No Slide Title

Evolutie en cultuur
Van Altamira tot Lowlands
Evolutie en cultuur
Nico M. van Straalen
Lezing op Lowlands:
http://vimeo.com/47855834
De mens is een
naakte aap
Maki’s
Lori’s
Spookdiertjes
Halfapen
Evolutielijnen
binnen de
primaten
Eerste
primaten
Apen van de
Apen van de
nieuwe wereld oude wereld
Echte apen
Mensapen
Fylogenie van de mensapen
DNA sequentie-identiteit onder primaten
Chromosoom 2 (100 kbp vensters)
Marques-Bonet et al. (2009) Ann. Rev.
Genomics Hum. Genet. 10, 355-386.
Regulatoire evolutie
• Verschillen in
genexpressie tussen
mens, chimpansee en
rhesusmakaak zijn in de
hersenen veel groter dan
in lever en bloed
Enard et al. (2002)
Science 296: 340-343
Evolutie van genexpressieverschillen
Voor elk
gen:
expressie
t.o.v. mens
voor chimpansee,
orang-oetan
en rhesusmakaak
Lager bij mensapen Hoger bij mensapen
Gilad et al. (2006) Nature 440: 242-245.
Conclusies uit de genetica
Genoom van de mens verschilt nauwelijks van dat
van de mensapen
Werking van genen
is meer verschillend
dan de structuur van
genen
Regulatie en samenwerking van genen is
cruciaal
Opeenvolging van
primatenfossielen
tijdens het
Cenozoïcum
(65 My BP - heden)
Australopithecus afarensis
Homo habilis
Paranthropus robustus
Homo erectus
Enkele jaartallen
6-7 miljoen jaar geleden: eerste rechtop lopende
aapmensachtige wezens (Afrika)
200.000 jaar geleden: ontstaan van Homo sapiens
(Afrika)
80.000 jaar geleden: begin van migraties van Homo
sapiens (naar Midden Oosten en Azië)
40.000 jaar geleden: eerste Homo sapiens in Europa;
culturele explosie
10.000 jaar geleden: landbouwrevolutie verspreidt
zich vanuit het Midden Oosten, China en Midden
Amerika
Ongeveer 6 miljoen jaar geleden verschenen de eerste “aapmensen”.
• De eerste honininen liepen wel
rechtop, maar hadden nog het
hersenvolume van de chimpansee
• De eerste relatief goed bekende
homininen zijn die van het genus
genus Australopithecus
Alle oude hominine fossielen worden gevonden in Afrika
Fylogenie van de
homininen
Cultuur • Homininen: subfamilie van
de Hominidae
• Definiërende kenmerk:
bipedalisme
• Ontstaan 6-7 My BP
• In totaal 8 Homo-soorten en
9 niet-Homo homininen
• Recente vondsten brengen
het aantal soorten homininen op 24!
• Robuuste en graciele lijn
• Sterk vertakt evolutiepatroon met veel doodlopende lijnen
Oldowan
Homo habilis
Gebruik van stenen
werktuigen: vanaf
2,7 miljoen jaar
geleden
Homo neanderthalensis
Homo erectus
Moustérien
Acheulien
Chimpansee’s
gebruiken soms
stenen om noten
e.d. te kraken,
maar deze
“werktuigen”
worden niet
gevormd of
veranderd
Figure 11.41
De culturele revolutie in Europa
40 – 30 ky BP: explosie van
culturele expressie (stenen
werktuigen ornamenten,
grottekeningen)
Indicatief voor symbolisch
gedrag
Geassocieerd met de komst van
anatomisch moderne mensen (Cro-magnon)
Oudere culturen met symbolisch gedrag bestonden
mogelijk al in Afrika (tot 71 ky BP)
Grotten
met artefacten van
H. sapiens
in Europa
Prehistorische schilderingen
in de grotten van Lascaux
“De Sixtijnse kapel van de
prehistorie”
The grot van Altamira
(Noord Spanje)
18.500 - 14.000 y BP,
ontdekt in 1879
Plafond van de
“polychrome kamer”
“Venus”-beeldjes van de
Cro-magnon mens
Venus van Lespugue
Venus vanWillendorf
Genetische basis voor culturele
evolutie?
Dopaminereceptoren zijn sterk
variabel tussen mensen
Sommige varianten zijn
gecorreleerd met gedragsfenotypes (“novelty seeking”)
Het 7R-allel van DRD4 is pas recent ontstaan (50 ky
BP!), maar is toch relatief algemeen
Het DRD4-locus is mogelijk onderworpen geweest
aan positieve selectie
Ding, Y.-C., et al. (2002) PNAS 99(1), 309-314.
Conclusies uit de paleoantropologie
Homo habilis maakte de
eerste stenen werktuigen,
2.5 miljoen jaar geleden
Werktuigen zijn
gaandeweg steeds
verfijnder geworden
Plotselinge toename van
culturele uitingen 40.000
jaar geleden
Wat is cultuur?
Couperin Cinquieme Prelude
Couperin_Cinquieme_Prelude_Ordinaire.ogg
Wat is cultuur?
Evolutionair perspectief
Cultuur is een gedrag dat



de meeste leden van een groep vertonen,
gedurende langere tijd vertoond wordt
overgedragen wordt door imitatie en sociaal leren
Cultuur is sociaal overgedragen cumulatieve
informatie ten aanzien van gedrag
Wat maakt cultuur cumulatief?
Aspecten van culturele transmissie die cumulatieve
culturele uitingen mogelijk maken:
 “Mind reading”
 Leren door imitatie
 Gevoeligheid voor
afkeuring en aanmoediging
 Taal
 Onderwijs!
Evolutie van cultuur beïnvloedt
biologische evolutie
Gladde
onderkaak
zonder
kiezen



Neanderthaler van La Chapelle-aux-Saintes was een oude man
Oude en zieke personen konden overleven: werden verzorgd
Daardoor kan de genetische samenstelling van een populatie
veranderen
Cultuur ontwikkelt zich in groepen
Groepen concurreren met elkaar
In groepen ontstaat gemakkelijk
copieergedrag
• Vermindert verschillen binnen de groep
• Consolideert verschillen tussen groepen
Sociale omgeving èn biologie van de mens
ware ideale uitgangspunten voor de evolutie
van cultuur
Sterke wederkerigheid: biologische basis
voor de evolutie van cultuur




Gintis et al. (2003) Evol.
Human Behav. 24: 153-172
Woede motiveert mensen om
iemand te straffen die de norm
overschrijdt
Schuld zorgt ervoor dat normen
niet gemakkelijk overschreden
worden
Schaamte stimuleert correcties op
gedrag dat anderen afkeuren
Trots bevordert gedrag dat anderen
goedkeuren
Culturele drift
Behoud en
verspreiding van
cultureel gedrag
zelfs als dat
overduidelijk
nadelig is

Kuru (prionziekte)
bij het Fore-volk
van Papoea Nieuw
Guinea
Genetische variatie in het Midden-Oosten
Palestijnen zijn
genetisch meer
verwant aan
Joden dan aan
andere
Arabische
volkeren
Conclusies uit psychologie
Cultuur is sociaal overgedragen cumulatief gedrag
Culturele evolutie werkt in op biologische evolutie
Culturele evolutie kan onderworpen zijn aan drift
Cultuur ontwikkelt zich in groepen
Sterke wederkerigheid is de basis voor samenwerking
tussen mensen
Evolutie van sterke wederkerigheid is mogelijk door
(1) aangeboren emoties (2) culturele groepselectie
Evolutie van cultuur: samenspel van
genetica, psychologie en sociale structuur