filosofie

FILOSOFIE
Samenvatting
FACULTEIT PYSCHOLOGIE EN PEDAGOGISCHE WETENSCHAPPEN
Academiejaar: 2015-2016
Opgesteld door: Yanah Franki
FILOSOFIE
Samenvatting
Inhoudsopgave
1
Wijsbegeerte als wetenschappelijke discipline ............................................................................. 6
2
Kennis, wetenschap en de indeling van de wetenschappen .......................................................... 6
3
Natuur-, gedrags- en cultuurwetenschappen ................................................................................ 7
4
Waarom zoeken wij kennis, inzicht? ............................................................................................. 8
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
5
Oorspronkelijk vormen van ‘kennis’ en ‘gedragsregels’: taboe, magie, wijsheidsspreuken en
mythen ................................................................................................................................................... 8
1
6
Magische en mythisch denken ....................................................................................................... 9
7
Mythen, volksvertellingen en legenden ........................................................................................ 9
8
De grote wereldgodsdiensten ........................................................................................................ 9
9
Ontstaan en verklaring................................................................................................................. 10
10
Dogmatisme (niet kennen) ....................................................................................................... 10
11
Sektarische bewegingen (niet kennen) .................................................................................... 10
12
Het probleem van het lijden van de goede mens ..................................................................... 10
13
De wetenschappelijke kennisverwerving ................................................................................ 10
14
De wijsgerige kennisverwerving .............................................................................................. 11
15
Wetenschap en wijsbegeerte .................................................................................................... 12
16
Rationaliteit.............................................................................................................................. 12
17
Irrationeel en a-rationeel ......................................................................................................... 12
18
Traditionele indeling van de wijsbegeerte............................................................................... 13
18.1 De factische, of metafysische problemen .............................................................................................. 13
18.2 De ethische-politieke (of normatieve) problemen .................................................................................... 13
18.3 De kennistheoretische problemen ....................................................................................................... 14
1
Het ontstaan van de wiskunde ..................................................................................................... 16
2
Het wiskundige bewijs in wording (Niet kennen) ...................................................................... 16
3
Kenmerken van het Griekse wiskundige bewijs (Niet kennen) .................................................. 16
4
Het ontstaan van de wijsbegeerte ................................................................................................ 16
5
De natuurfilosofen (zesde en vijfde eeuw v.o.t) .......................................................................... 17
5.1
Thales van Milete ........................................................................................................................ 17
Anaximander .............................................................................................................................. 17
Anaximines ................................................................................................................................ 17
Pythogoras (niet kennen) ................................................................................................................ 18
Heraclitus.................................................................................................................................. 18
Parmenides................................................................................................................................. 18
Leucippus en democritus ................................................................................................................. 19
Plato ........................................................................................................................................ 19
Aristotels ................................................................................................................................... 19
6
De sofisten en Socrates ................................................................................................................. 19
6.1
De sofisten ................................................................................................................................. 19
6.2
Socrates .................................................................................................................................... 20
6.2.1
Basisinzichten van Socrates ....................................................................................... 20
7
Plato.............................................................................................................................................. 21
8
Aristoteles .................................................................................................................................... 22
9
Hellenistische en Romeinse filosofie ........................................................................................... 23
9.1
Cynisme .................................................................................................................................... 24
9.2
De Stoa .................................................................................................................................... 24
9.3
Epicurisme ................................................................................................................................. 25
9.4
Scepticisme ................................................................................................................................ 26
11
Wijsbegeerte in de schaduw van het geloof ............................................................................. 26
11.1 De kerkvaders (Niet kennen) ............................................................................................................ 26
11.2 Middeleeuwse en Arabische wijsbegeerte .............................................................................................. 26
1
Wetenschap en wetenschappelijke methode in de Oudheid en de Middeleeuwen.................... 29
2
Het ontstaan van de experimentele psychologie (enkel lezen) ................................................... 30
3
Kennistheoretische reflectie op de nieuwe methode (enkel lezen) ............................................ 30
4
Een nieuwe mentaliteit en een nieuw wereldbeeld ..................................................................... 30
1
Politieke filosofie ......................................................................................................................... 33
2
Het rationalisme: Descartes, Spinoza en Leibniz ......................................................................... 34
2.1
René Descartes ............................................................................................................................ 34
2.2
Benedictus de Spinoza ................................................................................................................... 35
2.3
Gottfired Wilhelm Leibniz (lezen) ..................................................................................................... 37
3
Het empirisme: Lock, Berkeley en Hume .................................................................................... 37
3.1
John Locke ................................................................................................................................. 37
3.2
George Berkeley ........................................................................................................................... 38
3.3
David Hume............................................................................................................................... 38
4
De verlichting............................................................................................................................... 39
5
Immanuel Kant ............................................................................................................................. 40
5.1
De invloed van Rousseau ................................................................................................................ 40
5.2
Omwenteling in de kennisleer .......................................................................................................... 41
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
5.2
5.3
5.4
5.5
5.6
5.7
5.8
5.9
2
5.3
5.4
5.5
5.6
De ‘praktische Vernunft’ ................................................................................................................ 42
De waardigheid van de mens ........................................................................................................... 42
Kants godsgeloof .......................................................................................................................... 43
Kritiek der Urteilskraft .................................................................................................................. 43
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
Inleiding............................................................................................................................................... 46
3
1
Hoofdfiguren van het Duitse idealisme ....................................................................................... 46
1.1
Johann Gottlieb Fichte (niet kennen) ................................................................................................. 46
1.2
Friederich Willhelm Joseph von Scheilling (niet kennen) .......................................................................... 46
1.3
Friederich Ernst Daniel Schleiermacher (niet kennen) ............................................................................. 47
1.4
George Willhelm Friederich Hegel..................................................................................................... 47
1.4.1
Algemene karakteristieken van Hegels leer .................................................................... 47
1.4.2
Basisintuïties ........................................................................................................ 47
1.4.3
Hegels denkproces ................................................................................................. 48
1.4.4
Geschiedenisfilosofie .............................................................................................. 48
1
De paradox van de Hegelianen .................................................................................................... 50
2
De aanvallen op Hegels christendom........................................................................................... 50
2.1
Ludwig Andreas Feuerbach.............................................................................................................. 50
2.2
David friedrich Strauss en Bruno Bauer (niet kennen) ............................................................................. 51
2.3
Soren Kierkegaard (niet kennen) ....................................................................................................... 51
2.4
De aanval op Hegels maatschappijvisie: Karl Marx ................................................................................ 51
3
Algemeen overzicht van de leer ................................................................................................... 51
3.1
Het nihilisme van Stirner ............................................................................................................... 53
1
Arthur Schopenhauer .................................................................................................................. 56
1.1
Biografie ................................................................................................................................... 56
1.2
De wereld als Wil en Voorstelling ..................................................................................................... 56
1.3
De menselijke existentie ................................................................................................................. 56
1.4
Verlossing uit de hel? .................................................................................................................... 57
2
Het positivisme............................................................................................................................. 57
2.1
Het positivisme van Auguste Comte ................................................................................................... 57
2.1.1
Theorie van de 3 stadia in de geschiedenis van de mensheid ................................................ 58
2.1.2
Classificatie van de wetenschappen ............................................................................. 58
2.1.3
De sociologie ....................................................................................................... 58
2.1.4
Godsdienst van de mensheid ..................................................................................... 58
2.2
Brits positivisme .......................................................................................................................... 59
2.2.1
John Stuart Mill .................................................................................................... 59
2.2.2
Bentham ............................................................................................................. 59
2.2.3
Spencer .............................................................................................................. 59
2.3
Ernst Mach (niet kennen) ............................................................................................................... 60
2.4
Charles Sanders Peirce (niet kennen) .................................................................................................. 60
3
Relativisme (niet kennen) pg 70................................................................................................... 60
4
Overgangsfilosofen....................................................................................................................... 60
4.1
4.2
4.3
5
Geesteswetenschappelijke filosofie: Whilhem Dilthey............................................................................... 60
Het neokantianisme van Windelband en Rickert .................................................................................... 60
Vitalisme, Bergson, Driesch............................................................................................................. 61
Wetenschap en ethica. Friederich Nietzsche ............................................................................... 62
5.1
Afbraak..................................................................................................................................... 62
5.2
De positivistische bijdrage .............................................................................................................. 62
5.3
Invloed ..................................................................................................................................... 63
Inleiding............................................................................................................................................... 66
1
Het logische empirisme ................................................................................................................ 66
1.1
Historich overzicht ....................................................................................................................... 66
1.2
Wegbereiders .............................................................................................................................. 66
1.2.1
Gottlob Frege (niet kennen) ..................................................................................... 66
1.2.2
Bertrand Russell .................................................................................................... 66
1.2.3
Ludwig Wittgenstein .............................................................................................. 67
1.2.3.1
Citaten........................................................................................................................... 68
1.2.4
Albert Einstein (niet kennen) .................................................................................... 68
1.3
Filosofie van de Wiener Kreis/Weense kring......................................................................................... 68
1.3.1
Algemene karakteristieken ....................................................................................... 68
1.3.2
Het betekeniscriterium (niet kennen) .......................................................................... 69
1.3.3
1.3.3.1
1.3.3.2
1.3.3.3
1.3.3.4
1ste formulering van het verificatiecriterium (niet kennen) ............................................................ 69
2de formulering van het verificatiecriterium (niet kennen) ............................................................ 69
3de formulering van het verificatiecriterium (niet kennen) ............................................................ 69
4de formulering van het verificatiecriterium (niet kennen) ............................................................ 69
Besluit over het betekeniscriterium (niet kennen) ...................................................................... 69
De eenheidswetenschap (niet kennen) ......................................................................... 69
Carnaps Aufbau ................................................................................................................ 69
Fysicalisme ...................................................................................................................... 69
Microreductie .................................................................................................................. 69
Algemene commentaar bij het logisch empirisme ....................................................................... 69
1.4
Karl Raimund Popper (niet kennen)................................................................................................... 70
1.5
De Britse taalanalytische filosofie ..................................................................................................... 70
1.5.1
De tweede Wittgenstein .......................................................................................... 70
1.5.1.1
1.5.1.2
1.5.1.3
1.5.1.4
1.5.1.5
2
Inleiding ......................................................................................................................... 70
Afbraak van de Tractatus ..................................................................................................... 70
Nieuwe opvatting over de taal .............................................................................................. 71
Filosofie als taalanalyse ....................................................................................................... 71
De linguïstische filosofie ..................................................................................................... 71
Fenomenologie en existentialsime ............................................................................................... 72
2.1
Historisch overzicht ...................................................................................................................... 72
2.2
Edmund Husserl .......................................................................................................................... 72
2.3
Martin Heidegger ........................................................................................................................ 73
2.3.1
Basisinzichten ....................................................................................................... 73
2.3.2
Aanval op de wetenschap (niet kennen) ........................................................................ 74
2.3.3
Heidegger en de hermeneutiek (niet kennen 2 en 3) ........................................................ 74
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
1.3.2.1
1.3.2.2
1.3.2.3
1.3.2.4
1.3.2.5
4
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
2.4
5
Existentialisme en Sartre (niet kennen) ............................................................................................... 74
1
Wijsbegeerte en maatschappijkritiek .......................................................................................... 77
1.1
Algemene beschouwingen ................................................................................................................ 77
1.1.1
Antinomieën ........................................................................................................ 77
1.1.2
Filosofische problematiek ......................................................................................... 77
1.2
Negatieve dialectiek. De school van Frankfurt ...................................................................................... 78
1.2.1
Theodor W. Adorno .............................................................................................. 78
1.2.2
Herbert Marcuse ................................................................................................... 78
1.2.3
Jürgen Habermas ................................................................................................... 79
2
Het structuralisme........................................................................................................................ 80
3
Het postmodernisme .................................................................................................................... 81
HOOFDSTUK 1
Kennis, wetenschap en wijsbegeerte
Wijsbegeerte als wetenschappelijke discipline
 Wijsbegeerte = filosofie
o Definitie in het boek: Studie van die problemen waarvoor we nog geen
wetenschappelijke oplossingsmethode hebben
o Definitie van de proef: De rationele studie van die problemen waarvoor we nog geen
wetenschappelijke oplossingsmethode hebben
 Belang van oplossingsmethode  Zonder het woord ‘methode’ zou elke
wetenschapper, die actief wetenschap doet, een filosoof zijn.
o Men vindt er geen objectieve verhalen  enkel opvattingen van een bepaalde individu.
 Gelijkenis tussen wijsbegeerte en wetenschap
o Rationaliteit is het element dat wetenschap en wijsbegeerte met elkaar verbindt.
o Wijsbegeerte en de wetenschap zijn beide rationele manieren van denken en
onderzoeken met de bedoeling kennis te vergaren
o Hoe strikter de rationaliteit  hoe meer betrouwbaarder de methode en het
antwoord, maar hoe beperkter het blikveld waarover je je antwoord kan formuleren.
 Verschil tussen wijsbegeerte en wetenschap
o Wijsbegeerte kan geen beroep doen op specifieke wetenschappelijke methoden
 Kritische opvatting
o Een opvatting die tot stand is gekomen nadat men zich bewust geworden is van het
problematisch karakter van naïeve denkbeelden.
 Afstand doen van een dogmatische houding
o Opvattingen als waarheid aanvaarden zonder argumentatie  men argumenteert altijd
in de wijsbegeerte
 Leidt tot relativisme (Jij hebt je mening, ik heb mijn mening maar we hebben allebei
gelijk).
 Gemeenschappelijk kenmerk tussen een dogmatische houding en relativisme
o Ze houden afstand van het redelijke denken
 Rationele benadering
o Is een benadering die geen definitieve waarheid brengt
2
Kennis, wetenschap en de indeling van de wetenschappen
 Oplossing van problemen
o Gaat over problemen op vlak van kennis – niet over problemen zoals ziekte, armoede,
liefde, …
 Wijsbegeerte
o Is een activiteit die gericht is op kennisverwerving, een soort wetenschap in de brede
zin van het woord
 Kennis
 Elke voorstelling/overtuiging/denkbeeld dat met de werkelijkheid
overeenkomt  zo kunnen we zaken voorspellen en handelingen goed
uitvoeren
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
1
6

Wetenschap
 1) Menselijke activiteit die erop gericht is tot gesystematiseerde en
betrouwbare kennis te komen.
 2) geheel van uitspraken/wetten/theorieën die je kan communiceren,
systematisch zijn en kan controleren
 De indeling van de wetenschap
o Belang van voorwerp  wetenschap definiëren door overzicht te geven van de
opgeloste problemen
o Belang van methode  heeft vaak een eigen methode
 Via object-methode kunnen we filosofie beschrijven
 2 soorten wetenschappen op basis van de methode
o Formele/deductieve wetenschappen
 Uitspraken/stelling zijn niet ontleend aan ervaringen  vertrekken van
basisformules/axioma en we leiden hieruit logisch af (deductie)
 Het leert ons niets over de werkelijkheid rondom ons.
 Het verschaft ons symboolsystemen die bruikbaar zijn om de werkelijkheid uit
te drukken
 Logica en wiskunde
o Ervaringswetenschappen/empirische/inductieve wetenschappen
 Onderzoeken van de werkelijkheid  men doet beroep op ervaringen
 3 groepen van ervaringswetenschappen
o Natuurwetenschappen: bestuderen wetten van de dode materie en
levende wezens
 Natuurkunde, scheikunde, biologie en geologie
o Gedragswetenschappen: bestuderen van gedrag van mens als individu
of in groep
 Psychologie, sociologie, economie
o Cultuurwetenschappen: Onderzoek naar de menselijke creativiteit
 Filosofie, kunst-en literatuurwetenschappen, taalkunde,
rechtswetenschappen, archeologie, geschiedenis.
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
3
7
Natuur-, gedrags- en cultuurwetenschappen
 Onderscheidt
o Grenzen tussen natuur-, gedrags-en cultuurwetenschappen zijn dun.
o Zinvol onderscheidt  tussen de zuivere en de toegepaste wetenschappen
 Zuivere wetenschappen: alleen op kennis gericht
 Toegepaste wetenschappen: wetenschappelijke gegevens en methodes
gebruiken om praktische problemen op te lossen en menselijke behoeften te
bevredigen
 Positieve wetenschappen: alleen op gegevensfeiten berust
4
Waarom zoeken wij kennis, inzicht?
 Ontstaan van cultuur
o Kennis ligt aan de basis van het ontstaan van cultuur
 Voordelen van kennis
o Kennis zorgde voor de evolutie van levende wezens
 Wie informatie kon opdoen en verwerken kon efficiënter aan voedsel geraken, kon
gevaren ontlopen en een seksuele partner vinden = verhogen van de
overlevingskansen
 Wie instaat is tot leren kan zijn gedrag oriënteren en kan voorstellingen maken
waardoor we mentale problemen kunnen oplossen.
 Leer-en voostellingsvermogen bij de mens zorgt ervoor dat we kunnen
associëren die door taal goed onthouden worden.
o Zo kan men kennis doorgeven aan de volgende generatie
 = ontstaan van een cultuur
 Nadelen van kennis
o Wanneer we voorstelling voorkwamen in gevaarsituaties wordt dat later geassocieerd
met het gevaar
 Ontstaan van symbolen van gevaar die angst oproepen  ook wanneer er geen
echt gevaar is.
 Gevaar voor foute interpretaties en meningen
 Vrijheid van handelen en het verhogen van handelingsbekwaamheid genereert
ook onzekerheid
o De behoefte om een samenhangend beeld van de wereld te vormen kan ervoor zorgen
dat wie dat niet doet, als angstwekkend wordt ervaren.
o Foutieve interpretaties ontstaan wanneer we orde en structuur proberen te geven aan
informatie terwijl we over onvoldoende gegevens beschikken.
Oorspronkelijk vormen van ‘kennis’ en ‘gedragsregels’: taboe, magie,
wijsheidsspreuken en mythen
 Taboe
o Het handelen wordt binnen bepaalde grenzen gehouden door middel van het taboe.
o Taboe verwijst naar objecten die men niet mag aanraken, handeling die men niet mag
stellen
 Ze zijn taboe door de associatie met gevaar, vreemd karakter, angst of onrust
die de maatschappij kunnen aantasten.
 Het tocht stellen van zo’n handeling: onreinheid
 Terug reinigen  magie
 Magie
o Stereotype handeling = riten of uitspraak om bepaald doeleinde te realiseren, steunend
op wetmatigheden die volgens de rationeel denkende mens niet bestaan.
o Functies van magie
 Opheffen van onreinheid
 Afweermagie: apotropaeïsche riten  gevaar afwenden
 Productieve magie/tovenarij: bevredigen van menselijke noden
 Regen maken, liefdesbrouwsel, ziekten genezen
 Destructieve magie: kwaad berokkenen aan de vijand
 Vloek
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
5
8
6
Magische en mythisch denken
 Magisch denken
o Geheel van opvattingen over de werkelijkheid waarbij men gelooft in wetmatigheden
die via riten en bezweringen te beheersen zijn, maar die zich volgens de huidige
wetenschappelijke inzichten niet voordoen.
o Wordt gekenmerkd door associaties
 De wortel van een mandragorplant lijkt met verbeelding op een mensengestalte.
 Dat kan volgens de magisch denkende mens geen toeval zijn  bij schrijft
een magisch vermogen toe aan de plant.
o Het is een karakteristiek voor pre-wetenschappen en niet-geïndustrialiseerde
maatschappijen.
 Verband tussen taboe en magie
o Magisch denkende mensen denken dat getaboeërde voorwerpen, die angstwekkend
zijn, machtig zijn.
 Wie een taboe overtreedt  verwerft macht.
 Taboe  moraal
o Het gaat slechts over een gereflecteerde relatie tot het onreine en het machtige
 Wijsheidsspreuken
o Eerste vorm bewust moraal
o Raadgeving voor het handelen die vooral in geletterde culturen voorkomen.
 Mythen
o Verhalen die aan de menselijke fantasie ontspruiten en waaraan de toebehoorders of
lezers een zeker geloof aan hechten
o Functie
 Ordening
 Verklaring
 Legitimeren en consolidering
7
Mythen, volksvertellingen en legenden
Niet kennen
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
8
9
De grote wereldgodsdiensten
 Vanaf ca. -1000
o Ontstaan van openbaringsgodsdiensten in enkele grote cultuurgebieden
 Universaliteitsaanspraak
o Richtte zich op alle mensen, niet slechts een volk
 Openbaring
o De waarheden van de godsdienst vinden hun oorsprong bij God.
o Definitieve formulering in geschriften: heilige boeken
 Dogmatisme
o De basis van de geloofwaarheden kot door het goddelijke karkater
omwrikbaar vast te liggen
o Dogma = Stellingen die men moet aannemen om als gelovige van een
godsdienst door te gaan. Niet meer de nationaliteit maar het geloof en
het toetreden bepalen of men bij een godsdienst hoort.
 Verlossing
o
9
Mens bevindt zich in een droevige conditie  de godsdienst biedt de
mogelijkheid van deze ellende te ontsnappen
Ontstaan en verklaring
 Openbaringsgodsdiensten
o Behalve een kenniskader was er ook een moreel kader
 Gulden regel: “Doe een ander niet aan wat je niet wenst dat jou zou worden
aangedaan”, “Doe voor de andere wat je wenst dat zij voor jou zouden doen.”
 Basisprobleem: Het geluk dat achtervolgt wordt door het bozen en het onheil
dat de deugzaamheid treft.
o Ze geven verklaring over het fundament van een ethische wereld-en
maatschapijordening
 Ontstaan van godsdiensten
o Godsdiensten ontstaan door geluk van de bozen en het lijden van de goede mens
10 Dogmatisme (niet kennen)
11 Sektarische bewegingen (niet kennen)
12 Het probleem van het lijden van de goede mens
13 De wetenschappelijke kennisverwerving
 Mythen en wereldgodsdiensten
o Ze beweren de waarheid te hebben, maar ze lopen ver uiteen.
o We hebben dus iets nodig dat een universele waarheid omvat bestaand uit
betrouwbare kennis  Wetenschap
de
6 eeuw voor christus:
 Thales van Milet  ontwikkeling van wiskunde = wiskunde objecten
formuleren en bewijzen
 Het is slechts een constructie van ons denken  bestaat niet in de
werkelijke wereld.
Oudheid
 Galilei  onderzoek naar de wetten van val en worp
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
 Waarom moet een mens lijden?
o Kan voordelen bieden/ kan functioneel zijn:
Onderscheidt maken tussen goed en slecht eten
Pijnreacties leiden tot handelingen die het lichaam beschermen
Lustgevoelens kunnen de procreatie/voortplanting bevorderen
o Kan ook nadelen hebben
 Belonen en straffen
o Is afgeleid uit de rechtsordening
 Niet-rechtvaardige wereldorde
o Mogelijk geloof om de gedachten aan een niet-rechtvaardige wereldorde te ontvluchten
kan beroep doen op fantasie, reïncarnatiegedachten
Reïncarnatietheorie verklaard het leiden als negatieve karma uit een vorig leven
10


Hij kon het onderzoek niet zuiver doen aan de hand van intuïtieve
=wiskundige methodes omdat het te complex was  oplossing =
experimentele methode  iedereen kon de resultaten van zijn methode
controleren en dat leidde tot universele erkenning.
Nadeel: ondubbelzinnige formulering van de theorie en strenge controle
van de feiten, alsook is er interpretatie nodig via wetten.
17de eeuw

Newton: ontstaan van de natuurkunde

Ontstaan van scheikunde

Tot stand komen van diverse natuurwetenschappen en autonome
disciplines.
18de eeuw
19de eeuw
Vandaag
Grote vooruitgang  maar geen universeel beeld over de totale
werkelijkheid
 Maar er zijn ook vele vragen onopgelost gebleven
 Wetenschap de dag van vandaag
o De wetenschap weet meer en meer, maar elke individuele wetenschapper beheerst
een steeds beperkter terrein
o De wetenschap stelt niet langer de behoefte van de mens centraal, maar stelt doelen
op afhankelijk van de deelsystemen
Wetenschap is vaak onderdeel van grote organisaties zoals staten (militaire behoeften) en
industriële ondernemingen (winstbehoeften)

FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
14 De wijsgerige kennisverwerving
11
 Wijsbegeerte
o Vorm van kennisverwerving
 Ontstaat als men geen vrede neemt met de mythische, magische of
dogmatische aanpak
o De wijsgerige houding of instelling kan aanwezig zijn vóór de wetenschappelijke
 Veronderstelt dat men niet alleen de eis maar ook de methode om tot
betrouwbare kennis te komen heeft verworven
 Ontstaan van wijsgerige houding
o Ca. -600 in Griekenland
 Thales van Milete
o Was de eerste wiskundige en wijsgeer
o Om de wereld te beschrijven bleek de wiskunde niet voldoende
 Het verschil met de mythische benadering is dat men discussie en controle
nodig had en dat men definitiemethodes moest opstellen
 Het verschil van filosofie en wetenschap is dat ze desondanks hun
methodologische tekorten toch de totaliteit van de vragen blijven stellen
 Benaderingswijze van de wijsbegeerte
o Rationaliteit
 Betrouwbare kennis vormen door interactie tussen theorieën en empirische
feiten
 Antwoord zoeken op alle vragen
15 Wetenschap en wijsbegeerte
 Wetenschap en wijsbegeerte
o Wijsbegeerte  wetenschap in de brede zin  Beide systematische kennisverwerving
en rationele argumentatie
 Voordeel hiervan: men stelt de totaliteit van de vraag
 Nadeel hiervan: betrouwbaarheid van de antwoorden zal eronder lijden.
o Wetenschap  de ‘enge zin’ = soort van procedures die gevolgd moeten worden
16 Rationaliteit
 Meningsverschil tussen filosofen bestaat uit het probleem van:
o Mededeelbaarheid
o Eenheid en coherentie
o Empirische verificatie  controle mogelijk
o Bewijsvoering
o Hoe strikter men de eisen van de rationaliteit stelt, hoe preciezer en concreter de
onderzoeksvragen dienen te zijn
Voordeel: meer betrouwbaarheid
Nadeel: niet alle belangrijke, relevante of interessante vragen kunnen wetenschappelijk
benaderd worden
 Indien de eisen worden versoepeld, kunnen meer onderzoeksvragen rationeel (in
brede zin) worden benaderd.
 Samenvattend
o Wetenschap  is zeer succesvol in het onderzoeken van een meer beperkte set van
precieze onderzoeksvragen
o Wijsbegeerte  kan meer vragen kritisch-rationeel benaderen omdat de
rationaliteitseisen minder strikt gehanteerd worden
 Wijsbegeerte ontstaat wanneer men de eis van rationaliteit stelt.
 Gradaties van rationaliteit
o Maximaal = wetenschap
o Ideaal = wijsbegeerte
 Niet-rationele
o Niet-wijsgerige en niet-wetenschappelijke benaderingen van problemen
o Men kan een onderscheid maken tussen
- Irrationele houding
- A-rationele houding
 Irrationaliteit
o Ideeën met interne contradicties of manifest in strijd met de alledaagse ervaring
 Christenen, moslims in hun verzet tegen de evolutietheorie
 A-rationaliteit
o Leerstellingen die niet voor rationele of wetenschappelijke argumentatie vatbaar zijn,
maar evenmin duidelijk strijdig met de logica of de wetenschappelijke gegeven zijn.
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
17 Irrationeel en a-rationeel
12
18 Traditionele indeling van de wijsbegeerte
 Wijsbegeerte
o Leer je kennen door de traditionele indeling 
geeft de situatie in de 18de eeuw voor.
 Traditionele indeling
o Factische of metafysische problemen
o Ethische-politieke (of normatieve) problemen
o Kennistheoretische problemen
18.1 De factische, of metafysische problemen
 Metafysica
o Bijnaam: Ontologie
o Leer over de grondslag van alles wat bestaat
o Leer over de meest fundamentele vragen
o Onderscheidt tussen
 Ontologie (metafysica generalis): zoektocht van het zijnde naar het zijnde: ‘zijn’,
‘worden’, ‘bestaan’, …
 Wat is ‘zijn’
 Waarom is er iets en niet niets
 …
 Bijzondere metafysica (metafysica specialis): onderzoek van de eigenheid van
de voornaamste soorten zijnden
 Rationele kosmologie: Bestudeert de basis/structuur van de wereld
 Rationele psychologie: Algemene leer over de mens
 Rationele theologie/theodicee: wijsgerige leer over god
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
18.2 De ethische-politieke (of normatieve) problemen
13
 Normatieve en evaluatieve problemen
o Focust niet op wat er is en hoe dit te kennen, maar wel op hoe dit te evalueren en
eventueel aan te passen
o Direction of fit
 Onderdelen
 Ethica
o Bestudeert de normen van heet handelen en de waarde
 Het goede, de plicht
 Politiek
o Bestudeert hoe men de maatschappij moet organiseren
 Esthetica
o Leer van het schone en de kunst
18.3 De kennistheoretische problemen
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
 De kennistheoretische problemen
o Ontstaan van de filosofie in de 6de eeuw  ze stelde zich vragen over
 Kunnen we betrouwbare kennis bereiken?
 Kunnen we waarheid en schijnbaarheid van elkaar onderscheiden?
 Op welke wijze kan dit gebeuren?
 Onderdelen
o Logica
o Kennisleer (epistemologie)  bestudeert de vraag: “Wat is kennis”, “Kunnen we geldige
kennis bereiken”, “Hoe moet dit gebeuren”
 Wetenschapsfilosofie
o Als reactie op ontstaan van de wetenschappelijke methode
o Belangrijke recente ontwikkeling
14
BEGRIPPENLIJST HF1
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
A-rationaliteit
Bijzondere metafysica
Epistemologie
Ervaringswetenschappen
Ethisch-politieke problemen
Formele of deductieve wetenschappen
Factische problemen
Irrationaliteit
Kennis
Kennisleer
Magie
Metafysica
Mythe
Openbaringsgodsdienst
Ontologie
Rationaliteit
Rationaliteit in brede zin
Rationaliteit in enge zin
Taboe
Wetenschappelijke methode
Wetenschap
Wijsbegeerte
15
HOOFDSTUK 2
De pijlers van het westerse denken in de Oudheid en de Middeleeuwen
 Introductie
o Wetenschap als ideaal van betrouwbare kennis
o Wijsbegeerte als poging dat ideaal te benaderen wanneer er nog geen
wetenschappelijke oplossingsmethode gevonden is
o Centrale rol van rationaliteit als weg tot betrouwbare kennis
o Wijsbegeerte ontstaat wanneer de mythen en mythologische verklaringen in vraag
worden gesteld
1
Het ontstaan van de wiskunde
2
Het wiskundige bewijs in wording (Niet kennen)
3
Kenmerken van het Griekse wiskundige bew ijs (Niet kennen)
4
Het ontstaan van de wijsbegeerte
 Het ontstaan van de wijsbegeerte
o Is ontstaan in Ionië (Griekenland)
o De Griekse wereldvisie was tot ca. -600 bepaald door mythen zoals Hesiodus die
beschreven had.
o Het ontstaan van de filosofie betekende het begin van het einde van de naïve visie van
de mythen en besef van onmacht van de goddelijke ingrijpen
 Wetmatigheden en onveranderlijke natuurkrachten ordenen nu de wereld
 Hesiodus
o Was de ‘schepper’ van Ilias en Odyssee
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
 Het ontstaan van de wiskunde
o Westerse wiskunde is ‘anders’ dan wiskunde uit andere landen
 Deze wiskunde is gekenmerkt door bewijsvoeringen en het streven naar
systematisering
 Waarom in Griekenland (het westen ) wel en niet in andere landen?
o Eenheid in taal en cultuur
o Grote politieke verdeeldheid (polis = stadstaat)
o Veel onafhankelijke stadstaten waarbij ruimte was voor
culturele uitwisseling zonder controlerende instanties over alle
stadstaten heen
o Vrijheid van spreken en denken en een tendens tot discussie
o Dialectische methode  wie iets aanvaard wilde zien moest dit
in tegensprekend dialoog bewijzen en argumenten leveren
o Door handel ontstond een rijke klassen met veel tijd die dus
gingen studeren  als gevolg dat de slaven alles deden
16
5
De natuurfilosofen (zesde en vijfde eeuw v.o.t)
5.1 Thales van Milete
 Thales van Milete – (c. 624 – c.546)
o Natuurfilosoof
o Eerste wiskundige en wijsgeer
o Hij streefde naar een theorie over de wereld die vatbaar was voor argumentatie
 Verschillende culturen hebben een verschillende wereldvisie
o Hij is gefascineerd door het besef dat de werkelijkheid voortdurend verandert
 Als er verandering is, dan moet er iets zijn dat verandert en iets dat
onveranderlijk blijft
 Dat wat ten grondslag ligt aan alle veranderingen
 Arche = oorsprong/beginsel
o Zoektocht naar wat aan de basis ligt van het veranderlijke – dat wat elf onveranderlijk is
 Water
o Beginsel dat veranderlijkheid van de werkelijkheid kan verklaren
o Water kennen we in vaste, vloeibare en gasvormige toestand
 Misschien zijn er nog wel meer toestanden die aan de grondslag liggen van het
bestaan en de wijzigingen van de toestand aan de basis ligt van de
verandering
o Oorsprong van alles is ‘water’
o Water is niet louter passief  het is ook de universele levenskracht en omdat het in de
totale realiteit doordring is alles dan ook vol goden
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
5.2 Anaximander
17
 Anaximander
o Natuurfilosoof
o Leerling van Thales van Milete
o Hij dacht dat de arche een onzichtbare oerstof was
 To apeiron = onbepaalde, onbegrensde
o Ontstaan en vergaan van objecten vanuit apeiron als resultaat van een voortduerende
onderlinge strijd
 Probleem van Thales
o “Op wat drijft water?”
o Anaximander  zegt dat de aarde rust op niets  drijft op niets in het centrum van het
onbeperkte, het al.
 Geocentrische kosmologie
o
5.3 Anaximines
 Anaximines
o Natuurfilosoof
o Hij stelde dat lucht de oerstof is van de werkelijkheid
o Concrete objecten zijn het resultaat van verdunning en verdichting van lucht als
neutrale stof
 Stabiel = onzichtbaar
 In beweging en gecondenseerd = wind, wolken, water, modder, steen
 Gezuiverd = vuur
5.4 Pythogoras (niet kennen)
5.5 Heraclitus
 Herakleitos van Efese - (-540)
o Hij beweerde dat de zoektocht naar het onveranderlijke hopeloos was
 Waar we zeker van zijn is het feit dat alles veranderlijk is (Panta rei)
 Men kan twee keer in dezelfde rivier stappen, maar ook niet twee keer in
dezelfde rivier stappen ( het is dezelfde rivier, maar het water verandert
telkens)
 Parmenides van Elea – (-541)
o Hij beweert dat er geen verandering is  met als gevolg dat er ook geen tijd is.
 Het zijnde is en het niet-zijnde is niet
 Het zijnde is onveranderlijk en één want anders zou er iets van zijn naar nietzijn gaan maar dat kan niet want het niet-zijnde bestaat niet
o Hij was tegen Heraclitus  ontkennen van alle veranderingen
o Argumenten
- Wat is, is – Wat niet is, is niet
- Verandering vereist beweging
- Beweging vereist lege ruimte
- Lege ruimte is niets, of iets dat niet is
- Het lege is niet
- Beweging is niet
- Verandering is niet
- Daarom verandert er nooit iets en kan iets nooit veranderen
o Probleem
- Vervreemding  alle (ervaring van) verandering moet vanuit filosofisch
(‘metafysisch’) oogpunt, ‘ontkend’ worden
o Geen verandering betekent ook dat er geen tijd bestaat
- Geen tijdsduur
- Alle ‘worden’ is een illusie
 Zeno
o Was een leerling van Parmenides
o Zij beweerde dat beweging niet bestaat
 Beweging is een illusie
o Een wedren tussen Achilles en de schildpad  De schildpad kreeg een
voorsprong en hoe hard Achilles ook loopt, hij kan de schildpad nooit
voorbijsteken
 Probleem voor Zeno en Parmenides
o Ze gaan sterk in tegen de ervaring. De rol van ervaringsgegevens worden
geminimaliseerd
 Radicale splitsing
o Er is een radicale splitsing tussen de ‘denkwereld’ en ‘ervaringswereld’
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
5.6 Parmenides
18
5.7 Leucippus en democritus
 Leucippus en democritus – (2de helft van de 5de eeuw v.C. = ca. 460-370)
o Compromis
 Neemt idee van eenheid, ondeelbaarheid en onveranderlijkheid van het zijn
over
 Maar bevestigt ook het bestaan van niet-zijnde als lege ruimte
 Binnen de lege ruimte zweven ontbelbare aantal atomoi = ondeelbare
dingen
 Die atomen zweven rond in de lege ruimte en botsen tegen elkaar
= ontstaan van een object. Die objecten verdwijnen als de atomen
uit elkaar gaan.
 De atmoi zijn onveranderlijk en tijdloos, de samenklontering ervan niet
o Atomisme
 Is de eerste vorm van materialisme
5.8 Plato
 Plato
o
o
Hij zal de rol van het eeuwige en onveranderlijke beklemtonen
Hij minimaliseert de rol van de zintuigelijke ervaring
5.9 Aristotels
 Aristotels
o Hij probeert het ‘zijn’ en ‘worden’ te verzoenen
o Hij legt de klemtoon op de ervaarbare werkelijkheid
6
De sofisten en Socrates
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
6.1 De sofisten
19
 Sofisten
o Rondreizende leraars die aan de groeiende rationele denkwijze een praktische
toepassing gaven
o Ze gaven les, tegen betaling, aan de zone van rijke burgers in Athene om ze voor te
bereiden op een rol in het politieke leven
 Ze legden dus een focus op politieke en kennistheoretische problemen
o Zwaartepunt van de filosofie verschuift van het onderzoek van de fundamentele aard
van de werkelijkheid naar de studie van de mens en de samenleving
 Dit leidde tot de introductie van het relativisme
o Bruikbkaarheid boven waarheid
 Veel besproken thema
o Onderscheid tussen fusis en nomos
 Dat wat van nature is en dat wat er door wetten is gekomen
 Protagoras – (5de eeuw v.C)
o Hij beklemtoonde nomos
o Homo mensura  de mens is de maat van alles
 Er is geen absolute waarheid, geen absolute waarden
 Ieder individu heeft zijn eigen waarheid en waarden. Er is geen methode om
het ene boven het andere te verkiezen.
o
Methoden om andere mensen zo effectief mogelijk te overreden i.p.v. de waarheid of
het goede
 Giorgias
o Zijn doel was om een zwakke uitspraak sterk te maken
o “Niets bestaat, mocht er toch iets bestaan, dan kunnen we het niet kennen, en mochten
we het toch kennen, dan kunnen we het niet mededelen
 Sofisten
o Zij beweerden dat alles wat we kennen subjectief en wisselvallig was
 Moest de waarheid bestaan dan geldt dat iedereen zijn eigen subjectief waarheid
heeft
6.2 Socrates
 Socrates – (Athene, -470)
o In tegenstelling tot de Sofisten bestaat de waarheid en het goede wel
 Discussietechniek
 Socratische methode
o Dialoog en discussie aangaan  tegenstander ondervragen over zijn definities van
begrippen en de grondslag van zijn redeneringen totdat hij zijn zwakheden
toegeeft.
 Centraal
o Centraal staan helderheid en consistentie, maar de vragen die gesteld worden zijn
gericht op het aantasten van de zelfzekerheid van de tegenstander.
 Ter dood veroordeeld in 399
o Als gevolg van asebeia (goddeloosheid) waarbij hij de jeugd op het verkeerd pat zou
gebracht hebben
 Kennis over Socrates
o Kennis over Socrates hebben we verworven danzkij de dialogen met zijn leerling Plato
 Algemeen
o Stelt neet als sofisten ethische en politieke kwesties centraal
o Geen relativisme  de waarheid bestaat en het goede kan gekend worden. Belang van
de zoektocht, niet zozeer het antwoord
o Kennis (van het goede), of de zoektocht ernaar, is de basis van het goede leven
o Het goede leven is het deugdzame leven, het ware leven
 Kenmerkende beweringen
o Ken jezelf
o De zorg voor de ziel is van het hoogste belang
o Wanneer je overdenkt wat te doen, overdenk dan wat juist/verkeerd,
rechtvaardig/onrechtvaardig is
o Het ononderzochte leven is niet waard geleefd te worden (filosofisch onderzoek is
moreel therapeutisch)
o Ik weet dat ik niets weet
o Een goed mens kan niet geschaad worden
o Niemand doet moedwillig kwaad/onrecht
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
6.2.1 Basisinzichten van Socrates
20
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
7
21
Plato
 Plato (428 – 348, Athene)
o Als eerst heeft hij in een samenhangend systeem de factische, de ethische-politieke en
de kennistheoretische vragen op een rationele wijze benaderd.
 Hij zocht naar het goede  die door de overtuiging dat men slechts kan ‘kennen’
als je een totaalvisie hebt over de mens en wereld.
 Kennis over de mogelijkheden en beperkingen van het kenvermogen is onmisbaar
o Kennisleer
 De denkwijze van de meetkunde op alle problemen toepassen om zo ze wereld te
proberen begrijpen
 Meetkunde bestudeert niet de figuren dat men in de praktijk kan waarnemen,
maar eerder volmaakte vormen.
 De kennis worden in definities gevat die aanleiding geven tot
bewijsvoering en samenhang
 Bij meetkunde komen we tot kennis van vormen, het lijkt voor de hand liggend
dat de vormen bestaan
 Wanneer men aanneemt dat alle apsecten van de ervaarbare wereld
slechts via volmaakte vormen kenbaar zijn  vormwereld = het basistype
van alle dingen bestaat op volmaakte wijze
 Via de vormwereld kan men de basisstructuur van onze wereld leren
kennen = vormleer/ideeënleer
 Echte kennis is kennis van de volmaakte vormen waarvan de eigenschappen in
definities kunnen worden geformuleerd
 Platonisme op natuurwetenschappelijk gebied
o De wereld heeft een wiskunde structuur
 Sterrenkunde
 Door de ontwikkeling van de meetkunde ging men de volmaaktheid van hemel
te interpreteren als eenparig bewegingen  bewegingen die versnellen of
vertragen in een cirkelvorm
 De beweging van sterren en planeten moesten dus cirkelvormig en
eenparig zijn
 Vaste sterren = snel vast gelegd  de hemelkoepel werd gezien als
een bol waarop de sterren vaststaan
 Planeten = problematisch om vast te leggen  Wat voor de
waarnemer onregelmatig lijkt zijn in feite objectief volmaakte
cirkelbewegingen.
 Ze moesten onregelmatige waarnemingen verklaren, hoewel
het wiskundige model enkel volmaakte vormen kent!
 Deze doelstelling heet sozein ta fainomena
 Moraal en politiek
o Plato heeft de gedachte dat deze wereld een onvolmaakte realisatie is van volmaakte
vormen op de moraal en politiek toegepast
 Object is goed/mooi  wanneer het grote gelijkenissen met de vormen vertoont
 Object is lelijk/immoreel  wanneer het van de ideale vorm afwijkt.
 Omdat de vormen gekend zijn kan men ook het goede leren kennen (goede
mens, goede staat,…)
 We kunnen door rationeel onderzoek een moraal opbouwen en een
staatsordening ontwerpen die het ideaal benadert
 Dit idee heeft invloed gehad op de Westerse samenleving
 We moeten dus een maatschappijstructuur niet zomaar
aanvaarden zoals ze historisch is gegroeid. Maar door middel
van reden kunnen we een beter uitwerken
8
Aristoteles
 Aristoteles (384-322)
o Hij was een belangrijke leerling van Plato
o Hij was een eerste grote systematicus van de wijsbegeerte
o Hij heeft de verschillende studieobjecten duidelijk afgebakend en gebruikte cursussen
ipv dialogen zoals Plato deed
 Nieuwe inzichten  kennistheortisch vlak
o Hij twijfelt dat vormen afzonderlijk kunnen bestaan  vormen bestaan alleen in de
dingen zelf.
o We moeten beroep doen op ervaring om de vormen te kennen  Kennis over vormen
gebeurd niet door een constructieprocéde, maar door een abstractieprocédé =
ondervinding
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
 Mensenvisie
o Het lichamelijke deel van de mens is afkomstig van de aardse wereld, de redelijke ziel is
afkomstig van de vormwereld
o De redelijke ziel
 Heeft een goddelijk karakter en is onverwoestbaar
 Ze verblijft tijdelijk in het menselijk lichaam  Lichaam is de kerker van de ziel
 Die ziel heeft kennis genomen van de vormen in de vormwereld. Ze kan zich in haar
aardse bestaan de vormen herinneren.  Stelt ons in staat om de wiskunde toe te
passen en ordening te zien van het goede en het slechte
o De eeuwige ziel `
 Inspiratie bron van de kerkvaders om zo het eeuwige leven te ondersteunen
 Ze zien de ziel niet als eeuwig maar als onsterfelijk
 Deze dualisitische visie zorgde ervoor dat het lichamelijke als minderwaardig
werd beschouwd
o Dualistische visie
 Onderscheid tussen lichaam en ziel
 De kennislijn
22



FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016

23
9
 Wanneer we meerdere keren een cirkel hebben gezien, vormen we in onze geest het
begrip ‘volmaakte cirkel’
 De strikt wiskundige methode voldoet niet meer  ontstaan van de logica
o Logica  belang van strikt redeneren om de ervaringsgegevens betrouwbaar te
organiseren
Na Aristoteles
o Men trof in de westerse wereld en filosofie een dubbele tendens aan
 Theoretische/wiskundige aanpak  platonische benadering
o Zij leggen de nadruk op de creatieve rol van de menselijke geest bij de
kennisverwerving
o Laat toe algemene uitspraken te doen = deducatieve logica
 Empirisch/experimentele aanpak  aristotelische benadering
o Alleen door ervaring kunnen we resultaten verkrijgen = Aristoteles
o Houdt zich streng aan de ervaringsggegevens waardoor het moeilijk is om tot
algemene wetten te komen  probleem van inductie
Ervaring
o Is volens Aristotels, gelijk aan ondervinding
o Het is de inzicht die men krijgt door ouder te worden
 Jonge mensen zijn volgens hem niet geschikt voor natuurwetenschappen
De teleologische wereldvisie van Aristoteles
o De wereldvisie van Aristoteles is teleologisch
 De klemtoon ligt op de doelgerichtheid die in de wereld aanwezig is
 Je kan de wereld/dingen pas begrijpen/verklaren door het doel aan te wijzen
waarnaar het streeft (veulen  paard, zaadje  boom)
o Causaliteit
 Men verwijst niet meer naar het doel van dingen maar naar de causale processen.
Ethica en politiek
o Aristoteles is gericht op ervaring en daardoor ook pragmatisch gericht
 Juiste inzichten moeten uit de reflectie over de menselijke activiteit zelf groeien en
niet via een ideaalbeeld
 Pragmatisch gericht = er bestaat geen ideaaltype van de maatschappij
 We kunnen alleen reflecteren over de bestaande maatschappijvormen en
verbetering aanbrengen die haalbaar zijn.
Hellenistische en Romeinse filosofie
 Hellenistische en Romeinse filosofie (derde eeuw v.C. tot 5de eeuw na C.)
o Verdwijnen van de democratie als gevolg van de verdeling van het Griekse rijk door de
veldtochten van Alexander
o Desintresse voor politiek
 Er zijn geen stadstaten meer. Alles wordt bestuurd door veldheren
o Speculatieve behoefte in dienst van de indivuele moraal
 Hoe kan het individu zich in deze wereld in stand houden en gelukkig worden
 Meerdere antwoorden ontwikkelde zich tot wijsgerige scholen
 Socrates zei dat iemand leefwijze de relatie tot de waarheid toont
o Sterke link met de praktijk: de leer leven
 Wijsgerige scholen
o Cynisme
o
o
o
Stoïcisme
Epicurisme
Scepticisme
9.1 Cynisme
 Astisthenes (445-365 v.C)
o Leerling van Gorigas en Socrates
o Richtte de cynische richting op met als uitgangspunt de cynimus
 Ehtiek met als doel eudaimonia = welzijn, geluk dat slechts te bereiken is door
deugd.
 Leidt tot het centraal stellen van behoefteloosheid
 Diogenes (404-323 v.C)
o Behoefteloosheid was het vertrekpunt van Diogenes
o Hij radicaliseerde de behoefteloosheid tot een volledige autarkeia = het aan zichzelf
genoeg hebben
 Ascentisme = Leven met een strikt minimum zonder behoefte aan goedkeurig van
medemensen
 Grondlegger van de hedonistische filosofie
o Nastreven van de lust dat als hoogste doel van het leven wordt beschouwt.
 De stoïcijnse school
o Heeft 500 jaar bestaan
o Is in Athene gevestigd, maar werd niet door Atheners geleid
o Het is opgedeeld in 3 stadia: Vroeg-, Midden-en late Stoa
 Late stoa
o Is het bekendst
o Vertegenwoordigers  Lucius Annaeus Seneca, Epictetus, Marcus Aurelius
 Verschil tussen vroeg stoa en cynisme
o Er is geen groot verschil. De leer van de autarkei vindt men er in terug
o Alleen de uitwerking van de doctorine is uitgesprokener bij de stoïcijnen
 De wereldvisie van de Stoa
o De wereld en de kosmos vormen één geheel  ze worden samengehouden door een
‘vurige wind’ = pneuma = De Heilige geest
 Het is geordend door ‘logos’, de rede
 Mens wordt beter en beter in staat om de logos van de wereld te leren kennen 
de wereld ontwikkeld zich volgens een noodwendigheid = voorzienigheid = pronoia
o ‘Met de natuur als gids zal men nooit verdwalen’
 Juist handelen
o Is volgens de stoïcijnen redelijk handelen alsook het gelijkstellen aan hadelen
overeenkomstig met de natuur
 Geluk
o Aangezien we niets tegen de wetten van de kosmos kunnen doen is de meeste minimale
vorm van geluk die we kunnen bereiken  houding waarin de negatieve dinges des
leves ons zo weinig mogelijk raken
 Deugd = vrij maken van alle passies en een vorm van apathie nastreven  zich
bewust boven passies en tegenslagen zetten
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
9.2 De Stoa
24
 4 deugden
 Praktische wijsheid = prudentia
 Rechtvaardigheid = justitia
 Moed = fortitudio
 Zelfbeheersing = temperantia
 Filantropie
o Aangezien de kosmos een eenheid vormt  maken alle mensen er deel van uit  de
mens heeft als gevolg een gelijkaardige logos  hierdoor ontsaat er een universele
sympathie
 “Ik ben mens en iets menselijks acht ik mij vreemd”
o Filantropie  mens is gelijk
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
9.3 Epicurisme
25
 Epicurisme
o Tegenhanger van de stoïcijnse leer
 Epicurus
o Kocht een tuin waar gelijkgezinde vrouwen samen konden komen
o Zijn volgelingen hielden na zijn dood contact en beleefde genoegen aan het samen
filosoferen met elkaar  sumfilosofein
o Filosofie is de activiteit die door argumenten en discussies tot het gelukkige leven ledit
o Goden leven tussen de wereld zonder iets van de mensen aan te trekken
 Lucretius
o Leerdicht rerum natura  synthese over de epicureische leer
o Voor hem staat centraal dat Epicurus de mens heeft bevrijd van bijgeloof en vrees voor
de goden
 Wereldbeeld
o Sterk verschillend van stoïcisme  geen ordenende intelligentie in de wereld
 Ethiek
o Hoogste doel is lust, ‘hedone’ alsook het bedachtzame genot ‘ataraxia’
o Fysica is de opstap naar ethiek
 Drie soorten begeerten
 Natuurlijke noozdaak
o Voedsel, beschutting, rust
o Zijn makkelijk te bevredigen en brengen veel genot
 Natuurlijke niet-noodzakelijke
o Luxevoeding
o Onbegrends als het om bevredigen gaat
 Ijdele
o Macht, rijdkom, faam
o Onbegrends als het om bevredigen gaat
 Hierdoor ontstaat er een ascentische moraal
o Beperken van de behoefte tot een minimum en het reduceren van de vrees om
te leven = ontstaan van de ataraxie
 Voor alle gebeurtenissen en fenomenen die voor de mensen een bron van
angst zij, is er een fysische verklaring te vinden.
 Er zit geen diepere zin achter, geen wens/wrok van de goden want,
in de mate dat ze bestaan, hebben ze op het menselijk leven geen
invloed
 De dood is een natuurlijk proces en onsterfelijkheid bestaat niet
9.4 Scepticisme
 Scepticisme
o Het was een levensfilosofie, een geluksleer  met als hoogste doel de ataraxie
 Pyrrho (360-270 v.C.)
o Stichter van de school
o Volgens deze leer kunnen we niet uitmaken wat de dingen op zich zijn, alleen hoe ze aan
ons verschijnen, hoe ze ons voorkomen
o Er bestaat geen methode om met zekerheid tot kennis te komen
 Band met ataraxie  wanneer je allerlei ongelukken lijkt the overkomen, of
wanneer je een gelukservaring hebt, kan je nooit weten of het ongeluk echt
ongeluk was, of het geluk echt geluk was  oordeel opschorten over de dingen die
men overkomt en op die wijze onverstoorheid bereiken
11 Wijsbegeerte in de schaduw van het geloof
11.1 De kerkvaders (Niet kennen)
 Middeleeuwse wijsbegeerte
o Bestaat in principe niet  het waren geen filosofen maar theologen
 Aurelius Augustinius
o Eerste middeleeuwse filosoof die een deel van de christelijike doctrine bevestigd zag in
de werken van Plato en neoplatonische auteurs
o Zijn werk ‘Over de stad van God’  enkel God kan/zal onderscheid maken tussen de
inwoners van God’s stad, die de hemel voor ogen houden, en anderzijds de inwoners in
de mensenstad, die zich laten afleiden en bekoren door de materiële wereld.
o Erfzonde  Pelagius en Calvijn geloofde dat men de hemel kan verdienen door goede
daden.
 Predestinantie  de verlossing kan alleen door de genade van God en die is
volkomen willkeurige gunst
 Godsbewijzen
o Project om door middel van de rede het christelijk geloof duidelijk te verwoorden
o Het is een poging om het bestaan van God niet zomaar aan te nemen op basis van de
openbaring, maar zuiver rationeel te benederen
 Ontologisch godsbewijs door Anselmus
 God kan niet louter als denkobject bestaan, want dan zou hij niet het grootste
denkobject zijn. Iets dat én als denkobject en als reëel object bestaat is immers
gorter dan louter denkobject
 God is dus niet enkel een denkobject, maar ook een reëel object en zo
het grootste (denk)object
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
11.2 Middeleeuwse en Arabische wijsbegeerte
26
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
 Probleem
 Met vergelijkbare redeneringen lijk je het bestaan van allerhande imaginaire
objecten aan te kunnen tonen.
 Weerwoord: De definitie van God verwijst naar alle denkare
eigenschappen en dus ook naar de eigenschap ‘bestaan’. Daarom is
deze redenering alleen van toepassing op ‘het volmaakte wezen’ = God
 Thomas van Aquino
o Hij benadert de hele christelijke leer via de rede  hij roept geen bovennatuurlijke
krachten en invloeden op de werken van de menselijke kennis te verklaren
o Zijn werk vormt een hoogtepunt in de scholastiek
 Typisch hieraan is de aandacht die men heeft voor de rivaliserende opvattingen en
tegenargumenten
o Hij gaf de aanzet tot ‘naturalistische’ epistemologise en cognitiefilosofie
 Willem van Ockhalm
o Laatste belangrijke scholiticus
o Scheermes van Ockham
 Entiteiten mogen niet zonder noodzaak vermenigvuldigd worden
 Als twee theorieën evenveel fenomenen evengoed kunnen verklaren, dan
moet je opeteren voor de theorie die het minst aantal entiteiten inroept 
het zuinigst, eenvoudigst of meest economisch
o Universalia zijn nergens voor nodig, er zijn alleen individuen
o Zintuigelijke kennis kan een even groot zekerheidskarakter hebben als analytische
kennis
 Je bent even zeker van dat je kijkt naar de boektoren, als van je kennis dat een cirkel
rond is
27
Abstractieprocédé
Anselmus
Anamnesis
Anaximander
Anaximenes
Apatheia
Aristoteles
Arche
Ataraxia
Atomisme
Augustinus
Autarkeia
Constructieprocédé
Cynisme
Democritos
Diogenes
Ervaring (Aristoteles)
Epicurisme
Epicurus
Herakleitos
Natuurfilosofen
Ontologisch godsbewijs
Parmenides
Plato
Platonisme op wiskundig gebied
Protagoras
Redelijke ziel (Plato)
Scepticisme
Socrates
Sofisten
Stoa
Stoïcisme
Teleologie (Aristoteles)
Thales
van Aquino, Thomas
van Ockham, Willem
Vormenleer
Vormenwereld
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
BEGRIPPENLIJST HF 2
28
HOOFDSTUK 3
Ontstaan van de natuurwetenschap en van het nieuwe wereldbeeld
 Wetenschappelijke methode
o Doorbraak in de 17de eeuw
o Centraal probleem in de wijsbegeerte ‘Wat is kennis’
 Het is nuttig om het onstaan van de wetenschap te achterhalen zodat we een beter
inzicht krijgen in ‘Wat is kennis’
o Aan de hand van historische gevens belichten we in wat volgt enkele aspecten van deze
problematiek ‘Wat is kennis’.
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
1
29
Wetenschap en wetensch appelijke methode in de Oudheid en de
Middeleeuwen
 Aristotels
o Legde de nadurk op de rol van ervaring als bron van kennis
o 2 problemen
 Ervaring had toen een andere definitie  Ze denken dat men zelf ‘ondervinding’
opdoet door voldoende lang te leven, ze zien het nut niet in van een geplande
ervaring
 Onderschatten van de complexiteit van problemen  zorgde ervoor dat
onderzoek werd afgermed. Er was onvoldoende behoefte om de ervaring te
controleren.
 Techniek
o Gebied van menselijke activiteit die blijvende resultaten heeft geboekt (van prehistorie
tot Middeleeuwen).
o Vorm van experiment is onmisbaar
 Vele denken dat de experimenten in techniek aan de grondslag van de
experimentele psychologie  is niet het geval!
 De experimenten zijn probaties  men probeert iets te maken tot het lukt (trail
and error), het levert realisatie op maar geen kennis of wetenschap
 Van zodra men een goede procedé kent verliest men de aandacht voor de
wijze waarop men het vond
 Er wordt ook nooit rekening gehouden met negatieve resultaten
 Wanneer men de resultaten van een experiment niet formuleer in een theorie
of wet, kan dat wetenschappelijk geen betekenis hebben.
o Bijkomende/belangrijke reden waarom de technologie geen direct wetenschappelijk
belang heeft
 De mensen die aan wetenschap en techniek deden leefden in totaal verschillende
klassen = geen contact. Technici = slaven, wetenschappers = rijk/geestelijken
 Alchemie en magie
o Ook zijn kenden experimenten, maar liggen niet aan de grondslag van de
wetenschappelijke methode
o Hun doel was geen kennis verwerven, maar wonderlijke dingen realiseren
 Bijdragen van de Grieken
Systematische wiskunde  astronomie, statica, hydrostatica en begin van de optica
 Op nauwkeurige wijze algemene wetten geformuleerd, die toelaten te voorspellen
wat zich in een groot aantal particuliere gevallen zal voordoen
 Interne beperking  theorieën hadden resultaten, maar boekte weinig vooruitgang
2
Het ontstaan van de experimentele psychologie (enkel lezen)
3
Kennistheoretische reflectie op de nieuwe methode (enkel lezen)
4
Een nieuwe mentaliteit en een nieuw wereldbeeld
 Moderne wijsbegeerte
o Kwam tot stand als resultaat van een reflectie op de nieuwe bloei van de wiksunde en
de experimentel natuurkunde
o Er is een poging om de totaliteit van de problemen te benaderen
 Nieuwe mentaliteit
o Nieuwe methode om kennis te verwerven  new learning
o Ze vertrouwen in de rede
o Ze krijgen een afkeer van de middeleeuwse denkwijze en opvattingen gebasseed op
autoriteit
o Filosofie moet zich bezighouden met de ervaarbare wereld
 Niet bezig houden met vragen zoals ‘Wat is het geslacht van een engel’
 Francis Bacon
o Verwoorde als eerst de nieuwe mentaliteit in zijn werk Nieuw Organon.
 Acutaliseren van het werk van Aristoteles boek over de logica en de
wetenschapsfilosofie.
o Er was nog geen nieuwe mechanica ontwikkeld  met als gevolg dat zijn werk leegtes
kende.
 Verandering in de wereldvisie
o Er is een overgang van gesloten naar open wereldbeeld alsook een mechanisering van
het wereldbeeld
 Copernicus
o Startpunt van de open wereld  Heliocentrisme  de aarde is niet
langer het centrum maar draait rond de zon.
 Giordano Bruno
o Hij beweerde dat het heelal oneindig is en dat het een eindig aantal
zonnenstelsels bevat. De zon staat hier niet centraal en de aarde is hier
slechts een stipje.
 Oneindigheid, vrijheid en veranderlijkheid worden voor het eerst als
positief aangevoeld
 Hij ontkende de goddelijkheid van Christus en beweerde dat de
Bijbel geen goede bron is om natuurwetenschappelijke kennis uit
op te doen
o Mechanisering van het wereldbeeld
 Galilei
o Mechaniseerde de nieuwe wereldvisie door de nieuwe fysica.
 Newton
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
o
30
o
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
Hij publiceerde dat zowel de aardse als hemelse verschijnselen
verklaard konden worden met dezelfde wetten.
 Zowel op de aarde als in het heelal zijn dezelfde krachten
verantwoordelijk voor de beweging van voorwerpen
 Dit nieuwe wereldbeeld bevorderde ook een nieuwe mensenvisie
o In de geneeskunde en de anatomie beschrijft men het menselijke lichaam als
behorende tot de mechanische wereld
 Andreas Vesalius
 Pico Della Mirandola
o Menselijke geest is in staat om op eigen kracht de wereld te begrijpen,
waardoor men erop kan inwerken en er verandering kan in aanbrengen.
 Grond van mateloos vertrouwen in menselijke rede
 Geloof in mogelijkheid tot vooruitgang
o Naast de wiskunde is er nu ook een betrouwbare natuurwetenschap mogelijk!
31
BEGRIPPENLIJST HF 3
Bacon, Francis
Bruno, Giordano
New Learning
Open/gesloten wereldbeeld
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
Mechanisering van het wereldbeeld
32
HOOFDSTUK 4
Moderne filosofie
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
1
33
Politieke filosofie
 Seculariseringgtendens
o Er ontstaat een seculariserende tendens onder invloed van het wereldbeeld en de
Copernicaanse omwenteling
o Er is een behoefte aan vernieuwde staatstinstellingen en duidelijke scheiding tussen
het aardse en het godsdienstige
 Niccolò Machiavelli (1469 – 1527)
o Meest indrukwekkendste figuur in dit opzicht
o In zijn boek ‘De vorst’ ligt de nadruk op efficiëntie
 Een vorst die zich tot taak stelt om op succesvolle wijze een staat te leiden en de
samenhang, onafhankelijkheid en de uitbreiding ervan te garanderen, moet niet in
de eerste plaats blijk geven van christelijke of andere deugden  Hij moet daden
stellen die hem de kans bieden zijn doeleinde efficiënt te realiseren.
 Het gevolg is dan ook dat de politiek moet gebaseerd zijn op een feitelijke
analyse van de maatschappelijke wetmatigheden en niet uit abstracte principes
en edele gevoelens.
 Hugo de Groot (1583-1645)
o Zette de seculariserende trend verder op het gebied van het volkenrecht
o Zijn werk geldt als basis voor het moderne internationale recht
 Hij maakt een onderscheidt tussen
 Goddelijk recht = toepasbaar in de kerk
 Menselijk recht = geldt voor alle mensen
 Natuurrecht  geheel van principes die toegankelijk zijn voor het
inzicht van alle en dus bindend voor individuenen en staten alsook
voor God
 Burgerlijk recht  is mensenwerk en kan van staat tot staat
verschillen. Het mag niet ingaan tegen het natuurrrecht
 Thomas Hobbes
o Eerste moderne filosoof met een materialistisch en mechanistisch mens-en wereldbeeld
o Hij radicaliseert de seculariserende tendens in zulke mate dat hij zin staatsconceptie
baseert op een mechanische mensvisie
 Alle verschijnselen/handelen/bewustzijn en perceptie van de mens zijn
verklaarbaar in termen van beweging van materie. Lichamen zijn voortdurend in
beweging ( Galilei)
 Werking van de geest is vergelijkbaar met een machine die voortdurend
beweegt
o In 1651 verscheen ‘Leviathan’  hierin verdedigde hij een absoluut koningsschap die is
opgesteld op basis van sociaal contract
 Hij ziet de maatschappij als een syteem waarin de mechanische wetten van
Galilei werkzaam zijn en waarin de absolutistische conceptie het best
functioneert. Dit omdat het rekening houdt met het ego¨sime van de
individuele mens als die aan zichzelf wordt overgelaten.
 In de natuurstaat vechten mensen een strijd uit van allen tegen allen.
o Men kan alleen aan deze situatie ontsnappen door contracten af te
sluien. Om de trouw van de contracten te verzekeren = sterke
autoriteit nodig  vandaar zijn pleidooi voor een absolute heerser
 De bevolking staat haar macht af uit eigen belang
2
Het rationalisme: Descartes, Spinoza en Leibniz
 Descartes (1596-1650)
o Introduceerde het rationalisme en mechanische visie op de msn
o Hij was grondlegger van de analytische meetkunde
o Hij stelde vast dat, indien men we de totaliteit van de kennis over de wereld willen
opdoen, men beroep moet doen op methode van de wiskunde
 Men wijst dogmatische voorspellingen af en vertrekt van begrippen en axioma’s
die duidelijk, klaar en eenvoudig zijn.
 Op een deductieve wijze tot stellingen komen. Het mag niet willekeurig of
autoritair opgelegd zijn, wel onbetwijfelbaar
 Methodologische twijfel  twijfelen aan alles
o Wanneer men aan alles twijfelt, kan men niet twijfelen aan het
feit dat men twijfel
o Het denkend ding/kennend subject bestaat
o Er bestaat een volmaakt wezen: God
 Als het niet zou bestaan zou er iets aan ontbreken,
namelijk het bestaan en bijgevolg zou het niet perfect zijn.
 Variantie op het idee van Anselmus’ ontologische
godsbewijs
 Nu bezwaar  men gaat over van de denkorde naar de
zijnorde!
o We hebben heldere ideeën over de ruimtelijke wereld/ het uitgebreide/ de res extensa
 Die helderheid is nog geen bewijs van bestaan. De boosaardige geest kan ons
die voorspigelen
 Maar God heeft ons deze ideëen ingeprent, en die zal ons niet bedriegen.
 De materiële wereld is dus reëel en volledig mechanistisch verklaarbaar
o Rationalisme
o Beroep doen op duidelijke begrippen, vastgelegd in axioma’s waaruit de rest
wordt afgleidt
 Het gaat meestal gepaard met nativisme
o De opvatting dat de menselijke geest over aangeboren ideëen beschikt,
die toelaten een klare intuïtie te hbben over de principes die als grondslag
moeten dienen om de wiskunde en natuurkunde op te bouwen
 Het inzcht in de axioma’s waarmee we de wereld kunnen vatten, is dus
aangeboren
 Het impliceert ook dualisme
o De opvatting dat er twee soorten dingen zijn in de werkelijkheid
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
2.1 René Descartes
34
 Domein van het stoffelijke
 Domein van de geest/denken/bewustzijn
 Hiertegenover staat monisme
o Aanvaardt slechts 1 soort werkelijkheid. Materie OF geest
 Mechanisme
o In de stoffelijke wereld kan alles verklaard worden volgens mechanische wetten
 Julien Offray de La Mettrie (1709-1751)
 Meest uitgewerkte versie van het mechanisme (naast Hobbes)
o Niet alleen het lichaam, de hele mens, maar ook zijn denken-en
gevoelsleven zijn mechanisch verklaarbaar
 Zwakheden van de cartesiaanse mechanisme
o Als kennistheorie bleekt het niet in staat te zijn het onderscheidt te maken tussen
wiskunde en natuurkunde
o Als metafysica was het dualisme zeer moeilijk houdbaar. Hoe kunnen twee
verschillende bestaansvormen op elkaar inwerken?
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
2.2 Benedictus de Spinoza
35
 Spinoza (1632 – Amsterdam)
o Tweede grote rationalistische denker
o Hij was gefascineerd door de rationalistische aanpak  heldere begrippen en op
inzichtelijke wijze stellingen afleiden uit basispostulaten
o Centraal staat hier ook het geloof van God en een overtuiging dat de rede in de mens
datgene is waardoor hij het dichtst bij God komt.
 Tractatus Theologico-Politicus
o Hij stelt dat de Bijbel geen wijsgerige of wetenschappelijk werk over de wereld is. Het is
een verzameling van historische gesitueerde teksten, die aangepast zijn aan het
bevattingsvermogen van de massa
o Spinoza scheidde de filosofie en de theologie van elkaar
 Verstand vs. openbaring
o Verstand neemt de plaats van de openbaring in maar nog altijd staat liefde centraal, die
men wel door redelijk inzicht moet realiseren
 Etica ordine gemetrico  demonstratie die op axiomatische methode gestoeld is,
zoals de stellingen in de euclidische meetkunde
 ‘Ik’ is niet het centrum van de wereld (dit dacht Descartes), nocht het
uitgangspunt. Alleen God kan de grondslag van de wereld vormen en
dus ook het vertrekpunt van ons denken.
 God = substantie  datgene wat op zichzelf bestaat en op zichzelf
gedacht kan worden.
 Uit de subsantie zal men het denken over de werkelijkheid
afleiden
 Er kan maar één substantie zijn. Die moet oneindig en eeuwig
zijn.
 Attributen  de substantie drukt zich op een oneindig aantal
wijzen uit.
 Denken en het uigebreide (materiële) wereld zijn een
voorbeeld hiervan die wij kennen.
o Modi
 Dualisme
o Spinoz verdedigt het dualsime
o In de uitgebreide wereld is er een volstrekte noodwendigheid  parallellisme tussen
denken en materie = Dualisme van Descartes
 Het denken en de uitgebreidheid zijn noodzakelijke uitingen van dezelfde
substantie, het zij in twee verschillende attributen
 Spinoza’s oplossing voor de mind-body probleem  vergelijken met een klok
die twee wijzerplaten heeft (lichaam en geest) maar met eenzelfde centraal
mechanisme (god)
 Pantheïsme van Spinoza
o Uit het feit dat alles met noodzaak uit de substantie voortvloeit, volgt dat de wereld en
God een eenheid vormen
 Zonder de schepping is God niet volledig
 God valt samen met de werkelijkheid (God = natuur)
 God is geen persoon, want hij kan niets anders doen dan wat met noodzakelijkheid
uit zijn wezen voortvloeit
 Deze leer wordt beschouwd als atheïsme
 De vrijheid van de wil
o Bestaat niet, zoals Descartes die nog aanvaarde, in het wereldbeeld van Spinoza  dit
omdat mentale processen gedetermineerd zijn
 Vrijheid als willekeur is te verwerpen
o Vrijheid als autonomie, als zelbepaling is wel toegestaan
 Alleen God is volkomen autonoom
 Andere wezens hebben een bepaalde gradatie in de mate waarin men min
of meer autonomie heeft.
 Hoge autonomie = hoge activiteit
 De hoogste waarde van autonomie heeft God < mens < dier < object
 Ethisch ideaal
o Het ethisch ideaal voor de mens is dichter bij God komen = verhogen van de autonomie
 De hoogste vorm van autonomie die de mens kan bereiken is redelijk denken
o De hoogste ethische waarde  verkrijgen van inzichten in de werkelijkheid
o Alles met noodwendigheid vloeit voort uit God, vanuit het standpunt van de
eeuwigheid, is dus goed  intellectuele lieffd voor god = ultieme geluk
 Spinoza’s staatsvisie is mechanicistisch = Hobbes
o Samenleving bestaat uit mensen en groepen met allerelei belangen, die op elkaar
inwerken.
 Politieke conclusie
 Natuurtoestand blijft voort bestaan ondanks sociale contacten
 De mens blijft een egoïstisch wezen (ons ideaal is egoïstisch =
maximaliseren van onze autonomie en macht) , ook als ze in
staatsverband leven  het is onverstandig om alle macht aan één
persoon tegeven = democratie is nodig!
 Verdedigen van de democratie
 Het is de enigste staatsvorm die de verschillende krachten binnen de
samenleving in evenwicht kan brengen
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
 Concrete dingen die we rondom ons zien in het uitgebreide. Alle modi vloeien
voor uit de substantie
36
2.3 Gottfired Wilhelm Leibniz (lezen)
3
Het empirisme: Lock, Berkeley en Hume
 Het empirisme
o Had succes in Engeland
o Men was er hier ook van overtuig dat mechanica de weg naar de goede methode had
getoond, maar men meendat dat ze beroep deden op directe ervaring
o Het is de tegenhanger van rationalisme
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
3.1 John Locke
37
 John Locke (1632-1704)
o Hij was zich bewust van het gevaar dat aangeboren inzichten opnieuw aanleiding zou
geven tot speculatie  rationalisme
o An essay concerning human understanding
 Het uitgangspunt  wie aan filosofie wilt doen, moet alleereerst een onderzoek
voeren van de wijze waarop het menselijk verstand werkt.
o Locke stelt de epistemologische vraag centraal  “Hoe wij kennis kunnen verkrijgen en
hoe we de zekerheid van deze kennis kunnen aantonen”
 De methode hiertoe is, zoals bij Descartes  aan alles twijfelen
o Locke gelooft niet in het bestaan van aangeboren kennis die ons door God zou zijn
ingeprent, Descartes gelooft dit wel.
 Bij onze geboorte ons verstand een ongeschreven blad, waarin door de ervaring
allerlei indrukken worden gegrift
 Onze geest (voor we ervaring opdoen), is voor Locke = white paper, empty
cabinet, void of all characters without any ideas
 De indrukken die daarop komen zijn voorstellingen/ideas  alle dingen waarvan
we bewust zijn. Twee soorten ideas
 Ideas of sensation  gegevens die we via de zintuigen kunnen opdoen
 Ideas of relfection  de activiteiten van ons denken zelf
o Primaire kwaliteiten
 Voorstellingen met betrekking op reële aspecten van de werkelijkheid
(mathematische en mechanische)
 Aantal, rust, beweging, uitgebreidheid en vorm
o Secundaire kwaliteiten
 Komen voort uit primaire kwaliteiten door menselijke waarneming
 Geur, kleur, smaak, temperatuur, klank,…
 Zonder de menselijke waarneming hebben primaire kwaliteiten geen secundaire
kwaliteiten. Het bestaan van primaire kwaliteiten zorgt er voor dat we vertrouwen
hebben in de natuurkunde
o We onderzoeken nooit dingen op zicht. We bestuderen ze via voorstellingen ervan
 De wetmatigheid die wij aan de natuur toeschrijven zijn het gevolg van de neiging
van onze geest om associaties te leggen
 Tussen voorstellingen die zich geregeld samen voordoen
 Rol van deductie eerder gering  het denken is een associatieproces
dat uitsluitend door de aard van onze voregere ervaringen wordt
bepaald
3.2 George Berkeley
 Berkeley (1687-1753)
o Hij beweerde dat alles wat wij waarnemen en kennen, slechts waargenomen en geend
wordt als bewustzijnsfenomeen
 Met andere woorden  Als we beweren dat een bepaald ding bestaat, dan
beweren we niet meer dan dat het in ons bewustzijn ‘bestaat’
 Of het ‘echt’ in de realiteit voorkomt kunnen we niet zeggen
o Je kunt alle kennis beschouwen als secundaire kennis.
 Voor alles geldt dat het bestaat, enkel en alleen als het wordt waargenomen
 Dat er ook buiten ons bewustzijn een reële wereld bestaat is slechts een
geloofsovertuiging
 Subjectief idealisme = aleen het kennend subject bestaat
 Objectief idealisme = Algemene geest is de grondslag en motor van hele
werkelijkheid
 David Hume (1711-1776)
o Hij wou de mens onderzoeken, op de manier zoals Newton en Galilei de natuur
onderzochten.
o Onze bewustzijnsverschijnselen zijn volgens hem in 2 categorieën op te delen
 Indrukken  gewaarwordingen, gevoelens, emoties
 Voorstellingen/ideeën
 Enkelvoudige ideeën  komen overeen/refereren met 1 bepaald ding in de
wereld en is niet opsplitsbaar in meerdere voorstellingen
 Koud, hitte, rood, zoetheid,…
 Complexe ideeën  Het verstand kan enkelvoudige ideeën leiden tot
complexe ideeën, die de waarneming van meedere zintuigen combineren
 Oneindig, dronkenschap,…
o Aangeboren ideeën waaraan geen empressies zouden voorafgaan bestaan niet.
Enkelvoudige ideeën beantwoorden alleen aan een impressie
 Redeneren
o Is volgens Hume het ontdekken van relaties, het leggen van associaties
 Relaties tussen ideeën = bewijzend redeneren
 Kan leiden tot zekerheid  de conclusie van de redenering zit reeds vervat in
het eerste deel van de redenering  a priori (vóór elke ervaring)
 3+3 = 6
 analytisch  uitspraak die analytisch geldig is
 Ontkenning, dat 3+3=6, leidt tot contradictie
 Redeneren over relaties tussen waargenomen feiten
 Dit gebouw is kubusvormig
 Men voegt een predikaat (kubusvorm) toe aan een object (dit gebouw)
 Synthetisch  men voegt dingen samen
 Synthetische uitspraken kunnen niet a priori zijn. Het is altijd een
empirische hypothesen
 De waarheid moet uit ervaring blijken
 Ontkenning houdt geen contradicitie in, maar het kan wel vals zijn
 Causale relaties
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
3.3 David Hume
38
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
o
39
Het is een vaak gehanteerde vorm van het redeneren over relaties tussen
waargenomen feiten
 Leggen van een verband tussen oorzaak en gevolg
 A is de oorzaak van B  er is een noodzakelijk verband tussen A en B
 Het noodzakelijk verband kan men nooit vaststellen
 Oorzakelijkheid bestaat niet als idee, maar als neiging van ons psychisme om na
herhaalde vaststelling van opeenvolging te besluiten tot een noodzakelijk verband
o Hij vindt dat inductie een onlogische procedure is
 Het formuleren van algemene wetten op basis van reeks waargenomen
verbanden
 Dit omdat het ontkennen van een causale relatie niet tot een contradictie
leidt
 Toepassing van dit denken op het ‘denkende ik’ van Descartes
o We hebben geen enkele indruk van dat ‘ik’  we kunnen enkel een ketting bedoelen
van samenhagend en opeenvolgende bewustzijnsverschijnselen
 We kunnen onze persoonlijke identiteit niet als aparte entiteit beschouwen
 Metafysische uitspraken op alles wat de ervaring te boven gaat (transcendeert)
hebben geen verband met ervaringen en zijn dus eigenlijk zinledig
 Iets wat werkelijkheid zou zijn (een feit) kan nooit bewezen worden door een
redenering die a priori is
 Geordende kennis (wetten en theorieën) betreffende de feitelijke wereld, berust op de
toepassing van het oorzakelijkheidsbeginsel
o Oorzakelijke verbanden kunnen we niet bewijzen en inductie heeft geen logisch
statuut
 Resultaat = scepticisme  er is een fundamentele twijfel die we niet kunnen
opheffen
 Maar toch blijven we causaliteitsbeginselen toepassen
o Hij ziet de wiskunde, als analyse van relaties, als betrouwbaar. Alsook aanvaard hij
newtoniaanse fysica
 Gebied van ethica
o Ethische uitspraken staan niet in verband met relaties en zijn ook niet gebasseerd op
vaststellingen van feiten
 Ethische uitspraken drukken een goedkeuring of afkeuring van bepaalde feiten uit
door ons psychisme
 De goed-afkeuring is gebasseerd op associaties ervaring van lust en onlust
o Hij vult het individueel hendonisme aan met de overtuiging dat we over een gevoel van
sympathie beschikken
 Hendonisme = het funderen van waarden op het persoonlijk lust-onlustbeginsel
4
De verlichting
 De verlichting (18de eeuw)
o Het is een gedachtenstroom
o Men had al heel wat gerealiseerd in de fysica, nu was de tijd gekomen om datzelfde te
bereiken op vlak van mens en maatschappij
 Men wil tot redelijk inzicht komen en ingrijpende verandering realiseren
o Kant: ‘Aufklärung’
o
o
5
 “Het loskomen van de mens uit een onmondigheid waaraan hij zelf schuld heeft.
Onmondigheid is het vermogen om zich van zijn verstand te bedienen zonder
leiding van een ander. Men heeft er zelf schuld aaan, als de oorzaak niet ligt in een
gebrek aan verstand maar in gebrek aan moed”
Denkwijze wordt op alle problemen toegepast en in brede kringen verspreidt
 Rationalistisch invloeden
 Empiristische invloeden
 Impact Spinoza
 Vertrouwen in de rede en eis voor alles natuurlijke, redelijke grondslagen te
zoeken
 Geloof dat men met de rede de wereld kan veranderen en verbeteren =
vooruitgang
 Ware honer naar feiten op alle gebieden
 Streven naar een natuurlijke godsdienst = deïsme  aanvallen op bestaande
kerken  atheïsme
 Streven naar natuurlijk moraal uit zich bij de enen in een strenge
plichtsmoraal, bij anderen in een moraal op basis van nutsoverwegingen,
maar leidt ook tot het afbreken van bestaande taboes = libertijnse houding
 Maatschappij: rationalisme en ordening  vrijheid staat centraal 
geschiktte structuren (vb. Scheiding der machten)
 Groot belang aan opvoeding  het tot stand komen van een nieuwe mens
Het is een filosofische eeuw
 Iedere mens had als taak om zich op alle gebieden van kennis te verrijken en zo bij
te dragen tot de vooruitgang
 Eeuw van de Encyclopédie
 Engeland  empiristische filosofen en moralisten (Shaftesbury, Smith en
Mandeville)
 Frans taalgebied  Voltaire, Montesquieu, LaMettrie, d’Holbach, Rousseau,
 Duits taalgebied  Wolff, Lessing, Pestlozzi en Kant
Immanuel Kant
 Kant
o
o
Had grote interesse in de kosmos en de natuur
In zijn ontzag van de morele wet van de mens komt zijn overtuiging tot uiting dat er
 Onafhankelijk van metafysische uitgangspunten of nutsoverwegingen een
autonoom moraal bestaat, een plichtsbewustzijn in de mens.
 In deze opvatting voelde hij zich bevestigd door de lectuur van Rousseau
 De mens kon het beste leven leiden in natuurtoestand  zonder een
maatschappelijke structuur, regels, wetten  Hobbes
 De ontwikkeling van de rede heeft de mens ontaard, de mens zijn
natuurlijke vrijheid doen verliezen en alles laten over compliceren
 Weerklank in de romantiek  leefde de mens in een
paradijselijke toestand, dan heeft het ontstaan van de notie
eigendom daar een einde aan gemaakt
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
5.1 De invloed van Rousseau
40
 Ontwikkeling van overheidinstellingen heeft de mens van zijn
natuurlijke toestand vervreemd
 Oplossing  pleidooi voor een meer natuurlijke vorm van leven
waarin gevoelsmatige aspecten opnieuw tot bloei kunnen komen
 Hij wilt de staat niet afschaffen, maar zorgen dat de macht met
het soevereine volk berust
 Idee dat mede aanleiding heeft gegeven tot de Franse
Revolutie
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
5.2 Omwenteling in de kennisleer
41
 Taak van Kant
o Het is moeilijk om het idee van Hume te weerleggen
 Dus besloot de zekerheid van de newtoniaanse fysica en van de autonome moraal
te redden, waarbij hij maximaal rekening hield met de kritiek van Hume
 Hume breekte de metafysica af
o Vernieuwde anlayse van ons kenvermogen
 Als Hume gelijk heeft kunnen we de concepten (ruimte, tijd, causaliteit,…) niet in
ervaring ontleden
 Kant: copernicaanse omwenteling in de kennisleer  de grond van de zekerheden
ligt niet in de ervaringsgegevens of in de oorsprong ervan maar in het subject
 Inhouden van onze kennis worden door de empirie verschaft maar deze kennis
wordt geordend door vormen die we vooraf in onze geest hebben
 Kennis van de wereld bestaat uit de synthese van de inhouden van de empirie
en de ordeningsvermogen van het denken
 Experimentele methode belangrijk en met name de deductie
 Zonder ordenende vormen zouden zintuigelijke gegevens voor ons een
chaos zijn en gestructureerde kennis onmogelijk
 We moeten dus op deze vorm vertrouwen als ‘zeker’  deze vormen
noemen daarom transcendentaal = voorwaarde voorafgaand aan de
mogelijkheid van kennis
 A-priorivormen
o Ze zijn inherent aan ons kenapparaat, ons gegeven
 Drie verschillende soorten oordelen
 Analytische oordelen  a priori (vóór alle ervaringen) analyse van het
onderwerp
 Een vrijgezel is ongehuwd
 Synthetisch oordelen  a posteriori = komen na ervaringen tot stand en voegt
iets toe aan het onderwerp
 Deze vrijgezelf heeft een baard
 Synthetische oordelen a priori  resultaat van een analyse van de apriorivormen
 A-priorivomren van de zintuigelijkheden  ruimte en tijd
o Zintuigelijke ervaringen die op ons fkomen ordenen in tijd en ruimte, gebeurt
spontaan
o Analyse  meetkunde en getallentheorie ontwikkelen
 Aan wiskunde doen zonder ervaringen
 A-priorivormen van het verstand  eenheid, veelheid, totaalheid, mogelijkheid,
onmogelijkheid en vooral causaliteit
 Newtons Fysica  oorzakelijke relaties zeker omdat onze geest de
werkelijkheid moet ordenen in deze categorieën
 Fysica  meer dan vormen alleen  oorzakelijkheid op waargenomen
gegeven toegepast
 Ervarings-en ordeningsgegevens nodig
 Metafysica  onmogelijke vormen hebben als functie ervaringsgegevens te
zijn, je kunt ze niet toepassen op iets wat zelf geen ervaringsgegeven is
 ‘ik’, ‘wereld’, ‘God’,…
 Relaties tussen verschijnselen maar niet de dingen zelf die de oorzaak
van de verschijnselen zouden zijn
 Phaenomena  verschijnselen
 Noumena  gekende dingen
 Theorie over de zuivere rede
o Hij ontwikkelde deze theorie zodat hij de betrouwbaarheid van de wiskunde en
natuurkunde kon funderen, rekening houdend met de kritiek van Hume
o Alsook wilde hij trouw blijven aan de legitimiteit van het morele plichtsbewustzijn dat
we in ons ervaren
 Zijn overtuiging dat iedere mens is geroepen een zedelijke wet te volgen 
menselijk handelen ontrekken aan natuurwetenschappelijke methode
 Wanneer een handeling gericht is op het realiseren van een doel dan is de
regel die ze bepaalt hypothetisch van aard
 Zodra het doel vaststaat pas men geen echt morele regel meer toe 
hypothetische imperatief
 Echte morele regel volgen, op basis van een vrije beslissing  categorisch
imperatief
 Het is een morele eis die op zichzelf staat en niet in dienst van andere
doeleinde
o Omdat de mens ethisch moet handelen komt de mens onvermijdelijk tot een even
intens geloof dat hij ook ethisch kan handelen
 Mens is een vrij wezen  door de rede kan je autonoom inzien wat je plicht is en je
daarnaar richten
 Eerste inhoudelijke formulering van het catogirisch imperatief
 Om echt redelijk te zijn moet de leidraad (Maxime) van het handelen ook vor
de andere redelijke wezens overtuigend zijn
 Tweede inhoudelijke formuerling van het categorisch imperatief
 Handel zo dat je de waardigheid van de mensheid zowel in jouw persoon als in
die van elke andere persoon altijd hoogacht en dat je die persoon erkent als
doel op zich en nooit louter als middel gebruikt
5.4 De waardigheid van de mens
 De waardigheid van de mens
o Cicero  mensen hebben een bijzonder respect boven alle andere levende wezens,
gebaseerd op hun bezit van rede
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
5.3 De ‘praktische Vernunft’
42
o
o
o
Kerkvaders  menselijke waardigheid toeschrijven aan het feit dat hij het beeld van
God is
Pico de la Mirandola  Mens is een middenwezen tussen dier en engel, keuzenvrijheid
staat centraal
Kant  redelijk aspect, het bewustzijn, de vrijheid en het doel van zichzelf zijn =
persoonskaraketer
5.5 Kants godsgeloof
 Tweede kritiek is contradictoris met zijn eerste kritiek
o Zijn tweede kritiek (handelen) beklemtoont de mogelijkheid van de mens om in vrijheid
te handelen
o Zijn eerste kritiek daarintegen beweert dat het lichaam in een ketting van
verschijnselen opgesloten zit, die elkaar causaal bepalen
 Oplossing voor ander probleem
o Omdat de metafysica onmogelijk is, dan is er ook geen rationele grond meer voor het
bestaan van God, van het vrije ik en de onsterfelijke ziel aan te nemne  verliezen van
God
 Het is een pijnlijk verlies  maar hij is nooit afgestapt van het idee dat de zuivere
rede geen metafysica toelaat
o Omdat vrijheid en ethiek onmogelijk zin in de zintuigelijke wereld moeten we geloven
dat er een buitenzinnelijke wereld is als terrein van ons handelen. Dat kunnen de dingen
zelf zijn
o In de zintuigelijke wereld is er geen weg naar geluk na goede daden, dus moeten we
geloven dat de zaligheid in een bovenzintuigelijke wereld bestaat, onsterfelijkheid. Als
er inderdaad zo een rechtvaardige ordeing van de totale werkelijkheid is, kunne we dat
alleen danken aan het absolute wezen  God
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
5.6 Kritiek der Urteilskraft
43
 Kritiek der Urteilskraft
o Eerste kritiek  hierin onderzocht hij de mogelijkheid van het kennend ik
o Tweede kritiek  hierin onderzocht hij de mogelijkheid van het handdelende ik
o Derde kritiek  beoordelingsvermogen  welke andere houdingen kenmerken de
mens nog in zijn relatie met de wereld?
 Dimensie waarin de dingen zich voor ons als meer of minder aangenaam voordoen,
en warbij het aangename als het schone wordt ervaren
 Dimensie waarin wij aspecten van de wereld, meer bepaald het leven, als
doelgericht ervaren
Aangeboren ideeën
Analytische oordelen
A posteriori oordelen
A priori oordelen
A-priorivormen
Attributen
Categorische imperatief
Causa sui
Causaliteit (Hume)
Cogito
Copernicaanse revolutie in de kennisleer
Dualisme (Descartes)
Denkende substantie
Descartes, René
Deus sive natura
Ding an sich
Empirisme
Empty Cabinet
Grotius (De Groot), Hugo
Hobbes, Thomas
Hume, David
Hypothetische imperatief
Ideas (Locke)
Idées claire et distincte
Ideas (Hume)
Impressions
Kant, Immanuel
Locke, John
Machiavelli, Niccolo
Maxime
Mechanicisme
Methodische twijfel
Mind-Body-probleem
Moderne filosofie
Modi
Monisme
Nativisme
Perceptions
Phaenomena/Noumena
Primaire kwaliteiten
Rationalisme
Redeneren (Hume)
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
BEGRIPPENLIJST HF4
44
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
Res cogitans
Res extensa
Rousseau, Jean Jacques
Secundaire kwaliteiten
Sociaal contract
Spinoza, Baruch
Substantie
Synthetische oordelen
Synthetische oordelen a priori
Tabula rasa
Transcendentaal
Vrijheid als autonomie
Verlichting
45
HOOFDSTUK 5
Het Duitse idealisme
 Na kant is er een bloeiperiode van speculatieve systemen
o Een daarvan is het Duits idealisme
 Men onderzocht niet de wetten van de natuur maar die van het subject 
dialectische methode
 Verklaring 1
o De voornaamste verklaring hiervoor ligt in de grote invloed die Kant uitoefende op
Duitsland en problemen met zijn kritische filosofie die een uitweg in idealisme bijna
onvermijdelijk maakten.
 Meest opvallende probleem  ding an sich  het is geen fenomeen en hieruit kan
dus ook geen relatie tussen fenomenen onderling gelegd worden  praktische
rede  dit kan wel hierin, waardoor al het werk van Kant hieronder valt  zo is de
stap naar idealisme gezet
 Probleem van dualisme  ‘ik’ is volgens Kant vrij – vrijheid is onbetwistbaar – maar
dit ‘ik’ handelt met zijn lichama in een materiële wereld die volgens de eerste
kritiek aan een volkomen detrminisme is = tegenstelling
 Oplossing  vrije wil en zelfbewustzijn reduceren tot een activiteit van een
materieel lichamelijk systeem  ondenkbaar voor Kant
 Oplossing  ik als enige uitgangspunt van alle denken en kennis = idealisme
 Verklaring 2
o Tweede factor die de specifieke kenmerken van het Duitse idealisme hebben bepaald
ligt in de ommekeer in het algemeen geestesklimaat, waarvan men de eerste fase de
Goethezeit noemt en de tweede fase de Romantiek
 Men krijgt oog voor cultuur  poëzie
 Vanaf 1789 ontstond in Duitsland een belangstelling voor de Franse Revolutie
o Eerste fase  bevestiging dat verlichtingsideeën betreffende de vooruitgang ook in het
maatschappelijk leven een doorbraak konden opleveren
o Belangstelling in de geschiedenis  niet als verzameling van feiten  vooral de
vooruitgang was interessant
 Conclusie
o Duits dualisme is ontstaat uit synthese van idealistische elementen in het denken van
Kant, de belangstelling van de ontwikkeling van cultuur, de Geist in de Goethezeit en de
behoefte om de bijdrage van het Christendom als wezenlijke factor in het toenemen van
de redelijkheid van interpreteren.
1
Hoofdfiguren van het Duitse idealisme
1.1 Johann Gottlieb Fichte (niet kennen)
1.2 Friederich Willhelm Joseph von Scheilling (niet kennen)
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
Inleiding
46
1.3 Friederich Ernst Daniel Schleiermacher (niet kennen)
1.4 George Willhelm Friederich Hegel
 Hegel
o Studeerde filosofie en theologie
o Hij had grote invloed
 Enkele beroemde werken
o Phaenomenologie des Geistes
o Wissenschaft der Logik
o Enzyclopeadie der philosopischen Wissenschaften
o Grundlinien der philosophier der Rechts
1.4.1 Algemene karakteristieken van Hegels leer
 Algemene karakteristieken van Hegels leer
o Hij is een speculatif metafysische denker
 Zijn hoofddoel is inzicht krijgen in de totale werkelijkheid
o De wereld is essentieel in ontwikkeling
 De natuur neemt deel aan deze ontwikkeling, maar de aandacht is vooral gericht op
de mens
o De ontplooiing van de werkelijkheid is die van het bewustzijn, het denken, de Geist
o Alleen de dialectische methode kan deze evoluerende Geest adequaat vatten
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
1.4.2 Basisintuïties
47
 Basis-intuïties
o Grote fascinatie voor de romantiek maar gaat toch hier tegenin door te opteren voor de
prioriteit van de rede
 Met de rede wil hij een systeem opbouwen waarin de waardevolle elementen een
zinvolle plaats krijgen
 Aangezien nu tegenstrijdige ideeën niet tegelijk waar en waardevol kunnen zijn, kan
hij hun zinvolheid alleen garanderen door ze voor te stellen als noodzakelijke
momenten van een evolutie
 Rationeel
o Het systeem moet dus rationeel zijn  de waarheid kan alleen bestaan als
wetenschappelijk systeem. Die eis kent 3 aspecten
 Tendens tot eenheid  totaalsysteem
 Het ware weten is een weten door begrippen  hierbij verzet hij zich tegen de
intuïtie van de romantici
 Het belang van het intersubjectieve  slechts wat volkomen bepaald is, is tevens
exoterische begrijpelijk en in staat geleerd te worden en eigendom van allen te zijn.
 Diversiteit
o Het ware moet niet alleen een eenheid vormen, maar ook de enorme diversiteit van de
werkelijkheid weergeven
 We beschrijven het als subject  omdat alleen het subject de intrinsieke beweging
mogelijk maakt van het zichzelf poneren en het anders worden.
 Het ware doet zich nooit voor als een oorspronkelijk of onmiddellijk gegeven, het is
altijd bemiddeld door de werking van de negatie
 Wezenlijke uitdrukking
o
Het poneren en negeren van oordelen verloopt niet alleen nog analoog met het
poneren en negeren in de werkelijkheid, maar is er een wezenlijke uitdrukking van
 De knop verdwijnt bij het openbreken van de bloesem en men zou kunnen zeggen
dat de ene door de andere weerlegd wordt  klinkt mooi maar bewijst niets
1.4.3 Hegels denkproces
 Hegels denkproces
o Vetrekkend van zijn huidig inzicht, dat hij het absolute weten noemt, zalh ij aantonen
wat de noodzakelijke ontwikkelingsgang is die een subject moet doorlopen om tot dit
absolute weten te komen
 De beschrijving daarvan is dan tegelijk die van de ontplooiing van de Geest
doorheen de wereldgeschiedenis
 Zwakheid  voor buitenstaanders lijkt deze noodwendige ontwikkeling in vele
gevallen slechts een vage analogie of een manifeste betekenisverdraaiing van de
begrippen
 Basisstellingen van het systeem  hij ontwijkt de centrale problemen van het
idealisme niet  namelijk de relatie tussen de Absolute Geest en het individuele ik
en het probleem van intersubjectiviteit
 Integendeel  het fundamenteel probleem verheft hij tot de grondslag van de
oplossing
 De geschiedenisfilosofie
o Het begint bij de Oosterijkse rijken die worden overgenomen door de GrieksRomeinese wereld en wordt voltooid in het christelijke Germaanse Westen
 In de Oostenrijkse rijken is de geest massief en eenvormig
 Bij de Grieks-Romeinse wereld is er een individuele ontplooiing bij enkele grote
individuen  menigvuldigheid en beweeglijkheid
 Ontstaan van eerste vorm van synthese door these en antithese  dat
politieke eenheid met individuele vrijheid verzoende  schepping van
privaatrecht
 Wel interne tegenstelling tussen vrijheid en onderworpenheid (Godheid)
tussen autonomie en heteronomie
 Intrede Christendom  opheffing van contradictie en de laatste synthese
 Doorbreekt heteronomie want mens wordt met goddelijke verbonden
 Nieuw vrijheidsprincipe  abosulete vrijheid waardoor de mens verbonden
wordt met de macht waartegenover hij staat
 Verdere geschiedenis Westen = uitbouw vrijheidsideaal
 Katholieke kerk  tegenstellling tussen geweten en recht
 Oplossing  reformatie  lost conflict staat en kerk op  mens door zichzelf
bestemd vrij te zijn = persoonlijke geweten van de pauselijke autoritiet
bevrijden en legt zo de grondslag voor een Staat die steunt op individuele
vrijheid en gelijkheid  Luther
 Hegel  verlichtingsideaal = vrijheidsideaal van het christendom
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
1.4.4 Geschiedenisfilosofie
48
BEGRIPPENLIJST HF5
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
Aufhebung
Dialectiek
Dialectische methode
Idealisme
Geist
Hegel, Georg Wilhelm Friedrich
49
HOOFDSTUK 6
Negentiende-eeuwse filosofie in de ban van Hegel
1
De paradox van de Hegelianen
2
De aanvallen op Hegels christendom
2.1 Ludwig Andreas Feuerbach
 Feuerbach
o Hij vindt dat het begrippensysteem van Hegel alle contact mist met de werkelijkheid
o Het steunt volgens hem te veel op theologie
 Nieuwe filosofie
o Moet zich bezig houden met de mens
 Aandacht voor zintuigelijkheid en voor de medemens
 Theologie ombuigen tot een antropologie  de mens niet als abstracte
verzameling van wezenskenmerken maar de mens als persoon
 Feuerbach stelt zijn antropologie voor als de eigenlijke kern van de godsdienst
o Mens moet zichzelf als hoogste vorwerp van inzet en verrering stellen
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
 Jong-Hegelianen of links-Hegelianen
o Vertrekken vanuit Hegels werk. Ze nemen zekere inzichten maar radicaliseren die
zodanig dat een afbraak van Hegel het gevolg is
 Oud-Hegelianen of rechts-Hegelianen
o Ze volgen Hegel zonder al te veel af te wijken
de
 19 eeuw
o Als gevolg van de industrialisatie krijgt de impact en het aanzien van de wetenschap en
techniek een massakarakter
o Het gewijzigd tijdsbeeld vereist een nieuwe ideologie
 Filosofie van Hegel
o Hierin staat een verklaring over hoe zijn leerlingen tegelijk revolutionair en hegeliaans
kunnen zijn
o Hegels geschiedenisvisie
 Zijn theorie was aan het ontwikkelen  tegenspraak en negatie konden in de
werkelijkheid voor omwenteling zorgen. Dus geconfronteerd met een nieuw
tijdsbeeld moeten de leerlingen een wending in de hegeliaanse filosofie teweeg
brengen
 Religie en maatschappijordening staan centraal
 Hij meende een filosofie te hadden opgebouwd die greep had op de werkelijkheid
 Hiermee zullen zijn leerlingen hem op aanvallen. Zijn begrippenspel heeft
geen voeling met de ware religieuze mens of de werkelijke maatschappij
 Hij meende ook een synthese van staat en religie te brengen door aan te tonen dat
beide op hetzelfde idee van vrijheid teruggaan
 De aanval van zijn leerlingen zullen gericht zijn Hegels maatschappijvisie en
verdediging van het christendom omdat de macht van de traditie
overweldigend was
50
Wezen van de religie is dat van de antropologie  de godsdienst is het zelfbewustzijn
van de mens. Een goddelijk wezen is niets anders dan het eigen wezen van de mens
o God = projectie van de mens maar dan ontdaan van alle beperkingen
o Alles wat de mens in zijn leven niet kan realiseren of niet realiseert schrijft hij aan God
toe
o Het bestaan van de religie en het ontwikkelen ervan is positief te ervaren
 De historische betekenis van Feuerbach hangt samen met de invloed op Marx
o Ook atheïsme vindt steun in zijn leer om dit atheïsme als humanisme te belven.
o
2.2 David friedrich Strauss en Bruno Bauer (niet kennen)
2.3 Soren Kierkegaard (niet kennen)
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
2.4 De aanval op Hegels maatschappijvisie: Karl Marx
51
 Karl Marx (1818-1883)
o Was een protestant die in Bonn en Berlijn rechtswetenschappen, wijsbegeert en
geschiedenis studeerde
o Hij bereikte een klaarheid ten opzichte van Hegel
 Marx neemt over
 De wereld is onderworpen aan dialectische ontwikkelingswetten waar het
menselijke individu geen greep op heeft
 De geschiedenis is een vooruitgang naar hogere vrijheid
 Antropocentrisme en filosofie over mens
 Wereldvisie wodt materialistisch ipv idealistisch
 Minachting voor staatsfilosofie
 Staat is in wezen conservatie en handhaaft de machtspositie vna de
sterken
 Parijs
o Hij leert concrete modellen van maatschappijvormen kennen en de mogelijkheden tot
revolutionaire actie
 Parijs  Brussel  Londen
o Hij schreef verschillende werken in die tijd samen met Engels
 Friedrich Engels (1820-1895)
o Hij werd vanaf 1844 beïnvloed door Marx, maar hij legde een sterkere nadruk op
metafysische aspecten van het dialectisch materialisme als algemene grondslag van de
filosofie
3
Algemeen overzicht van de leer
 Filosofie als praxis
o Hij bedoelt hiermee dat de filosofie geen theorie mag blijven
 Ze moeten ageren voor maatschapijverandering als centrale eis stellen en zelf een
bijdrage daartoe leveren.
 Het dialectisch materialisme
o Voor Marx en voor Hegel is de wereld in ontwikkeling
 Die ontwikkeling is niet de ontplooiing van de geest, maar de evolutie van de
materie
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
 De werkelijkheid is niet gelijk aan een continue ontwikkeling, maar discontinue
overgang  die het resultaat zijn van de conflictwerking tussen tegenstrijdige
krachten
 Het historisch materialisme
o Het is een van de meest invloedrijkste aspecten van Marx’ filosofie
o Het is wel een misleidende benaming. Beter  de economische theorie van de
geschiedenis
o Basisprincipes  verandering en ontwikkeling van de maatschappij gebeurt op basis
van objectieve wetten
o Stelling van zijn historisch materialisme
 Geheel van prooductieverhoudingen vormt de ecnomische structuur
 Waarop zich een juridische en politieke bovenbouw verheft en waaraan
bewustzijnsvormen beantwoorden
 Bewustzijn  beeld dat de mens/ maatschappij door middel van
voorstelling en begrippen over zichzelf heeft
 Dergelijk bewustzijn is meestal vals volgens Marx, want het is niet het
resultaat vn wetenschappelijke analyse, maar dient om zichzelf te
rechtvaardigen
 Productiewijze van het materiële leven conditioneert het sociale, politieke en
geestelijke levenspatroon
 Productie van het materiële leven  activiteiten die mensen uitvoeren
om zich als biologisch organisme in stand te houden (verwerven van
voedsel, kleding, woning,…)
o Mens verschilt van dier omdat wij bestaansmiddelen produceren
 De wijze waarop dat gebeurt zorgt voor sociale relaties
 Grotere verandering in productiewijze  andere sociale relaties  andere
instituties en denkbeelden
 Economische theorie
o Grondslag hieran  opvatting van de waarde van de economische goederen
o Arbeidswaardetheorie
 Goederen hebben waarden als het menselijke behoeften bevredigt
 Dergelijke goederen behoren pas tot het productieproces wanneer ze
ruilwaarde hebben
 Goederen met zelfde ruilwaarde hebben iets gemeenschappelijks
 Dit kan niet kwaliteit zijn  wel bevoorbeeld het feit dat ze gemaakt zijn
door menselijke arbeid
 Een goed heeft enkle economische waarde wanneer het door menselijke arbied is
ontstaan.
 De kwantitatieve maatstaf voor de waarde van een goed  noodzakelijke
arbeidstijd die men nodig heeft om het goed te produceren
 Wanneer de productiviteit   arbeidstijd  waarde 
o Uitbuitingstheorie/exploitatietheorie
 Arbeid is ook een economische goed met een waarde
 Arbeider moet arbeidskracht aan kapitalist verkopen, dit is het enige goed
waarover hij beschikt
 Kapitalist betaalt arbeider het equivalent van zijn arbeidswaarde,
afhankelijk van zijn arbeidstijd
52
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
53
 De waarde van de arbeider ligt in de arbeidstijd die de arbeider
nodig heeft om product te produceren.
 Productiviteit   Arbeidstijd om product te realiseren   
uren kunnen werken  arbeider realiseert een meerwaarde die
kapitalist in beslag neemt  kapitaal en machines uitbreiden 
nog grotere meerwaarde realiseren
o Accumulatieproces
 Wanneer winstmarge daalt  meer uitbuiting = vrouwen-en kinderarbeid
 Om absolute waarde van winst toch te doen stijgen moet kapitalist meer kaptiaal
accumuleren
 Het gaat gepaard met competitie tussen kapitalisten
 Wanneer de koopkracht daalt  overproductie en crisissen
 Strijd tussen arbeidersklassen (proletariaat) en bourgeoisie
 Ineenstorting van kapitalistisch systeem, als gevolg van de uitschakeling van de
bourgeoisie en de overwinning van het proletariaat.
 Socialisme  productiemiddelen worden beheerd door de staat
 Klasseloze communistische maatschappij  productiemiddelen worden
beheerd door samenwerkende gemeenschappen  staat wordt
opgeheven
 Productie in dienst van de mens
 De mens zal nu vrij arbeid kunnen kiezen alsook iedereen presteert
naargelang van zijn capaciteiten en ontvangers volgens zijn behoeften 
iedere mens kan zijn lichamelijke en intellectuele gaven optimaal
ontplooien
 De humanitaire ondertoon
o Das Kapital beschrijft
 Ontwikkeling in de richting van de proletarische revolutie en klasseloze
maatschappij als noodwendigheid die men op basis van wetenschappeljke analyse
kan detecteren
 Marx bestudeert niet alleen de ellende van het proletariaat, hij keurt het ook af op
basis van morele gronden
 Komt naar voor in de theorie van de vervreemding/aliënatie
 Economische vervreemding
 Vervreemding in verband met arbeid  product dat arbeider maakt
komt tegenover hem te staan als een vreemd wezen
 Vervreemding in verband met arbeids als activiteit  gedwongen arbeid
leidt tot fysieke uitputting en gestelijke verdwazing
 Vervreemding van de medemens  enige menselijke relatie is die tussen
arbeider en zijn vedrukker
 Religieuze vervreemding
 Gevolg van economische vervreemding
 Speelt zich enkel in het bewustzijn af
3.1 Het nihilisme van Stirner
 Nihilisme
o Marx is één van de grondleggers hiervan
o Tpysiche links-heligaanse poging om alle zelfvervreemding van de mens af te breken
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
 Traditionele waarde van de geschiendenis op een helling zetten en alleen eignen Ik
als de laatste waarde te poneren
54
BEGRIPPENLIJST HF6
Aliënatie/vervreemding
Antropologie (Feuerbach)
Arbeidswaardetheorie
Dialectisch materialisme
Feuerbach, Andreas
God als projectie van de mens
Historisch materialisme
Infrastructuur/ Superstructuur
Kapitaal
Kierkegaard, Soren
Marx, Karl
Meerwaarde
Nihilisme
Praxis
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
Productieverhouding
55
Stirner, Max
Vervreemding
Uitbuitingstheorie
HOOFDSTUK 9
Filosofie in de negentiende eeuw
1
Arthur Schopenhauer
 Arthur Schopenhauer ( 1788-1860)
o Tegenstander van Hegel en Duitse idealisten
o Bewondering voor Kant, Plato, Spinoza en Hume
o Hij had een pessimistische visie
1.1 Biografie
 Bekendste werk
o De wereld als wil en voorstelling
 Filosofie van Kant
o Schopenhauer ziet zichzelf als iemand die de filosofie van Kant voltooid
 Hij bekritiseert de filosofie maar vindt centrale intuïties van Kant belangrijk
 Voorbeeld  onderscheid tussne verschijnselen en ‘dingen op zichzelf’ (het
ding and sich = phenomena en noumena  het verschijnende en het dieper
gekende)
 Hij verwijt Kant dat hij ‘Ding and sich’ als oorzaak van de fenomenen ziet 
Oorzaak is alleen op fenomenen onderling van toepassing
 Schopenhauer ziet zintuigelijke indrukken niet als enige toegankelijke kennis
voor de mens  er zijn ook ordeningsvormen
 Toch neemt hij de tweedeling (phenomena en noumena) over van Kant  maar hij
ziet Ding and sich niet als toegankelijke kennis
o Zoals Spinoza ziet hij parallellisme tussen lichaamsactiviteitten en wilsacten. Hij voert
dit idee verder uit
 Naast totale waarneembare werkelijkheid is er een andere, diepere werkelijkheid
die in wezen Wil is  onze individuele wil is daar maar een beperkte manifestatie
van  De wereld as Wil en Voorstelling
 Wereldwil  Ding and sich/noumenon
 Werkelijheid  gevecht van alles tegen alles ( ook in dierenwereld  dier kan
slechts voorbestaan door de vernieting van andere levende wezens)
 Theorie vna het onbewust  De wil is onafhankelijk van het bewustzijn
 Zo kan het subject gevoelens, strevingen en doelen hebben die onbekend zijn
o 2de deel van de “Wereld als Wil en Voorstelling”  de metafysica van de seksuele leifde
 Seks  het publiek geheim dat nooit duidleijk genoemd mag worden, maar altijd
als vanzelfsprekend doorgaat. Het is het uiteindelijke doel van elk menselijk streven
 Drang naar seksueel verkeer  kern van ons wezen en de geslachtsdelen zijn het
brandpunt van de wil
 Gericht op het behoud van de menselijke soort
1.3 De menselijke existentie
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
1.2 De wereld als Wil en Voorstelling
56
 De wil
o Is een onuitputtelijke bestaansdrift
 Maar er is geen doel dus er is ook nooit een bevrediging  eeuwig onbevredigde
wil  ondonderbroken onlust
 Bron van Schopenhauers pessimisme
 Enige vorm van bevrediging is van negatieve aard  het reduceren van het
lijden
 Leibniz  Schopenhauer
o Leibniz  We leven in de best mogelijke der werelden
o Schopenhauer  De wereld is georden alsof het de bedoeling was hem alleen met
grote moeite verder te laten bestaan. We leven in de slechtse van alle mogelijke
werelden.
 Verlichting  Schopenhauer
o Verlichting  vooruigangsgeloof
o Schopenhauer  er is geen vooruitgang, enkel zinloze herhaling van de ellende
1.4 Verlossing uit de hel?
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
 Werk van Schopenhauers
o Gaat over een groot deel over de ontkenning van de wil tot leven over het
ontsnappen uit de hel.
 Wil kan niet worden ontkend door een andere wil, alleen door kennis
 Toch is er een mogelijkheid om aan de wil te ontsnappen
 Begeerte reduceren = zich losmaken van het streven om belangen te
verwerven. Op 2 manieren
 Esthetische beleving  passief onderbouwen van de natuur en kust
 Kennisverwerving in de wetenschap
o Schopenhauer ziet slechts redding in het niets
 Het zoeken van het niets ligt in het inzien van de nietigheid van alle streven
 Vorm van religiositeit  geen verband met een godheid want hij was atheïst
o Ethiek wijst categorisch imperatief af
 Mensen streven in hun gedrag vaak geluk na, wat vaak leidt tot egoïsme
 Altruïsme vloeit hieruit voort  medelijden = streven naar reduceren van
lijden bij anderen
57
2
Het positivisme
 Positivistische denkwijze
o Positivisme  opvatting dat alle cognitieve problemen die de mens kan stellen enkel
en alleen op te lossen zijn met de mehtodes van de positieve wetenschappen, door
beroep te doen op ervaringsgegevens
2.1 Het positivisme van Auguste Comte
 Comte
o Opvatting
 Alle kennis moet wetenschap worden
o Karakteristieken van zijn leer
 Theorie van de 3 stadia in de geschiedenis van de mensheid
 Classificiatie van de wetenschappen
 De sociologie
 Godsdienst van de mensheid
2.1.1 Theorie van de 3 stadia in de geschiedenis van de mensheid
 Theorie van de 3 staida in de geschiedenis van de mensheid
 Theologisch stadium
o Mensen proberen problemen op te lossen door te geloven in bovennatuurlijke
krachten
 Fetisjistische fase  Men gelooft in vage natuurkrachten, magische
voorwerpen en geesten
 Polytheïstische fase  Kracht van goden, ingreep van goden
 Monotheïstische fase  bovennatuurlijke krahten worden toegeschreven
aan 1 God
 Metafysisch stadium
o Fenomenen verklaren door middel van abstracte principes zoals substantie, vorm,
levensbeginsel, einddoel,…
 Positieve stadium
o Alles verklaren door middel van wetenschap
o Methode wordt op alle probleme ntoe gepast
 Vanaf dat ogenblik worden de theologie en de metafysica nutteloos
2.1.2 Classificatie van de wetenschappen
2.1.3 De sociologie
 Sociologie
o Laatst positieve wetenschap  is onstaan in de tijd van Comte
o Studie van de mens(heid)  studie van de organisatie van de maatschappij en van de
ontwikkeling van het menselijk denken
 Ontwikkeling van de sociologie
o Bedoeling is theologisch van aard
o Maatschappelijk orde herstellen
 Comte
o Hij is een conservatief getinte denker over maatschappelijke problemen
2.1.4 Godsdienst van de mensheid
 Zijn systeem wordt uitgewerkt tot een godsdienst van de mensheid
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
 Classificatie van de wetenschappen
o Tweede kenmerk van Comtes systeem
 Hij rangschikt de fundamentele wetenschappen van dalende algemeenheid en
stijgende complexiteit
 Elke wetenschap is gebaseerd op de vorige  de resultaten worden gebruikt
en er worden er nieuwe aan toegevoegd
 Elke wetenschap kan het positieve stadium pas bereiken wanneer de
voorgaande wetenschappen die al bereikt hebben
 Voorbeeld van rangschikking  wiskunde, astronomie, fysica,
scheikunde, biologie, sociologie,…
58
o
Concrete organisatie geïnspirerd door de hiërarchie van de Katholieke kerk
2.2 Brits positivisme
2.2.1 John Stuart Mill
 Mill
o Hij maakte het positivisme in Engeland bekend
 Psychologie
o Hij zag de psychologie als een basiswetenschap
 Het bestudeerde onze bewustzijnsinhouden, ervaringen en verbindngen daartussen
 De logica is het instrument om de eigenschappen van die verbinding te
onderzoeken
 Mill is één van de basisauteurs van het liberalisme
o Bespreking van het paternalisme = gedragsregel
 Men gaat in tegen uitdrukkelijke wil van iemand, voor het eigen welzien
 Aanvaardbaar tegenover onmondige kinderen en mentaal gestoorden
 Onaanvaardbaar tegenover wilsbekwame volwassenen
 Argumentatie hiervoor
 Niemand weet beter dan het individu of en in welke mate hij onder een
paternalistische beslissing lijdt
 Niemand is meer dan dat individu bij dat lijden betrokken
 Een paternalist handelt onwetend en ongevoelig  hij heeft de gevolgen van zijn
beslissing niet aan lijven te ondervinden
 Het ligt aan de basis van de in de bio-ethiek aanvaarde eis dat men geen
diagnose/therapie opdringt zonder geïnformeerde toestemming van de patiënt
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
2.2.2 Bentham
59
 Bentham
o Beïnvloedde Mill, op vlak van ethiek.
o Bentham ontwikkelde het utilitarisme
o Hij is voorstander van vrije menigsuting, gelijheid van rassen, gelijkheid van man en
vrouw, tolerantie tegenover religieuze, filosofische en ideologische opvattingen en
handelsvrijheid
 Benthams begrip over ethiek
o Ethiek moet zich enkel oriënteren op de vermeerdering van geluk (=moreel positief) en
de vermindering van lijden
o Criterium
 Mogelijkheid van ervaren van pijn, vermogen tot lijden  consequentialsime
 Niet alleen algemene beginselen zijn belangrijk, maar ook de gevolgen van de
handelingen met betrekking tot geluk en lijden
 Beroemd zijn de regels waarmij hij ook dieren insluit in zijn ‘morele kring’
en dus ethisch meetellen
2.2.3 Spencer
 Spencer
o Boeken met ideeën die analoog zijn aan Darwin
 Maar Spencer pastte het evolutionairdenken ote op alle wetenschappen
o “A system of synthetic pholosophy’
o
o
 Filosofie moet proberen datgene wat we wel kunnen kennen, zo goed mogelijk te
ordenen
Economie en politiek
 Pleitte voor maximale individuele vrjheid
 Verzette zich tegen vormen van staatsocialisme
Sociaal Darwinisme
 Werd ook sociaal-spencerisme genoemd
2.3 Ernst Mach (niet kennen)
2.4 Charles Sanders Peirce (niet kennen)
3
Relativisme (niet kennen) pg 70
4
Overgangsfilosofen
 Filosofen met gemeenschappelijk kenmerk
o Antipositivisme
 Ze aanvaarden niet dat men de werkelijheid door 1 enkele wetenschappelijke
methode kan kennen
 Dilthey
o Prolemen van de mens kan niet opgelost worden door de natuurwetenschappelijke
methode menselijk leven moet uit zichzelf verklaar worden.
o Thesis over 2 soorten wetenschappen
 Natuurwetenschappen
 Ervaring, experimenten, mathematische apparaat
 Doel  verklaren/erklären
 Geesteswetenschappen
 Begrijpen/verstehen
 Verstehen  om tekst goed te begrijpen moet men zeker de samenhang
waarin de tekst geschreven is aanvoelen.
 Taal verstaan
 Verbanden kunnen leggen
 Deze methode past Diltehy ook toe o p het begrijpen van historische s ituaties
en ziet in psychologie een analoge aanpak  verklaren van menselijke
gedragingen.
o Onderscheid natuur-en geesteswetenschappen  bijgedragen tot antipositivistische
mentaliteit.
4.2 Het neokantianisme van W indelband en Rickert
 Windelband
o Hij komt eveneens tot de opvatting dat er twee soorten wetenschappen bestaan, maar
er is een verschil met Dilthey.
 Verschil
 Dilthey  de psychologie en de sociologie behoren volgens hem tot de
geesteswetenschappen
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
4.1 Geesteswetenschappelijke filosofie: Whilhem Dilthey
60
o
 Windelband  de psychologie en de sociologie behoren tot de
natuurwetenschappen.
 Gevolg van het feit dat ze een ander indelingscriterium hanteren.
Onderscheidt van de twee wetenschappen, volgens Windelband
 Natuurwetenschappen  nomothetisch
o Algemene wetten opstellen die alle particuliere fenomenen beheersen
o Verklaren en voorspellen
 Geestedswetenschappen  idiografisch
o Individuele fenomenen bestuderen
o Het particuliere beschrijven
 Rickert
o Hij was een leerling van Windelband
o Hij vervangde de term geesteswetenschappen door cultuurwetenschappen
 Hij probeert aan te tonen dat cultuurwetenschappen ideografisch werken, waarom
men individuele fenomenen beschrijft.
 Reden  men heeft in de cultuur waarden. Het gaat niet alleen om de
objectieve beschrijving van fenomenen
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
4.3 Vitalisme, Bergson, Driesch
61
 Bergson
o Voornaamste Franse opponent van het positivisme
o Hij vertrok vanuit de biologie. Hij werd dus niet geïnspireerd door de literatuur en
geschiedenis zoals de Duitsers.
 Hij was geboeid door de evolutietheorie van Darwin, maar aanvaarde het
mechanische karakter ervan niet
 Zijn eigen visie in “L’évolution créatrice”
 Onderscheid in de wereld, niet meer tussen materie en bewustzijn, maar
tussen dode materie en leven = dualisme
 Dode materie
o Bestudeert men in de natuurwetenschappen
o Statisch, als er beweging is gaat het om continue en omkeerbare
beweging die je kunt voorspellen, fysische tijd diem en meet via
instrumenten zoals uurwerken
o Mechaniscisme en determinisme
 Levende materie
o Fenomenen die met methodes van de natuurwetenschappen niet
kan vatten
 L’élan vital  Scheppingsdrang die een niet-deterministische,
spontane, vrije beweging veroorzaakt, niet voorspelbaar, niet
ka ngemeten worden in fysische tijd
 La durée.
o Hij ziet in evolutie naar hogere complexiteit, betere behersing van
de ogmeving en rijkere creactiviteit  komt tot haar toppunt in de
mens
o Onderschedit tussen twee typen van denken
 Het intellect
 L’intuition
 Driesch
o Bergson zag zichzelf niets als vitalist, maar dat was hij wel want je kan het leven niet
verklaren op basis van fysische en chemische wetmatigheden
o Driesch zag zichzelf wel als vitalist
 Studie van embryologische fenomenen  levende wezens bezitten ‘emergente’
eigenschappen = nieuwe hogere kenmerken
5
Wetenschap en ethica. Friederich Nietzsche
 Nietzsche
o Eerste grote dnker die tot bewustzijn is gekomen van de wereldbeschouwelijke
implicaties van de wetenschappelijke ontdekking
 Kenmerken van zijn materialistische denkwijze
o Einde van het godsgeloof
 God = dood
 Zelfverheerlijk van de mens  mens die zichzelf als evenbeeld van god voelt en
zich daarom verheven voelt boven alle andere schepsels  dit idee vervalt
 De wereld, de mens heeft geen doel meer, er is alleen een toevallig gebeuren
 Plaats van de mens in de wereld wordt nog meer geaccentueerd door
o 2 grote revoluties in de natuurwetenschappen
 Copernicus  plaatse aardeen mens niet meer centraal in het heelal
 Darwin  mens gereduceerd tot diersoort
o Wetenschappelijke feit erkennen dat in de totaliteit van de werkelijkheid de mens een
accidenteel kortstondig fenomeen is
o Mythologie van creatieve/doelgerichte evolutie naar hogere vormen veegt Nietzsche
van tafel
o Nog in god, noch in de wetten van de kosmos is er dus enige grond voor waarden,
normen, doelen, zin,…
 Dualisme
o Hij schakelt mogelijkheid uit dat de mens in zichzelf een hoger principe zou vinde ndat
hem bijzondere waardigheid zou garanderen  dualsime van geest en lichaam wordt
door moderne wetenschap geëlimineerd
 Geen God
o Nietzsche wou dat mensen inzien dat er geen God is, dat de mens geen geprivilieerd
wezens is en dat hijzelf niets anders dan lichaam is.
 Er zijn geen normen of waarden, geen plichten of verantwoordelijkheden
 Nilihisme van Nietzsche
o Minachting voor diegene die na de godsdienst een mensheidsdienst willen introduceren
o Godsdienten zijn voor de zwakkeren die het leven niet aankunnen
 De geëerde etheik van eht christendom is een uiting van het ressentiment van de
zwakken of laffen
5.2 De positivistische bijdrage
 Nietzsche
o Hij baseert zich op inzichten op een mensenvisie, een antropologie
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
5.1 Afbraak
62
 Antroplogoie neemt de zwakheid als gegeven en fundamentele moeilijkheid van de
mens om met zichzelf in het reine te komen
o Het is gelijk met Schopenhauer  leven is een lijden
o Het is niet gleijk met Schopenhauer  gelatenheid en afstand doen van de begeerte is
geen oplossing
 Geen criterium door hem gevonden om de mens boven de dieren te stellen
o Hij vondt wel dat de mens een speicaal soort dier is met karakteristieke eigenschappe
 Dieren  aangepast aan omgeving en leven
o Ze hebben instinctive gedragspatronen en vastliggendereacties
 Mens  geen aangepastheid
o Het is een toekomst gericht dier
 De mogelijkheid wordt als uitdaging ervaren
o Mens is vat vol tegenstrijdhigheden en mogelijkheden maar staat ook open voor iets
nieuws, voor de toekomst
o Centrale drijveer  de wil tot zelfbevestging
 Mens wordt voor zichzelf een opgave  enkel door zijn eigne machtsdrang kan hij
zich tot een nieuw wezen herscheppen
 Dat hoge wezen = Ubermensch
 Kan me niet zomaar bereiken, het is een opgave diem en zich stelt
 De mens die ja zou zegge ntegen het leen zoals het is, met alle
tegenstrijdigheid, zijn zin-en doelloosheid en die alleen in zichzelf
rechtvaardiging vindt
 Na destructie van alle waarden
o Hij kan na die destructie toch nog positieve betekenis geven aan het leven
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
5.3 Invloed
63
 Invloed van Nietzsche
o Hij had grote invloed
 Meest bekende thema’s
o Dood van God
o Nihilisme
o Uebermensch
o Onderscheid tusse Apollinisch en Dionysisch element in de Griekse cultuur
o Twee types moraal  heren-en slavenmoraal
BEGRIPPENLIJST HF 9
Antropologie (Nietzsche)
Bentham, Jeremey
Bergson, Henri
Comte, Auguste
Consequentialisme
Der Wille zur Macht
Dilthey, Wilhelm
Drie stadia (Comte)
Idiografisch
L’élan vital
Mill, John Stuart
Nietzsche, Friedrich
Nomothetisch
Paternalisme
Positivisme
Rickert, Heinrich
Schopenhauer, Arthur
Uebermensch
Verstehen
Vitalisme
Wil (Schopenhauer)
Wil tot macht
Windelband, Wilhelm
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
Spencer, Herbert
64
65
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
HOOFDSTUK 10
De twintigste eeuw tot de ‘golden sixties’
Inleiding
 Filosofie in de 1ste helft van de 20ste eeuw
o Is tot stand gekomen in een intellectueel klilmaat dat door uiteenlopende invloeden
werd bepaald.
 Positief
o De wetenschappelijke en technologische ontdekking van de 19de eeuw breiden uit
 Dit was een stimulans om zich aan te sluiten bij bepaalde mentaliteit:
Wetenschappelijke technologisch optimisme.
 WTO = overtuiging dat alle menselijke problemen door de wisselkwerking
tussen wetenschap en technologie kunnen en zullen worden opgelost
 Problemen die ontstaan zijn door de technologie zal door die technologie
opgelost worden.
o Geïndustrialiseerde landen  grote vooruitgang op gebied van de volksgezondheid,
bevrediging van de basisbehoeften en realiseren van de welvaart
 Vormen van ontspanning, genot en welzijn = toegankelijk voor een brede massa)
 Negatief
o De periode kende twee wereldoorlogen
 Miljoenen slachtoffers
 Vereling van de wereld in kapitalistisch en socialistisch
o Tussen de oorlogen was er een economische crisis
1
Het logische empirisme
1.1 Historich overzicht
1.2 Wegbereiders
 Wegbereiders
o Enkele voorlopers van het logisch empirisme, zelf behoren ze er nog niet toe
1.2.1 Gottlob Frege (niet kennen)
1.2.2 Bertrand Russell
 Bertrand Russell
o De betekenis van hem in de Weense kring  logische paradoxen oplossen via zijn
typentheorie
o Hij probeerde aan de hand van een eenvoudige logische taal, de wiskunde als een
samenhangend systeem op te bouwen.
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
 Na WOI
o Nieuwe kennistheorie, nieuwe vorm van filosoferen
 Het was een voorzetting van het positivisme uit de 19de eeuw
o Het werd logisch empirisme, logisch positivisme of neopositivisme genoemd
66
o
o
Hij formuleerde  Waar het ook mogelijks is, gebruik constructies op basis van
bekende entiteiten (ojbecten, begrippen) in plaats van te verwijzen naar onbekende
entiteiten.
 Dit principe ligt aan de basis van elke wetenschap  verklaren is altijd het
herleiden tot het al bekende.
Hij deelde de oordelen op  preposities = waar, vals en zinledig
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
1.2.3 Ludwig Wittgenstein
67
 Ludwig Wittgenstein
o We kunnen hem opsplitsen aan de hand van 2 verschillende periodes
 Wittgenstein I
o Tractatus Logico-Philosophicus
 Moeilijk werk  onduidelijke formulering, moeilijk om in te zien op welke vragen
hij wil antwoorden.
 Men kan het werk begrijpen door naar de bijdragen van Fregen en Russell (indeling
van proposities) kijken
o Ondervinding
 Idee dat alle oordelen opgebouwd zijn uit atomaire (elementaire) oordelen.
 Iedere propostie is een waarheidsfunctie van elementaire proposities.
 Samengestelde oordelen die altijd waar zijn, wat de waarheidswaarde
mag zijn.
 Dit zijn de logische waarheden of tautologieën
 Hun negaties zijn contradicties
 Zegt niets over de wereld
 Waarheidswaarde staat a-priori vast
 Ze hebben geen eingelijke zin, zijn zinloos = geen empirische
betekenis
 Samengestelde oordelen waarvan de waarde afhangt van dei van hun
samenstellende delen
 Oordelen met betekenis
 Verzameling van alle ware zinnen = natuurwetenschappen
 Aangezien alle zinnen met betekenis samengesteld zijn uit
atomaire zinnen kan de waarheid van elke wetenschappelijke
propositie onderzocht worden door na te gaan of de atomaire
proposities al dan niet waar zijn.
 Werkwijze
 Elementaire oordelen zijn een aaneenschakeling van
namen  namen verwijzen naar dingen  zin schakelt
namen aaneen  dingen die in de werkelijkheid
overeenkomen met die namen zijn ook
aaneengeschakeld
 Met andere woorden
 Een atomaire zin = afbeelding van een toestand
 Een atomair oordeel heeft betekenis als het de
afbeelding is van een toestand  een feit bestaat
in het zich voordoen van één of meerdere
o
1.2.3.1
Conclusies
 Er zijn twee soorten oordelen
 Tautologieën of analytische zinnen
o Vanuit de structuur van het oordeel kan men opmaken of het waar is
 Synthetische zinnen
o Men kan niet vanuit de structuur van het oordeel opmaken of het waar
is.
 Onderzoek van de betekenis en waarheid van oordelen berust op het tonen, wijzen
 Betekenis van namen in een atomair oordeel kan enkel getoond worden. We
kunnen de betekenis enkel maar tonen omdat je het niet in een nieuw oordeel
kunt splitsen waardoor je ook de betekenis niet in oordelen kunt uitleggen.
 Wijzen naar een koe om uit te leggen dat het een koe is.
 Scheinsatz
o Schijnoordeel
o Combinatie van namen die niet naar een ding verwijzen = onzinnig
 Men moet een onderscheid maken tussen
 Onzinnige uitspraken
 Uitspraken die empirisch zinledig zijn
o Ze zin altijd waar of altijd vals
 Uitspraken die empirisch zinvol zijn
o Verwijzen naar een toestand
 Sachverhalte
o Toestanden
o Men kan dit in een oordeel uitdrukken  dus alles wat gedacht kan worden
kan klaar gezegd worden.
o Doel van de filosofoen is niet de zinnen uitspreken, maar de zinnen
verhelderen.
 Relatie van de zinnen en toestanden kan alleen maar aangetoond worden
 Wat Wittgenstein de ‘wereld’ noemt is dat waarover men helder kan spreken
o Zaken waarover men niet kan spreken behoren niet tot de feitelijke, kenbare
wereld.
 Het zelf is volgens hem onzinnig
Citaten
 Zie boek pagina 294
1.2.4 Albert Einstein (niet kennen)
1.3 Filosofie van de Wiener Kreis /Weense kring
1.3.1 Algemene karakteristieken
 Wijsbegeerte
o Poging tot verheldering en explicatie van ideeën van empiristische en positivistsche
oorsprong
 Empirische opvatting
o Metafysica is waardeloos.
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
toestanden  de wereld is de verzameling van
feiten
68
 Waardevolle menselijke kennis heeft betrekking op waarneembare gegevens.
 Problemen
o De taak van logische-empiristen was om een formulering te zoeken die aansloot op de
situatie van de wetenschap en rekening hield met problemen die een dergelijke
uitspraak oproept
 Uitspraak: “Wat zijn empirische wetenschappen?”, “Kan men wiskunde en
ervaringswetenschappen onderscheiden?”
o Bij de behandeling van die problemen  stellingnamen
 Stellingnamen
 Taak van de filosoof = analyse van de taal
o Hij moet zorgen voor de verheldering van begrippen, inzicht in wetenschap en
elimineren van metafysische uitspraken.
 Logica en wiskunde vormen een eenheid
o Er is 1 methode van toepassing
o Proposities zijn analytisch en a priori = leren ons niets over de wereld
 Wiskunde en ervaringswetenschappen verschillen van elkaar
o Er zijn geen synthetische-a-priorioordelen en metafysica is ‘zinledig’
 Men kan een betekeniscriterium opstellen om zinvolle uitspraken te onderscheiden van
zinledige
 De ervaringswetenschappen vormen een eenheid
o Geen verschil van de ervaringsgegevens waarop ze steunen en ook de taal van de
wetenschappen is gelijk.
o Alleen empirische wetenschappen geven betrouwbare info over de wereld
o Proposities in wetenschappen zijn synthetisch en a-posteriori
 2 voornaamste filosofische stellingnamen van de Wiener Kreis/Weense kring
o Opvatting over betekeniscriterium
o Opvatting over de eenheidswetenschap
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
1.3.2 Het betekeniscriterium (niet kennen)
69
1.3.2.1
1 s t e formulering van het verificatiecriterium (niet kennen)
1.3.2.2
2 d e formulering van het verificatiecriterium (niet kennen)
1.3.2.3
3 d e formulering van het verificatiecriterium (niet kennen)
1.3.2.4
4 d e formulering van het verificatiecriterium (niet kennen)
1.3.2.5
Besluit over het betekeniscriterium (niet kennen)
1.3.3 De eenheidswetenschap (niet kennen)
1.3.3.1
Carnaps Aufbau
1.3.3.2
Fysicalisme
1.3.3.3
Microreductie
1.3.3.4
Algemene commentaar bij het logisch empirisme
1.4 Karl Raimund Popper (niet kennen)
1.5 De Britse taalanalytische filosofie
 Reactie op Russell en Wittgenstein
o Vorm van filosoferen in Engeland
 Het filosoferen heeft niet echt een passende naam gekregen.
o Linguïstische filosofie komt het dichtst in de buurt.
1.5.1 De tweede Wittgenstein
1.5.1.1
Inleiding
 Wittgenstein II
o Succes van de ‘Britse school’ onder invloed van Wittgenstein II
o Hij meende na het schrijven van Tractatus dat alle fundamentele filosofische
problemen opgelost waren  stopt met filosoferen = werd onderwijzer.
o Kwam in die periode van ‘pensioen’ tot de bevinding dat de aanpak van de Tractatus
verkeerd was.
 Hij kreeg opnieuw belangstelling voor wijsbegeerte
 Hij begon te doceren
 Docent Wittgenstein II
o Zij nota’s uit zijn lessen werden overgetypt en verspreid.
o 1 werk heeft hij als boek opgesteld = Philosophical Investigations (PI)
 Philosophical Investigations
o Is net zoals Tractatus een moeilijk werk
 Hier is dan wel geen kennis van moderne logica nodig, er is wel geen duidelijk
afgeleinde theorie te vinden.
 Methode  berust op nieuwe inzichten over het functioneren van de taal
 Waarom Wittengestein I en II
o We splitsen hem op als gevolg van grote verschillende opvatting in de Tractatus
enerzijds en de tweede periode met PI anderzijds.
Afbraak van de Tractatus
 Wittgenstein I  Wittgenstein II
o Wittgenstein I  Er bestaat 1 basismodel, 1 ideale taal
 Wittengestein II  Breekt deze opvatting af
 Er zijn onbepaalbaar aantal types van talen  kunnen verwantschap hebben
met andere maar zijn zeker niet vanuit zelfde basisschema beschrijfbaar.
 Want taal heeft verschillende functies
o Wittgenstein I  ideale taal van de Tractattus had mooie hiërarchische structuur
 Wittengestein II  Hij verwerpt dit
 ‘Eenvoud’ en ‘complexiteit’ zijn veelzinnig.
 Ideaal van een exacte taal bestaat niet.
 Exact is niet met eenvoudige criteria vast te leggen
o Wittgenstein I  Wereldvisie in de Tractatus
 Wittengestein II  wijst wereldvise van de Tractatus af omdat hij zijn
Abbildungtheorie laat varen
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
1.5.1.2
70
 Waarin hij verondersteld dat de atomaire oordelen een afbeelding vormen van
een Sachverhalt/toestand
1.5.1.3
Nieuwe opvatting over de taal
 Nieuwe inzicht in taal
o Opvatting over taalspelen  analogie tussen taalgebruik en het spel
 Spel  er bestaat hier een veelvoud van
 Spelen die van elkaar verschillend = merken we direct!
 Taal  Er is ook een veelvoud vantalen  veelvuldigheid van contexten/situaties
waarbij taalgebruik alleen kan begrepen worden door iemand die erin thuis is.
 In verschillende situaties komen dezelfde woorden voor = taal zien we niet als
verschil.
 Winngenstein omschrijft dit niet als verschillende talen, maar als
taalspelen
 Overeenkomst tussen taal en spel
o Voor beide begrippen kan geen overkoepelende definitie gegeven worden
 Er is wel altijd een gedeeltelijke gelijkenis tussen spelen maar overlappen elkaar
niet altijd.
 Bij spelen veelal een vorm van handelen volgens bepaalde regels
o Spelen van het spel en hanteren van stukken  enkel te realiseren door iemand die spel
kent. Men moet de spelregels kennen
o Alleen wie het gebruik van de stukken in het taalspel kent, kan de taal ervan verstaan.
o Taal begrijpen is meer dan een grammatica probleem
 Opvatting in Engeland die hieruit volgede
o Werd bijna de slogan  the meaning of a word is its use
 Use betekent het gebruik in een taalspel en daar houden linguïsten zich niet mee
bezig
 Linguïsten bestuderen oppervlakteproblemen.
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
1.5.1.4
71
Filosofie als taalanalyse
 Gevolgen van aan filosofie doen
o Tendens om woorden aan hun taalspel te ontrekken en ze in meer algemene betekenis
te gebruiken.
 Mogelijk door eenvoudige categorieën van de oppervlaktegrammatica
o Verwarring van categorie zorgt voor onzinnig woordgebruik
 Wanneer men woorden buiten eigen taal gebruik zegt Wittgenstein  de taal gaat
met vakantie  filosofisch probleem
 Taak van filosoof = schijnproblemen en schijnoplossingen wegwerken door
absolute woordgebruik te ontmaskeren
 Wittgenstein stelde hier geen theorie over op  in elk apart geval moet men
de oorzaak van het verkeerde woordggebruik opzoeken en aantonen.
1.5.1.5
De linguïstische filosofie
 Gilbert Ryle
o Werk of mentale concepten
o We begrijpen de concepten: wil, denken, verbeelding, gewaarwording, weten,
begrijpen,…
 Maar wanneer we een theorie over deze concepten vormen, geraken we in
moeilijkheden.
 John Austin
o Een probleem is filosofisch zolang het een toestand van verwarring en onduidelijkheid
is.
 Wanneer we het helder kunnen formuleren = wetenschappelijk probleem
2
Fenomenologie en existentialsime
2.1 Historisch overzicht
 Husserl
o Problemen die hij tot zijn filosofie bracht vertoont analogie met die van de logische
empiristen
o Hij is een antrirelativsit en een antipositivist
 Hij wed overtuigd van de onhoudbaarheid van het psychologisme
 Als men aanneemt dat getallen ‘bestaan’, welk bestaan leiden ze dan? Wat is
grondslag van de wiskunde.
 Frege’s oplossing  Taal van de wiskunde als studieobject nemen = Russells
logisch empirisme
 Husserl’s oplossing  zoekt grondslag van de kennis nog dieper in het
kennend subject, onderzoek wat noodzakelijke voorwaarden zijn bij het
bewustzijn.
 Intentionaliteit  gerichtheid van elke bewustzijnsact op een bepaald
object
 Kan gericht zijn op gevoelens, kleuren, objecten en op entiteiten
o Het bestaan van getallen is dus absoluut zeker wantze beantwoorden aan noodzakelijke
gerichtheden van het bewustzijn  hiermee neemt Husserl het relativisme te kunnen
weerleggen.
 Wesensshau
o We kunnen een inzicht in essenties van dingen komen door intetionele acten te
analyseren (fenomenologie)
o Verschillen tussen intentionele gerichtheden die van het subject uitgaan zijn afhankelijk
van de types van inhouden.
 Ook voor inhouden bestudeerd in wetenschappen  intentionele gerichtheid op
levende en gerichtheid op ruitmelijke en kwantitatieve  biologie verschillend van
fysica = fundamenten van zijn antipositivisme
 Antipositivisme  2 aspecten
o Er bestaan verschillende soorten wetenschappen
o Er is ook wijsbegeerte mogelijk met een eigen object
 Zoeken naar de diepere eenheid van de verschillen in de fenomenologische analyse
van de intentionele acten.
 Levenswerk van Husserl
o Hij deed onderzoek over de intentionele acten
 Centraal staat de intentionele act
 Er is een kennend subject
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
2.2 Edmund Husserl
72
o
 Er is een gekende inhoud
 Er is een relatie
Intentionele acten kunnen op objecten gericht zijn
 De fenomenologische benadering wil afstand nemen van wat we geleerd hebben
over dat object en doorstoten tot datgene wat oorspronkelijk in onze intentionele
act zit  Reducties toepassen: afstand nemen van alle weten, van alles wat we in
onze cultuur geleerd hebben = moeilijke opgaven
 We moeten empirische ‘ik’/onze persoonskemerken tussen haakjes zetten en
alleen rekening houden met het ik als kennend of als intentioneel gericht subject 
transcendentraal ego
2.3 Martin Heidegger
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
2.3.1 Basisinzichten
73
 Basisinzichten
o Een belangrijke wending werd gegeven aan de fenomenologie door het werk ‘Sein und
Zeit’ van Heiddegger
o Heidegger en Hussrl  behoren allebei tot fenomenoogische stroming maar
 Verschil
 Husserl = De belanstelling voor wetenschap stond centraal. Hij zoekt
fundament voor wiskunde en heeft tot doel met de fenomenologie een
fillosofie te ontwerpen die een grondslag zou bieden voor de wetenschap en
die zou verklaren waarom men in de wetenschap tot zekerheid kan komen
 Heiddegger = Hij had geen belanstelling voor wetenschap, maar wel voor
bestaan van de mens
 Gelijkenis
 Husserl  men kan niet over een subject en zijn object spreken zonder de
intentionele relatie er bij te betrekken
 Heidegger  maar relaties is geen loutere kenact maar meer een totale
contactname tussen mens en wereld
o Sein und Zeit = onderzoek naar dimensies van de mens-wereld relatie en wereld-mens
relatie
 Kortom
o Intentionaliteitsrelatie  hij geeft nog meer aandacht aan de subject-pool
o Hij ziet de object-subject kennis niet meer roulter als kennis, veel meer als omvattend
o Het onderzoek van het ‘zijn’ zal toch gebeuren vanuit het subject
o Het subject is niet meer het kennend subject, maar de totale mens
o De subject-object relatie = relatie van mens met zijn wereld
 Affectieve en praxisgerichte toon
o Het voornaamste kenmerk waardoor het werk ‘Sein und Zeit’ radicaal verschilt van
gewone wijsgerige en ontologische traktaten
o Voorbeeld omtrent intentionaliteitsrelatie
 Verhouding die men kan hebben ten aanzien van het huis waarin men sinds zijn
kinderjaren geleefd heeft
 De relatie is niet enkel een kennisrelatie, de dingen hebben daar niet alleen maar
een koude mentaliteit van alleen maar ‘dingen’ = ze betekenen iets voor jou  ze
zijn affectief en praktisch.
 Ook voor de personen in het huis heb je bepaalde gevoelens
 Voorbeeld van het huis  genereren naar de wereld
o Hij maakt geen onderscheid tussen kenaspecten, gevoelsindruk en praxisaspecten
o Fenomenologie laat toe wezenheden te aanschouwen die geen accidentele
belevenissen van ons psychisme zijn
o Synthese van kennis-, gevoelens-en praxisaspect in de relatie met de wereld verklaart
grote succes van Heidegger
2.3.2 Aanval op de wetenschap (niet kennen)
 Filosofische methode/opvatting van Heidegger verschilt van de opvatting van Husserl
 Husserl = Vaststelling dat er wetesnchappen bestaan en wil de fundering erfvan
achterhalen
 Heiddegger = weinig interesse voor wetenschappen want zintuigelijke gegeven gevens
slechts oppervlakkig aspect van de werkelijkheid
 Achter die fenomenen is een zin verborgen die we moeten leren ontdekken (‘duiden’)
 Het kan zich aan het Dasein openbaren maar daar is uitleg voor nodig 
dergelijke poging tot begrijpen = hermeneutiek = methode van het interpreteren
van teksten
 Literaire tekesten = wat ze aan lezers willen mededelen
o Er is publiek geweest die teksten kon begrijpe en tot doel had hun
begrijpen zo dicht mogelijk te benaderen
 Bijbelteksten= welke openbaring van God gaat erachter schuil?
o Tekst werd niet altijd correct begrerpen door publiek uit die tijd
 Juridische teksten = Wat kunnen we met de wettekst doen?
 Problemen meet hermeneutiek van Heidegger
o Er is nooit een toehoorder of lezer geweest  geen criterium om betrouwbaarheid van
de hermeneutiek te beoordelen
o Sinds Dilthey traditie waarin men subject gelaen en ook historisch en cultureel
gebonden karakter van het interpreteren van teksten sterk beklemtoonde en
waardeerde
 Heidegger neemt traditie over en koppelt het aan Husserls visie op intentionaliteit
(rol van subject staat centraal)  verbetering van intentionaliteitsrelatie
 Hermeneutiek wordt activiteit waarin cognitieve, emotionele en
praxisapsecten met elkaar gemengd zijn.
2.4 Existentialisme en Sartre (niet kennen)
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
2.3.3 Heidegger en de hermeneutiek (niet kennen 2 en 3)
74
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
BEGRIPPENLIJST HF 10
75
Afbeeldingstheorie
Andenkende vs. rechnende denken
Austin, John
Betekeniscriterium
Betekenis als gebruik
Category mistake
Confirmeerbaarheid
Dasein
Daseinsanalyse
Elementaire oordelen
Existentialisme
Familiegelijkenis
Falsifieerbaarheid
Fenomenologie
Fenomenologische reductie
Heidegger, Martin
Hermeneutiek
Husserl, Edmund
Intentionaliteit
Intentionele act
Performative-constative distinction
Popper, Karl Raimund
Russell, Bertrand
Ryle, Gilbert
Taalspelen
Language goes on holiday
Linguistische filosofie
Logisch empirisme
Verificatiecriterium
Wesensschau
Wiener Kreis
Wittgenstein, Ludwig
Scheinsatz
Zinledige uitspraak
Zinvolle uitspraak
76
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
HOOFSTUK 11
Filosofie in de tweede helft van de twintigste en het begin van de
eenentwintigste eeuw
1
Wijsbegeerte en maatschappijkritiek
1.1 Algemene beschouwingen
1.1.1 Antinomieën
 Typisch voor Westers denken
o Antonimie
 Tegenstrijdigheid van wetten
 1ste antonimie = tussen cognitief en emotief-praktische instelling (spanning tussen
cognitie en ethiek)
o Naast de behoefte om de wereld te kennen, is er ook een behoefte om bevredigend
leven te leiden (ethisch behoefte)
 Er is getracht met cognitieve middelen een grondslag voor een theorie van ethiek te
leggen
o Theoretisch kennen is zo veralgemend dat individuele verlangens en behoeften in de
verdrukking geraken
 Kierkegaard, Nietzsche,… trachten in filosofie plaats voor dat individuele te
garanderen  aanvallen tegen het theoretisch denken
 2 de meer ingrijpende antonimie = tussen theoretische kennis en maatschappelijke ordening
(politiek)
o Probleem van onze tijd
o Theoretische wetenschap verandert via techniek de maatschappij
 Voor een maatschappij is het onmogelijk zich te ontrekken aan de overheersing
door dat theoretisch systeem
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
1.1.2 Filosofische problematiek
77
 Experimentele methode
o Met deze methode kreeg de mens heerschappij over de natuur
 Verlichting  men was ervan overtuigd dat men dezelfde denkwijze ook kon
gebruiken om met de rede de menselijke samenleving in betere banen te leiden
 Men dacht dat methodes die efficiënt zijn op vlak van kennis van de wereld,
dat ook zijn op het politieke vlak
 Aufklärung zag in rede  apparaat om ethische-politieke en cognieve
behoefte te bevredigen
 Het rationele maatschappij-ontwerpen hadden niet de verwachte
resultaten opgeleverd
 Techniek is geëvolueerd
o Men vertrouwt op de redelijkheid en de wenselijkheid van dit proces
o De techniek is de realisatie van de kans die de wetenschap biedt om de natuur te
overheersen
o
Techniek wordt ook op de mens zelf toegepast en ze oefent op de structuur van de
maatschappij invloed uit.
 Huidige technologie
o Blijken niet resultaat op te leveren die men van de rede had verwacht
 De huidige technologie leidt ons naar een wereld die nog weinig gemeen heeft met
de ideale van de redelijkheid of Verlichting
1.2 Negatieve dialectiek. De school van Frankfurt
 Kritische theorie = negatieve dialectiek
o De bovengeschetste ontwikkeling vormt hier de basis voor
o Centraal  Staat de vraag of de ‘rede’ geen autodestructieve aspecten bevat
o Voornaamste vertegenwoordigers  Adorno, Horkheimer, Marcuse, Habermas
o Onstaan vóór de oorlog  pas gepubliceerd in ‘60
 Adorno
o Er is een gevaar voor dehumansering en maatschappelijke desintegratie verscholen in
ontwikkeling van technologie  aantasting van het leefmilieu
o De evolutie van de westerse cultuur wordt gestuwd door een idee (hegeliaanse invloed
en invloed van Marx
 Marx  want hij ziet ontplooiing van idee gerealiseerd via technologischeconomische processen
o Oorsprong van evolutie die ons tot huidige stadium bracht
 Idee van de Aufklärung  de mens kan door zijn rede (wetenschap en techniek) tot
bevrijding komen
 Bevrijding van de afhankelijkheid van de natuur
 Volgens Adornos is dit tegelijk een idee van Herrschaft  heerschappij van de
mens over de natuur
 Door veralgemenend en identificerend kennen heeft mens zijn heerschappij
over natuur kunnen vestigen
 Succesvolle rede moete we dialectisch benaderen: ze is auto-destructief
 Heerschappij-idee is zo dominant geworden, dat ze ook mens tot object
ervan gemaakt heeft  mens is slaaf van zijn eigen kennis en werktuigen
geworden
o Naïeve geloof in vooruitgang door de rede houdt geen stand voor wie geconfronteerd
wordt met geïndustrialiseerde massamoord van de 20ste eeuw  negatieve dialectiek =
besef dat de rationaliteitsidee haar eigen negatie in zich bevat
o Denken van Adorno is niet gelijk aan het denken van Hegel
 Er volgt geen synthese oop interne tegenstelling van de Hersschaft-idee, we staan
voor een louter ngeatief dialectiek, besef van de intrinsieke auto-destructieve
aspecten van de rede
 Pessimistische theorie
1.2.2 Herbert Marcuse
 Marcuse
o Hij werkt het idee van overheersing door de technologische structuur van de
maatschappij verder uit
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
1.2.1 Theodor W. Adorno
78
 Paradox van de maatschappij  elke rationele bijdrage van het individu resulteert
in een verhoogde irrationaliteit van het geheel
 Technologische structuur ontplooit meer en meer beheersingsmiddelen
 Zo wordt elke bijdrage tot die ontwikkeling een versteviging van de repressieve
heerschappij
 Elke hervomring met de bedoeling situatie te verbeteren zal tot gevolg hebben
dat de totaliteit in het vervolg nog meer gesmeerd loopt
 Wordt duidelijk als een protes song in nhet commerciële circuit wordt
opgenomen en deel gaat uitmaken van de consumptie maatschappij
 De westerse maatschappij
o Is volgens Marcuse een totalitair en represesief systeem waarin de mens vervreemd is
omdat hij niet in dienst staat van doeleinde die hij zelf creatief ontworpen heeft
o Waarde waarvoor hij zich moet inzetten  hebben te maken met efficiëntie en
expansie
o De mens wordt unidimensioneel = De mens zijn waarden en doeleinden zijn gericht op
aanvaarding van de normen van het systeem
o De maatschappij is totaliteir en repressief omdat zij er op efficiënte wijze in slaagt de
meerderheid van de burgers tot deze unidimensionaliteit te brengen
 Gaat gepaard met repressie  maar we ervaren het niet
o Maatschappij kan consumptiegedrag van mens manipuleren door hem met overvloed
van consumptiegeoderen te overladen + hem te conditioneren precies die goederen na
te streven  het bezorgt de mens een gelukkige welzijn
 Men doet afstand van een dieaal van menszijn – een ideaal van vrijheid, solidariteit,
werkelijke menselijke relaties, creativiteit en eliminatie van elke agressie
 ‘Gelukkig bewustzijn’ is geen garantie voor streven naar hogere humaniteit
 Tendens naar unidimensionaliteit
o Marcus gelooft ook niet, net zoals Adorno, in de revolutionaire kracht van het westerse
proleteriaat maar toch kan volgens hem situatie alleen omslaan door een
fundamentele revolutie
 Analyse van Marcus dichter bij de werkelijkheid dan die van Adorno
o Geen enkele denkend mens van onze tijd kan de problematiek opzij zetten, het gaat om
de vraag wat de toekomst van ons WTK-bestel is (Wetenschap, techniek en kapitalisme)
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
1.2.3 Jürgen Habermas
79
 Habermas
o Hij is een voorbeeld van een volwaardige intellectueel in de 2de helft van de 20ste eeuw
o Hij behoort niet tot de school van Frankfurt maar was wel assistent bij Adorno en dus
door School van Frankfurt geïnspireerd
o Ontwikkeling van zijn denken  tussenkomst in de zogenaamde positivismusstreit in
der deutschen soziologie
 Debat startte bij onvrede die sociologen hadden omdat men langzaam afstand nam
van de grote theoretische analyses van mensen zoals Durkheim, Weber, Simmel 
om die te vervangen door empirisch-detailonderzoek
 Waarvan relevantie betwistbaar was
 Debat  fundamentele discussie tussen positivistische
wetenschapsfilosofie (Popper en Albert) en dialectische
wetenschapsfilosofie (Habermans)
2
Het structuralisme
 Het structuralisme
o Stroming met hoofdzakelijk Franse denkers met een gemeenschappelijk kenmerk  ze
zijn alle geïnspireerd door de structurele taalkunde
 Structurele fonologie
o Ondezoekt niet de kleinst mogelijke verschillen die tussen taalklanken kunnen
voorkomen
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
 Positivistische visie = 1 wetenschappelijke methode die over nodige
instrumenten beschikt om problemen te onderzoeken
 Dialectische visie = Andere vorm van kennis = nietinstrumenteliserende denken
 Hij heeft een kritische houding tegenover positivsme maar
o Is eerste filosoof in fenomenologisch-historische traditie die Angelsaksische literatuur
beheerst
o Is zich ervan bewust dat hij ook inhoudelijk analyse moet brengen van die ‘andere
rationaliteit’
o Hij vindt het een positivistische fictie dat de wetenschappelijke theorieën dé waarheid
uitdrukken
 De regels die zeggen aan welke criteria wetenschappelijk onderzoek moet
voldoen, zijn zelf geen resultaat van wetenschappelijk onderzoek
 Autoriteit van izntuigelijke waarneming houdt geen stand tegen vaststelling dat
iedere waarneming al een theorie veronderstelt  cirkel
 Om theorie om te bouwen heb je zintuigelijke gegevens nodig, maar om die
betrouwbaar te achten heb je weer een theorie nodig
 Criteria voor betrouwbaarhied van onze waarnemingen en theorieën zijn
bepaald door de eisen die onze handelingen stellen
 Conclusie = wetenschappelijke methodologie van vanddag is gerict op technische
bruikbaarheid en verschaft geen rationele methode om over de algemen menselijke
problemen na te denken
 Belangrijke bijdrage
o Is de rationaliteit zoeken in een bepaald type van dialoog die als doel een consensus
heeft
 Aan die discussie zijn voorwaarde gebonden
 Moet herrschaftsfrei zijn
 Moet plaats vinden tussen mensen die aan geen enkele dwang onder
elkaar of van buitenaf onderworpen zijn
 Iedere bijdragen moet authentiek en een eigen bijdragen zijn
 Binnen discussies moeten discriptieve gegeven aan bodk omen
 Men moet akkoord zoeken over gedragsregels
 Kritische afwegen moet mogelijk zijn
 De waarheidsvraag hangt dus af van de vraag of men binnen die Heerschaftsfreie
discussie een consensus kan bereiken.
 Hij blijft ervan overtuigd dat de oorspronkelijke drijfveer van de Aufklärung eerbiedwaardig is
o Het is mogelijk vanuit ee verbrede rationaliteit de waarden ervan te verdedigen zonder
de risico’s die onze beschaving loopt te minimaliseren
80
o
Onderzoekt de kleinste mogelijke eenheden die in een gegeven taal betekenisdragend
zijn  fonemen
 Voorbeeld = in het nederlands zijn ‘v’ en ‘b’ twee verschillende fonemen = vak
en bak hebben een verschillenede betekenis. In het spaans zijn ‘v’ en ‘b’
hetzelfde.
 Fonemen
o Zijn gekenmerkd in een bepaalde taal door onderlinge opposities, die in die taal tot een
bepaalde betekenis leiden
 Structuur
o Door een reeks van combinaties van fonemen onstaat er een structuur
o Een geheel van relaties, dat bepaalt welke klanken in een taal, fonemen zijn
 Michel Foucault
o Studie over de geschiedenis van de psychopathologie
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
3
81
Het postmodernisme
 Het postmodernisme
o In de wijsbegeerte verwijst de term naar de overtuiging dat de zogenaamde ‘grote
verhalen’, gegroeid uit de ‘moderniteit’ hebben afgedaan
 Grote verhalen  kernaspecten van de Verlichting: vertrouwen in de rede,
wetenschap en vooruitgang
o Postmodernisten verwerpen opvatting dat men een visie op de werkelijkheid kan
ontwikkelen die samenhang, inzichtelijkheid en zingeving vertoont
o Kritiek op de basisopvatting van de Verlichting en de moderniteit
o Kern van postemodernisme
 Streven naar rationaliteit als methode om betrouwbare kennis te bereiken
 Probleem: Hoe kan dit betekenisvol bearguementeerd worden?
o Vele postmodernisten beschuldigd hun lezers opzettelijk te verwarren
 Ook epistemologisch en ethische relativisme heeft veel kritiek te verduren gehad
 Problemen van onze tijd hebben meer rationaliteit, wetenschappelijkheid en
moderniteit nodig
 Het begrip postmodernisme refereert vandaag aan het werk van Lyotard
o Door technologische otnwikkeling (informatica, kunstmatige intelligentie, massamedia)
zijn de ‘grote verhalen’ uiteengevallen in meerdere ‘taalspelen’
 Taalspelen vertellen elk hun eigen ‘klein verhaal’, met elk hun eigen waarheden
 Positief want ‘grote verhalen’ leiden tot ‘eenheidsdenken’ en ‘totalitair denken’
 Postmodern relativsime heeft dus bevrijdend karakter
 Derrida
o Studeerde bij foucault endoceerde later zelf
o Zijn vroege werken  reflecties over en interpretaties van het werk van diverse
filosofen
o
o
 Ontwikkelden uiteindelijke principes van zijn eigen filosofische ‘methode’: de
deconstructie
Veel aandacht aan het werk van Freud en Lacan over psychoanalyse
Derrida wilde afstand nemen van het postmodernisme en bekritiseerde ook het werk
van Foucault, toch bracht hij analoge standpunten naar voren over de onmogelijkheid
om betrouwbare kennis te verwerven of zingeven en waardevolle betekenis te
creeëren.
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
 Rorty
o Hij heeft een aantal kenmerken gemeen met Habermans
 Ze kennen beide de Anglesaksische als de continentale auteurs
 Ze hebben beide belangstelling voor ‘hermeneutiek’ en voor het ‘gesprek’
o Hij heeft alsook een aantal kenmerken gemeen met Heidegger
 Beide hebben ze een overtuiging om erin geslaagd te zijn schoon schip te maken in
een van de belangrijkste denkbeelden van de westerse filosofie
o Zijn visie op de filosofie
 Het waardevolle van filosofie schuilt niet in het nastreven van rationele kennis of
objectiviteit, maar in het belang van orginaliteit en creativiteit
 Filosofische argumenten zijn onderling niet echt vergelijkbaar
 Noch filosofische nog wetenschappelijke uitspraken hebben iets waar
 Waarheid is niet iets wat op de werkelijkheid slaat, maar op de taal
82
BEGRIPPENLIJST HF11
FILOSOFIE | Academiejaar: 2015-2016
Adorno, Theodor
Derrida, Jacques
Foucault, Michel
Frankfurter Schule
Gelukkig bewustzijn
Habermas, Jürgen
Herrschaft
Herrschaftsfrei
Lyotard, Jean-Francois
Marcuse, Herbert
Negatieve dialectiek
Repressieve tolerantie
School van Frankfurt
Structuralisme
Unidimensionele mens
83