glazen dat gedronken mag worden dient niet te worden opgespaard.
Bij mensen die bloedglucoseverlagende medicatie gebruiken heeft de inname van alcohol
een bloedglucose verlagend effect wat kan leidden tot een hypoglykemie. Dit effect kan
enkele uren duren. Adviseer om extra koolhydraten in te nemen op deze momenten. Een
andere mogelijkheid is het aanpassen van de insulinedosering als dit van toepassing is.
De voeding van mensen met diabetes dient te voorzien in de aanbevolen hoeveelheden
vitaminen, mineralen en spoorelementen zoals die gelden voor de algemene bevolking. Er is
geen bewijs dat dit bij mensen met diabetes anders zou moeten zijn. Het is van belang
variatie aan te brengen in de voeding. Een aantal vitamines verdienen meer aandacht: - De
aanbeveling voor vitamine B12 is voor mensen met diabetes gelijk aan die van gezonde
volwassenen. Langdurig gebruik van metformine, frequent voorgeschreven bij mensen met
diabetes type 2 kan leiden tot vitamine B12 malabsorptie en deficiëntie. - Voor een aantal
groepen, zoals aan (te)huis gebonden ouderen, vrouwen met een hoofddoek, mensen met
een donkere huidskleur en kinderen is een vitamine D supplement noodzakelijk.
Er zijn aanwijzingen dat mensen met diabetes vaker een zoutgevoelige hypertensie hebben.
Adviseer matig met keukenzout te zijn en beperk de inname tot minder dan 6 gram per dag.
idem, p. 58.
Idem, p. 59-69.
18
•
Er is onvoldoende bewijs voor de werkzaamheid van kaneel en chroomsupplementen bij
mensen met diabetes type 1 en 2. Het gebruik hiervan ter verbetering van de glycemische
regulatie wordt niet aangeraden.
In de Voedingsrichtlijn wordt aangegeven dat aanpassing van voedingsgewoonten en leefstijl een van
de moeilijkste aspecten van de behandeling van diabetes is. Uiteindelijk is het van belang
zelfmanagement te realiseren.
“De cliënt is (mede) zelf verantwoordelijk voor zijn eigen gezondheid en wil zelf beslissingen kunnen
nemen over zijn voedingsgedrag in relatie tot een goede zelfzorg bij diabetes.”
Motivational Interviewing wordt gebruikt om gedragsverandering te ondersteunen.
Er wordt benadrukt “dat het totale voedingspatroon en de leefstijl van de mens met (een verhoogd
risico op) diabetes centraal zal moeten staan voor een effectieve dieetbehandeling. De focus moet
niet liggen op de afzonderlijke voedingsmiddelen of bestanddelen daarvan. Het voedingsadvies dient
een advies op maat te zijn, waarbij rekening wordt gehouden met ieders motivatie, individuele
omstandigheden en mogelijkheden.”
In hoofdstuk 5 zal ik aangeven waarin de aanbevelingen in de Voedingsrichtlijn verschillen van mijn
visie op voeding en diabetes.
2.6
Gevolgen van diabetes
Diabetespatiënten krijgen op termijn te maken met verschillende (ernstige) complicaties die
progressief verlopen. Hoe beter de bloedglucosespiegel gereguleerd kan worden, hoe kleiner de
kans op complicaties of verergering hiervan.











Glycosylatie (versuikering): maillard-reactie, glucose gaat een verbinding aan met eiwitten
in het bloed, waardoor stapeling plaatsvindt en verdikking en lekkage in de vaten.
Verhoogd risico hart en vaatziekten: hoge bloedglucosespiegels veroorzaken vernauwing van
zowel de kleine als de grote bloedvaten, daarnaast vindt er een stijging van de spiegels van
vetstoffen in het bloed plaats, wat leidt tot atherosclerose.
Neuropathie (zenuwbeschadiging): door de verdikking in de vaten vermindert de
bloedtoevoer naar de zenuwen, vaak aan voeten en benen, soms leidend tot amputatie.
Retinopathie (blindheid): schade aan de kleine bloedvaten van het netvlies in het oog kan
tot verlies van gezichtsvermogen.
Nefropathie (nierbeschadiging): door schade aan de bloedvaatjes gaan ze eiwitten lekken,
ook gaat de filterende werking achteruit.
Ketoacidose (verzuring)
Verhoogd risico op kanker
Geheugenverlies en depressie: door schade aan bloedvaten
Osteoporose: door verzuring en invloed van insuline
Zweren en infecties van de huid, vertraagde wondgenezing: door de hoge
bloedglucosespiegels kunnen de witte bloedcellen infecties niet afdoende bestrijden
Bindweefsel: glucose wordt niet normaal omgezet, gevolg is verdikking of contractie van
weefsels en beperkte gewrichtsbeweeglijkheid.
*******
Dit hoofdstuk geeft in het kort weer wat diabetes is en hoe het regulier wordt behandeld. Om beter
te begrijpen wat er nu precies gebeurt bij diabetes, zal ik in het volgende hoofdstuk dieper ingaan
op het ontstaansmechanisme van diabetes en de oorzaken. Er zijn verschillende factoren die hierbij
een rol spelen.
19
Hoofdstuk 3
Diabetes verder ontrafeld
“Ziekten duiken niet zomaar op uit het niets. Ze ontstaan door kleine dagelijkse zonden tegen de
natuur. Wanneer genoeg zonden zich opstapelen, worden we pas overvallen door een ziekte.”
Hippocrates
3.1
Inleiding
Er ligt een duidelijke relatie tussen onze westerse leefwijze en diabetes, genetische factoren spelen
slechts een ondergeschikte rol. Helaas hebben artsen onvoldoende tijd om patiënten te begeleiden
naar een gezondere leefstijl. Het gevolg is dat steeds meer diabetes type 2 patiënten overgaan op
insulinetherapie, terwijl dat te vermijden is.
“The reason for this lies with the health-care system, which is simply not designed to help people
improve their lifestyle and take care of their own health. It’s a “sick-care” system, not a healthcare system.21
In de volgende paragrafen werk ik het ontstaansmechanisme en de oorzaken van diabetes verder
uit. Vervolgens zal ik ingaan op de rol van laaggradige ontstekingen en stress.
3.2
Ontstaansmechanisme van diabetes
Diabetes type 1
Diabetes type 1 is een auto-immuunziekte. Ook auto-immuniteit wordt gelinkt aan onze westerse
voedings- en leefstijl. Kort gezegd ontstaat door verkeerde voeding (waaronder vaak te veel suikers,
gluten en koemelk) een verkeerde darmflora, vervolgens een slechte spijsvertering, ontstekingen in
het darmslijmvlies, een lekkende darm en verhoogde darmdoorlaatbaarheid. De verkeerde cellen
komen in het bloed en het immuunsysteem gaat deze aanvallen. Het lichaam gaat vervolgens haar
eigen lichaamscellen aanvallen, bij diabetes type 1 zijn dat de bètacellen in de pancreas.
Diabetes type 2
Hieronder wordt stapsgewijs weergegeven wat er gebeurt in het lichaam bij het ontstaan van
diabetes type 2:
1. Diabetes is het eindresultaat van een voedingspatroon en leefstijl die ervoor zorgen dat de
bloedglucosespiegel op een te hoog niveau blijft, zie uitgebreid hierover par. 3.3.
2. Zodra de glucoseconcentratie in het bloed stijgt, gaat de pancreas insuline aanmaken. Bij
een te snelle en te hoge stijging vindt er een verhoogde insulineproductie plaats.
3. Wanneer er te veel insuline in het bloed aanwezig is, is er sprake van hyperinsulinemie.
4. Glucose wordt omgezet in glycogeen en opgeslagen in lever en spieren, maar zodra deze
opslagplaatsen vol zijn, wordt glucose omgezet in vet.
5. Als er telkens sprake is van een te veel aan insuline, kunnen de cellen ongevoelig worden
voor insuline, dit is insulineresistentie. Dit is een natuurlijk verdedigingsmechanisme van
het lichaam om te voorkomen dat er te veel insuline en te veel glucose de cellen
binnenkomt.
6. Downregulatie is de volgende stap: als er chronisch te veel insuline in het bloed aanwezig
is, gaan de cellen hun insulinereceptoren verminderen, zodat de cellen minder insuline en
glucose binnenkrijgen.
7. Als gevolg daarvan blijft de bloedglucosespiegel te hoog: hyperglycemie.
21
Dr Fedon Lindberg, Griekse arts, werkzaam in Noorwegen, in: Say No to Diabetes – Patrick Holford (2011).
20
8. Vervolgens wordt er nog meer insuline aangemaakt: hyperinsulinemie.
9. Door de downregulatie kan er minder glucose worden opgenomen in de spier- en
hersencellen, waardoor er een energiegebrek ontstaat.
10. Om dit op te heffen ga je weer (meer suikers) eten.
11. Het hele proces herhaalt zich.
12. Uiteindelijk raakt de pancreas uitgeput, waardoor deze niet meer in staat is voldoende
insuline aan te maken. En zo ontstaat diabetes type 2.
13. Er gebeurt nog meer in het lichaam, de bijnieren zijn ook betrokken in dit proces en raken
uitgeput. De bijnieren maken bij een te lage bloedglucosespiegel (hypoglycemie) adrenaline
en cortisol aan. Deze stoffen zijn nodig voor glycogenolyse (afbraak van glycogeen in de
lever en de spieren naar glucose) en lipolyse (afbraak van vetten naar glucose).
14. Het te hoge gehalte aan glucose en insuline in het bloed veroorzaakt ook schade aan
allerlei lichaamsweefsels, zoals vaatwanden, ogen, nieren, hersenen etc. Dit komt door
glycosylatie. Er ontstaan Advanced Glycation End-products (AGE’s). Deze zorgen voor
versuikering van uiteindelijk alle lichaamscellen, zoals rode bloedcellen en collageen
waardoor de bloedvaten stijver worden en minder elastisch en de bloeddruk stijgt. Daardoor
ontstaat nog meer schade in de vaten, nieren en andere organen.
15. Door verstoring van het immuunsysteem, bevinden zich in het hele lichaam laaggradige
ontstekingen (inflammatie), zie uitgebreid par. 3.4.
16. De verstoorde vetstofwisseling en een gebrek aan omega-3-vetzuren leidt tot verhoging
van LDL-waarden, bloeddruk en tryglyceriden, en een verlaging van HDL en stemming
(depressie).
3.3
Oorzaken diabetes
De volgende factoren spelen een rol van betekenis bij het ontstaan van diabetes:
Verkeerd voedingspatroon
Onder een verkeerd voedingspatroon wordt verstaan: te veel eten, te veel snelle koolhydraten, te
veel suiker, te veel dierlijke eiwitten, waaronder zuivelproducten, en verkeerde vetten, te weinig
essentiële vetzuren, te weinig groenten en fruit, te weinig water, te weinig vitaminen en
mineralen, te veel tarweproducten. Zie uitgebreid hierover hoofdstuk 5.
Overgewicht
Overgewicht is een risicofactor voor diabetes. Het gaat hier met name om het buikvet, het
vetweefsel rond de taille. Dit vetweefsel veroorzaakt het aanmaken van ontstekingsbevorderende
stoffen, adipokinen. En ontstekingen leiden tot insulineresistentie.
Leveraandoeningen
Er is onderzocht dat mensen met een leveraandoening meer kans hebben op diabetes. Er is een
duidelijk verband tussen leververvetting en diabetes en ook tussen alcoholgebruik en diabetes.
Mensen met levercirrose hebben een bijna allemaal een verstoorde glucosetolerantie of diabetes. In
deze gevallen spreekt men van hepatogene diabetes.
Stress
Stress is wellicht de belangrijkste factor bij het ontstaan van onze westerse beschavingsziekten. In
par. 3.5 zal ik nader ingaan op de invloed van stress op het organisme en het ontstaan van diabetes.
21
Roken
Roken heeft vele schadelijke effecten op het lichaam. Het brengt schade toe aan de pancreas, de
bloedvaten en het vermindert de insulinegevoeligheid. Ook het passief roken verhoogt de kans op
diabetes, zowel type 1 als 2. Ook is het risico op complicaties bij diabetes aanzienlijk hoger.
Verstoorde darmflora
Dat de darmflora een belangrijke factor is bij het ontstaan van diabetes, is inmiddels aangetoond.
De verklaring daarvoor is nog niet helemaal duidelijk. Door allerlei oorzaken, zoals een verkeerd
voedingspatroon, te weinig beweging, medicijngebruik etc. ontstaat een verstoorde darmflora,
dysbiose. Als gevolg hiervan raakt het darmslijmvlies ontstoken en beschadigd. Vervolgens ontstaat
een “lekkende darm”, een verhoogde doorlaatbaarheid van de darm (Leaky Gut Syndroom). Door de
microscopisch kleine openingen in het darmslijmvlies komen onverteerbare stukjes voeding in
contact met het lichaamseigen weefsel. Een voedingsallergie kan dan het gevolg zijn. Afweercellen
komen met een immuunreactie en produceren IgG. Dit is weer een bron voor laaggradige
ontstekingen, insulineresistentie, vetopslag, verandering in de hormoonaanmaak etc.
Leaky Gut
Verzuring
Het lichaam probeert door homeostase een bepaalde zuurgraad (pH) te handhaven. Door verkeerde,
verzurende voeding en stress verzuurt ons lichaam, met allerlei schadelijke effecten. Suiker en
witmeelproducten bijvoorbeeld zijn zuurvormend. Te veel glucose in het bloed betekent te veel
zuur. Verzuring veroorzaakt osteoporose doordat mineralen aan de botten worden onttrokken.
Daarnaast wakkert het laaggradige ontstekingen aan. Zie ook par. 4.9.
Te weinig slaap
Slaap is belangrijk voor het herstel van alle lichaamsfuncties. Ook herstel van de psyché gebeurt
tijdens onze slaap. Veel mensen lijden aan slaapstoornissen. Dit heeft effect op de lichaamsfuncties
en het ontstaan van diabetes. Een mens heeft 5 uur aaneengesloten slaap nodig om fysiek te
herstellen, daarbovenop nog 2 uur om ook mentaal te herstellen.
Te weinig beweging
Beweging werkt zowel bij het voorkomen als bij het terugdringen van diabetes. Door te bewegen
wordt glucose opgenomen in de cellen. Al na een uur stilzitten, kan de opname van glucose met 50%
verminderen, omdat de lichaamscellen minder gevoelig worden voor insuline en blijft de
bloedglucosespiegel dus hoog. Onderzoek heeft tot nu toe uitgewezen dat bij langdurig zitten ook
het ‘goede ’ cholesterol (HDL-waarde) daalt en dat er meer triglyceriden in het bloed komen. Het
idee is dat het spiergebruik tijdens langdurig zitten zoveel afneemt dat de stofwisseling er
ongunstig door verandert. Bewegen werkt ontstekingsremmend, het CRP in het bloed daalt door
beweging. Een bijkomende factor is dat beweging helpt latere complicaties bij diabetes te
voorkomen of verminderen.
22
Te weinig mineralen
Er is aangetoond dat een gebrek aan mineralen, vooral zink, chroom en magnesium, een rol kan
spelen bij het ontstaan van diabetes. Zie uitgebreider par. 5.7.
Medicijngebruik
Het gebruik van medicijnen kan leiden tot diabetes. Van statines (cholesterolverlagers) is
onderzocht dat zij het risico op diabetes verhogen. Dit geldt eveneens voor diuretica (plaspillen),
bètablokkers (bloeddrukverlagers), corticosteroïden (ontstekingsremmers), immunosuppressiva,
antipsychotica en orale anticonceptiemiddelen.22
Vrije radicalen en toxines
Vrije radicalen zijn kleine, reactieve, agressieve deeltjes die veel schade kunnen aanrichten in ons
lichaam. Deze schadelijke deeltjes ontstaan bij oxidatieprocessen als gevolg van normale celdeling,
het afweersysteem en het ontgiftingssysteem. Vrije radicalen afkomstig van o.a. straling,
luchtverontreiniging, synthetische toevoegingen in voedsel, lichamelijke overbelasting, stress,
zware metalen etc. belasten ons lichaam eveneens. De verbranding van voedingsstoffen in onze
lichaamscellen is een afbraakproces van voedingsstoffen, waarbij zuurstof nodig is en energie
(warmte) ontstaat. Er is sprake van gewenste oxidatie. Ongewenste oxidatie van bijvoorbeeld
vetzuren in ons lichaam zorgt niet alleen voor afbraak van de vetzuren, maar laat ook vrije
radicalen ontstaan.23
Anti-oxidanten beletten dat vrije radicalen schade aanrichten en helpen ongewenste oxidatie te
voorkomen in ons lichaam. Lichamelijke veroudering, schade aan huid en bindweefsels blijken het
gevolg te zijn van vrije radicalen. Anti-oxidanten kunnen veroudering vertragen. Vrije radicalen
lijken betrokken bij het ontstaan van insulineresistentie en vernietigen de bètacellen in de
pancreas.
Toxines uit bijvoorbeeld medicijnen, alcohol en roken belasten de lever. De lever dient deze stoffen
af te breken, waardoor ze minder goed insuline kan afbreken. De insuline blijft vervolgens langer in
het bloed en veroorzaakt hyperinsulinemie en uiteindelijk insulineresistentie.
Smaakversterkers
Mononatriumglutamaat wordt ook in verband gebracht met diabetes. Andere benamingen zijn vetsin, E621, gehydroliseerd eiwit, gistextract of MSG (van het Engelse woord Monosodium
glutamate). Het wordt gebruikt als smaakversterker in veel producten. Glutamaat veroorzaakt een
unieke smaak in levensmiddelen, die umami wordt genoemd. Umami, is de vijfde elementaire
smaakbeleving naast zoet, zuur, zout en bitter. Omdat glutamine een onderdeel is van eiwitten
wordt dit ook bijna in alle eiwitbevattende voeding aangetroffen, zoals vlees, gevogelte, vis, kaas
en melk. Mononatriumglutamaat kan de eetlust doen toenemen, zonder dat het lichaam voedsel
nodig heeft. De pancreas wordt aangezet tot het produceren van insuline zonder dat daartoe een
aanleiding is. Hierdoor verlaagt de bloedglucosespiegel waardoor je honger krijgt en tot eten wordt
aangezet. Het te veel aan glucose in het bloed wordt opgeslagen als lichaamsvet.
Wat gebeurt er in het lichaam bij de hoge concentraties van mononatriumglutamaat? 24





22
23
24
Verminderde groeihormoonsecretie
Verminderde glucosetolerantie
Insulineresistentie
Verhoogd triglyceridespiegel
Verhoogde eetlust (vooral voor koolhydraten)
TherapieWijzer Diabetes & Metabool Syndroom
http://mens-en-gezondheid.infonu.nl/gezonde-voeding/2590-antioxidanten-en-vrije-radicalen.html
www.natuurdietisten.nl
23

3.4
Het onvermogen om calorische inname te reguleren
Laaggradige ontstekingen
Bij diabetes spelen laaggradige ontstekingen (inflammatie) een belangrijke rol. Wat zijn deze
chronische ontstekingen nu eigenlijk precies?
Laaggradige ontstekingen hebben alles te maken met het immuunsysteem. Naast de bekende vorm
van ontsteking met zwelling, roodheid, warmte en pijn, wordt in de wetenschap ook de laaggradige
ontsteking onderkend. Hierbij is sprake van verhoogde niveaus van pro-inflammatoire stoffen, zoals
interleukine 6 (IL-6) , tumornecrosefactor alfa (TNF-α), fibrinogeen en C-reactieve proteïne (CRP).
Laaggradig betekent niets anders dan ontsteking van een lagere intensiteit, waardoor klassieke
symptomen ontbreken. Ze zijn uiteindelijk schadelijk voor het organisme. Lichaamseigen weefsel
wordt aangetast en allerlei ziektes ontstaan. Diabetes, dementie, hart- en vaatziekten, COPD en
reuma zijn voorbeelden van ziektes die veroorzaakt kunnen worden door deze chronische
ontstekingen.
Eén van de belangrijkste indicatoren voor een chronische ontstekingsreactie is de hoeveelheid CRP
in het bloed. CRP is een zogenaamd acute-fase eiwit, dat bij tal van chronische en acute
ontstekingsreacties wordt gevormd in de lever, o.a. gestimuleerd door IL-6. Uit onderzoek is naar
voren gekomen dat CRP een hogere risicofactor voor hart- en vaatziektes is dan het lage-dichtheid
lipoproteïne (LDL) cholesterolgehalte.25
Er bestaan diverse soorten interleukines (groepen cytokinen). Ontstekingsbevorderende (proinflammatoire) cytokines (CRP, IL-1, IL-6, IL-8, MCP-1, TNF-α) remmen bijvoorbeeld de
insulinesecretie en de insulinegevoeligheid. Cytokines worden beïnvloed door de hoeveelheid en de
samenstelling van het voedsel, massa en verdeling van het vetweefsel, beweging en psychosociale
factoren, zoals slaapgebrek en depressie.
Als de cytokines toenemen door een hoge bloedglucosespiegel, ontstaat een chronische laaggradige
ontsteking. Dat heeft een negatieve invloed op het functioneren van bloedvaten (endotheelfunctie),
immuunsysteem, spierweefsel, vetweefsel, zenuwweefsel, botweefsel, kraakbeen, hersenen,
darmen, hart, lever en eilandjes van Langerhans (pancreas).
Laaggradige ontstekingen werken systemisch, d.w.z. dat over het gehele lichaam een verhoging van
ontstekingsbevorderende immuunstoffen kan worden gemeten. Hierdoor kan dus ook in het hele
lichaam schade worden aangericht. Chronische laaggradige ontstekingen lijken daarbij altijd samen
te gaan met hormoonresistentie.
Een van de nadelige effecten van ontstekingen is de verhoogde productie van vrije radicalen. Deze
vrije radicalen activeren de genen die pro-inflammatoire interleukines maken. Er ontstaat op die
manier een Teufelskreis, een vicieuze cirkel.
Chronische activatie van het immuunsysteem kan veroorzaakt worden door verschillende
risicofactoren waaronder trauma’s/stress in de vroege levensfase, chronische stress, sociale
afwijzing, jarenlang gebruik van slechte voeding, slechte programmering van het metabolisme,
gebrek aan beweging en te weinig blootstelling aan het zonlicht (vitamine D-tekort), roken, hoge
bloeddruk en overgewicht. Onder slechte voeding wordt verstaan o.a. voeding met een hoge
glycemische index (“snelle koolhydraten”, zoals witmeelproducten en geraffineerde suikers),
verzurende voeding (lage pH), weinig vezels, gebrek aan bepaalde vetzuren (omega3-vetzuren) en
vitamine D, hoge alcoholconsumptie, suikerrijke voeding, mycotoxines (afkomstig van schimmels)
etc.
Laaggradige ontstekingen zijn niet alleen een gevaar voor de fysieke gezondheid, maar hebben ook
effect op het libido, de vruchtbaarheid, de mentale gezondheid en gedrag.
25
Valk, H. de, Ziek door ontsteking (1)- Tijdschrift voor Orthomoleculaire Geneeskunde (2/2007), p.11.
24
Een van de meest voorkomende factoren bij laaggradige ontstekingen is de aanwezigheid van een
verhoogde darmdoorlaatbaarheid.
Een andere verklaring voor een (over)actief immuunsysteem is de evolutie. Vroeger was de mens
blootgesteld aan vele gevaren. Een actief immuunsysteem was belangrijk om bij acute bedreigingen
de mens te kunnen beschermen bij verwondingen en infecties. De noodzaak voor een dergelijk
actief immuunsysteem is er tegenwoordig veel minder. De hygiëne is toegenomen en onze
leefomstandigheden zijn veranderd. De oermens had meer beweging en andere voedingsgewoontes.
Zij aten wel honderden verschillende wilde planten en fruitsoorten, die grote hoeveelheden
fytonutriënten bevatten met zowel anti-oxidatieve als anti-inflammatoire effecten. Ook bevatte
hun voeding een goede verhouding vetzuren. Door de paleolithische26 voeding werd het
immuunsysteem goed onderhouden. Ons immuunsysteem heeft zich niet kunnen aanpassen aan onze
leefgewoontes, het reageert nog steeds als in de oertijd.
3.5
De invloed van stress
De invloed van stress op het organisme is al eeuwenlang bekend. Meer dan twee millennia geleden
beschreef de Tradional Chinese Medicine in de Huangdi Neijing Suwen27 de ziekmakende invloed
van emoties op het lichaam, niet alleen als verzwakker van de weerstand maar ook als op zichzelf
staande ziekteoorzaak. Dit inzicht is een verre voorloper van wat meer dan tweeduizend jaar later
onderbouwd wordt door de Psycho-neuro-immunologie.
In 1975 toonden Robert Ader en Nicholas Cohen van de University of Rochester aan dat de
immuunfunctie onderhevig is aan klassieke conditionering en dit noemden ze psycho-neuroimmunologie.
De psycho-neuro-immunologie (PNI) is een wetenschap die de invloed van het zenuwstelsel (neuro)
en emoties (psycho) op het immuunsysteem bestudeert. PNI wordt ook wel psycho-endocrino-neuroimmunologie genoemd (PENI), endocrien is wat betrekking heeft op de hormonen. Kort gezegd gaat
het om de wisselwerking tussen hersenen, hormonen, emoties en immuunsysteem. Stress, angst en
bijvoorbeeld een trauma kunnen het hormonale en immunologische systeem in het lichaam
veranderen. Een klassiek voorbeeld hiervan is de stressvolle manager die op vakantie een
hartinfarct krijgt.
We kunnen onze afweer versterken door ons gedrag, onze gedachten en de inrichting van onze
omgeving. Als we stress ervaren zijn we vatbaarder voor infecties en als we ons ontspannen
verbetert onze immuniteit. Dat stress invloed heeft op ons immuunsysteem is wetenschappelijk
onderbouwd.
Al onze organen en orgaansystemen communiceren op biochemisch niveau met elkaar onder invloed
van bijvoorbeeld hormonen en hormoonachtige stoffen (neurotransmitters, prostaglandinen en
immuunregulerende stoffen). Een verstoring in het ene orgaansysteem kan daarom leiden tot
problematiek in een ander orgaansysteem.
Het immuunsysteem en de hersenen communiceren door middel van signaleringswegen. Twee
belangrijke verbindingen zijn betrokken bij deze onderlinge communicatie: de hypothalamushypofyse-bijnier-as (HHB-as) en het sympathische zenuwstelsel. Het belangrijkste stresssysteem is
de HHB-as. De HHB-as reageert op fysieke en psychische uitdagingen om de homeostase te
handhaven door middel van cortisol. De verstoring van de HHB-as wordt in talloze aandoeningen
gevonden.
26
Uit onderzoek van de Universiteit van Lund in Zweden blijkt dat de voeding uit de oertijd (paleolithische
voeding) nog steeds goed bij ons lichaam en onze geest past. Deze voeding bestaat voornamelijk uit: groenten
en fruit, noten, zaden en kokos, eieren, vis, schaal- en schelpdieren, een weinig mager vlees; liefst van dieren
die veel beweging hebben gehad zoals wild en gevogelte, iets honing.
27
Boek van de Gele Keizer over interne geneeskunde
25
Bij stress gaat het in feite om de balans tussen belastbaarheid en belasting. Hoe groter de
belastbaarheid, hoe meer we op weg zijn naar gezondheid, en hoe groter de belasting ten opzichte
van de belastbaarheid, hoe meer kans op ziekte. Het immuunsysteem speelt hier een bepalende
factor.
Wat er precies gebeurt in een stresssituatie kun je weergeven met het 3-fasen-model van Hans
Selye28, het General Adaptation Syndrome (GAS). Selye ontdekte dat het lichaam zich teweer stelt
bij allerlei fysieke prikkels:
1)
De reactieve schokfase. In deze fase wordt het sympathisch zenuwstelsel geactiveerd. Het
lichaam wordt klaargemaakt voor een vecht- of vluchtreactie. Er vindt een complex geheel van
hormonale, chemische en organische veranderingen plaats. Door de verhoogde aanmaak van
adrenaline en cortisol, wordt de bloedglucosespiegel verhoogd om de spieren en hersenen van
voldoende energie te voorzien. Omdat er meestal geen sprake is van vechten of vluchten, gebruikt
het lichaam de extra glucose niet en wordt het omgezet in vet. Ook de productie van de proinflammatoire transcriptiefactor kappa B (NFkB) verhoogt. Hierdoor ontstaat een verhoogd
ontstekingsgevaar. Uiteindelijk wordt er meer cortisol uitgescheiden door de bijnieren die ervoor
zorgen dat het immuunsysteem wordt afgeremd.
2)
Fase van weerstand. Het lichaam probeert zich zo goed als mogelijk aan te passen aan de
veranderde situatie, het zoekt naar herstel van het evenwicht. Het ontstekingsgevaar normaliseert
zich. Er wordt minder cortisol afgegeven.
3)
De uitputtingsfase. Indien de blootstelling aan de stressor blijft voortduren, zoals bij
chronische stress, keert het evenwicht niet terug en ontstaan er verhoogde cortisolspiegels. Er
ontstaat schade in de hersenen, doordat de cortisol de bloed-hersenbarrière doorbreekt.
Uiteindelijk daalt de cortisolspiegel met als gevolg het gevaar voor (chronische) ontstekingen. Het
immuunsysteem raakt ernstig verzwakt.
Dit GAS werkt op dezelfde manier bij psychische prikkels. Psychische prikkels worden door het
lichaam vertaald in het centrale zenuwstelsel. Dit gebeurt onder invloed van neurotransmitters. Dit
zijn stoffen die zenuwprikkels overbrengen in het lichaam. Er bestaat een rechtstreekse verbinding
tussen de hersenen en delen van het immuunsysteem, waardoor psychische prikkels invloed hebben
op het immuunsysteem. Dit is bijvoorbeeld het geval bij het immuunsysteem in de darmen (par.
4.6).
28
Medicus (1907-1982)
26
Chronische uitscheiding van stresshormonen en corticosteroïden kunnen de effecten van
neurotransmitters, zoals serotonine, noradrenaline en dopamine, of van andere receptoren in het
brein, verminderen en dit kan leiden tot een verstoring van de neurohormonale huishouding.
Stress is, door de (chronische) activering van het immuunsysteem, een belangrijke oorzaak van
laaggradige ontstekingen. Hierdoor kan uiteindelijk de pancreas schade oplopen en vervolgens de
insulineproductie. Ook andere organen en mechanismes raken hierin verwikkeld, waardoor het
metabool syndroom, diabetes en complicaties van diabetes kunnen volgen.
*****
Zoals Einstein het helder heeft gezien, kun je een probleem niet oplossen met de denkwijze die het
heeft veroorzaakt. In het volgende hoofdstuk wordt diabetes bekeken met andere ogen. De
basisgedachten uit de natuurgeneeskunde worden aangegeven en hiermee is het mogelijk een bredere
kijk op de behandeling van diabetes te ontwikkelen.
27
Hoofdstuk 4
Diabetes natuurgeneeskundig bekeken
“Er zijn geen ziektes, alleen maar zieke mensen.” - Hippocrates
4.1
Inleiding
Binnen de traditionele Europese natuurgeneeskunde wordt ziekte beschouwd als zijnde een gevolg
van ophoping van afvalstoffen in het menselijk lichaam. Deze ophoping wordt veroorzaakt door
onjuiste voedings- en leefgewoonten die jarenlang bestaan. De voornaamste achtergronden zijn
verkeerde voeding, slechte lichaamshouding, onvoldoende beweging, onvoldoende slaap en
ontspanning, onvolledige ademhaling, emoties en psychische spanningen. Hierdoor ontstaat een
verstoring in de darmflora (dysbiose), wat leidt tot beschadigingen in het darmslijmvlies,
ontstekingen, darmdoorlaatbaarheid (“Leaky Gut Syndroom”) en vergiftiging van het organisme.
Het lichaam bezit een zelfgenezend vermogen, een vitale kracht, om stoornissen te bestrijden en
zich te herstellen. Ziekten zijn een poging van het lichaam om zich te ontdoen van de opgehoopte
afvalstoffen. Een chronische ziekte ontstaat indien het lichaam niet meer in staat is met een acute
manifestatie te reageren op de ziekte. Afvalstoffen blijven in het lichaam, stapelen zich op en
veroorzaken allerlei ziekten. In de natuurgeneeskunde wordt de ziekte naar ernst ingedeeld in een
zestal fasen, volgens de homotoxinenleer, ontwikkeld door de Duitse arts Reckeweg (par. 4.7).
De basis van de huidige natuurgeneeskunde gaat terug naar Hippocrates 29, die ook wel de “Vader
van de Geneeskunde” wordt genoemd. Zijn humoraalpathologie vormt het fundament van het hele
natuurgeneeskundige denken, latere inzichten en behandelvormen.
In dit hoofdstuk wordt een aantal basisbeginselen van de natuurgeneeskunde uitgewerkt en
verbonden met diabetes. Hierbij wordt duidelijk gemaakt dat diabetes niet alleen fysieke aspecten
heeft, maar ook psychische, emotionele en spirituele, die allemaal met elkaar samenhangen.
Diabetes is veel meer dan een verstoorde bloedglucosespiegel. De sterke invloed van onze
gedachten op ons lichamelijk functioneren toont aan dat er een belangrijke wisselwerking is tussen
lichaam en geest. Ik hoop in dit hoofdstuk een ander inzicht te geven in diabetes en de factoren die
van belang kunnen zijn. Eigenlijk kun je in mijn ogen niet spreken van oorzaken en gevolgen van
diabetes, maar gaat het om inzicht in de samenhang der dingen en hoe alles elkaar beïnvloedt.
4.2
Humoraalpathologie
Eén van de belangrijkste filosofieën binnen de natuurgeneeskunde is de humoraalpathologie
(humores = lichaamsvochten, pathologie = ziekteleer). Het gaat ervan uit dat de gezondheid van de
mens in de eerste plaats afhankelijk is van de gesteldheid van de lichaamsvochten. De
grondgedachte van de reiniging van lichaamsvochten speelde in de prehistorie al een rol, maar het
was Hippocrates die de leer ontwikkelde en op schrift stelde. Een goede samenstelling en zuiverheid
van de vochten garanderen een goede gezondheid. De lichaamsvochten die Hippocrates benoemde
zijn bloed, slijm, gele en zwarte gal. Hij liet de mensen bijvoorbeeld vasten, een dieet volgen,
purgeren, aderlaten of een zweet-therapie volgen om de lichaamsvochten te reinigen en gifstoffen
af te voeren. In feite is de huidige vorm van bloeddonatie een vorm van het ouderwetse aderlaten.
Door bloed te doneren, dwing je het lichaam nieuw, zuiver bloed aan te maken. Dit kan een positief
effect hebben op de gezondheid.
29
Griekse arts (460-370 v Chr.)
28
Men streefde naar eucrasie: een goede verhouding tussen de lichaamsvochten. In de meeste
gevallen is er sprake van twee superieure en twee inferieure lichaamsvochten. Dit gegeven wordt
later weer gebruikt in de leer van de temperamenten.
Vele latere geneesheren en wetenschappers grijpen terug naar de humoraalpathologie van
Hippocrates en werken deze verder uit.
4.3
Natuurkwaliteiten en temperamenten
Een natuurgeneeskundige maakt bij de beeldvorming van zijn cliënt en zijn klacht(en) gebruik van
een denksysteem dat is gebaseerd op natuurkwaliteiten. De leer van de natuurkwaliteiten komt
voort uit de elementenleer van Empedocles30. Er zijn vier elementen: aarde, water, lucht en vuur.
Deze elementen bevatten een combinatie van de vier natuurkwaliteiten koud, warm, vochtig en
droog in zich. Vuur is warm en droog, lucht is warm en vochtig, water is koud en vochtig en aarde is
koud en droog.
In de hippokratische geneeskunde zijn de natuurkwaliteiten de oorsprong van alles. De
lichaamsvochten hebben hun oorsprong in deze vier kwaliteiten en bevatten dus ook alle vier. Er
worden specifieke karaktereigenschappen gerelateerd aan de lichaamsvochten en
natuurkwaliteiten. Dit heet de temperamentenleer, waarbij een onderscheid wordt gemaakt in het
sanguinische (lucht), cholerische (vuur), melancholische (aarde) en flegmatische (water)
temperament. Het overheersende vocht bepaalt het temperament.
30
Grieks natuurfilosoof, 5e eeuw voor Chr.
29
Naast deze schematische weergave van de natuurkwaliteiten en temperamenten, heb ik in de
bijlagen in twee schema’s weergegeven, zonder volledig te zijn, wat hieraan wordt toegeschreven 31
(zie bijlage 1 en 2). Zoals bij alle modellen en indelingen valt er altijd over te discussiëren. Ik heb
deze indeling gemaakt op basis van wat ik heb geleerd tijdens mijn verschillende opleidingen en
wat ik verder heb gelezen en ervaren.
Met behulp van de natuurkwaliteiten en temperamenten kun je meer inzicht krijgen in het
functioneren van het menselijk organisme en hoe je een disbalans het beste kunt behandelen.
Volgens Hippocrates moet “een slappe, vette, vochtige constitutie met droge, adstringerende
middelen behandeld worden; de volbloedige met vermindering van bloed en lichaamsvochten.” Je
gaat op zoek naar de juiste balans.
Volgens Randy Rolfe32, een Amerikaanse schrijfster die zich jarenlang heeft verdiept in de
temperamentenleer, moet je bij acute klachten iets eenvoudigs doen om je dominante
lichaamsvocht te voeden, een snelle hersteller, die voor de melancholicus bestaat uit droog en
koud, zoals een broodje met zoet beleg, en voor de sanguinicus uit warm en vochtig, bijvoorbeeld
een pittige, warme thee. Bij chronische klachten moet je juist het voedsel, de omgeving en mensen
vermijden die je dominante lichaamsvocht aanjagen. Vermijd snelle oppeppers, maar zorg voor
verandering van leefstijl en zoek naar ondersteuning van de andere lichaamsvochten, waarbij je
zorgt dat je eigen lichaamsvocht op een evenwichtige manier blijft stromen. Dit komt overeen met
de opvattingen van Hippocrates, dat je streeft naar een juiste samenstelling en verhouding, passend
bij de persoon.
Hoe je diabetes kunt bekijken vanuit de natuurkwaliteiten en temperamenten wordt beschreven in
de volgende paragraaf.
4.4
Diabetes vanuit de natuurkwaliteiten bekeken
Bij diabetes is sprake van een complex geheel van factoren die in onderlinge samenhang betrokken
zijn bij het ontstaan van deze aandoening.
Als je de te hoge bloedglucosespiegels in ogenschouw neemt, zie je de overheersing van de koude
en vochtige kwaliteit van glucose. Glucose heeft de neiging tot stagnatie, slijmvorming en
verkleving (glycosylatie, par. 3.2.) Glucose wordt bij een overmaat omgezet in vet (ook vochtig) en
voedt ontstekingen. Bij veel diabetespatiënten is sprake van overgewicht. Overgewicht is een
overmaat aan vochtige kwaliteit.
In paragraaf 3.4 heb ik beschreven dat er bij diabetes sprake is van laaggradige ontstekingen.
Ontstekingen zijn vanuit de natuurkwaliteiten bekeken een gevolg van een overmaat aan de
vochtige kwaliteit. Door een teveel aan voeding met de vochtige kwaliteit, zoals geraffineerde
suikers, witmeelproducten, aardappelen en melkproducten, (zie ons westerse voedingspatroon)
reageert het lichaam met een vochtige reactie, namelijk ontstekingen. Ook te weinig beweging
draagt bij aan het probleem. De lichaamsvochten worden traag en dikken in, worden troebel en
vervuilen. Via het Basis Bio Regulatie Systeem (zie verderop in par. 4.8) vindt door het hele lichaam
verspreiding plaats van de ontstekingen, waardoor bloedvaten, immuunsysteem, spierweefsel,
vetweefsel, zenuwweefsel, hersenen, darmen, etc. worden aangetast. Over het gehele lichaam vind
je een verhoging van ontstekingsbevorderende immuunstoffen.
Vanuit de natuurkwaliteiten bekeken is er bij diabetes er sprake van een disbalans, een te
dominante vochtige kwaliteit. Om diabetes te voorkomen of te behandelen, is het dus zaak voeding
met een vochtige kwaliteit te vermijden en voeding en kruiden te gebruiken die een verwarmende
en drogende kwaliteit bezitten, bijvoorbeeld kaneel, mariadistel en fenegriek(par. 5.6). Deze
zorgen ervoor dat er weer een balans kan ontstaan tussen de kwaliteiten.
31
32
Met dank aan de lessen natuurgeneeskunde van John Zantinge, docent HNG Meppel
Rolfe, Randy - De vier Temperamenten – Gezond en evenwichtig leven dankzij klassieke inzichten (2003).
30
Het voert te ver om hier dieper in te gaan op voeding en natuurkwaliteiten. Zoals gezegd bestaat
ons westers voedingspatroon vooral uit voeding met de vochtige kwaliteit. Mijn algemene
voedingsadviezen leiden tot een betere balans in de kwaliteiten. In de TCM wordt veel gewerkt met
de kwaliteiten warm-koud en droog-vochtig. Een interessante vindplaats voor meer informatie over
de kwaliteiten van voedingsmiddelen is de Zwitserse website van de Heilpraktikerschule Luzern:
http://www.therapeutika.ch.
4.5
Diabetes en temperamenten
Diabetes komt voor bij alle temperamenten. Een natuurgeneeskundige zal kijken welk temperament
een diabeticus heeft. Ieder temperament zal op zijn manier reageren op bepaalde voeding, kruiden
of een therapievorm.
Het flegmatische temperament (koud en vochtig) lijkt het meest gevoelig voor chronische
ontstekingen. Een flegmaticus heeft de neiging tot chronische infecties.
Bij het sanguinische temperament (warm en vochtig) zal de laaggradige ontsteking kunnen
voortkomen uit zijn voorliefde voor (verkeerde) vetten. Ook past bij dit temperament het risico op
overgewicht door de vochtige natuurkwaliteit. Vocht zet zich makkelijk om in vetweefsel en dat is
ontstekingsgevoelig. Cardiovasculaire aandoeningen passen bij dit temperament, deze zijn ook een
gevolg van chronische ontstekingen.
Een melancholicus (koud en droog) is gevoelig voor infecties. Hij is geneigd teveel koolhydraten te
eten, waardoor een teveel aan voeding met een vochtige kwaliteit wordt ingenomen. Dit
veroorzaakt bij de melancholicus vooral darmstoornissen. De reden zou kunnen zijn dat het
flegmatische darmslijmvlies door het teveel aan koolhydraten doorschiet in de vochtige kwaliteit en
gaat ontsteken. Dit is dan weer een bron voor laaggradige ontstekingen in de darm en ziektebeelden
als Morbus Crohn en Colitis Ulcerosa.
Bij een cholerisch temperament (warm en droog) zullen niet gauw lichamelijke klachten optreden,
ziektebeelden ontwikkelen zich meer als een smeulend vuur. Lange tijd gaat het goed en opeens is
er een hartinfarct. Dat is typerend voor een cholericus. Alles komt in heftige vormen. Echter, er is
wel een risico op overgewicht en met name rond het bovenlichaam. Ook is er een neiging tot een
hoog cholesterolgehalte. Bij overgewicht of een te hoog cholesterolgehalte is er aanleiding om aan
te nemen dat er sprake is van laaggradige ontstekingen en dus een vochtprobleem. Deze
ontstekingen zullen bij de cholericus dan voornamelijk in het vetweefsel en in het hart voorkomen.
Naar mijn idee betekent dit bij diabetes dat de flegmaticus voeding met een koude en vochtige
kwaliteit zal moeten vermijden en zijn toevlucht zal kunnen zoeken in de droge en warme kruiden,
voeding en therapieën. De sanguinicus, cholericus en melancholicus zullen bij diabetes ook de
vochtige kwaliteit dienen te mijden en daarbij een evenwichtige verdeling dienen te zoeken in de
andere natuurkwaliteiten.
4.6
De rol van de darm
Inmiddels zijn vele natuurgeneeskundigen en een groeiend aantal reguliere medici het erover eens
dat veel, zo niet alle, chronische ziektebeelden ontstaan in de darm. Door allerlei factoren, zoals
eenzijdige voeding, te veel zuurvormende voeding, te veel snelle koolhydraten, medicijngebruik
(w.o. antibiotica), stress, te weinig lichaamsbeweging en andere verkeerde leefgewoontes, raakt de
darmflora verstoord (dysbiose). Vervolgens raakt het darmslijmvlies ontstoken en beschadigd en de
daarop volgende verhoogde darmdoorlaatbaarheid leidt tot allerlei immuunreacties. Chronische
belasting van het immuunsysteem, verspreiding van allerlei schadelijke stoffen via het bloed door
31
het hele lichaam dragen bij aan allerlei chronische aandoeningen, insulineresistentie, verhoogd
cholesterol33 en beschadigde weefsels in het hele lichaam.
Verbinding darm-hersenen
De Duitse arts Klaus-Dietrich Runow34 heeft onderzocht dat er een directe verbinding bestaat tussen
de darm en de hersenen. In het darmslijmvlies bevinden zich 100 miljoen zenuwcellen, 90% daarvan
leidt direct naar de hersenen. Door ontstekingen van het darmslijmvlies, allergieën en dysbiose
worden ontstekingssignalen direct doorgezonden naar de gliacellen van de hersenen. Deze cellen
worden daar vervolgens omgezet in ontstekingscellen. Zo kan het dat coeliakie depressies of
schizofrenie kan veroorzaken. Er is namelijk onderzocht dat gliadine 35 de darmdoorlaatbaarheid
vergroot en daarmee de mogelijkheid ontstaat dat onverteerde voedingsresten in de hersenen
terecht komen en daar ontstekingen veroorzaken. Op hersenniveau kunnen slecht verteerbare
voedingsstoffen en gifstoffen in het bloed neurotransmitters verstoren, zoals bij ADHD, dyslexie en
psychoses. Dit verklaart ook dat diabetespatiënten last kunnen hebben van depressies.
Dubbelzijdige werking darmslijmvlies
Door de Oostenrijkse arts F.X. Mayr36 werd ontdekt dat een gezond lichaam zich bedient van het
spijsverteringsstelsel voor de bloed- en lymfereiniging. Via het slijmvlies van de
spijsverteringsorganen worden niet alleen voedingsstoffen opgenomen in het bloed en de lymfe,
maar worden ook schadelijke stoffen uit het bloed en de lymfe afgegeven aan het darmkanaal. Bij
de darmlediging verdwijnen deze afvalstoffen uit het lichaam. Om deze reden bestaat de ontlasting
uit tweeërlei bestanddelen: 1) de niet productief gemaakte achtergebleven voedingsresten, en 2)
de afvalproducten van de celstofwisseling. Door een vertraagde werking van de darm ontstaat
neerslag van gifstoffen in het gehele lichaam. Deze reinigende werking van het darmslijmvlies wordt
niet erkend in de reguliere geneeskunde.
4.7
Reckeweg
Diabetes ontstaat niet uit het niets. Bij type 1 speelt de erfelijkheid een belangrijke rol, maar ook
hierbij wordt vermoed dat leefstijl een rol speelt. Diabetes type 2 is het gevolg van (jarenlange)
opstapeling van afvalstoffen. Het lichaam probeert zich hiervan te ontdoen en heeft hiervoor een
aantal uitscheidingsorganen en –processen. De Duitse arts Dr. Reckeweg37 verdiepte zich in de
vergiftiging van het lichaam en ontwikkelde de zgn. homotoxinenleer (leer van de zelfvergiftiging).
Deze leer ziet ziekelijke processen in het lichaam als een uiting van een strijd van de
afweersystemen tegen de vergiftigde stoffen en slakken (afvalstoffen van de stofwisseling). In zijn
visie zijn uitscheidings- en ontstekingsaandoeningen nuttige processen die toxines onschadelijk
maken en uitscheiden.
Reckeweg kwam tot een dynamische indeling van ziektes, de Zesfasentabel volgens Dr H-H
Reckeweg. Deze fasen gaven niet alleen aan wat de ernst was van de ziekte, maar ook wat een
therapeutische prognose kon zijn. Tot en met de 3e fase (de humorale fasen) spelen ziektes zich af
in het bindweefsel, het BBRS, tussen de cellen. De intracellulaire structuren blijven per definitie in
stand. In deze fasen ziet de prognose er nog relatief gunstig uit. Therapie richt zich op uitscheiden
en ontgiften.
Cholesterol is een voor de mens essentiële stof die wordt aangemaakt door de lever. Onze bloedvaten kunnen
beschadigd raken – door irritaties die veroorzaakt worden door vrije radicalen of virussen, of omdat ze
structureel zwak zijn. Dan wordt de schade hersteld door het natuurlijke geneesmiddel van ons eigen lichaam,
cholesterol. Door chronische ontstekingen in het lichaam, zal het lichaam noodzakelijkerwijs meer cholesterol
aanmaken. Een verhoogd cholesterol is volgens vele wetenschappers niet de oorzaak van hart- en vaatziekten.
34 Der Darm denkt mit, Wie Bakterien, Pilze und Allergien das Nervensystem beeinflussen, 2011
35 Gliadine is een glycoproteïne die gevonden wordt in tarwe en andere granen. Gliadine vormt samen met
glutenine het eiwit gluten.
36 (1875 – 1965), De darmreiniging volgens F.X. Mayr – Dr Erich Rauch
37
(1905-1985)
33
32
Na de 3e fase is er een soort biologische scheidslijn, vanaf de 4 e fase begint de celbeschadiging, de
gifstoffen treden de cellen binnen en richten daar schade aan. Vanaf dit moment is de prognose
beduidend minder goed. Naast ontgifting is hier ook een opbouwende, ondersteunende therapie
nodig.
In het schema hieronder is per fase aangegeven welke klachten en ziektebeelden er kunnen
optreden met betrekking tot de ontwikkeling van diabetes 38. Omdat bij diabetes vele aspecten een
rol spelen, heb ik er slechts een beperkt aantal genoemd.
Humorale fasen
1e fase:
Excretie;
Verhoogde
uitscheidingen
Metabolisme
Infectiegevoeligheid,
bloedsuikerschommelingen
2e fase:
Reactie;
acute
ontstekingen
acute
infecties aan
galblaas,
koorts,
verstoorde
vetstofwisse
-ling (lever)
3e fase:
Depositie;
afzetting,
zwellingen,
verhardingen
Zwakke
immuunrespons,
overgewicht,
chronische
vermoeidheid,
jicht, zwakke
leverontgifting
Cellulaire fasen
4e fase:
Impregnatie;
aanvalsgewijze
ziektes,
indringing
immuundeficiënties,
chronische
infecties,
laaggradige
ontstekingen,
glucoseintolerantie,
hoge bloeddruk,
insulineresistentie
5e fase:
Degeneratie;
onherstelbare
schade
6e fase:
Neoplasma;
wildgroei,
tumorvorming
Diabetes type 1
en 2, met alle
bijkomende
verschijnselen,
zoals
nierschade,
slechtziendheid,
zenuwbeschadiging,
osteoporose,
levercirrose
Kanker in de
pancreas,
lever,
schilklier,
galblaas,
hypofyse
Zesfasentabel volgens Dr H-H Reckeweg beperkt tot diabetes
Diabetes bevindt zich in de vijfde fase van Reckeweg. Dit betekent dat er schade is aangericht in de
lichaamscellen, waaronder de bètacellen in de pancreas. Hoewel er degeneratie heeft
plaatsgevonden, is terugkeer naar eerdere fasen in Reckeweg en genezing nog steeds mogelijk. Dit
vergt een lange adem van de betroffene. Aanpassing van voedingspatroon en leefstijl, inzet van
ondersteunende en opbouwende supplementen, kruiden en therapieën en vooral de intrinsieke
motivatie om hiermee aan de slag te gaan (zie hierover uitgebreid hoofdstuk 5).
4.8
Basis-Bio-Regulatie-Systeem
Reckeweg ontdekte dat ziektes zich tot en met de 3 e fase (de humorale fasen) afspelen in het
bindweefsel, het BBRS. Dit BBRS, of grondsysteem, is een ander belangrijk concept binnen de
natuurgeneeskunde.39 Het losmazige bindweefsel (ontstaan uit het embryonale mesenchym) wordt
als één geheel beschouwd, als een soort orgaan op zich. In het interstitiële (of extracellulaire)
vocht bevinden zich bindweefselcellen, het capillaire net, lymfesysteem en uitlopers van het
neurovegetatieve systeem.
In het grondsysteem bevindt zich een netwerk van water-eiwit-suikerstructuren die als belangrijkste
informatie-overdragende verbindingen gelden. Alle fysiologische en pathologische informatie wordt
uitgewisseld via deze extracellulaire matrix. Alle cellen in dit netwerk kunnen met elkaar
communiceren.
38
Tessa Gottswaal, zesfasentabel der homotoxicosen, www.gottswaal.nl
Dit concept is voor het eerst uitgewerkt door de Weense arts en histoloog Dr Alfred Pischinger (1899 – 1983)
in 1975 en later verder ontwikkeld door o.a. de Nederlandse wetenschappers Prof. Heine en R. van Wijk.
39
33
Een cel op zich kan niet overleven, het heeft zijn omgeving, het grondsysteem, nodig. Het
grondsysteem verbindt lichaam en geest. Het zorgt voor uitwisseling van voedingsstoffen en
afvalstoffen, afweerstoffen en filtering.
Alles staat in verbinding met elkaar en heeft dus invloed op elkaar. Het is van groot belang dat de
lichaamsvochten vloeibaar blijven, dan vindt er een goede uitwisseling plaats. Bij aanhoudende
belasting met toxines, verzuring en ontstekingsbevorderende stoffen als cytokinen worden de
lichaamsvochten steeds minder vloeibaar en treedt er verdikking op, het systeem verandert van
“sol” (vloeibaar) naar “gel” (vast). Er ontstaat vertraging in het systeem. Als er niets verandert,
ontstaan er acute ziektes en uiteindelijk chronische aandoeningen.
Factoren die van invloed zijn op het BBRS zijn psyché, stress, statiek en exogene toxines.
BBRS bij diabetes
Gezondheid heeft te maken met de mogelijkheid op de omgeving te kunnen reageren. Het gaat om
afstemming, uitwisseling en regulatie. Door jarenlange ongezonde voedings- en leefgewoontes,
emotionele belasting of stress, hopen afvalstoffen en ontstekingsfactoren zich op in het BBRS,
waardoor het in een gel-toestand raakt. Doordat alles minder goed doorstroomt, verloopt de
communicatie die in het immuunsysteem belangrijk is, trager, waardoor uiteindelijk de
immuunrespons vertraagt. De regulatie van de bloedglucosespiegel door de pancreas verslechtert,
doordat de totale afstemming wordt bemoeilijkt. Door gezonde voeding, meer beweging,
“ontstressen” en natuurlijke behandelvormen zoals vasten, massage, sauna, wisseldouches,
acupunctuur en fytotherapie, is het mogelijk het BBRS te reinigen van belastende stoffen. De fase
van Reckeweg speelt hier een rol in de prognose en keuze voor de behandelvorm.
4.9
Zuurbasebeginsel
In eerdere paragrafen is al genoemd dat verzuring van het lichaam effect heeft op het ontstaan van
laaggradige ontstekingen en diabetes. Het lichaam bestaat voor 70% uit vloeistoffen, die allemaal
hun eigen zuurgraad (pH-waarde) hebben. Het is van belang een bepaalde pH-graad te behouden,
omdat hiermee de enzymen en onze stofwisseling hun werk kunnen blijven doen.
Verzuring ontstaat o.a. wanneer te veel zuurvormend voedsel wordt genuttigd. Na de vertering van
voedsel en de stofwisseling in het lichaam blijft er een zure of een basische rest over (basisch is het
tegenovergestelde van zuur). Groenten en fruit zorgen voor een basische rest. Witmeel, suikers,
vlees en vis zorgen voor een zuuroverschot. Het lichaam heeft van nature een licht basenoverschot
en probeert dat constant te houden. Dat doet het op verschillende manieren. Zo wordt een
overschot aan zuren zoveel mogelijk uitgescheiden door de nieren. Ook de ademhaling zorgt voor
uitscheiding van zuren (CO2). Neemt de zuurvorming in het lichaam enorm toe, dan kan het lichaam
niet meer voldoende compenseren en slaat het lichaam het teveel aan zuur op in de weefsels. Ook
bij diabetes is sprake van weefselverzuring. Verzuring beschadigt uiteindelijk de weefsels en draagt
bij aan laaggradige ontstekingen. Stress en negatieve gedachten kunnen eveneens een verzurend
effect opleveren.
De Zweed Ragnar Berg40 heeft aan het begin van de vorige eeuw onderzoek gedaan naar zuur en
basisch werkende voedingsmiddelen. Voedingsmiddelen met een hoge zuurrest bevatten relatief
veel fosfor, chloor en zwavel. Voedingsmiddelen met een hoge baserest bevatten relatief veel van
de volgende mineralen: natrium, kalium, calcium, en magnesium. 41 Voor meer informatie over
welke voedingsmiddelen zuur- dan wel basevormend zijn, verwijs ik naar literatuur van Michael
Worlitschek en de website van de natuurdiëtisten.
40
41
Biochemicus en professor (1873-1956)
http://www.natuurdietisten.nl
34
Door voornamelijk basisch vormende voeding te eten (circa 80%), blijft de zuurbase-balans in
evenwicht. Het lichaam heeft ook zuren nodig, dus zuurvormende voedingsmiddelen helemaal
vermijden is niet aan de orde.
4.10
Diabetes holistisch bekeken
Diabetes is een regulier medisch begrip. Wanneer een diabetespatiënt bij een natuurgeneeskundige
in de praktijk komt, zal diabetes niet alleen in een fysiek/fysiologische, maar ook in een
psychische, emotionele en spirituele context worden geplaatst. Een natuurgeneeskundige werkt met
een holistisch mensbeeld. Hij betracht het functioneren van het menselijk organisme in zijn geheel:
hij zal bij diabetes niet alleen het functioneren van de pancreas bekijken, maar ook hoe de
spijsvertering verloopt, ademhaling, slaappatroon, beweging, ontspanning, naar de mogelijke
invloed van emoties, stress, etc. Een verstoring van het ene aspect kan gevolgen hebben voor het
andere. Vervolgens neemt hij in ogenschouw dat de mens op zich weer deel uitmaakt van een
groter geheel, waaronder zijn gezin van herkomst, huidige familie, sociale omgeving, woonomgeving
en uiteindelijk de kosmos. Alles hangt op een bepaalde manier met elkaar samen en heeft invloed
op elkaar. De Chinezen beeldden dit eeuwen geleden al helder uit in het Tao symbool. Tao is een
holistische weergave van de wereld, Tao verbeeldt het alomvattende, oneindige, tijdloze, de bron
van alles én de bestemming van alles zonder begin en zonder einde.
Symbool Tao
Als je dit beeld van Tao als uitgangspunt neemt, is er in feite nooit sprake van oorzaak en gevolg,
maar van samenhang, alles hangt met elkaar samen en heeft invloed op elkaar. Er is dus geen
lineaire causaliteit. Er is alleen eenheid, maar omdat ieder mens een polair bewustzijn bezit, ziet
hij alles in de wereld polair, in tegenstellingen. Je kunt het zo zien dat de Tao zich manifesteert in
2 tegengestelde waarden: Yin en Yang. Dit zijn geen absolute tegenstellingen zoals goed en kwaad;
beide waarden bestaan slechts in relatie tot elkaar. Je kunt warm uitsluitend warm noemen in
relatie tot koud; beide kunnen dus niet afzonderlijk bestaan.
Het gaat om een kosmische dualiteit, waarbij Yin vrouwelijkheid (de schaduwzijde, aarde, koude,
het noorden, vochtigheid) symboliseert en Yang mannelijkheid (de zonzijde, hemel, warmte, het
zuiden, droogte). Yin en Yang vormen niet louter tegenstellingen, maar complementaire waarden.
Yin en Yang zijn niet statisch, maar een dynamisch proces, dat nooit stopt of gestopt kan worden.
De scheidslijn tussen de beide waarden is een S-vorm, waarmee het dynamische proces wordt
verbeeld. Het suggereert de beweging. Je kunt stellen dat Yin en Yang elkaar veroorzaken en in
stand houden. Niets in het universum kan volledig Yin of volledig Yang zijn. In de ene waarde is ook
altijd de andere waarde vertegenwoordigd.
35
Hoewel Yin staat voor vrouwelijkheid en Yang voor mannelijkheid, komen in het lichaam van zowel
de man als de vrouw beide elementen voor. Iedereen heeft zijn eigen unieke eigen verhouding van
Yin en Yang, dat door het leven in onbalans kan geraken. Een verstoring van de Yin-Yang balans kan
ziekte veroorzaken. Maar een verstoring is in feite een beweging die niet gewenst is.
De beweging van Yin en Yang wordt door verschillende factoren beïnvloed; je constitutie, het
klimaat, het seizoen, je leefwijze, je activiteiten en je emoties. Alle factoren beïnvloeden elkaar
continu; het werkt als een netwerk. Iedereen, gezond of ziek, moet in staat zijn zich aan te passen
aan onvermijdelijke veranderingen van het leven. Leven is (mee)bewegen. Ziekte kan leiden tot
nieuwe inzichten.
Symbool Tai Chi (Yin en Yang)
Causaliteit versus samenhang en beïnvloeding
De reguliere medische wetenschap denkt nog steeds in causaliteit: oorzaak leidt tot gevolg (ziekte)
en die causaliteit probeert men wetenschappelijk aan te tonen. De reguliere behandeling is gericht
op bestrijden van de ziekte door symptomen te behandelen met medicijnen. Diabetes wordt gezien
als een gevolg van een verstoring in de insulineproductie in de cellen van de pancreas en wordt
behandeld o.a. door toediening van insuline. Dat hier bijwerkingen aan verbonden zijn is evident,
omdat je ingrijpt in een systeem dat een bepaald evenwicht heeft dat wordt verstoord door
lichaamsvreemde stoffen.
Hoewel sinds Descartes42 lichaam en geest van elkaar worden gescheiden in het regulier medisch
denken, komt men hier steeds meer van terug. Lichaam en geest beïnvloeden elkaar. Gedachten,
emoties en stress hebben invloed op je gezondheid.
Door in plaats van in causaliteit in samenhang en beïnvloeding te denken, kun je op een andere
manier kijken naar ziekte en meer specifiek naar diabetes. Fysiologisch gezien kun je diabetes een
stofwisselingsziekte noemen, waarbij meerdere organen betrokken zijn, zoals o.a. pancreas, lever,
bijnieren en hypofyse. Er is een samenhang tussen deze verschillende organen. Het minder
functioneren van het ene orgaan, zal effect kunnen hebben op het andere. Aan het minder
functioneren van dat orgaan zal ook weer een onderliggende oorzaak toegewezen kunnen worden.
Die kan liggen in een fysieke, maar ook psychische of emotionele factor. Eigenlijk is er meestal niet
een bepaalde oorzaak aan te wijzen bij diabetes, maar is er sprake van een samenhang van factoren
die elkaar beïnvloeden.
42
Frans filosoof en wiskundige (1596 – 1650)
36
De Engelse arts dr. Edward Bach ontwikkelde de Bach Bloesem Remedies43 gebaseerd op de
ervaringen die hij opdeed met zijn patiënten. Hij kwam tot het inzicht dat onze lichamelijke
gezondheid afhankelijk is van onze manier van denken, van onze gevoelens en onze emoties. Door
de kracht van ons denken hebben wij de macht over ons lichaam. Het lichaam weerspiegelt de
gedachten. Het is dan ook de geest van de patiënt die behandeling nodig heeft. “Behandel de
patiënt en niet zijn ziekte” is een bekende uitspraak van Bach.
De Bach Bloesem Remedies zijn gericht op het transformeren van een negatieve gemoedstoestand in
een positieve. Daarmee kunnen lichamelijk klachten uiteindelijk verdwijnen.
Symbolische betekenis van de pancreas en diabetes
De opvatting dat de psyché de onderliggende factor is bij lichamelijk klachten, wordt ook
aangehangen door de schrijvers van “De zin van ziek zijn”44. Psychische conflicten drukken zich uit
in lichamelijke symptomen. Het niet willen aangaan van interne conflicten heeft invloed op je
immuunsysteem. Het vreet letterlijk en figuurlijk aan je.
Wat betekent diabetes vanuit deze visie gezien? Wat zegt diabetes over interne psychische
conflicten? Volgens Dethlefsen en Dahlke “valt de suiker door de suikerzieke heen”.45 Suiker staat
hier symbool voor liefde. De behoefte aan zoetigheid wordt vertaald met de behoefte aan liefde.
Ondanks de behoefte aan zoetigheid, is de suikerzieke niet in staat de suiker vast te houden, het
lichaam neemt de suiker niet op in zijn cellen, omdat er te weinig insuline wordt aangemaakt, of
omdat de cellen insulineresistent zijn. De suikerzieke heeft een onvervulde wens om liefde te
krijgen, alleen kan hij de liefde niet binnen laten. Hij wordt niet vervuld in zijn echte wensen, hij
moet genoegen nemen met een vervanging. Een te veel aan suiker in het bloed dat niet kan worden
opgenomen leidt tot verzuring van het bloed en het lichaam. Zuren zijn agressief, in tegenstelling
tot de zoete liefde. Hier is het conflict aanwezig of polariteit tussen liefde en agressie. In de kern
komt het erop neer dat de diabeticus verlangt naar liefde, maar de liefde niet kan ontvangen,
omdat hij niet geleerd heeft zelf liefde te geven. De liefde valt door hem heen.
De pancreas wordt ook wel gezien als het orgaan dat de binnenwereld met de buitenwereld
verbindt, vanwege zijn exocriene (afgifte spijsverteringssappen aan het milieu externe, de darmen)
en endocriene (afgifte hormonen aan het milieu interne, het bloed) functie. Bij diabetes is er geen
evenwicht tussen binnen- en buitenwereld. De persoon laat zich te veel bepalen door de
buitenwereld, omdat hij niet genoeg van zichzelf houdt. De pancreas maakt te weinig insuline aan.
Hij heeft aandacht en liefde van buiten nodig, omdat hij dit zichzelf niet kan geven. Hij gaat zich
aanpassen aan de wereld om hem heen, ten koste van zijn gezondheid.
Zo zijn er meerdere visies op de symboliek van diabetes. In de Ayurveda wordt gewerkt met
chakra’s (“energiewielen”) en wordt diabetes met het derde chakra verbonden. Dit chakra staat
voor “Ik wil”, drijfkracht en macht, emoties als blijdschap en woede en vorm willen geven aan het
leven. Het derde chakra heeft ook met onze identiteit te maken. Onze identiteit volgt uit wat we in
het leven doen, wat we presteren en vormgeven. Een verstoring in het derde chakra kan op
lichamelijk niveau betekenen dat de pancreas minder goed gaat functioneren en diabetes ontstaat.
Wanneer je in staat bent naar de betekenis van diabetes te zoeken in jezelf, kom je wellicht op een
van deze beelden uit. Of misschien iets anders. Het kan je meer inzicht geven en helpen om jezelf
te helen.
Holistisch denken in de reguliere wereld
Inmiddels wordt er in de reguliere wereld ook meer holistisch gedacht. In Diagnose 2025 Diabetes
wordt aangegeven dat “de (curatieve) gezondheidszorg geen afdoende antwoord biedt op alle
kwalen”.
43
44
45
(1886 – 1936) Genezing door bloemen - Dr Edward Bach
Dethlefsen, Thorwald en Dahlke, Rüdiger, De zin van ziek zijn – (2009).
Idem, p. 168
37
“Zorg krijgt een steeds holistischer karakter, waarbij het geestelijke en spirituele aspect meer
aandacht vraagt dan in het verleden”. De holistische zorg legt meer het accent op de preventie.
Op pagina 101 staat een mooi citaat van René van Dijk, cardioloog:
“De mens is zoveel meer dan zijn ziekte. Het gaat er om hoe hij met zijn klachten omgaat.”
Integrative Medicine is ook een goed voorbeeld. Daarop kom ik terug in paragraaf 5.11.
Als je op een holistische manier kijkt naar diabetes, kun je de preventie en behandeling op
verschillende manieren aanpakken. Er is een fysieke benadering mogelijk, waarbij je insteekt op het
niveau van voedingspatroon en leefstijl. Daarnaast kun je op psychisch niveau werken aan de
invloed van stress, gedachten, overtuigingen, emoties en relaties. Ook zingeving kan een
belangrijke rol spelen bij het weer in balans komen. Zie hierover uitgebreid hoofdstuk 5.
4.11
Behandelprincipes
Het belangrijkste doel van de natuurgeneeskundige behandeling is het stimuleren van het
zelfgenezende vermogen van de mens en de mens weer in die toestand te brengen dat het
adequaat op stressoren kan reageren en dat er weer een optimale afstemming ontstaat op de
omgeving.
Naast algemene leefstijladviezen, zoals rust, frisse lucht, beweging en gezonde voeding, wordt er
in de natuurgeneeskunde een aantal behandelprincipes toegepast. Vijf belangrijke principes zijn:
•
•
•
•
•
preventie
ontlasting/reiniging (detoxicatio)
ondersteuning (regeneratio)
regulering/prikkeltherapie (alteratio)
symptoombestrijding
Afhankelijk van de fase van Reckeweg waarin men zich bevindt, wordt gekozen voor een bepaald
principe. Bij diabetes bevindt men zich in de 5e fase, dat betekent dat een behandeling in ieder
geval ondersteunend zal zijn, om het systeem niet te veel te belasten en te versterken zodat het
weer in staat is afvalstoffen uit te scheiden. Het ontlasten kan ondersteund worden met natuurlijke
therapieën.
*****
Ik hoop dat ik met dit hoofdstuk een ander inzicht heb gegeven in diabetes en de factoren die van
invloed kunnen zijn op het ontstaan en de behandeling. Uiteindelijk gaat het erom een
Umstimmung te bereiken, dat is een natuurgeneeskundig begrip voor bewustwording en het vinden
van een nieuw evenwicht, een betere afstemming op de omgeving. In het volgende hoofdstuk wordt
hier uitgebreider bij stil gestaan.
38
Hoofdstuk 5
Diabetes natuurlijk voorkomen en behandelen
”Laat uw voeding uw medicijn zijn, en uw medicijn uw voeding…” - Hippocrates
5.1
Inleiding
Al aan het begin van de 20e eeuw werd er onderzoek gedaan naar de relatie tussen voeding en
diabetes, o.a. door de Amerikaanse arts Seale Harris. Inmiddels zijn er vele studies gedaan naar de
invloed van onze westerse leefstijl op onze gezondheid. Gezonde voeding, voldoende beweging,
voldoende rust en het tegengaan van stress spelen een essentiële rol in de preventie en behandeling
van diabetes. Meer dan 80% van de diabetespatiënten heeft overgewicht.
“Als obesitas een besmettelijke ziekte als tuberculose of aids was, dan was de noodtoestand
afgekondigd en hadden we er de “oorlog” aan verklaard. In plaats daarvan behandelen artsen de
uiteenlopende klachten die door obesitas ontstaan, maar niet de diepere oorzaak.” 46
In dit hoofdstuk wil ik een aantal aspecten nader uitwerken met betrekking tot de constatering dat
diabetes voornamelijk een gevolg is van onze leefstijl:



De mindset omtrent diabetes (par. 5.3).
Leefstijlverandering (par. 5.4).
De maatschappelijke kant van diabetes (par. 5.10).
Daarnaast geef ik aan hoe je diabetes op een natuurlijke manier kunt voorkomen en behandelen.
Voordat ik hierop inga, wil ik in de volgende paragraaf het verhaal van de Blue Zones weergeven. In
mijn ogen kunnen we van de mensen die in een dergelijke zone leven nog heel veel leren. Voor mij
vormen de Blue Zone bewoners een bron van inspiratie. Blue Zones zijn een voorbeeld voor een
gezondheidsbevorderende omgeving. Diabetes komt hier nagenoeg niet voor.
5.2
Blue Zones
De Amerikaanse onderzoeker en schrijver Dan Buettner ontdekte dat er op een vijftal plekken in de
wereld mensen op wonderbaarlijke wijze erg oud worden en daarbij tot op hun laatste levensdag
vitaal blijven. Deze mensen worden met gemak 100 jaar of ouder.
Het gaat om de volgende gebieden:





46
Okinawa, Japan
Sardinië, Italië
Loma Linda, Californië
Nicoya, Costa Rica
Icaria, Griekenland
Hamer, Dean H. en Copeland, Peter, Living with our genes (1998).
Buettner bezocht deze gebieden en onderzocht tal van factoren van deze ‘blauwe zones’. Hij
ontdekte een aantal overeenkomsten waardoor deze mensen gezonder, gelukkiger en ouder worden.
Het gaat in het kort om de volgende negen “levenslessen”:
1. Blijf op een natuurlijke manier in beweging
De mensen in de Blue Zones bewegen veel tijdens hun dagelijkse bezigheden. Het gaat om
natuurlijke beweging, geen sport. Ze doen het huishouden zonder gebruik te maken van allerlei
elektrische apparaten, ze wandelen dagelijks in de zon, ze werken in hun eigen moestuin, ze zitten
veelal niet op een stoel, maar op de grond, waardoor ze dagelijks veel gebruik maken van hun
beenspieren. Dagelijkse yoga of Qi Gong oefeningen houden mensen geestelijk en lichamelijk in
vorm en stabiel.
2. Hara hachi bu
Hara hachi bu is een adagium dat de Okinawa bewoners uitspreken voordat ze gaan eten. Het
betekent dat ze stoppen met eten wanneer ze voor 80% hun hongergevoel hebben gestild. Ook de
andere Blue Zone bewoners eten een beperkt aantal calorieën per dag. Het geeft ook aan dat de
mensen er zich bewust zijn van hoeveel ze eten, mindful eten dus.
3. Eet voornamelijk plantaardig en onbewerkt voedsel, rook niet
Vermijd vlees en bewerkte voedingsmiddelen. De mensen in de Blue Zones eten veel plantaardige
eiwitten, waaronder bonen en noten. Verse kruiden, zoals kurkuma en Italiaanse kruiden, knoflook,
peper, soja etc. leveren belangrijke voedingsstoffen. Onbewerkte voedingsmiddelen bevatten goede
darmbacteriën. Door hun natuurlijke keuze voor bepaalde voedingsmiddelen versterken zij hun
immuunsysteem, waardoor zij niet lijden aan aandoeningen veroorzaakt door laaggradige
ontstekingen. Bewerkte voedingsmiddelen zijn hier relatief onbekend. Blue Zoners roken niet.
4. Neem een glas goede rode wijn bij het eten
Op Sardinië drinkt men een lokale wijn met een hoog percentage aan polyfenolen. Op Okinawa
drinkt men sake. Daarnaast drinkt men genoeg water.
40
5. Leef met een doel
Op Okinawa noemen ze het Ikigai en in Nikoya Plan de vida, vertaald als “waarom ik iedere dag
opsta”. Doordat de mensen een duidelijk levensdoel voor ogen hebben, zijn de mensen beschermd
tegen de gevolgen van stress. Daarbij inspireert het hen richting te geven aan het leven.
6. Leef langzamer
Mensen in de Blue Zones leven niet zo strikt met de tijd, waardoor zij zich niet opgejaagd voelen.
Ze nemen de tijd voor ontspanning en meditatie.
7. Wees betrokken in een gemeenschap
Deelnemen aan een religieuze, spirituele of andere vorm van gemeenschap zorgt voor een langer en
gezonder leven.
8. Familie gaat voor alles
Alle mensen in de Blue Zones hebben sterke familiebanden. Door te zorgen voor je familie, word je
gezond oud, iedereen heeft een rol binnen de familie, oud en jong. Ouderen voelen zich nuttig en
nodig. Rituelen spelen een belangrijke rol, waaronder samen eten. Voorouders worden vaak nog
geëerd.
9. Investeer in de juiste vriendschap en sociaal netwerk
In de Blue Zones is vriendschap een groot goed. Op Okinawa maakt men zijn hele leven deel uit van
een moai, dit is een groep mensen die hun hele leven bij elkaar blijft met een bepaald doel.
Dagelijks komt de moai bij elkaar. Binnen deze vriendschapsverbanden helpen mensen elkaar goed
te leven. Het is de kunst mensen om je heen te verzamelen die elkaar versterken in gezonde
leefgewoontes. Lachen met vrienden is gezond.
Venndiagram met de sleutel tot vitaal oud worden in de Blue Zones
Wij kunnen veel leren van de Blue Zones. De mensen zijn intrinsiek gemotiveerd om gezond te
leven. Zij ondersteunen daarin elkaar. Geld speelt hierin geen rol, het gaat om andere waarden,
zoals familie, vriendschap, levensdoel en genieten.
41
Blue Zones kunnen we ook creëren in onze eigen omgeving. Ook in Nederland leven mensen die
gezond ouder worden dan 100 jaar. Het zijn echter wel uitzonderingen. Als je naar de leefwijze van
deze mensen vraagt, lijkt die meestal erg op de leefwijze van de Blue Zone bewoners. Als we met
z’n allen in staat zouden zijn een Blue Zone te creëren, zal dit een enorm effect hebben op het
aantal mensen met chronische aandoeningen als diabetes.
5.3
Met ander ogen kijken: bewustwording
Ik heb al eerder geschreven dat er met andere ogen gekeken zou moeten worden naar diabetes. De
mindset rond diabetes is nog steeds dat het een chronische, onomkeerbare ziekte is. Zolang dit in
folders van de Diabetesvereniging Nederland en andere communicatie over diabetes staat, zullen
weinig mensen geneigd zijn om anders te denken en doen. En de invloed van je gedachten op je
gezondheid is groot. Gelukkig verschijnen er steeds meer boeken die door het grote publiek worden
gelezen, zoals de Voedselzandloper, Het gezonde lifestyleboek, Broodbuik, het Anti-kankerboek
etc, waardoor bij meer mensen het bewustzijn ontstaat dat er wel degelijk iets te beïnvloeden is
door aanpassing van voedings- en leefstijl. Volgens vele artsen/auteurs is diabetes omkeerbaar,
soms al in 4 weken. Ook (ex)diabetespatiënten bevestigen deze visie. Natuurlijk is er ook veel
kritiek op deze boeken vanuit de medische wereld, het zou allemaal wetenschappelijk niet
onderbouwd zijn. Echter deze boeken zijn allemaal geschreven door artsen uit het reguliere circuit,
die zelf onderzoek hebben gedaan en jarenlange ervaring hebben met patiënten.
Het gaat er uiteindelijk om dat je zelf ervaart wat gezond eten, meer bewegen en ontspannen met
je doet. Door meer bewustwording op je eigen voeding en leefstijl kun je veranderingen aanbrengen
en je eigen vitaliteit vergroten. Dat leefstijlverandering vaak niet vanzelf gaat is bekend, maar geen
reden om er niet aan te beginnen (zie hierover par. 5.4).
Slachtofferschap of verantwoordelijkheid
Onlosmakelijk verbonden met de mindset is het nemen van verantwoordelijkheid en het maken van
keuzes. Je kunt jezelf als slachtoffer zien van een van buiten komend onheil. Dat is een natuurlijke
eerste reactie op het vernemen van een diagnose als diabetes. Maar daarna heb je de keuze om
jezelf als slachtoffer te blijven opstellen of te gaan voor acceptatie en het nemen van
verantwoordelijkheid voor je ziekte. Ziekte is in mijn ogen een uitnodiging om op een andere
manier naar jezelf en gezondheid te gaan kijken. En dat kan je veel opleveren.
“Slachtofferschap is een innerlijke houding die je zelf aanneemt.” 47
“Door onszelf als slachtoffer van het leven te zien, plaatsen we onze ziekte of aandoening buiten
ons, vervreemden we van onszelf en doen we afstand van onze eigen macht en kracht, en wordt
ziekte of beperkt lichaam een veilige muur waar we als we niet oppassen achter gaan zitten om te
“schuilen” voor het leven: “Ik doe niet mee aan het leven hoor, want ik heb lichamelijke
klachten”.48”
Dit geldt ook in het geval je erfelijk belast bent met diabetes. Juist de wetenschap dat je erfelijk
belast bent, geeft je de mogelijkheid er voor te zorgen dat je zo goed mogelijk omgaat met je
gezondheid om te voorkomen dat alsnog die belasting klachten gaat veroorzaken.
Wat is ziekte en wat is gezondheid
Een ziekte houdt je als het ware een spiegel voor en probeert je je ware zelf te laten zien en te
leren kennen. Dat is een meer spirituele benadering van ziekte. In het westen zijn we vaak niet
gewend zo te denken.
De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) geeft in 1948 de volgende definitie van gezondheid:
47
48
Glaudemans, Willem, Boek van Vergeving (2013).
Uit: Postma, Annemarie, Ziels Gezond (2010).
42
“een toestand van volledig fysiek, geestelijk en sociaal welbevinden en niet louter het ontbreken
van ziekte of gebrek”.
Deze definitie is in 1948 opgesteld en voldoet inmiddels niet meer aan de huidige opvattingen over
gezondheid. Destijds werd nog gedacht dat alle ziekten te overwinnen waren. Dat is een illusie
gebleken. Ook zijn er waarschijnlijk weinig mensen te vinden die zich in deze staat van volledig
welbevinden bevinden. Hoewel veel infectieziekten inmiddels te behandelen zijn, zijn we er niet
gezonder op geworden:
“Met veel technische middelen worden ziekten bestreden die steeds weer optreden, maar
tegelijkertijd stelt men vast dat de mensen daardoor niet gezonder worden. De geneeskunde kon in
het verleden weliswaar veel ziekten terugdringen, vooral infectieziekten, maar er ontstaan steeds
weer nieuwe ziekten die blijkbaar verband houden met onze instelling ten opzichte van het leven
en onze opvatting van geneeskunde.” 49
Machteld Huber heeft een nieuwe definitie opgesteld die veel meer recht doet aan de moderne
opvattingen over gezondheid:
“Gezondheid is het vermogen zich aan te passen en een eigen regie te voeren, in het licht van de
fysieke, emotionele en sociale uitdagingen van het leven.”
Deze definitie is flexibeler en dynamischer en neemt de veerkracht van mensen mee. Mensen
kunnen met een ziekte om leren gaan en daarnaast toch nog behoorlijk gezond in het leven staan.
Met deze definitie kunnen mensen dus gezond zijn, naast het hebben van een ziekte.’50
Ziekte is een signaal van onbalans en tegelijkertijd een kans om het leven anders te zien, met
andere ogen te gaan kijken. Iedereen heeft een keuze om zelf de regie te voeren en
verantwoordelijkheid te nemen. In plaats van te kijken naar de beperkingen die een ziekte kan
opleveren, gaat het om de vraag: Wat doe je ermee? In plaats van te vechten tegen een ziekte gaat
het om het meebewegen met het leven en verstoringen hierin op te sporen en uit de weg te ruimen.
Meebewegen betekent het accepteren van je ziekte als werkelijkheid en kunnen loslaten. We zijn
gewend overal controle over te willen hebben. Dat levert vaak stress op, omdat we niet in staat zijn
overal controle over te hebben. Maar juist door de touwtjes eens uit handen te geven, verdwijnen
blokkades, controle betekent dat je iets wilt vasthouden. Liefdevol, respectvol omgaan met je
eigen lichaam, acceptatie van de werkelijkheid, overgave, daar gaat het om. Het is niet nodig om
altijd te begrijpen waarom je een bepaalde ziekte hebt, maar het heeft meer betekenis wat je
ermee doet. Ziekte is ook geen straf of vergelding. Er zit geen oordeel in.
“Niemand creëert bewust zijn aandoening. De aandoening vraagt bewustzijn.”51
Door in ziekte te denken, diskwalificeer je eigenlijk je eigen lichaam. Het gaat erom meer
zelfcompassie te ontwikkelen, jezelf trouw te worden, te leren voor jezelf te kiezen en van het
leven te genieten.52 Wat ik ook een mooie zienswijze van Annemarie Postma vind, is dat je na een
ziekte niet meer de “oude” wordt, maar juist nieuw wilt worden.
Wanneer je je als diabetespatiënt of prediabeet beseft dat je iets kunt doen om deze aandoening te
stabiliseren of (grotendeels) om te keren, meer vitaliteit te ervaren, complicaties te voorkomen of
te verminderen, ga je op een andere manier kijken naar je gezondheid. Je grijpt deze ziekte aan
om dingen in het leven anders aan te pakken: voeding, leefstijl, werk, relatie, levensdoel en de
manier waarop je naar jezelf kijkt. Het begint met bewustwording.
49
50
51
52
Grün, Anselm, Spiritualiteit van het gezonde leven, Lannoo/Ten Have, Tielt (2003).
Machteld Huber, (huis)arts en onderzoeker, Louis Bolk Instituut, Driebergen
Richard Hoofs in: Ziels Gezond.
Annemarie Postma – Ziels Gezond.
43
5.4
Leefstijlpatronen doorbreken
Een mens is een gewoontedier en houdt in de kern niet van veranderingen. Daarbij komt dat
ongeveer 90 tot 95 % van ons gedrag onbewust is. Wij nemen dagelijks bijvoorbeeld 200
eetbeslissingen, daarvan zijn er dus minimaal 180 onbewust. Om je eetpatroon te veranderen, moet
je je bewust worden van onbewuste patronen in je eetgedrag. Zodra je weet waarom je eet en wat
je eet, kun je iets veranderen. Het kost bovendien 3 tot 6 weken voordat een nieuw gedragspatroon
in je systeem is verankerd.
Bij de keuze voor een ongezonde leefstijl en dito voedingspatroon spelen altijd meerdere factoren
een rol, waaronder psychische, emotionele en sociale. Gedrag wordt o.a. gestuurd door
overtuigingen, je opvoeding en je omgeving. Het is bekend dat de kans op overgewicht groter is in
een omgeving waarin overgewicht veel voor komt. Je vermogen om een gezonde voedings- en
leefstijl aan te nemen hangt daarmee samen.
Bij gedragsverandering gaat het om bewustwording en motivatie. Bij bewustwording speelt goede
voorlichting over risico’s en inzicht een rol. Bij motivatie gaat het om drijfveren. Elk gedrag kent
een interne en externe drijfveer. Oftewel, motivatie wordt van binnenuit en van buitenaf gevoed.
Dit laatste werkt bijvoorbeeld door beloningen of straffen.
Bij interne factoren gaat het om persoonlijkheidskenmerken, dingen die geleerd zijn, invloeden van
de eigen levensgeschiedenis en dergelijke. Intrinsiek gemotiveerde mensen werken vanuit zichzelf
en worden van binnenuit geprikkeld tot handelen. Dat is niet hetzelfde als wilskracht. Wilskracht
werkt slechts op de korte termijn. Op de lange termijn werkt alleen het innerlijke vuur om te
handelen met een bepaald doel voor ogen. Daarbij handelen de intern gedreven mensen vanuit
persoonlijke waarden, zoals groei, verantwoordelijkheid, wijsheid etc. Het gaat er om deze
innerlijke motivatie te voeden, o.a. door doelen te stellen en waarden te formuleren om
gedragsverandering te kunnen bewerkstelligen. Dit wordt toegepast bij het model van de logische
orden uit de NLP (Neuro-Linguïstisch Programmeren), geformuleerd door Robert Dilts en Gregory
Bateson. Dit model kan helpen bij gedragsverandering.
44
Mensen veranderen hun gedrag intrinsiek wanneer de negatieve gevolgen van bestaand gedrag te
groot worden of de voordelen van nieuw gedrag groter zijn geworden of wanneer er een nieuw
besef is dat het voor hen mogelijk is om te veranderen. Dit laatste heeft ook te maken met
empowerment. Zodra je jezelf sterker gaat voelen, kun je beter voor jezelf en je gezondheid
opkomen. Daarmee vergroot je je eigenwaarde en het gevoel dat je de regie over je eigen leven
hebt.
Intrinsiek gemotiveerde mensen werken aanstekelijk op anderen, dat hebben we gezien bij de
mensen uit de Blue Zones, zij versterken elkaar in goed gedrag.
Naast het werken aan bewustwording, overtuigingen, persoonlijke waarden en doelen, heeft
voeding en beweging ook invloed op gedrag.
De invloed van voeding
Zoals in par. 4.6 uitgelegd, is er een directe link tussen de darmen en onze hersenen. Ontstekingen
in het darmslijmvlies, veroorzaakt door verkeerde voeding, hebben zo invloed op het functioneren
van onze hersenen. Ook kunnen voedingsstoffen die in de bloedbaan zijn opgenomen ons gedrag
beïnvloeden. Onze hersencellen bestaan voor 60% uit vet. Vetmoleculen hebben invloed op de
hoeveelheid en het soort neurotransmitters die hersencellen aanmaken en afgeven. Dat betekent
dat intelligentie, leervermogen, geheugen, aandacht, concentratie en stemming voor een belangrijk
deel worden bepaald door vetten. Verzadigde vetten beschadigen de hersenen, zij zorgen o.a. voor
insulineresistentie, aderverkalking en verhoogde bloeddruk in de hersenen. Te veel omega-6vetzuren werken ontstekingsbevorderend. Omega-3-vetten stimuleren juist de groei van
hersencellen en veranderen het gedrag van neurotransmitters. Zo verhoogt visolie het serotonine
niveau.
Ook het bloedglucosegehalte is van belang. Grote schommelingen hierin belemmeren de
hersenwerking en beïnvloeden het geheugen, het leervermogen, de stemming en de vatbaarheid
voor ziektes als diabetes. Chronisch hoge bloedglucosespiegels leiden tot insulineresistentie en
diabetes. Hoge insulinespiegels zijn schadelijk voor de activiteit van de synapsen in de hersenen,
waardoor de overdracht van boodschappen tussen de cellen verstoord raakt. Hierdoor wordt de
werking van de hersenen en het geheugen aangetast.
Door aanpassing van het voedingspatroon, waaronder de juiste vetten en langzame koolhydraten,
kunnen de hersenfuncties en ons gedrag verbeteren. Een positieve stemming en positieve gedachten
hebben een positieve uitwerking op het kunnen aanpassen van leefstijl.
De invloed van beweging
Ook beweging heeft effect op het functioneren van onze hersenen, op onze stemming en ons
gedrag. Door te bewegen wordt er meer van de neurotransmitters endorfine en dopamine
aangemaakt. Deze hebben een positief effect op onze stemming en maken het dat we beter in staat
zijn een andere leefstijl aan te nemen en te behouden.
De invloed van gedachten
Negatieve gedachten hebben vaak een negatief effect op ons gedrag, terwijl positieve gedachten
een krachtige uitwerking kunnen hebben op een gewenste gedragsverandering.
Health counseling
Bij het begeleiden van mensen naar verandering van leefstijl, wordt vaak gebruik gemaakt van het
Health Counseling Model van Frans Gerards. Health counseling heeft als doel mensen zodanig te
begeleiden dat zij:



bewust kiezen voor gedrag dat ligt opgesloten in het door de hulpverlener gegeven advies;
zich optimaal inzetten voor de uitvoering van dat gedrag;
proberen het gedrag ook vol te houden op de lange termijn indien dat nodig is;
45

leren omgaan met terugval, tijdelijke en totale terugval als zij het gedrag niet hebben
volgehouden.53
Effectieve interventies op gedrag
Er is een groot aanbod op het gebied van gedragsinterventies. In de STECR Werkwijze Overgewicht
en obesitas (2012) is een aantal interessante interventies opgenomen die bewezen effectief zijn en
worden ingezet door werkgevers die iets willen doen aan leefstijlverbetering van hun werknemers.
Het gaat hierbij om zowel persoonlijke als groepsbegeleiding.
Annette Aerts heeft haar eigen coachingsprogramma opgezet vanuit de Transactionele Analyse
“Liever Slank”, waarbij de nadruk ligt op het bewust worden van onderliggende gedragspatronen en
bewust genieten van eten. Zij neemt de Franse eetcultuur als voorbeeld.
Vanuit mindfulness zijn succesvolle programma’s opgezet voor Mindful eten. Mijn Eet Experiment is
een online programma gericht op bewustwording en wordt ondersteund door de overheid.
“Train je brein, denk slank” is het psychologisch programma van cognitief therapeut Judith Beck.
Kortdurende oplossingsgerichte therapie is een ander succesvolle vorm van psychotherapie, gericht
op empowerment.
Wisselwerking
Doordat er een wisselwerking is tussen de verschillende factoren (voeding, beweging, ontspanning,
gedachten, gedrag), kan op verschillende niveaus worden begonnen met leefstijlverandering. Door
te kiezen voor dat onderdeel met de laagste drempel, zal relatief snel resultaat bereikt kunnen
worden. Succes stimuleert. De “fun factor” mag ook niet ontbreken, mensen bewegen liever
wanneer het leuk is, dan wanneer het alleen ingegeven is vanuit gezondheidsbevordering (par. 5.8).
Aansluiten bij de eigen stijl en mogelijkheden geeft op de lange termijn meer slagingskans.
Empowerment en intrinsieke motivatie zijn nodig om in een opwaartse spiraal terecht te komen,
zodat ook de lastige aspecten met succes veranderd kunnen worden.
5.5
Gezonde voeding
Gezond eten begint bij liefde voor eten en ervan genieten. Samen eten aan tafel met je gezin
maakt gezonder volgens onderzoekers. Dit is wat gebeurt in alle Blue Zones. We zien op de TV in de
pastareclames de plaatjes van grote Italiaanse families die gezellig met elkaar in de tuin aan tafel
zitten en genieten van eten in zijn pure vorm. Buiten eten aan een lange tafel spreekt bij mij altijd
tot de verbeelding.
Een gezond voedingspatroon is onontbeerlijk bij het voorkomen en behandelen van diabetes. Maar
wat is gezond eten? Daarover lopen de meningen behoorlijk uiteen. Ik denk ook niet dat er een
eenduidig gezond voedingspatroon bestaat dat voor iedereen gezond is, maar dat er een aantal
basisbeginselen zijn die wel voor iedereen gelden en dat je daarnaast voor jezelf moet leren
ontdekken welke voeding je goed doet en welke niet. Het gaat om eten met aandacht (“mindful
eten”), goed kauwen, genieten, weten wat je eet en waarom je eet. Eten mag geen stress
opleveren, want dan span je alsnog het paard achter de wagen. Het volgen van een dieet levert
bijna altijd stress op. Een gezond voedingspatroon vormt een deel van het grotere geheel. Het gaat
erom een optimale balans te vinden, ook geestelijk, emotioneel en spiritueel.
In deze paragraaf ga ik dieper in op wat koolhydraten, eiwitten en vetten doen in je lichaam en wat
de invloed is op (het ontstaan van) diabetes. Hierin verwerk ik wat ik versta onder een gezond
voedingspatroon.
53
http://www.diabeteszorgbeter.nl/
46
Carl Larsson – “Ontbijt onder de grote berk”, 1896 ("Frukost under stora björken")
Diëtisten in Nederland volgen de adviezen uit de NDF Voedingsrichtlijn (par. 2.5), waardoor mijns
inziens een aantal belangrijke inzichten worden gemist die door verschillende onderzoekers worden
bevestigd, met name dat het aandeel (snelle) koolhydraten fors verminderd dient te worden, de
juiste vetten nodig zijn, tarwe (gluten) en melk boosdoeners kunnen zijn en cholesterol juist nodig
is. Ik heb de belangrijkste verschillen tussen de Voedingsrichtlijn en mijn visie weergegeven in een
schema verderop in de tekst.
Koolhydraten
Koolhydraten vormen een punt van vele discussies. Diëten “zonder koolhydraten” zijn “in”. Maar
wat zijn koolhydraten en bestaat een dieet zonder koolhydraten eigenlijk wel?
Koolhydraten is een verzamelnaam voor suikers, monosachariden. Monosachariden zijn de
bouwstenen voor alle suikervormen. Glucose en fructose zijn monosachariden. Kristalsuiker is een
disacharide, een verbinding tussen twee monosachariden. Zetmeel bestaat uit duizenden aan elkaar
gebonden monosachariden, een polysacharide. Producten als pasta, rijst, brood en aardappelen
bestaan uit zetmeel. Onze darm neemt alleen monosachariden op, daarom wordt zetmeel door
spijsverteringsenzymen afgebroken tot glucose. Glucose kan pas worden opgenomen door de cellen
wanneer er ook insuline in het bloed aanwezig is. Bij stijging van de insulinespiegel, stijgt eveneens
de afscheiding van de Insulinlike Growth Factor-1 (IGF-1), een insulinegelijkende groeifactor die de
(vet)celgroei stimuleert. Insuline en IGF-1 stimuleren beide ontstekingsfactoren.
Glycemische index en belasting
Glucose wordt sneller opgenomen dan zetmeel. Geraffineerde koolhydraten worden sneller
opgenomen dan ongeraffineerde koolhydraten. Een mens heeft glucose nodig voor de
energievoorziening, maar hierbij is het zaak de juiste koolhydraten te nemen, en wel de
koolhydraten die langzaam aan de bloedbaan worden afgegeven, om te voorkomen dat er te hoge
pieken ontstaan in de bloedglucosewaarden (hyperglycemie) en insuline (hyperinsulinemie).
47
Het gaat om producten met een lage glycemische index (GI). Fruit, groenten, noten, havermout,
donkere chocolade, peulvruchten, vis en gevogelte hebben een lage glycemische index. Om nog
preciezer de impact van een voedingsmiddel op je bloedglucosespiegel te bepalen, is de
glycemische belasting (glycemic load, GL) beter. Hierbij houd je rekening met de grootte van de
portie. Ook het kijken naar de samenstelling van de gehele maaltijd heeft zin, omdat eiwitten,
vezels, de juiste vetten, goed kauwen en niet te veel eten de GL verlaagt. Het toevoegen van
olijfolie zorgt ervoor dat de koolhydraten langzamer in het bloed worden opgenomen, de Italianen
doen dit door rijkelijk olijfolie te sprenkelen over hun pizza en pasta.
Suiker gaat plakken (glycosylatie, par. 3.2). Het vormt verbindingen met eiwitten, waardoor
eiwitten aan elkaar gaan plakken en zorgen voor verstijving van weefsels, waaronder bloedvaten.
Het immuunsysteem kan minder goed functioneren, omdat suiker plakt aan de witte bloedcellen.
Suiker plakt ook aan cholesterol en vormt cholesterolplaques. Bij diabetespatiënten vindt deze
versuikering en plaquevorming in ernstige mate plaats, waardoor vele complicaties ontstaan.
Glucose en geraffineerde koolhydraten hebben ook een negatief effect op de zuurbase balans.
Een “koolhydraatvrij dieet” zoals weleens gesuggereerd bestaat eigenlijk niet, omdat groenten en
fruit ook koolhydraten bevatten. Het voordeel van groente en fruit is dat ze vezels bevatten die er
voor zorgen dat darmpassage in de dunne darm wordt vertraagd, waardoor ze een
bloedglucoseregulerende werking hebben. Het gaat er om de juiste koolhydraten te nemen en niet
te veel. Ik ben geen voorstander van calorieën tellen, omdat dat een stressfactor oplevert en
voorbij gaat aan het genieten en het leren aanvoelen van het verzadigingsgevoel. Daarentegen kan
het verhelderend werken, in het kader van bewustwording, om een voedingsdagboek bij te houden,
waarin wordt opgeschreven wat er op een dag wordt gegeten en hoe het gevoel na de maaltijd was.
Over het algemeen is caloriebeperking wel gunstig voor de gezondheid. Het is niet voor niets dat de
Blue Zoners slechts 80% van hun hongergevoel stillen. Af en toe een avondmaaltijd overslaan is
gunstig voor de pancreas. Deze heeft in de regel 4 tot 8 uur nodig om te herstellen 54. Voor een
gezonde bloedglucosespiegel zou een maaltijd nooit meer dan een GL van 10 mogen hebben en het
totaal van de dag zou 45 GL niet mogen overschrijden. Maaltijdvervangers, zoals shakes, leiden naar
mijn idee niet naar een gezond eetpatroon, het heeft weinig met bewust eten en genieten te
maken.
Suiker en andere zoetstoffen
Suiker (sucrose) is geraffineerde riet- of bietsuiker, ontdaan van de melasse, waarin de vitaminen,
mineralen, eiwitten en vezels zitten. Juist deze stoffen zijn nodig om de suiker te verteren. Suiker
heeft een hoge GI. Fructose heeft een lagere GI, maar heeft schadelijke effecten voor de lever, de
ogen en het triglyceridengehalte. Bovendien wordt het sneller omgezet in vet.
Natuurlijke zoetstoffen hebben het voordeel dat ze nog mineralen en vitaminen bevatten die helpen
bij de vertering. Ook deze suikers mogen niet in te grote hoeveelheden worden gebruikt:
54
Pruimboom, Leo, Natura Foundation, PNI, tijdens een lezing op 16 mei 2013 over Obesitas
48









Ahornsiroop, sap van de esdoorn
Dadels, voordeel dat ze veel vezels bevatten
Honing, rauwe, koudgeslingerde honing bevat enzymen, antioxidanten, aminozuren,
vitaminen en mineralen
Melasse
Oerzoet, ongeraffineerde ruwe rietsuiker
Amasake, door fermentatie van gekookte rijst
Kokospalmsuiker, kokosbloesemsuiker, gemaakt van kokosnektar,
Yaconsiroop, van de wortel van de Yaconplant, niet rauw, prebiotica lage GI
Agavesiroop, is geraffineerde fructose, bevat nauwelijks voedingsstoffen, dus liever weinig
gebruiken
Dan zijn er ook nog de kunstmatige zoetstoffen. Hiervan hebben de suikeralcoholen, zoals maltitol,
isomalt en xylitol, m.u.v. sorbitol, weinig invloed op de bloedglucosespiegel. Ze hebben wel als
neveneffect winderigheid en een laxerend effect. De synthetische zoetstoffen aspartaam,
acesulfaam K, cyclamaat, sucralose en sacharine, hebben ook geen effect op de
bloedglucosespiegel, maar hebben ernstige bijwerkingen. Ze zijn kankerverwekkend, schadelijk
voor de hersenen (neurotoxisch) en ze houden de drang naar zoetigheid in stand. Het
Voedingscentrum acht deze stoffen veilig en trekt de onderzoeken die naar deze stoffen zijn gedaan
in twijfel. Mijn idee is om met een gezonde dosis scepsis naar de uitlatingen van het
Voedingscentrum te kijken. Het feit dat Monsanto (berucht om zijn genetisch gemanipuleerde
producten) als monopolist achter de productie van aspartaam staat, is een extra reden om alert te
zijn.
Stevia is een bijzondere, natuurlijke, zoetstof die zelfs een gunstige werking heeft voor diabetici,
omdat het de bloedglucosespiegel verlaagt na het eten, de insulinegevoeligheid verhoogt en de
aanmaak van insuline verhoogt.
Tarwe en exorfinen55
Tarwe staat in het verdachtenbankje. De moderne tarwe is niet meer dezelfde als het oergraan van
eeuwen geleden. Tarwerassen zijn gehybridiseerd, gekruist en hebben genoverdracht ondergaan om
ze beter te laten overleven en te beschermen tegen bijvoorbeeld schimmel, maar bovenal om de
opbrengst te verhogen en productiekosten te verlagen. Aanpassingen aan de eiwitstructuur kan
grote gevolgen hebben voor de gezondheid, waaronder immuunreacties. De moderne tarwe bevat
veel meer gluten dan het oude eenkoren.
Gluten, een eiwit in tarwe, gerst, spelt en rogge, wordt steeds vaker in verband gebracht met autoimmuunziekten (diabetes type 1), metabool syndroom, diabetes type 2 en het ontstaan van
laaggradige ontstekingen. In de spijsvertering worden gluten afgebroken tot polypeptiden, o.a.
gliadine. Ons afweersysteem ervaart gliadine als een vreemde stof. Ook lijkt het erg veel op het
menselijk eiwit. Zodra het lichaam antistoffen aanmaakt tegen deze stof, kan het ook antistoffen
tegen lichaamseigen eiwitten aanmaken. Als gevolg hiervan ontstaan ontstekingen en
beschadigingen van weefsels, waaronder het darmslijmvlies. Gluten verstoren ook de darmflora en
dragen bij aan darmdoorlaatbaarheid. Gliadinen triggeren het loslaten van zonuline, een eiwit in de
darmen. Zonulinen hebben de eigenschap de tight junctions (hechte darmkruisingen) tussen de
darmcellen uit elkaar te halen. De gevolgen van darmdoorlaatbaarheid zijn al eerder aan de orde
gekomen.
Polypeptiden hebben de eigenschap door de bloed-hersenbarrière te kunnen breken en zich te
kunnen binden aan morfinereceptoren in de hersenen. Ze worden exorfinen genoemd en hebben dus
een morfineachtige werking (opioïden). Ook koemelk bevat exorfinen. Deze stoffen zorgen ervoor
dat de bloedglucosespiegel veel langer op een hoog niveau blijft. Daarbij verlagen ze de
insulinegevoeligheid.
55
Davis, William, Broodbuik (2013) p. 65.
49
Tarwe zorgt overigens ook voor hoge insulinepieken. Dat heeft te maken met de stof amylopectine.
William Davis noemt tarwe daarom een superkoolhydraat in zijn boek Broodbuik. Door deze
insulinepieken slaat het lichaam meer vet op, ongunstig buikvet. Door de exorfinen is tarwe in zeker
zin ook verslavend. Het verraderlijke bij tarwe is dat glutenintolerantie in verschillende gradaties
bestaat en lastig is te testen, waardoor het waarschijnlijk veel vaker voorkomt dan men denkt.
Tarwe heeft ook nog een verzurende werking.
Alles bij elkaar: hoge insulinepieken, ontstekingen, buikvet, exorfinen, verlaagde
insulinegevoeligheid, darmdoorlaatbaarheid en verzuring, maken dat tarwe niet is aan te bevelen in
een gezond voedingspatroon, dus ook niet bij diabetes.
Spelt, het graan dat in de Duitstalige landen altijd een plaats heeft gehad naast tarwe, mede
beïnvloed door Hildegard von Bingen, beleeft op dit moment in Nederland een grote populariteit.
Spelt is nog een oergraan, het is niet gemanipuleerd. Het bevat wel gluten, maar deze zijn minder
belastend dan die in tarwe. Vanwege de huidige populariteit is het wel van belang alert te blijven
op de zuiverheid van spelt. In Zwitserland wordt bijvoorbeeld een speciaal keurmerk “Urdinkel”
gehanteerd om aan te geven dat het daadwerkelijk om het oergraan gaat.
Advies koolhydraten in het kort: beperk koolhydraten tot minder dan de helft van de dagelijkse
voeding en kies koolhydraten met een lage GL, combineer koolhydraten altijd met eiwitten en de
juiste vetten. Vermijd tarwe en andere glutenbevattende granen.
Eiwitten
Eiwitten, proteïnen, zijn belangrijke bouwstenen voor onze weefsels en ze voeren belangrijke
functies uit. Ze bestaan uit aminozuren. Eiwitten worden opgenomen uit onze voeding. Tijdens de
spijsvertering worden eiwitten afgebroken tot aminozuren en in de bloedbaan opgenomen. Daarna
worden er weer eiwitten van gemaakt door de lichaamscellen.
We hebben eiwitten nodig, echter in beperkte hoeveelheid. Eiwitten zorgen voor:






de aanmaak van celstructuur,
de aanmaak van hormonen,
de aanmaak van neurotransmitters (bijvoorbeeld adrenaline),
de aanmaak van enzymen
het opbouwen en vernieuwen van (spier)weefsels
het leveren van energie (calorieën).
50
Wanneer er te veel suiker in de bloedbaan is, gaan de suikermoleculen kleven aan de eiwitten. In de
loop van de tijd gaan beschadigde eiwitten stapelen en gezonde cellen verstikken, waardoor allerlei
ziektes ontstaan. Te veel eiwitten eten is onverstandig, omdat het de groei stimuleert en het
lichaam sneller verouderd. Het belast ook de nieren. Vlees is in beginsel niet ongezond, maar wel
wanneer we er te veel van eten en dat doet de gemiddelde westerling. Rood vlees geeft meer kans
op diabetes heeft onderzoek van de Harvard School of Public Health uitgewezen.
Dierlijke eiwitten verzuren meer dan plantaardige eiwitten en zijn dus minder goed voor je
gezondheid. In de Blue Zones worden voornamelijk plantaardig eiwitten gegeten.
Melk
Melk is ook zo’n voedingsmiddel dat flink in de belangstelling staat. Regelmatig komt er een artikel
in de media over de positieve dan wel negatieve effecten van melk of zuivel in het algemeen. Enige
tijd geleden zag ik de titel “Melk de witte sloper” als parodie op de oude slogan “Melk de witte
motor”. Schoolmelk wordt nog steeds gesubsidieerd door de EU, ondanks het feit dat veel kinderen
lactose-intolerant zijn en melk steeds meer omstreden is.
Melk behoort in mijn ogen niet in een gezond voedingspatroon thuis. Het bevat IGF waardoor kalfjes
sneller groeien, maar ook menselijke cellen sneller verouderen. Koemelk bevat eiwitten die qua
structuur overeenkomen met onze eigen eiwitten. Dit kan leiden tot immuunreacties. Melk
stimuleert de insulineaanmaak en de veroudering van bètacellen in de pancreas. Melk leidt tot
osteoporose en verzuring. Met het ouder worden vermindert de hoeveelheid enzymen die helpen de
lactose af te breken (lactase), waardoor je eigenlijk steeds meer lactose-intolerant wordt, hetgeen
logisch is. Moedermelk drink je ook alleen in je eerste levensjaar.
Daarbij heeft melk een verslijmende werking. Overmatig melkgebruik is een belasting voor het
immuunsysteem, waardoor de afweer tegen ziekteverwekkers afneemt. De overmaat aan eiwitten
uit de melk wordt afgezet in de wanden van de bloedvaten, hetgeen bijdraagt aan het ontstaan van
hoge bloeddruk en de verdikking van het lymfevocht veroorzaakt. Daardoor ontstaat lymfestuwing
en kan het lichaam niet goed ontgift en ontzuurd worden. Dit geldt overigens veel minder voor
geitenmelkproducten.
Voor kaas, een gefermenteerd melkproduct, wordt vaak een uitzondering gemaakt. Door het
fermentatieproces heeft het een minder verslijmende werking en bevat het voedingsstoffen die
gezond kunnen zijn. Waarschijnlijk zijn hier individuele verschillen mogelijk. Bijzonder is dat
mensen in de Blue Zone eigenlijk geen melk gebruiken, maar wel kleine porties kaas nuttigen als
dessert.
Advies eiwitten in het kort: eet weinig eiwitten, verkies plantaardige eiwitten boven dierlijke
eiwitten, vermijd melkproducten, m.u.v. kaas.
Vetten
Het westerse voedingspatroon bevat in de regel te weinig goede en te veel verkeerde vetten.
Vetten zijn in de regel niet de boosdoener wat diabetes en cholesterol aangaat, daarover bestaat
een groot misverstand. Suikers hebben meer invloed op hart- en vaatziekten dan vetten, terwijl
lange tijd het omgekeerde werd gedacht. Diabetici hebben daarom veel meer kans op hart- en
vaatziekten. Cholesterolrijke voeding heeft geen invloed op het cholesterolgehalte. Dus je kunt
gerust iedere dag een ei eten, dat zal geen invloed hebben op je cholesterolgehalte. Cholesterol is
een lichaamseigen stof die o.a. nodig is voor de celmembranen, waardoor cellen soepel blijven.
Cholesterolverlagende medicijnen, zoals statines, zorgen er nu juist voor dat het cholesterolgehalte
naar beneden gaat en celwanden verstijven, waardoor uiteindelijk spierzwakte en krachtverlies
optreedt.
Vetten uit voeding worden tijdens de spijsvertering afgebroken tot vetzuren die door de darmen
kunnen worden opgenomen. In de cellen worden de vetzuren vervolgens weer tot vet in elkaar
gezet.
51
Er bestaan verzadigde en onverzadigde vetzuren. Verzadigde vetzuren kunnen door hun structuur
samenklonteren en atherosclerose veroorzaken, terwijl onverzadigde vetzuren dat minder makkelijk
kunnen. Verzadigde vetzuren veroorzaken ook ontstekingen.
Er bestaan ook transvetzuren (transvetten). Dit zijn meestal lichaamsvreemde vetten, zodat het
lichaam moeite heeft ze af te breken. Ze kunnen ook makkelijk samenklonteren.
Roomboter, kokosolie of margarine?
Onverzadigde vetten zijn vloeibaar, zoals olijfolie en lijnzaadolie. Om plantaardige onverzadigde
vetten toch smeerbaar te maken, voor op de boterham, worden ze chemische bewerkt, gehard.
Daardoor ontstaan echter transvetten en verzadigde vetzuren. Om de zo ontstane margarine toch
nog “gezonder” te maken worden er allerlei voedingsstoffen aan toegevoegd, zoals plantensterolen.
Dit is een plantaardige cholesterol. Inmiddels zijn medici sceptisch tegenover die plantensterolen.
Gezien het hele industriële, chemische productieproces waaruit margarine ontstaat is er in mijn
ogen niks natuurlijks meer aan, zelfs gevaarlijk, dus niet eten is mijn advies. Kies dan liever
roomboter. Hoewel het verzadigde vetten bevat, waardoor het stabiel blijft bij verhitten en je er
goed in kunt bakken, is het wel een natuurproduct. Roomboter bevat vele goede stoffen, waaronder
de vitaminen A, D, E, en K. En onverzadigde vetten zijn niet allemaal ongezond. Ongeraffineerde en
koudgeperste kokosolie bevat gezonde verzadigde vetten. Ook in kokosolie zijn de vetzuren stabiel
en geschikt om te verhitten op hogere temperaturen. Verder draagt het gebruik van kokosolie bij
aan een stabiele bloedsuikerspiegel, een efficiëntere werking van insuline, waardoor hypoglycemie
en hongeraanvallen verminderen.
Omega-3-vetzuren
Gezonde vetzuren zijn de omega-3-vetzuren. Dit zijn meervoudig onverzadigde vetzuren. Ze zijn
essentieel, dat wil zeggen dat het lichaam ze niet zelf kan aanmaken en we ze dus uit de voeding
moeten halen. Omega-6-vetzuren zijn ook essentieel, maar hebben een andere functie, o.a.
ontstekingsbevordering. In de juiste hoeveelheid en verhouding is omega-6 ook nodig. In het
westerse voedingspatroon is de verhouding omega-3 / omega-6 naar de verkeerde kant
doorgeslagen.
Uit onderzoek komt het volgende naar voren over de werking van Omega 3 vetzuren, ze:










verbeteren van de insulinegevoeligheid
optimaliseren de balans van vetzuren (tryglyceriden) in het lichaam
verlagen verkeerde cholesterol, verhogen goede cholesterol,
verlagen de bloeddruk, houden het bloed dun
bevorderen het natuurlijke afweersysteem, ontstekingsremmend, antiallergisch
reguleren de hormoonhuishouding
bevorderen de glucose- en vetstofwisseling
bevorderen sterke botten en soepele gewrichten
stimuleren de hersenfuncties (neurologisch), bevorderen de geestelijke balans,
waardoor minder kans op depressies, ADHD en andere psychische stoornissen
stimuleren het gezichtsvermogen
Zoals al eerder genoemd zorgen de juiste vetten ervoor dat koolhydraten geleidelijker worden
opgenomen in het bloed.
Advies vetten in het kort: zorg dagelijks voor voldoende onverzadigde vetten in het eten,
waaronder omega-3-vetzuren, neem vetten bij iedere maaltijd, bak alleen in roomboter, olijfolie of
kokosolie.
Koffie
Koffie heeft zowel positieve als negatieve effecten op de gezondheid. Het is een stimulerend middel
vanwege de cafeïne, het maakt alert. Te veel koffie kan het maag- en darmslijmvlies beschadigen.
52
Koffie heeft een negatief effect op de zuurbasebalans. Koffie wordt door natuurgeneeskundigen
meestal afgeraden. Het is in ieder geval niet aan te raden meer dan 3 koppen koffie per dag te
drinken.
Alcohol
Alcohol is een toxische stof. Het beschadigt de darmwand en de maagwand. Bovendien is het een
belasting voor de lever. De positieve effecten van alcohol zijn beperkt. Rode wijn zou een
beschermende werking kunnen hebben bij diabetes.
Zout
Tafelzout (natriumchloride) is geraffineerd en heeft geen enkele voedingswaarde, het kan niet
worden opgenomen door het lichaam en is dus alleen maar belastend. Zouten die wel makkelijk
opneembaar zijn in het lichaam en nog veel mineralen en sporenelementen bevatten zijn
Himalayazout, Keltisch zeezout en ander zeezout.
Doordat er in Nederland van nature niet veel jodium in de voeding zit, wordt er sinds de vijftiger
jaren een zogeheten 'jodiumbeleid' gevoerd. Het wordt toegevoegd aan het zout in brood. Tafelzout
is ook verkrijgbaar met jodium, het zogenaamde jozo. Jodium is belangrijk voor een goede werking
van de schildklier. Wanneer je geen brood en jozo gebruikt, dien je er voor te zorgen dat je op een
andere manier aan voldoende jodium komt, bijvoorbeeld uit zeewier of zeevis.
Water
Veel drinken is belangrijk, vooral zuiver water, zonder koolzuur. Koolzuurhoudende dranken hebben
een sterk verzurende werking en worden afgeraden.
NDF Voedingsrichtlijn
In par. 2.5 heb ik aangegeven dat ik het verschil tussen de aanbevelingen in de Voedingsrichtlijn en
mijn visie zou weergeven. Ik heb geprobeerd dit schematisch weer te geven:
Onderwerp
Koolhydraten
Voedingsrichtlijn diabetes
Alleen bij overgewicht of
gewichtstoename wordt beperking
van toegevoegde suikers
(waaronder fructose) aanbevolen.
Mijn visie
In alle gevallen worden toegevoegde
suikers, dus ook fructose, afgeraden.
De aanbevolen dagelijkse
hoeveelheid koolhydraten voor
gezonde mensen (40 – 70%) geldt
ook voor diabetici.
Aanbevolen hoeveelheid koolhydraten
is minder dan 50%.
Intensieve zoetstoffen als
aspartaam zijn veilig in gebruik.
Intensieve zoetstoffen worden
afgeraden, veiligheid wordt
betwijfeld.
Elk soort koolhydraat en suiker kan
worden gebruikt, mits in een
gezond voedingspatroon passend.
GI wordt alleen gebruikt in
bijzondere gevallen.
Streven naar koolhydraten met een
lage GL, geen pasta, aardappelen,
brood, witmeelproducten, max. 45
GL.
Koolhydraten altijd combineren met
vet en eiwit. Olijfolie en lijnzaadolie
zorgen voor geleidelijke opname
glucose.
53
Eiwitten
Vetten
Tarwe / gluten
Melk
Cholesterol –
plantensterolen stanolen
Rood vlees
Vitamine D
Supplementen,
fytotherapie en
Superfoods
Geen voorkeur voor dierlijk of
plantaardig eiwit. Bij hoge
eiwitinname (max. 20%) voorkeur
voor plantaardig eiwit i.v.m.
hoeveelheid verzadigde vetten.
Transvetten (max 1 %) en
verzadigde vetten worden
afgeraden (max. 10%), vervangen
door meervoudig onverzadigde
vetzuren. Geen aparte aanbeveling
voor enkelvoudig onverzadigde
vetzuren.
Vanwege het verzurende effect van
dierlijke eiwitten hebben
plantaardige eiwitten de voorkeur.
Eiwitten beperken.
Alfalinoleenzuur (omega-3vetzuren) wordt niet aanbevolen.
Linolzuur (omega-6-vetzuren) 2 %
per dag. Visvetzuren 450 mg per
dag.
Omega-3-vetzuren zijn een deel van
de oplossing bij diabetes en worden
ten zeerste aanbevolen. Daarnaast
omega-6-vetzuren, maar in de juiste
verhouding, d.w.z. nooit meer dan
omega-3-vetzuren.
Geen glutenhoudende granen,
waaronder tarwe.
Melkproducten, m.u.v. kaas, worden
afgeraden, vanwege IGF,
verslijmende werking, lactoseintolerantie, belasting voor het
immuunsysteem.
Cholesterol is niet de boosdoener bij
diabetes. Plantensterolen en –
stanolen zijn verdacht en worden
sterk afgeraden. Cholesterol in
voeding heeft geen effect op
verhoogd cholesterolgehalte.
Rood vlees wordt afgeraden.
Suppletie wordt bij diabetes
aanbevolen.
Volkoren graanproducten worden
aanbevolen.
(magere) melkproducten worden
aanbevolen.
Het gebruik van producten met
plantensterolen en – stanolen kan
geadviseerd worden bij diabetici
met hypercholesterolemie.
Suppletie alleen bij kinderen onder
de 4 jaar, personen met een
donkere huidskleur, zwangere of
lacterende vrouwen,
sluierdragende vrouwen, vrouwen
boven de 50 en mannen boven de
70.
Onvoldoende bewijs voor de
werking van chroom en kaneel.
Transvetten zijn uit den boze.
Verzadigde vetten uit roomboter en
kokosolie kunnen goed gebruikt
worden om te verhitten. Kokosolie
heeft zelfs gunstige werking bij
diabetes.
Supplementen en fytotherapie kunnen
een tijdelijke ondersteuning bieden,
totdat het lichaam in staat is het op
eigen kracht te doen, w.o:
zink, magnesium, chroom, kaneel
Keukenkruiden worden aanbevolen,
zoals: mediterrane kruiden, curcuma,
knoflook.
Superfoods kunnen een zinvolle
bijdrage leveren in de preventie en
behandeling van diabetes.
Alcohol
Koffie
Tegen matig alcoholgebruik geen
bezwaar
Hoge koffieconsumptie mogelijk
beschermend bij diabetes en wordt
niet afgeraden.
Rode wijn in beperkte mate
toegestaan.
Koffie heeft positieve en negatieve
effecten. Individueel uit te zoeken. In
54
Calorierestrictie
Tijdelijk een Laag calorieën dieet
(al dan niet met
maaltijdvervangers) kan zinvol zijn
ter ondersteuning van
gewichtsverlies en optimalisering
van de glycemische regulatie.
Zout
Matig met keukenzout.
ieder geval niet meer dan 3 kopjes
per dag.
Calorierestrictie is zinvol. Geen
calorieën tellen, wel af en toe
avondmaaltijd overslaan of in het
algemeen minder eten dan je
hongergevoel. Maaltijdvervangers
helpen niet een gezond eetpatroon op
te bouwen.
Keukenzout vervangen door zeezout
of Himalayazout, letten op
jodiuminname.
Puur natuur
De juiste voeding zorgt ervoor dat het immuunsysteem zo min mogelijk wordt belast met toxische
stoffen. Dat betekent dat je het beste kunt kiezen voor biologische of biologisch-dynamische
voeding. Daarnaast is het van belang dat de voeding die je eet zo min mogelijk is bewerkt, dus
ongeraffineerd. Bij iedere bewerking gaan er belangrijke voedingsstoffen verloren en worden er
soms (chemische) stoffen toegevoegd die belastend kunnen zijn. Voeding in zijn pure, natuurlijke
vorm verdient de voorkeur. Verder dien je te letten op chemische toevoegingen, zoals E-nummers.
Deze stoffen zijn lichaamsvreemd en belastend.
Groenten dienen de basis te zijn van je dagelijkse voeding. Enzymen en zuren in rauwe groenten
zijn lymfereinigers. Flavonoïden, appelzuur, citroenzuur en chininezuur en bepaalde enzymen (zoals
die in cranberries) helpen om hardnekkig vet in het lymfesysteem te emulgeren. Chlorofyl, de
groene kleur in groenten, helpt bij de reiniging van de lymfe. Bessen (bosbessen, blauwe bessen,
veenbessen, frambozen, aardbeien) zijn bijzonder aan te bevelen als fruit.
Kort samengevat bestaat een gezond voedingspatroon voor mij uit voedingsmiddelen die de
volgende kenmerken hebben:




5.6
Puur
Vers
Liefst seizoensgebonden en regionaal
Biologisch
Fytotherapie
Met de juiste voeding kom je een heel eind, zeker als het om preventie van diabetes gaat. Om
diabetes om te kunnen keren, is er meestal meer nodig dan alleen gezonde voeding en voldoende
beweging. Bij diabetes ben je inmiddels in de 5e fase van Reckeweg belandt, hetgeen betekent dat
je een lange weg te gaan hebt. Hierbij kunnen fytotherapie, supplementen en super foods veel
ondersteuning bieden.
Fytotherapie, of kruidengeneeskunde, wordt al eeuwenlang toegepast bij het voorkomen en
behandelen van diabetes. Naast de ervaring die in die eeuwen is opgedaan, is de werking van veel
middelen inmiddels wetenschappelijk onderzocht en bevestigd. In deze paragraaf wordt een
selectie gemaakt van kruiden die ingezet kunnen worden bij diabetes 5657. Afhankelijk van
bijkomende klachten kan altijd voor andere kruiden worden gekozen, aangepast aan de individuele
behoeften. Raadpleeg voor het toepassen van kruiden altijd een deskundige, zeker gezien de
controle op de bloedglucosespiegel.
56
Verhelst, Geert, Groot handboek geneeskrachtige kruiden (2010).
Hoogland, Aldert, Micronutriënten en fytotherapie bij: diabetes en aanverwante aandoeningen, Van Nature
nr. 9, 2008
57
55
Daarnaast kunnen kruiden contra-indicaties hebben, bijwerkingen of interacties met medicatie.
Voor informatie hierover verwijs ik naar het Groot handboek geneeskrachtige kruiden van Geert
Verhelst.
Kruiden in de keuken
We zijn in de regel veel te zuinig met het toevoegen van (verse) kruiden aan onze maaltijd.
Inwoners van de mediterrane landen zijn daar veel beter in. Kruiden kunnen een heilzame werking
hebben op je gezondheid. De kruiden die in de mediterrane keuken worden gebruikt, zoals oregano,
tijm, basilicum, rozemarijn hebben alle een ontstekingsremmende werking. Curcuma (geelwortel)
uit de Indische keuken is de topper wat ontstekingsremming betreft.
Tijdens mijn kooklessen aan de HPS in Luzern heb ik geleerd ruim gebruik te maken van
keukenkruiden. Zo gaat er in de groentesoep standaard een hele bos peterselie of een forse schep
curcuma. Verse gember en curcuma, oregano en tijm, geven het eten smaak, zonder dat andere
(kunstmatige) smaakmakers nodig zijn. Knoflook heeft ook een positieve werking bij diabetes.
Curcumine verlaagt 'atherogeen risico' bij diabetes 58
Diabetespatiënten lopen een hoger risico op hartziekten dan gezonde mensen. Curcumine kan dat
risico beperken, zoals een zes maanden durende Thaise studie aantoonde. In de eerste plaats
vonden onderzoekers dat curcumine de soepelheid van de bloedvaten verhoogde. Bovendien bleek
uit twee bloedmarkers dat curcumine het cardiovasculaire risico reduceert: toename van
adiponectine en afname van leptine. Adiponectine is een ontstekingsremmend hormoon
geproduceerd door het vetweefsel, dat ons kan beschermen tegen arteriosclerose en diabetes.
Leptine is een hormoon betrokken in het energiebeheer van het lichaam. Het bepaalt mede het
hongergevoel. In de westerse bevolking liggen de leptinewaarden gemiddeld hoger, wat mogelijk
aan de basis ligt van tal van metabole afwijkingen.
Andere vaststellingen in deze studie waren: gedaalde insulineresistentie, minder bloedvetten,
minder urinezuur en afname van orgaanvet. In 2012 had dezelfde onderzoeksgroep gevonden dat
curcumine alle prediabetespatiënten in een studie beschermde tegen verdere ontwikkeling naar
diabetes. In de placebogroep had diabetes zich ontwikkeld bij 16 %.
58
Chuengsamarn S, Rattanamongkolgul S et al. Reduction of atherogenic risk in patients with type 2 diabetes
by curcuminoid extract: a randomized controlled trial. J Nutr Biochem. 2014 Feb;25(2):144-50
56
Kruiden die ingezet kunnen worden bij diabetes:
Naam
Momordica
charantia /
Bittermeloen of
Balsempeer
Eigenschappen
Hypoglycemiërend, antidiabetisch
Indicaties
Insulineresistentie,
metabool syndroom,
gestoorde glucosetolerantie,
prediabetes,
diabetes type 1 en 2
Natuur-kwaliteit
nb
Cinnamomum
verum / Kaneel
Hypoglycemiërend,
voorkomen van complicaties bij
diabetes
Insulineresistentie,
metabool syndroom,
prediabetes,
gestoorde glucosetolerantie,
diabetes type 1 en 2
warm 3°, droog 3°
Sylibum
marianum/
Mariadistel
Vooral levermiddel,
maar werkt ook
hypogliyemiërend,
beschermt pancreas
Prediabetes, diabetes type 2,
diabetes door levercirrose
Warm 2˚, droog 2˚
Gymnema
sylvestre /
Gurmar
Hypoglycemiërend,
antidiabetisch,
beschermt de pancreas
Metabool syndroom,
insulineresistentie,
prediabetes, gestoorde
glucosetolerantie,
diabetes type 1 en 2,
obesitas,
craving
nb
Trigonella
foenum
graecum
/ Fenegriek
Hypoglycemiërend,
verminderde kans op reactieve
hypoglycemie na snelle
bloedglucosepiek
Diabetes type 2,
postprandial hyperglycemie,
reactieve hypoglycemie
Warm 2˚, droog 2˚
Punica
granatum /
Granaatappel
Hypoglycemiërend,
Anti-inflammatoir,
anti-oxidatief,
hypo-cholesterolemiërend bij
diabetes
Preventie hart- en vaatziekten
bij diabetici,
preventie inflammatoire
aandoeningen
nb
Vaccinium
myrtillus /
Blauwe bosbes
Hypoglycemiërend, verbetert
insulinegevoeligheid,
Diabetes, hypoglycemie
koud 2˚, droog 2˚
57
Gemmotherapie:
Bij gemmotherapie wordt gebruik gemaakt van embryonale weefsels van planten in de actieve,
sneldelende fase: jonge scheuten, nieuwe knoppen, haarwortels en kiemen. Gemmomiddelen
zorgen voor een milde drainage, waardoor toxines worden afgevoerd. 59
Middelen die kunnen worden ingezet bij diabetes:
Middel
Eigenschappen
Indicaties
Ginko biloba
Cardiovasculair antioxidans,
bloedverdunnend, beschermt
de vaatwanden in de retina
diabetische aantasting van de
bloedvaten,
diabetische retinopathie
Juglans regia
Pancreastonicum,
Normaliseert enzymen en
insulineproductie van de
pancreas, anti-inflammatoir
Diabetes type 2, overgewicht
Juniperus communis
Hypoglycemiërend
Hyperglycemie, moeilijk te
reguleren diabetes type 2,
obesitas, vermindert craving
5.7
Supplementen en superfoods
Supplementen
Supplementen kunnen een tijdelijke ondersteuning bieden, totdat het lichaam in staat is het op
eigen kracht te doen. Permanent gebruik van supplementen is meestal niet nodig. Hieronder zal ik
een aantal supplementen uitwerken. Ook hier geldt dat het raadzaam is een deskundige te
raadplegen.
Magnesium:
Door stress en intensieve beweging heeft het lichaam veel magnesium nodig. Bij diabetes wordt
magnesium aanbevolen. Magnesium:




59
heeft een positief effect op de bloedglucosespiegel
is de “manager” van je gehele energiestofwisseling
reguleert stofwisselingsenzymen
ontspant spieren, heeft positief effect op stress
Handboek gemmotherapie – Ted Gerretzen, 2010
58
Zink:
Bètacellen in de pancreas hebben zink nodig. Zink heeft vele functies, o.a.






bij de insulinestofwisseling
voor een normale zuur-base balans
een goede stofwisseling van koolhydraten, eiwitten en vetten.
de instandhouding van een normaal gezichtsvermogen.
een normale werking van het immuunsysteem.
Zink speelt een rol in het celdelingsproces.
Chroom
Chroom wordt aanbevolen bij diabetes, vanwege de volgende werking:




verhoogt het aantal insulinereceptoren
verlaagt geglycosyleerd hemoglobine
verlaagt het insulineniveau in het bloed
helpt de insuline beter te binden aan de receptor
Vitamine D3:
Zonlicht is de belangrijkste bron van vitamine D of cholecalciferol (vitamine D3). Het is een van de
weinige vitamines die het lichaam zelf kan maken. Onder invloed van zonlicht wordt in de huid
vitamine D aangemaakt. Het is nodig voor sterke botten en tanden en speelt een rol bij diabetes.
Op een zonnige dag is tien minuten zonlicht op het gezicht gemiddeld genomen voldoende om de
dagelijkse behoefte aan vitamine D binnen te halen. Daarentegen is twee uur op een grauwe,
winterse dag net genoeg, maar toch is er in de noordelijke landen vaak een suboptimaal tekort in
de winter, waardoor op de lange termijn gezondheidsproblemen kunnen ontstaan. Uit onderzoek
blijkt dat dor vitamine D de insulineaanmaak gestimuleerd wordt wanneer er meer insuline nodig is.
Suppletie van vitamine D is bij diabetes aan te bevelen.
Vitamine K2:
Heeft een preventieve werking en positieve invloed bij behandeling van diabetes:



Voorkomt hyperglycemie en verlaagt de bloedglucosespiegel
Verhoogt insulinegevoeligheid
Betere glucosecontrole
Superfoods
Superfoods staan in de belangstelling. Het Voedingscentrum heeft recent uitlatingen gedaan, waarin
zij aangeeft dat superfoods niet nodig zijn. Zij blijft bij haar standpunt dat gevarieerde voeding,
200 gram groente en 2 stuks fruit per dag voldoende is om gezond te blijven. Zij gelooft niet in de
toegevoegde waarde van superfoods.
Superfoods zijn voedingsmiddelen met een hoge voedingswaarde, meer vitaminen, mineralen,
spoorelementen, goede vetten, antioxidanten, eiwitten. Naar mijn mening kunnen superfoods een
zinvolle bijdrage leveren bij de preventie en behandeling van diabetes. Een aantal superfoods
vermeld ik hier:



Chiazaad, lijnzaad en -olie, hennepzaad en –olie: zorgen voor een langzamere opname van
glucose in je bloed, bevatten veel omega-3-vetzuren.
Bijenpollen: multivitaminepreparaat, bevat 96 verschillende en essentiële voedingsstoffen,
alle vitamine B’s.
Rauwe Cacao: Grote hoeveelheid antioxidanten en uitzonderlijk veel magnesium,
serotonine, theobromine. Zorgt voor een betere insulinerespons. Verlaagt de bloeddruk.
59


5.8
Chlorella en Spirulina: Algen, chlorofyl ondersteunt ontgiften. Zeer waardevol. Sterke
ontstekingsremmende werking.
Gojibessen: hoge dosis vitamine C, verschillende vitamine B’s, krachtig antioxidant, rijke
bron van eiwitten, 21 mineralen, immuunbooster.
Beweging
Le mouvement, c’est la vie. Beweging is nodig om in leven te blijven. Stilzitten zorgt voor
verminderde glucoseopname in de spieren en meer vetophoping. Het lymfestelsel, belangrijk voor
het immuunsysteem en het afvoeren van afvalstoffen, beweegt niet vanuit zichzelf, maar door
spierbeweging en buikademhaling. Vooral de lymfe in de benen heeft beweging nodig om de
zwaartekracht te overwinnen. Bij de buikademhaling zorgt het middenrif voor een vacuüm,
waardoor de lymfe uit de benen naar boven wordt getrokken. Bewegen heeft een positief effect op
je bloeddruk, spiermassa (spieren die niet veel gebruikt worden, worden zwak), cholesterol en
triglyceridengehalte, stress, je stemming (door het vrijkomen van neurotransmitters als serotonine,
endorfine en dopamine). Door beweging werk je opgebouwde stresshormonen uit je lichaam.
Beweging verlaagt ook de ontstekingsgraad in je lichaam.
Het is belangrijk minimaal vijf dagen in de week 30 minuten matig intensief te bewegen. Dit is de
Nederlandse Norm voor Gezond Bewegen (NNGB). Voor mensen jonger dan 18 jaar is dagelijks 60
minuten bewegen per dag de norm, dubbel30 dus. Bij matig intensief bewegen gaat de hartslag iets
omhoog en ga je sneller ademhalen. Het gaat niet per se om sport, maar het kan ook door
huishoudelijk werk, klussen in en rondom huis, stevig wandelen, traplopen, achter de hond aan
rennen of fietsen.60 Hoewel het dus vrij makkelijk lijkt deze norm te halen, voldoet slechts 60% van
de volwassenen in Nederland aan deze norm. Van de jeugd is dat slechts 20%.61 Om een gezond
gewicht te handhaven lijkt de NNGB niet voldoende. Onze calorie-inname is inmiddels verhoogd en
niet meer in lijn met de NNGB. Dat betekent bij overgewicht al helemaal dat je meer moet
bewegen om gewicht te kunnen verliezen.
Het voldoen aan de NNGB betekent nog niet dat je fit bent. Daarvoor is extra intensieve beweging
nodig. Om deze reden bestaat er tegenwoordig naast de NNGB ook de fitnorm, deze bestaat uit drie
maal per week tenminste 20 minuten zwaar intensieve lichaamsbeweging voor, te verwezenlijken
door bijvoorbeeld te sporten. Volhouden van beweging is belangrijk, omdat de gunstige effecten
van beweging vrijwel direct verdwijnen als een actieve levensstijl wordt gestaakt.
De mens is van nature geneigd zuinig om te gaan met energie, vandaar dat we liever onnodige
beweging vermijden. Het gevolg van onze moderne leefstijl is dat we te weinig bewegen. We zitten
te veel, in de auto, op kantoor of voor de TV. We hebben onze dagelijkse bezigheden zo efficiënt
gemaakt en door elektrische apparaten vervangen, dat we steeds minder bewegen. Blue Zoners
daarentegen bewegen veel tijdens hun dagelijkse bezigheden en leggen dagelijks grote afstanden te
voet af.
Bewegen wordt vanzelfsprekender wanneer de omgeving hierop wordt ingericht of aangepast. Zorg
dat de fiets voor het grijpen staat, doe de boodschappen vaker te voet bij de winkel om de hoek,
neem zelf de tuin onder handen of doe eens een flinke poetsbeurt in huis etc. In flatgebouwen
stimuleert men mensen de trap te nemen i.p.v. de lift met bordjes waarop staat dat bij het nemen
van de trap 5 x meer calorieën worden verbruikt. Nog een mooi voorbeeld is de pianotrap in een
metrostation in Stockholm en bij KPN. De trap die eruit ziet en klinkt als een piano, heeft als effect
dat er 66% meer traplopers zijn ten opzichte van roltrapgebruikers.
60
61
http://www.30minutenbewegen.nl/
http://www.kennislink.nl/publicaties/nederlandse-norm-gezond-bewegen
60
Werkgevers stimuleren hun werknemers te gaan sporten en dagelijks in de middagpauze een
lunchwandeling te maken. Staand vergaderen wordt populairder. Ik zie tegenwoordig zelfs caissières
staand achter de kassa. Sommige werkgevers delen stappentellers uit, die je dagelijkse
loopbewegingen in kaart te brengen, dat levert zelfs competities op binnen bedrijven.
Om diabetes te voorkomen en te behandelen is voldoende dagelijkse beweging cruciaal. Zeker
gezien het feit dat 80% van de diabetespatiënten overgewicht heeft. Het is dan zaak een vorm van
bewegen uit te kiezen die bij je past, die je plezier oplevert, zodat je het lang volhoudt. Sporten
met anderen is leuker en motiverend. Door samen te bewegen doe je vaak nieuwe sociale contacten
op. Dit helpt om bewegen langer vol te houden.
Uit onderzoek62 is gebleken dat bewegen een beter effect heeft bij depressies dan antidepressiva.
Dat is belangrijk voor diabetespatiënten, omdat zij vaak ook leiden aan depressies.
Uit eigen ervaring weet ik hoe leuk het is om te springen op een trampoline. Tegenwoordig bestaan
er speciale trampolines die effectief worden ingezet bij overgewicht en allerlei aandoeningen,
waaronder diabetes. Een voorbeeld hiervan is de bellicon-trampoline.
Het bijzondere aan deze trampoline is de speciale vering, waardoor er een harmonische beweging
ontstaat, ongeacht de intensiteit van de beweging. Dit zorgt voor harmonisering van de
verschillende lichaamsfuncties, een betere afstemming, waaronder ook de stabilisering van de
bloedglucosespiegel. Door de wisseling van de zwaartekracht bij het op-en-neer bewegen, spant
elke spiercel in het lichaam zich bij het afremmen onwillekeurig aan, om zich weer te ontspannen
op het hoogtepunt van de golfbeweging. Zo activeer je de stofwisseling van alle cellen, niet alleen
in bepaalde spiergroepen, zoals dat bij andere sporten het geval is. Ze zorgt ook voor een
verbeterde peristaltiek en dus ook voor een kortere vertering. Bij middelmatige beweging wordt al
vet verbrand. Trampolinespringen heeft ook een positief effect op je mentale functioneren. Dat
maakt het extra interessant voor diabetespatiënten die vaak aan angsten en depressieve gevoelens
lijden. Mensen worden blij van het trampolinespringen.
5.9
Ontspanning en Mindfulness
Een van de oorzaken van diabetes is te weinig slaap, dat geldt ook voor stress. Door dagelijks tijd te
maken voor ontspanning, meditatie of mindfulness vindt er o.a. harmonisering van lichaamsfuncties
en stabilisering van de bloedglucosespiegel plaats.
62
Bayak, M., Blumenthal, J. e.a., Psychosomatic Medicine (2000, 62 (5): 633-638).
61
Ontspanning
Door ontspanningsoefeningen kan iemand leren zijn stress beter te hanteren. Dit kan een gunstige
invloed hebben op schommelingen in de bloedglucosespiegel. Ontspanningsoefeningen zijn relatief
eenvoudig te integreren in het dagelijks leven, zelfs als je met je auto in de file staat of in een
lange rij voor de kassa van de supermarkt. Alleen al het concentreren op je ademhaling voor een
paar minuten heeft een ontspannend effect op het lichaam.
Meditatie
Meditatie gaat in een aantal opzichten verder dan alleen ontspanningsoefeningen. Het is een vorm
van spirituele oefening. Vele religieuze stromingen kennen de meditatie in een of andere vorm.
Meditatie leidt tot bewustzijnsverruiming. Het kan ook een positief effect hebben op je fysieke en
mentale gezondheid. Het vergt meer oefening dan ontspanningsoefeningen. Onderzoek heeft
uitgewezen dat meditatie een meetbare invloed heeft op de hersenactiviteit.
Mindfulness
Mindfulness of achtzaamheid is afkomstig uit het boeddhisme en heeft grote populariteit gekregen.
Het is een meer praktische, moderne vorm van meditatie. Het betekent aandacht hebben voor het
moment, leven in het hier en nu, zonder oordeel. Het betekent ook aandacht geven aan wat er in
lichaam en geest gebeurt. Door mindfulness zijn mensen beter in staat de juiste keuzes te maken
voor hun gezondheid en welbevinden. Je leert meer te genieten van het leven.
Dr. Jon Kabat Zinn, grondlegger van de Mindfulness Based Stress Reduction (MBSR) training, heeft
deze training in de jaren tachtig van de vorige eeuw aanvankelijk ontwikkeld voor mensen met
chronische pijn en psychosomatische klachten. Hij was destijds verbonden aan de University of
Massachusetts Medical Center, Worcester, USA. Inmiddels wordt mindfulness in een bredere setting
toegepast om mensen te leren omgaan met stresssituaties.
Doordat mindfulness in een medisch-universitaire omgeving is ontwikkeld, is er altijd veel aandacht
besteed aan wetenschappelijk onderzoek naar de effecten van mindfulness. De uitkomsten laten
veel positieve effecten zien, ook op langere termijn. 63 In Nijmegen is een speciaal wetenschappelijk
mindfulness centrum verbonden aan het UMC St Radboud. Er is ook aan de Universiteit van Tilburg
wetenschappelijk onderzoek gedaan naar de effecten van mindfulness bij diabetes.
Wat levert mindfulness op bij diabetes
Mindfulness helpt je anders te denken. In plaats van te denken dat diabetes je overkomt, kun je
leren zelf sturing te geven aan het leven met diabetes. Je leert signalen op te vangen van je
lichaam. Emoties worden beheersbaar. Je levenskwaliteit kan daardoor een stuk verbeteren en de
ervaring is dat het leven een stuk meer plezier oplevert.

Beter aanvoelen van hypo’s en hypers, een stabielere bloedglucosespiegel
Mindfulness traint je om aandachtig te zijn voor de lichamelijke signalen van een te lage en een te
hoge suikerspiegel. Op die manier kan je sneller en beter inspelen op bloedglucoseschommelingen.
Daardoor kan het zijn dat je uiteindelijk minder medicatie nodig hebt.

Beter beheersen van stress
Diabetes is een stressgevoelige aandoening: examens, spanningen in je relatie of op je werk hebben
een grote invloed op je bloedglucosegehalte. Het zorgt voor schommelingen van hoog naar laag. Dat
is niet goed voor je gezondheid. Door je stressniveaus met mindfulness onder controle te houden,
blijft ook je bloedglucosegehalte stabieler en dat levert je een betere gezondheid op.
63
http://nu-n-nu.nl/over-mindfulness-bij-diabetes/
62

Beter verwerken van negatieve gevoelens en emoties
Mindfulness leert je om te gaan met de negatieve emoties die kunnen opspelen wanneer je de
diagnose van diabetes krijgt. Vaak is er sprake van boosheid, frustratie, verdriet, angst en
onzekerheid. Het is heel natuurlijk om in de eerste plaats een ontkennende houding aan te nemen.
Mindfulness helpt evenwicht aan te brengen in je emoties, het hoofd leeg te maken.

Meer ontspanning en plezier in het leven
Door mindfulness leer je los te laten, te vertrouwen op de signalen van je lichaam en geest.
Daarmee verdwijnen spanningen en is er ruimte voor ontspanning. Je leert jezelf te accepteren,
minder kritisch naar jezelf en anderen te zijn, meer te genieten van het moment en vreugdevoller
in het leven te staan.
Slaap
Een gezonde slaap is belangrijk voor een stabiele bloedglucosespiegel. Mensen met diabetes die
slecht slapen, hebben ’s ochtends een hogere bloedglucosewaarde. Ook reageert hun lichaam
minder goed op insuline, waardoor het lichaam meer moeite heeft om de bloedglucose goed te
regelen.64 Door ontspanningsoefeningen, meditatie of mindfulness is veel verbetering te bereiken
wat de slaap betreft.
5.10
De maatschappelijke kant van diabetes
“Diabetes vormt een belangrijk maatschappelijk probleem, dat steeds groter wordt.”
Dit is een uitspraak van Ab Klink, voormalig minister VWS.65 Naast het persoonlijke aspect van
diabetes is er een niet te onderschatten maatschappelijke kant. De diabetesepidemie heeft
bijvoorbeeld grote gevolgen voor de gezondheidszorg en werkgevers en dus voor de economie. De
aanpak van diabetes is een uitdaging voor de toekomst. In het boek Diagnose 2025 Diabetes worden
trends voor de diabeteszorg genoemd en drie scenario’s voor de toekomst uitgewerkt. Het boek is
tot stand gekomen door samenwerking met vele partijen uit de zorg en andere sectoren, waaronder
werkgevers- en werknemersorganisaties. Inge de Weerdt66 meldt dat deze unieke aanpak staat voor
een nieuwe, maatschappelijke manier van denken over ziekte en zorg. De Weerdt:
"Vraag mensen in het land wat ze echt belangrijk vinden en iedereen zet gezondheid op 1. De
verantwoordelijkheid daarvoor kun je niet alleen bij het individu zelf leggen. Het helpt ook niet
om met z'n allen naar Den Haag te kijken; dat is oud denken. Laten we vooral naar onszelf kijken
en naar elkaar en gezamenlijk de verantwoordelijkheid nemen om gezondheid in alle sectoren, in
beleid en bestuur op 1 te zetten. Het is de enige manier om deze maatschappij ontwrichtende
trends te doorbreken. Met 'Diagnose Diabetes 2025' willen we aan die strategische ontwikkeling een
impuls geven, met alle belangrijke partners die we daarvoor al verzameld hebben."
Gelukkig is er (nu nog) een goede gezondheidszorg in Nederland, vooral als het gaat om acute zorg.
Inmiddels is wel duidelijk geworden dat er grote veranderingen nodig zijn om de zorg betaalbaar te
houden. De verzorgingsstaat als concept heeft uitgediend. Wat ooit als vangnet heeft gediend is
verworden tot een hangmat67. Een steeds kleiner wordende groep vitale actieven betaalt de
rekening van de groep minder actieven en inactieven, dit is het solidariteitsbeginsel.
Noodgedwongen en m.i. ook geheel logisch, moet deze sociale verzorgingsstaat plaatsmaken voor
een andere kijk op leven, namelijk die waarin je weer verantwoordelijkheid neemt voor je eigen
gezondheid, handelen en geluk.
64
http://www.diabetesfonds.nl/onderzoek/slaap-stemming-en-bloedsuiker
Diagnose 2025 Diabetes, p. 24
66
mede-auteur Diagnose 2025 Diabetes en NDF directeur
67 Tex Gunning over duurzame inzetbaarheid
65
63
Daar waar het echt niet mogelijk is, kun je een beroep doen op zorg door de overheid. Het begint
met het nemen van de regie over je eigen leven en verandering van mindset. Als maatschappij
dienen we te zorgen dat het voor meer mensen makkelijker wordt een gezonde leefstijl aan te
nemen.
Werkgevers houden zich bezig met vitaliteitsbeleid om er voor te zorgen dat werknemers gezond
blijven, het gaat om duurzame inzetbaarheid. Diabetespatiënten zijn vaker ziek en werken minder
efficiënt. Dit kost de werkgever geld. De werkgever heeft er dus belang bij dat deze en andere
werknemers zo gezond mogelijk zijn en blijven. Vandaar dat steeds meer werkgevers inzetten op
gezondheidsbeleid binnen het bedrijf. Hoewel veel op vrijwillige basis plaats vindt, komt het steeds
vaker voor dat een werknemer verplicht wordt tot deelname aan periodiek medisch onderzoek en
gezondheidsprogramma’s, zoals afvallen bij obesitas. Gezondheidsweken en een saladebar vind je
inmiddels in steeds meer bedrijfskantines. Werkgevers krijgen langzaam aan een meer holistische
visie op gezondheid. Verzuim is in de helft van de gevallen psychisch. Mentale coaching is voor veel
werknemers beschikbaar, soms zelf 24 uur per dag, 7 dagen in de week. Er zijn verschillende
vitaliteitsprogramma’s ontwikkeld, waarbij zowel lichamelijke, geestelijke als spirituele aspecten
aan de orde komen, bijvoorbeeld Lifeguard, Ichange en Youplus. Het spirituele aspect wordt dan
eerder benoemd als bevlogenheid, werken met passie. Bevlogen werknemers zijn vitaal, werken
efficiënt, denken positief en steken andere werknemers aan. Niet zo gek dat werkgevers graag
bevlogen werknemers in dienst hebben.
Een gezonde omgeving en voorlichting
Veranderen van leefstijl is makkelijker als de omgeving daartoe uitnodigt. Beweging is niet meer zo
vanzelfsprekend en we worden altijd en overal verleid tot het nemen van ongezonde voeding.
Helaas is ongezonde voeding, voeding met veel verkeerde vetten, zetmeel en suikers, vaak
goedkoper dan gezonde voeding zoals verse groente en fruit. Inferieure voedingsmiddelen worden
smaakvoller en aantrekkelijker gemaakt door allerlei kunstmatige geur-, kleur- en smaakstoffen en
vele (kunstmatige) suikers. Daarnaast zijn we met z’n allen veel meer gaan eten dan we nodig
hebben, door de enorme overvloed aan eten. Schaarste-periodes zijn er niet meer, terwijl ons
lichaam daar nog steeds wel op geprogrammeerd is.
Er is nog steeds veel onwetendheid over wat nu precies een gezonde leefstijl is en wat nu precies
gezonde voeding inhoudt. Voorlichting blijft een belangrijk punt van aandacht.
In de eerste plaats zijn wij als mens verantwoordelijk voor onze eigen gezondheid en welbevinden.
Maar artsen, zorgverleners in het algemeen en overheid dienen hierin een grotere
verantwoordelijkheid te nemen als het gaat om preventie en ondersteuning bij leefstijlverandering.
In mijn ogen zou een verandering in gezondheidsbewustzijn al effectief kunnen worden gerealiseerd
op scholen. In landen om ons heen zijn ze daarin al een aantal stappen verder. Mijn eigen
ervaringen in Frankrijk en Zwitserland hebben mij laten zien dat kinderen al vanaf heel jong
dagelijks betrokken kunnen worden bij het bereiden van hun pauzehapjes en middagmaaltijden op
school. In Zwitserland krijgen alle middelbare scholieren verplicht voedingsleer op school en
verlaten ze de school met een basiskookboek waaruit ze hebben gekookt tijdens de lessen. In
Nederland kunnen we daar veel van leren. Een mooi en inspirerend project werd in het Verenigd
Koninkrijk neergezet door Jamie Oliver met zijn School Dinners. Gelukkig wordt er nu door de
Europese Unie (EU) werk van gemaakt om te zorgen dat er in de hele EU meer aandacht komt voor
gezonde eetgewoonten van kinderen.68 Het plan is om de twee bestaande subsidieprogramma’s
voor het uitdelen van schoolmelk en schoolfruit samen te voegen en op school betere voorlichting te
geven over gezond eten. Helaas is de schoolmelk hier nog wel een onderdeel van. De melklobby
heeft een sterke vinger in de pap. Hopelijk kan dat in de toekomst nog worden veranderd. De
nieuwe regeling krijgt als motto mee: "Eet gezond – voel je goed". In het onderwijs moet er ook
meer voorlichting worden gegeven over gezond eten en over voedselproductie en afval,
bijvoorbeeld door boerderijen te bezoeken.
68
http://ec.europa.eu/news/agriculture/140204_nl.htm
64
Een positieve maatschappelijke ontwikkeling is het meer stimuleren en integreren van
complementaire geneeswijzen in de behandeling van ziektes als diabetes. Hierover gaat de
volgende paragraaf.
5.11
Diabetes en Integrative Medicine
De in 2011 overleden Franse psychiater en neurologisch onderzoeker David Servan-Schreiber schrijft
in een van zijn artikelen “Pourquoi j’ai rapproché les deux médecines”69 over zijn reis met Artsen
zonder Grenzen naar Tibet. Hij ontdekt hoe twee verschillende gezondheidssystemen in harmonie
met elkaar samen leven, de westerse geneeskunde en de traditionele geneeskunde.
Hij vraagt zich af hoe men tot een keuze komt, naar welke arts men gaat. Het antwoord is helder:
in het geval van een acute ziekte gaat met naar de westerse arts, indien er sprake is van een
chronische aandoening, kiest men voor een traditionele arts, omdat een westerse arts alleen een
acute crisis kan behandelen, niet het diepere probleem. Servan-Schreiber raakt geïnspireerd. Hij
constateert dat alle belangrijke ziekten aan het einde van de 20e eeuw chronische aandoeningen
zijn. Verder stelt hij vast dat de officiële geneeskunde gebruik maakt van praktijken die verre van
wetenschappelijk bewezen zijn en toch toegepast worden, ondanks dat ze gevaarlijk zijn, zoals
tricyclische antidepressiva, terwijl veel complementaire geneeswijzen die wetenschappelijke
onderbouwing wel hebben. Hij is zich er van bewust dat mensen een minder autoritaire en meer
humane geneeskunde zoeken. Aan de universiteit van Pittsburgh in de Verenigde Staten integreert
hij complementaire therapieën in de reguliere psychotherapie, waaronder EMDR.
Inmiddels is Integrative Medicine (IM) een internationale stroming binnen de reguliere geneeskunde
die zich wereldwijd inspant voor het integreren van bewezen effectieve complementaire
geneeswijzen in de reguliere zorg. IM is niet gericht op ziekte, klachten en beperkingen maar op
vitaliteit, welbevinden en mogelijkheden. Zij gaat uit van de wisselwerking tussen lichaam en
psyché.
IM wordt in de praktijk door vier pijlers gedragen waarbij elke pijler even belangrijk is. Deze pijlers
van IM zijn70:




Er is sprake van een gelijkwaardige arts-patiënt relatie waarin de patiënt centraal staat en
de arts meer als ondersteunende coach functioneert.
De patiënt heeft een actieve rol in het voorkomen van ziekte, zijn welbevinden en in het
eigen genezingsproces.
Reguliere therapieën worden, waar mogelijk en wenselijk, gecombineerd met evidencebased complementaire therapieën (adds-on) om te komen tot de meest effectieve, minst
invasieve, minst toxische en goedkoopste behandelingsstrategie. Hierbij worden naast de
lichamelijke aspecten ook de andere aspecten van de persoon betrokken.
Er wordt gewerkt in een zogenaamde “healing environment” waarbij de omgang met elkaar
en de omgeving waarin gewerkt wordt bijdragen aan het algemeen welbevinden.
Het gaat in deze visie om verantwoordelijkheid nemen voor je eigen gezondheid, meer natuurlijke
behandeling van diabetes, het liefst zonder medicatie, en coaching naar een gezondere leefstijl,
waarbij de geestelijke en emotionele aspecten ook worden meegenomen. Mindfulness wordt al veel
toegepast door IM-ziekenhuizen en artsen, bij stressbehandeling en het aanleren van een andere
leefstijl, het leren nemen van verantwoordelijkheid. Daarnaast wordt ook acupunctuur, massage,
aromatherapie, muziektherapie en fytotherapie ingezet.
69
Waarom ik de twee geneeskunden dichter bij elkaar heb gebracht, (Vert. MG) in “Notre corps aime la
vérité”, 2012
70
http://www.nikim.nl
65
Een inspirerend boek over IM is afkomstig van de Duitse artsen Dobos en Kümmel, beiden werkzaam
aan de Klinik für Naturheilkunde und Integrative Medizin van de Kliniken Essen-Mitte.
Dobos is tevens hoogleraar aan de Medische Faculteit van de Universiteit Duisburg-Essen voor de
leerstoel Naturheilkunde. In hun boek Gemeinsam gegen Krebs71 schrijven zij bevlogen over de
mogelijkheden die IM biedt bij kanker. Vele van hun inzichten zijn rechtstreeks toepasbaar bij
diabetes. Kanker is in feite een ontsporing van het immuunsysteem die al een fase verder is dan
diabetes als je het vanuit Reckeweg bekijkt.
Naar mijn idee zal het toepassen van IM er toe bijdragen dat er anders naar diabetes wordt
gekeken en dat ruimte ontstaat voor een meer natuurlijke wijze van preventie en behandelen van
diabetes. Uiteindelijk geloof ik in de samenwerking tussen regulier en complementair. Bij de
natuurlijke aanpak van diabetes zal de ondersteuning van een arts nog steeds nodig zijn,
bijvoorbeeld om de controle op de bloedglucosewaarden in de gaten te houden en de medicatie aan
te passen of af te bouwen.
*****
Over de natuurlijke behandeling van diabetes valt nog oneindig veel meer te schrijven. “In der
Beschränkung zeigt sich erst der Meister” schreef Goethe. Ik heb mijzelf beperkt tot de punten die
ik zelf interessant en werkzaam vind. Hopelijk heb ik me daarin een meester getoond. En dan
bedoel ik een andere meester dan aan mijn meesterstitel is verbonden.
71
Dobos, Gustav en Kümmel, Sherko (2011) Gemeinsam gegen Krebs – Naturheilkunde und Onkologie – Zwei
Ärzte für eine menschliche Medizin.
66
Hoofdstuk 6
Conclusies en aanbevelingen
“Mens sana in corpore sano”72
Hygieia, godin van de gezondheid
6.1
Conclusies








72
Diabetes is hoofdzakelijk het gevolg van onze westerse voedings- en leefwijze.
De reguliere behandeling van diabetes leidt niet tot vermindering van het aantal diabetici.
Er zijn meerdere redenen waarom de huidige diabetesaanpak niet afdoende werkt.
In de reguliere benadering ligt de nadruk te veel op medicatie en voeding.
Voor stress is veel te weinig aandacht, terwijl dit een van de belangrijkste oorzaken is van
diabetes.
Onderliggende onbewuste gedragspatronen en emotionele aspecten krijgen eveneens te
weinig aandacht.
Diëtisten werken met verouderde uitgangspunten en zijn onvoldoende in staat de diepere
achtergronden te achterhalen bij verkeerd voedingsgedrag en te werken aan verandering.
Er wordt geen rekening gehouden met het totale plaatje, de samenhang tussen lichaam en
geest.


Diabetes is een aandoening waarbij sprake is van laaggradige ontstekingen.
De Voedingsrichtlijn sluit niet aan bij de realiteit van laaggradige ontstekingen.



Een standaardbehandeling past niet bij diabetes.
Er is behoefte aan een meer holistische aanpak van diabetes.
Eigenlijk kun je niet spreken over oorzaken en gevolgen van diabetes, maar gaat het om
inzicht in de samenhang der dingen en hoe alles elkaar beïnvloedt.
Een gezonde geest in een gezond lichaam. Juvenalis, Romeins dichter 1ste-2e eeuw nC
67












Diabetes is een signaal van onbalans, waarbij vele factoren een rol kunnen spelen, die
elkaar onderling beïnvloeden:
 verkeerde voeding,
 dysbiose (verkeerde darmflora),
 te weinig beweging en ontspanning,
 stress,
 roken,
 slechte slaap,
 psychische problemen,
 emotionele blokkades,
 negatieve gedachten,
 een probleem met persoonlijke doelen en waarden, zingeving etc.
Door deze (lichamelijke en mentale) onbalans stapelen afvalstoffen zich op in het lichaam
en richten schade aan in het lichaam, wanneer het lichaam niet meer in staat is zich van
deze afvalstoffen te ontdoen.
De darm heeft een essentiële rol in het ontstaan van diabetes.
Een natuurgeneeskundige, holistische, aanpak biedt de mogelijkheid op verschillende
factoren in te spelen. De natuurlijke behandeling stimuleert het zelfhelend vermogen.
Doordat alles met elkaar samenhangt en elkaar beïnvloedt, zal de eerste stap gevolgen
hebben voor andere factoren.
Hoe je omgaat met diabetes is een keuze en iedereen heeft de mogelijkheid hierin zijn
eigen verantwoordelijkheid te nemen.
De mindset rondom diabetes zal moeten veranderen, zodanig dat er een bewustzijn komt
dat stabilisering, verbetering en zelfs omkering van diabetes mogelijk is.
Empowerment en intrinsieke motivatie zijn sleutelwoorden bij gedragsverandering.
Voeding, beweging en gedachten hebben invloed op gedrag.
Diabetes is een reden om met andere ogen te kijken naar jezelf en je gezondheid.
Integrative Medicine draagt bij aan het integreren van natuurlijke behandelvormen, zoals
fytotherapie, mindfulness, aromatherapie, acupunctuur en massage, in de reguliere
diabeteszorg.
Mindfulness heeft vele bewezen positieve effecten op diabetes en is daarom een zinvolle
aanvulling op de reguliere behandeling.


Diabetes levert zowel persoonlijk leed als een maatschappelijk en economisch probleem op.
Een ongezonde omgeving stimuleert ongezond gedrag.

Algemene eindconclusie: Met de juiste voeding en leefstijl, aandacht voor stress,
emoties en zingeving en aanvullende natuurlijke behandelvormen, supplementen en
superfoods, alles afgestemd op en passend bij het individu, is diabetes is te voorkomen,
te stabiliseren, te verbeteren en zelfs te genezen op een natuurlijke wijze.
68
6.2
Aanbevelingen















6.3
Verander de mindset omtrent diabetes en ziekte in het algemeen. Inzicht geven in het
zelfhelend vermogen hoort hierbij.
De arts dient coachend op te treden en er voor te zorgen dat diabetici hun
verantwoordelijkheid kunnen nemen en begeleid worden naar verandering van leefstijl.
De behandeling van stress verdient prioriteit.
Behandel diabetes holistisch, waarbij aandacht is voor psychische, emotionele en
zingevingsaspecten.
Sluit aan bij de behoeften, wensen en mogelijkheden van de patiënt en zorg voor positieve
bekrachtiging.
Leg het accent op het aanleren van gezond gedrag.
Besteed meer tijd en aandacht aan eten; gezond eten begint bij de liefde voor eten en er
bewust van genieten (mindful eten).
Stimuleer mensen te gaan bewegen, ook omdat het gezond is, maar vooral omdat je er blij
van wordt.
Visie op voeding dient te worden aangepast:
 geen snelle en minder koolhydraten,
 koolhydraten altijd in combinatie met eiwitten en gezonde vetten,
 voldoende omega-3-vetzuren,
 meer plantaardige, vezelrijke voeding,
 meer plantaardige eiwitten,
 zuurvormende voeding beperken tot 20%,
 meer groente en fruit,
 calorierestrictie,
 glutenvrij,
 melkvrij,
 cholesterol is niet de boosdoener,
 aanvulling met supplementen, kruiden en superfoods
Besteed aandacht aan voldoende en goede nachtrust en ontspanning.
Mindfulness dient een onderdeel te vormen van de behandeling van diabetes.
Integreer complementaire behandelvormen in de reguliere behandeling.
Creëer een ondersteunend, sociaal netwerk, zoals de moai van de Blue Zones.
Creëer een gezonde omgeving die zo veel mogelijk voldoet aan de voorwaarden van een
Blue Zone.
Er dient permanente educatie over een gezonde voeding en leefstijl plaats te vinden, te
beginnen op de basisscholen.
Basisregels voor de preventie en behandeling van diabetes
Hieronder volgt een opsomming van de belangrijkste adviezen:
Voeding:
Puur natuur en voornamelijk plantaardig:
•
•
Eet zoveel mogelijk pure, verse, onbespoten, ongeraffineerde (onbewerkte) voeding,
zoveel mogelijk van het seizoen en uit de eigen regio.
Leg de nadruk op vezelrijke plantaardige voeding (groenten, fruit, noten, zaden, pitten,
peulvruchten). Vezels zijn belangrijk voor een vertraagde opname van glucose.
69
•
•
•
•
•
•
Let op de zuur-base balans. Wees matig met dierlijke eiwitten, deze zijn verzurend. Het
aandeel groente en fruit dient vijfmaal hoger te zijn dan het eiwitaandeel.
Neem liever vlees van gevogelte i.p.v. rood vlees.
Gebruik geen koemelkproducten, tenzij gefermenteerde melkproducten, zoals kaas en
kwark met mate.
Wees voorzichtig met sojaproducten, ze zijn vaak genetisch gemanipuleerd,
milieuonvriendelijk geproduceerd en veel mensen reageren allergisch. Gefermenteerde
sojaproducten, zoals tofu, tamari (Japanse sojasaus) en tempeh, zijn te verkiezen
boven gewone sojaproducten.
Vermijd chemische toevoegingen, zoals E-nummers, waaronder conserveermiddelen,
kleurstoffen en smaakversterkers.
Gebruik geen kunstmatige zoetstoffen (zoals aspartaam) en lightproducten.
Eet dagelijks de juiste vetten:
•
•
•
•
•
Gebruik voldoende essentiële vetzuren (vooral omega-3), zoals in noten en vette vis
(haring, zalm, heilbot, sprot, bokking, tarbot, makreel, sardines).
Verhoog de consumptie van onverzadigde vetzuren (olijfolie, avocado's) en van
meervoudig onverzadigde vetzuren (noten-, lijnzaad-, tarwekiemolie). Bij voorkeur
koudgeperst, ongeraffineerd en biologisch. Alleen koud te gebruiken, met uitzondering
van olijf- en sesamolie.
Eet noten en zaden, tenzij je een notenallergie hebt: kies voor verse noten, geen
verhitte noten of bestrooid met zout, neem (afwisselend) biologische zonnebloem-,
pompoen-, pijnboompitten. Neem wat vaker biologisch gemalen lijnzaad (1 tot 2
eetlepels) door kwark (goed voor het balanceren van de hormoonhuishouding). Gemalen
lijnzaad heeft de neiging snel te oxideren en ranzig te worden. Probeer daarom zelf
lijnzaad te malen in bijvoorbeeld een koffiemolentje.
Gebruik geen transvetten (margarine, frituren, gebak, snacks, chips).
Gebruik om te bakken olijfolie, roomboter of kokosolie.
Vervang broodmaaltijd en gluten:
•
•
•
•
•
Wissel de broodmaaltijd in voor een warme maaltijd van gestoomde groenten, soep of
rauwkost met een dressing van de juiste oliesoorten en vette vis of blokjes tofu of een
gekookt ei of roerei met tomaat en verse kruiden.
Voor het broodontbijt zijn verschillende alternatieven: havermout gekookt in rijstemelk,
evt. met stukjes appel en noten, Budwigontbijt (kwark, lijnzaadolie, citroensap, stukjes
fruit, noten etc.), soep, omelet met groente of zalm, boekweitpannenkoekjes.
Vermijd gluten-granen zoals tarwe, rogge en gerst. Spelt met mate. Neem eens quinoa,
haver, boekweit of amaranth. Pas op voor glutenvrije producten, zoals glutenvrij brood,
zij hebben vaak een hoge glykemische index.
Mocht je wel af en toe brood willen eten, kies dan speltzuurdesembrood (bevat nog veel
mineralen) of gewoon speltbrood.
Vermijd suiker, witmeelproducten, pasta en aardappels.
Bijzonder gezond:
•
•
•
•
Gebruik veel verse kruiden, mediterrane kruiden, peterselie, kurkuma, knoflook.
Eet regelmatig gefermenteerde producten voor je darmflora, zoals kwark, ongekookte
zuurkool, tamari.
Eet dagelijks een stukje (liefst rauwe) donkere chocolade (meer dan 70%)
Probeer eens superfoods in ontbijt, salade, smoothies etc.
70
Drink voldoende:
•
•
•
•
Drink voldoende, zuiver water, vooral geen koolzuurhoudende dranken.
Drink groene en witte thee of kruidenthee.
Drink geen, of in beperkte mate, koffie of zwarte thee. Koffie kun je vervangen door
chicorei.
Drink geen vruchtensappen uit concentraat.
Eet “mindful”:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
“Het oog eet het eerst”, maak van de maaltijd een feestje in meerdere opzichten,
Eet bewust, kauw minimaal 20x op een hap: “drink uw eten en eet uw drinken”
Beperk je calorie-inname, eet nooit meer dan 80% van je hongergevoel
Eet een goed ontbijt, een goede lunch en een beperkte avondmaaltijd.
Geniet van de maaltijd, ook van de minder gezonde dingen.
Volg af en toe een vasten- of reinigingskuur (onder begeleiding) of sla een
avondmaaltijd over
Neem af en toe een smokkeldag of smokkelmoment.
Eet zo veel mogelijk in gezelschap.
Luister naar je lichaam, volg je intuïtie, je gevoel, je smaak wanneer je de behoefte
hebt aan eten. Eet niets waar je een afkeer voor voelt of wat je niet verdraagt.
Beantwoord de vraag, doet dit eten mij goed?
Beweging:
•
•
•
Beweeg dagelijks minimaal 30 minuten, het liefst buiten in de natuur.
Let op een juiste, diepe buikademhaling, deze stimuleert o.a. de darmperistaltiek en de
lymfestroom.
Probeer veel te transpireren, door beweging, sauna, wisseldouches.
Ontspanning:
•
•
•
Neem voldoende (nacht)rust.
Doe dagelijks ontspanningsoefeningen zoals meditatie, yoga, Qi Gong. Dit werkt
harmoniserend op alle (ritmische) systemen in je lichaam.
Vermijd stress, pak de oorzaak van stress aan.
“Wassertreten” in een “Kneipp-Anlage”:
Hydrotherapie is een uitermate
geschikte manier om je weerstand te
verhogen. Het nemen van dagelijkse
wisseldouches (warm-koud-warm-koud),
droogborstelen van de huid en het
bezoeken van een sauna bijvoorbeeld,
beïnvloeden de doorbloeding en
daarmee het zuurstoftransport, de
celademhaling en de oxidatieve
energiewinning. Door training van het
bloedvatsysteem wordt de circulatie
gereguleerd en gestabiliseerd. De
uitscheiding van afvalstoffen door de
huid wordt eveneens gestimuleerd. In
Duitsland en Zwitserland is het heel
gewoon om in de lunchpauze te gaan
Wassertreten.
71
Algemene leefadviezen:
•
•
•
•
•
•
•
•
Ontwikkel zelfcompassie, blijf jezelf trouw en wees eerlijk naar jezelf.
Leer te luisteren naar je lichaam en wees alert op de signalen die het geeft.
Probeer een goed levensritme aan te houden.
Maak deel uit van een sociaal netwerk dat je ondersteunt in je gezonde leefstijl.
Wees niet bang voor de zon, maar geniet op een verstandige manier.
Zorg dat je een “Plan de Vida” hebt, een levensdoel.
Vier je successen.
Geniet van het leven en volg je passie.
72
Nawoord
“Succes komt niet voort uit erkenning door anderen, het is de vrucht van wat je zelf met liefde
hebt geplant, als het moment van oogsten daar is, kun je tegen jezelf zeggen: het is me gelukt!”73
Voor mij is het schrijven van deze scriptie de afronding van een intensieve periode. Toen ik in 2008
in Zwitserland begon met de opleiding Klassieke Massage wist ik niet wat ik daarmee teweeg zou
brengen in mijn eigen leven en dat van mijn gezin. Het was een keuze met ingrijpende en niet altijd
positieve uitwerkingen. Op dit moment kan ik deze periode afsluiten en me gaan richten op het in
de praktijk brengen van mijn opgedane kennis en ervaringen. Ondanks alles ben ik blijven geloven
in mijn levensweg, geïnspireerd door mijn passie voor natuurlijke gezondheid. Daarom ook de
spreuk van Martin Schleske aan het begin van mijn scriptie: “Wanneer we geen offers hebben
gebracht om naar de zin van het leven te zoeken, dan zijn we niet eens begonnen met zoeken.”
Tijdens het schrijven heb ik momenten gekend waarop ik me af vroeg of ik wel de juiste keuze had
gemaakt en of het wel zin had om me hiermee bezig te houden. Het is bijzonder dat ik op die
moeilijke momenten iedere keer weer iemand ontmoette die mij een nieuw inzicht gaf, waardoor ik
weer de moed had om achter de computer te gaan zitten. Eenmaal geïnstalleerd met mijn boeken
om me heen, kwam de inspiratie als vanzelf weer naar boven. De magnifieke stem van Frida
Boccara † heeft me urenlang begeleid in de afronding van deze scriptie.
Ik heb geleerd dankbaar te zijn voor de mensen in mijn omgeving die mij inspireren, die me laten
lachen, die me uit mijn comfort zone halen en die positieve energie brengen. Mede door hen ben ik
op het punt uitgekomen dat ik kan gaan oogsten en zeggen: het is me gelukt! En daar ben ik hen
dankbaar voor. Ik kan helaas niet een ieder die een rol heeft gespeeld in mijn studieperiode
persoonlijk bedanken, maar ik wil een aantal mensen in het bijzonder noemen:
Toine, mijn levenspartner, ik ben hem eeuwig dankbaar voor zijn geduld en liefde en dat hij mijn
keuze heeft gedoogd, hoe ingrijpend het ook voor hem is geweest.
Elké Richter-Diehl, mijn Zwitserse vriendin en Naturärztin, zij gaf mij het laatste duwtje in de rug
dat ik nodig had om te gaan beginnen met de studie natuurgeneeskunde.
73
Uit: Manuscript uit Accra – Paulo Coelho
73
Sabine Jürgens, mijn levenscoach en collega-therapeut, met haar heb ik vele gesprekken gehad
over de studie, mijn ontwikkeling als therapeut en de scriptie en hoe alles een plek te geven in het
leven. Zij heeft mij veel inzicht en vertrouwen gegeven.
Florentine van Vollenhoven, mijn docente natuurgeneeskunde en inspirerend voorbeeld.
Mark van der Galiën, mijn scriptiebegeleider en docent voeding en fytotherapie, zijn lessen waren
altijd inspirerend en hebben hun weerslag gevonden in deze scriptie, onze melancholische aard
heeft daar vast in geholpen.
De overige docenten van de HNG, zij hebben allen op hun eigen wijze bijgedragen aan mijn
ontwikkeling tijdens mijn studie.
Sypke Visser, een bevriend psychotherapeut, hij bood uit zichzelf aan mee te lezen in mijn
scriptie, zijn positieve feedback heeft me goed gedaan.
Siety Visser, personal coach, zij heeft mij laten inzien dat ik, door mijn “juridische been” te
verbinden met mijn “natuurgeneeskundige been”, een unique selling point heb, waardoor ik nu
professionele stappen heb kunnen zetten op het terrein van de duurzame inzetbaarheid.
Elvire Bijsterbosch, Jennie van der Wal, Loes Kist, Cynthia Krijgsman en Renée Lagerwaard,
mijn studiemaatjes, zij hebben mijn studietijd bijzonder gemaakt.
Het Franse citaat van Proust aan het begin van de scriptie gaat over kijken met andere ogen naar
dezelfde wereld. Ik hoop dat zowel natuurgeneeskundigen als regulier geneeskundigen met andere
ogen naar elkaars wereld kunnen kijken en ontdekken hoeveel we met elkaar gemeen hebben en
hoeveel we ook van elkaar kunnen leren. Dan kan er mijns inziens heel veel in positieve zin
veranderen, zodat er in de toekomst minder mensen aan diabetes zullen lijden en meer mensen
vitaal zullen zijn.
Monique Geurkink
Mei 2014
74
“Our deepest fear is not that we are inadequate. Our deepest fear is that we are powerful beyond
measure. It is our light, not our darkness that most frightens us. We ask ourselves, Who am I to be
brilliant, gorgeous, talented, fabulous? Actually, who are you not to be? You are a child of God.
Your playing small does not serve the world. There is nothing enlightened about shrinking so that
other people won't feel insecure around you. We are all meant to shine, as children do. We were
born to make manifest the glory of God that is within us. It's not just in some of us; it's in
everyone. And as we let our own light shine, we unconsciously give other people permission to do
the same. As we are liberated from our own fear, our presence automatically liberates others.”
A Return to Love – Marianne Williamson
75
Bronnen
Geraadpleegde literatuur:
Bongers, Karlien en Koppen, Astrid van (2011) Integrative Medicine, zorg voor gezondheid en geluk.
Amsterdam: Arbeiderspers.
Buettner, Dan (2008) The Blue Zones 9 lessons for living longer. Washington (VS): National
Geographic Society.
Davis, William (2013). Broodbuik (vert. Anna van Wittenberghe). Utrecht/Antwerpen: Kosmos
Uitgevers.
Dethlefsen, Thorwald en Dahlke, Rüdiger (2009). De zin van ziek zijn - signalen en betekenis van
ziekten. (vert. Joke van Hinsbergh) (14e druk) Deventer: Ankh-Hermes.
Dobos, Gustav en Kümmel, Sherko (2011) Gemeinsam gegen Krebs – Naturheilkunde und Onkologie –
Zwei Ärzte für eine menschliche Medizin. München (Duitsland): Verlag Zabert Sandmann.
Elling, Anna en Asseldonk, Tedje van (2006) Leerboek Traditionele Europese Natuurgeneeskunde (1e
druk) Kamperveen: ITEN.
Gerretzen, Ted (2010). Handboek Gemmotherapie (2e druk). Wevelgem (België): Mannavita.
Hammelmann, Iris (2007) Säure-Basen kurz und bundig. Stuttgart (Duitsland): Karl F. Haug Verlag.
Holford, Patrick (2011) Say No to Diabetes. Groot Brittannië: Piatkus.
Idenburg, Philip J., Schaik, Michel van, Weerdt, Inge de (2012). Diagnose 2025 Diabetes – over de
toekomst van de Nederlandse diabeteszorg. Scriptum.
Lint, Henny de (2009). De natuurlijke gezondheidswijzer (5e, bijgewerkte druk). Baarn: De Kern.
Maciocia, Giovanni (2008). Grundlagen der chinesischen Medizin, Duitsland: Elsevier,
Urban&FischerVerlag.
Maris, Hilda (2013) TherapieWijzer Diabetes & Metabool Syndroom. Heist-op-den-Berg (België):
VortexAequo.
Merck Manual, medisch handboek (2e, geheel herziene editie 2005). Houten/Antwerpen: Bohn
Stafleu van Loghum.
NDF Voedingsrichtlijn voor diabetes type 1 en 2 (2010) Amersfoort.
Postma, Annemarie (2010). Ziels Gezond. Utrecht: Bruna.
Rauch, Erich (2003). Bloed- en lichaamsvochtreiniging (vert. Annie Classens). Amsterdam: De
Driehoek.
Rolfe, Randy (2002) De vier temperamenten (vert. Willem van Paassen). Haarlem: Altamira Becht.
Runow, Klaus-Dietrich (2011) Der Darm denkt mit, Wie Bakterien, Pilze und Allergien das
Nervensystem beeinflussen, Augsburg (Duitsland): Verlagsgruppe Weltbild.
Servan-Schreiber, David (2012). Das Antikrebs-Buch (vert. Heike Schlatterer en Ursel Schäfer).
München (Duitsland): Wilhelm Goldmann Verlag.
Verburgh, Kris (2012) De Voedselzandloper – over afvallen en jong blijven (26e druk). Amsterdam:
Bert Bakker.
Wolffers, Ivan (2012) Het gezonde lifestyleboek. Nieuw Amsterdam.
76
Worlitschek, Michael (2008) Praxis des Säure-Basen-Haushalts Grundlagen und Therapie (6e,
herziene druk). Stuttgart (Duitsland): Karl F. Haug Verlag.
Geraadpleegd lesmateriaal:
Nieboer, Saskia, Syllabus Klieren, hormonen, geslachtsorganen.
Trompenaars, Margret, lesmateriaal Irisdiagnose.
Vollenhoven, Florentine van, Module Natuurgeneeskunde Theorie en ander lesmateriaal.
Zantinge, John. Lesmateriaal Natuurgeneeskunde.
Geraadpleegde artikelen:
Bergsmann, Roswitha. Grundregulation – das längste Kontinuum der Medizingeschichte –, zaen
magazin, (2012/2).
Pruimboom, Leo Hoofdstuk 3 Laaggradige ontstekingen benaderd vanuit de klinische PNI - Natura
Foundation.
Valk, H. de, Artikelenreeks Ziek door ontsteking - Tijdschrift voor Orthomoleculaire Geneeskunde
(2007).
Geraadpleegde websites:
http://de.wikipedia.org
http://nl.wikipedia.org
http://en.wikipedia.org
http://www.natuurdietisten.nl
http://www.menselijk-lichaam.com
http://adfo.inspirell.nl/ (Ellorene Westerhout)
http://www.voedingspiramide.nl
http://www.beyondmedicine.nl
http://www.praktijkvanas.nl
http://naturafoundation.nl
http://www.therapeutika.ch
http://www.wetenschap.infonu.nl
77
Verantwoording van enkele afbeeldingen:
Afbeelding voorpagina: http://www.eenvandaag.nl/blog/43607/blond_haar_blauwe_ogen_ , d.d. 12
mei 2014.
Afbeelding Leaky Gut p. 22:
http://www.betterhealthpractice.com.au/2013/12/05/leaky-gut-do-you-have-one, d.d. 13 mei
2014.
Afbeelding p. 29: http://pure-voeding.blogspot.nl/2011/05/natuurkwaliteiten-entemperamenten.html, d.d. 13 mei 2014.
78
Bijlagen
•
•
Bijlage 1: Natuurkwaliteiten
Bijlage 2: Temperamenten
Bijlage 1
Natuurkwaliteiten
Natuurkwaliteiten
Warm
Koud
Zomer, Zon
Vuur, Hitte
Naar buiten, naar boven
Onrust
Aanwakkeren
Exploderen
Winter
Stilstand
Rust
Stilte
Naar binnen
Condensatie
Woede
Vreugde
Communicatief, veel praten
Emotioneel
Verleiden
Fanatiek
Realiteit verliezen
Angst
Verdriet
Melancholie
Vlak, kil, emotieloos
Depressief
Introvert
Makkelijk zweten
Rood hoofd en huid
Dadendrang
Dorst, droge mond
Verstopping
Donkere gele urine
Geel beslagen rode tong, rode tongpunt
Snelle, opgewonden bewegingen
Hoge koorts
Dikke troebele uitscheidingen
Uitgestrekte lichaamshouding
Droog
Bleek
Bleke, vochtige tong, wit beslag
Tochtgevoelig
Koude extremiteiten
Langzame weloverwogen bewegingen
Geen dorst
Dunne, heldere, witte uitscheidingen
Veel plassen
Opgerolde lichaamshouding
Kramp, pijn, stijf
Vochtig
Herfst
Dor, droog, breekbaar
Terugtrekken in de wortels
Verbindingen worden verbroken
Einde van de cyclus
Nazomer (TCM), winter
Zwaar, traag, glad, slijm
Sappig, vol
Dauw, mist
Geleider
Structuur, Lijnen, hoekig
Rond
Vet
Veranderlijk: ping pong effect
Droge huid, rimpels, dun, gescheurde nagels
Breekbaar, droog haar, gespleten haarpunten
Droge neus, ogen
Kloven, barsten, scheuren
Jeuk, eczeem, schilfers
Droge ontlasting, verstopping
Droge hoest
Dorst
Droge tong, scheuren in de tong
Nachtzweet
Zakelijk, rationeel, koel afstandelijk, precies
Conclusies trekken
Wijsheid
Teveel prikkels
Vet haar
Schimmels
Dunne, slijmerige ontlasting
Overgewicht
Ontstekingen
Loopneus
Loyaliteit, willen behagen
Sociale uitwisseling
Gezelligheid
Humor
Communiceren
Intuïtie
80
Bijlage 2
Temperamenten
Temperamenten
Cholerisch
Vuur, zomer
Vooruitdenken
Doortastend, daadkracht
Verslavingen
Verstand en scherpzinnigheid
Hebzucht
Gal
Driftig
Razernij
Competitie
Winnen
Jeugd
Domineren
Zelfbewust
Trots
Agressief
Wil
Donker, bruinogig, gedrongen
Bitter
Sanguinisch
Lucht, lente
Enthousiasme
Licht en beweeglijk
Oppervlakkig
Vrijheid, avontuur
Pluk de dag
Kindertijd
Blij, opgewekt
Impulsief
Slank, goed doorbloed
Open blik, ontvankelijk
Nerveus
Praten
Bloed, hart
Zingen
Eenvoud en naïviteit
Wisselende stemmingen
Geschiftheid
Zoet
Melancholisch
Aarde, herfst
Bestendig en bezadigdheid
Lijden
Zwaarte, last
Treurig, ontstemd
Waanzin
Middelbare leeftijd
Moeilijk te bewegen
Pessimist
Denker
Kennis en wijsheid vergaren en onderwijzen
Jaloezie
Gevoelig
Filosoof
Individualist
Lijden van anderen verlichten
Vermoeid
Milt
Sympathie
Zenuwbelasting
Zuur
Flegmatisch
Water, winter
Zorgzaam
Volgzaam
Ernst
Lui, traag
Stofwisseling
Voorliefde voor eten
Voeler
Gericht op eenheid, helpen en ondersteunen
Weldoorvoed
Hoge leeftijd
Grijsblauwe ogen
Zwakke weefsels, vet
Nagelbijters
Vloeibaar
Hersenen
Slijm
Onbeweeglijk
Zwakzinnig
Zout