Hanna Mariën mensen die zorg dragen voor anderen

Hanna Mariën
mensen die
zorg dragen
voor anderen,
verdienen elke
dag een
medaille
inhoud
22
Colofon
Redactie
Femma Cel Beleid | www.femma.be
Bieke Verhoelst | [email protected]
Ilse De Vooght | [email protected]
Jeroen Lievens | [email protected]
Riet Ory | [email protected]
Vormgeving
Gevaert Graphics
Druk
Gevaert Printing
V.U. : Eva Brumagne, Urbain Britsierslaan 5,
1030 Schaarbeek
Wettelijk depot: D/2012/1029/1
2
slechts
atting is de
h
c
s
r
a
Na
5 in
t beeld
eme r op
1 w e r k n r e e n m a n . He
o
n
t
zorgsec rgsector als ee or,
o
z
s e ct
van de
uwelijke
o
r
v
n
e
zachte reotiepe
ste
ouden
alsook htingen weerh
een
ac
rolverw r van om voor
e
ector
n
manne innen de zorgs
b
carrière
n.
e
z
te kie
6
d
14
Ongeveer zeven procent van de mantelzorgers
voelt zich zwaar tot zeer zwaar overbelast.
6 Werken en zorgen
Arbeid en zorg: een moeilijke combinatie
Mannen aan zet!
Het Nieuwe Werken
Onze eisen
14Mantelzorg
De mantelzorger
Een premie voor elke mantelzorger
Een betere sociale bescherming
Een betere combinatie
arbeid-mantelzorg
Even op adem komen
Onze eisen
Naast de
eenoudergezinnen
hebben ook jonge
ouders het moeilijk
om gebruik te maken
van tijdskrediet. Niet
zozeer vanwege het
financiële plaatje,
maar wel omdat ze
niet de vereiste vijf
jaar anciënniteit
hebben.
22Herwaardering van de zorgsector
Zorgberoepen
Een toekomst vol uitdagingen
Meer personeel en diversiteit
Waardig werk
a. De juiste vrouw/man op de juiste plaats
b. Een correcte verloning
c. Nood aan ondersteuning
Neen tegen commercialisering
Onze eisen
34Bibliografie
3
inleiding
Met ‘Goud voor Zorg’ ijvert Femma
voor een haalbare combinatie tussen zorgen en werken. Bovendien
pleiten we voor extra banen in de
zorgsector. Zorgen is topsport. Je
hebt er net zoveel moed, kracht en
doorzettingsvermogen voor nodig
als een atleet. Deze brochure is
een uitloper van de ‘Goud voor
Zorg’-campagne, waarbij onze
leden honderdduizenden kilometers fietsten, wandelden en zwommen voor zorg.
Zorgen doen we allemaal. Voor onze kinderen, onze
ouders, onze buren,… Maar liefst 1 Vlaming op 5 verzorgt op regelmatige basis een naaste. Bovendien
blijft de vraag naar zorg stijgen: we worden ouder,
zoeken meer (professionele) opvang voor onze kinderen, zoeken meer hulp voor psychische problemen.
Mensen die zorg nodig hebben, willen het liefst zo
lang mogelijk thuis blijven. De overheid speelt hier op
in en bouwt zorg uit rond de thuissituatie. Terzelfdertijd
vraagt de overheid dat mannen en vrouwen meer en
langer werken. Bovendien snoeide ze in de verlofsystemen en maakte ze de voorwaarden ook strenger.
Mantelzorg en de combinatie arbeid-zorg dreigt hierdoor nog minder evident te worden. Ook de professionele zorg en de kwaliteit van zorg komt onder druk
te staan.
Het zorgverhaal dat Femma schrijft, is er één van
solidariteit. Iedereen, rijk of arm, heeft recht op een
kwaliteitsvolle zorg.
Alleen de overheid kan dit garanderen. Zorg mag, met
andere woorden, niet overgeleverd worden aan de
wetten van de vrije markt.
Zorg enkel voor vrouwen?
Femma is bezorgd om de zorgsector en de mantelzorger. Het zijn immers vooral vrouwen die zorgen.
Vrouwen kiezen vaker voor een zorgberoep dan mannen. Vrouwen voeren ook het overgrote deel van de
4
zorgtaken thuis uit. Ze nemen de zorg voor hun naasten op zich en verlenen ook het vaakst zorg als vrijwilliger. Zorgen is geen voorrecht van vrouwen, net
zomin als het een voorrecht is van kort geschoolden of
etnisch culturele minderheden, twee groepen die
sterk vertegenwoordigd zijn in de zorgsector.
Willen we een samenleving waarin elke vrouw zich
kan ontplooien, dan zijn er maatregelen nodig om de
zorgtaken tussen vrouwen en mannen evenwichtiger
te verdelen. We moeten mantelzorgers voldoende
ondersteunen en bedrijven aansporen zorgvriendelijkheid hoog in het vaandel te dragen. We focussen in
deze brochure op drie grote thema’s: combinatie
arbeid-zorg, mantelzorg, en de herwaardering van de
zorgsector. We hopen met ons verhaal bij te dragen tot
het realiseren van een warme samenleving waarin
zowel de overheid en de bedrijven als vrouwen en
mannen hun verantwoordelijkheid opnemen in het
zorgverhaal.
Olympisch sprintster
Hannah Mariën was de meter
van onze '
Goud voor Zorg'-campagne)
5
werken
Arbeid en zorg:
Johan en An, prille veertigers, dreigden ten prooi
te vallen aan de dagelijkse ratrace waarin vele
ouders verwikkeld zijn. “Door 4/5de te werken
zijn we in staat om de zorg voor de kinderen en
ons werk beter op elkaar af te stemmen. Wat we
inboeten aan financiële draagkracht winnen we
aan levenskwaliteit.”
6
en
zorgen
: een moeilijke combinatie
Het is een vraagstuk waar veel vrouwen en
gebruik te maken van het tijdskrediet of een
mannen mee geconfronteerd worden: hoe
zorgverlof. Wie vandaag voltijds tijdskrediet
combineer ik arbeid en zorg op de best
opneemt, krijgt daarvoor een uitkering van
mogelijke manier? Sommigen vinden een
600 euro. Een bedrag waar je als alleenantwoord in de verschillende verlofstelsels
staande ouder niet mee rondkomt. Dat verwaarop werknemers beroep kunnen doen
klaart onmiddellijk waarom slechts 17% van
om arbeid en zorg te combineren: ouderde zorgverloven opgenomen wordt door
schapsverlof, zorgverlof, palliatief verlof en
eenoudergezinnen tegenover 42% door koptijdskrediet (al dan niet gemotiveerd). Deze
pels met kinderen. Naast de eenoudergestelsels houden in dat men voor een bepaalzinnen hebben ook jonge ouders het moeilijk
de periode minder gaat werken om de zorg
om gebruik te maken van tijdskrediet. Niet
op te nemen voor een naaste, zonder de
zozeer vanwege het financiële plaatje, maar
band met de arbeidsmarkt te verbreken. De
wel omdat ze niet de vereiste vijf jaar anciverlofstelsels kenden de afgelopen jaren
ënniteit hebben.
een enorm succes. Toch bieden ze niet voor
iedereen een oplossing voor
het combinatievraagstuk en
‘De verlofstelsels worden vooral door de
blijven het hoofdzakelijk vroumiddenklasse opgenomen. Vrouwen met een lager
wen die deze verloven opneinkomen die de ratrace niet aankunnen, kiezen vaker
men om te zorgen.
Voor vele mensen is het namelijk financieel onmogelijk om
voor de werkloosheid als alternatief. Dat is hun
overlevingsstrategie.’, Ria Goris, journaliste en auteur
van ‘Haal jij de kinderen op?’
7
Femma maakt zich vooral zorgen over de
zogenaamde sandwichgeneratie.
Zij proberen de zorg voor hun kinderen,
een carrière èn de zorg voor hun ouders
te combineren.
Het is niet makkelijk om wegwijs te geraken
in alle verlofstelsels, omdat ze totaal los
staan van elkaar. Femma is voorstander van
een totaal nieuw plan dat toelaat zorg en
werk flexibel te combineren. Een plan dat
voluit de kaart van de solidariteit trekt. Geen
individuele levensloopregeling dus waarbij
werknemers een deel van hun brutosalaris
kunnen sparen voor een periode van onbetaald verlof. Dit zou een voorrecht zijn voor
de ‘happy few’ en daar kan Femma zich in
geen geval achter scharen.
Net zoals Johan en An, heeft iedereen het
recht om arbeid en gezin evenwichtig op
elkaar af te stemmen. Zo belasten we
de zorgsector minder en worden mensen die
willen zorgen voor hun naasten niet gedwongen een stap terug te zetten op de arbeidsmarkt of in te boeten op hun pensioenrechten.
i nf o l s ,
me er
se
Voor erlofstel
v
r
e
v
o
naar
s ur f r v a . b e
.
www
8
Mannen aan zet
Dat een man die zorgt niet vanzelfsprekend is, kan Johan alleen maar bevestigen: “Het enige wat mijn vader deed, was
een keer afwassen of koken. Ik merk dat
de tijden nu wel veranderd zijn. In mijn
omgeving zijn er verschillende mannen die
zorgtaken opnemen, vooral bij de jongere
generatie. Zo wordt vaderschapsverlof
meer opgenomen en zijn er meer mannen
die in een 4/5de regime werken.”
65%
Slechts 22%
van de mantelzorgers zijn
vrouwen
van het
ouderschapsverlof wordt opgenomen door
mannen
Een vijfde
van de mannen
neemt de 10 dagen vaderschapsverlof
niet op
Mannen lijken de laatste decennia meer en
meer bereid om de zorg voor een naaste op
zich te nemen. De cijfers tonen echter dat ze
nog heel wat ‘zorgachterstand’ hebben op
vrouwen.
Het is moeilijk om die zorgachterstand precies te verklaren. Professor Dimitri Mortelmans, gezinssocioloog aan de Universiteit
van Antwerpen, beklemtoont het belang van
de opvoeding en omgevingsfactoren: “Er is
zeker een biologische component omwille
van het moederschap, maar de rest is sociaal aangeleerd “gender”-gedrag. Ik geloof
bijvoorbeeld niet dat vrouwen een extra
“gen” hebben om te zorgen. Bovendien wijst
niets erop dat vrouwen beter kunnen zorgen
dan mannen. Zo is er zelf onderzoek gedaan
naar de vaardigheden van vrouwen en mannen. Daaruit bleek dat vrouwen niet beter
konden strijken dan mannen.”
Femma ijvert al jaren voor een
evenwichtig en kwaliteitsvol
combinatiemodel. Dit model gaat ervan uit
dat vrouwen en mannen evenveel
buitenhuis werken en evenveel tijd aan
zorg- en huishoudelijke taken besteden.
Een beleid dat hiermee rekening houdt,
zorgt mee voor een volwaardige deelname
van mannen èn vrouwen aan de
samenleving en garandeert de beste
sociale bescherming voor iedereen.
Professor
Dimitri Mortelmans
9
het Nieuwe Werken
Verlofstelsels zijn maar één van de vele
manieren om zorg en arbeid beter op elkaar
af te stemmen, maar zijn niet voor iedereen
de beste oplossing. Feit is dat je sowieso
financieel inboet en dat het slechts een tijdelijke oplossing is. Idealiter werken mensen in een bedrijf dat dagelijks rekening
houdt met de noden van zijn werknemers om
arbeid en zorg te combineren en dat daartoe
ook maatregelen neemt. Die maatregelen
worden verzameld onder de noemer ‘Het
Nieuwe Werken’. Dit houdt in dat werknemers meer flexibiliteit/vrijheid hebben om
het werk af te stemmen op zorgnoden.
Het Nieuwe Werken. Enkele kernideeën en voorbeelden:
A. Meer controle over je werkuren.
& Schoolbelcontracten: werkuren afgestemd op de schooluren
zodat ouders hun kinderen zelf kunnen afzetten aan de
schoolpoort en ze ’s avonds kunnen ophalen.
& Eerst thuis een uurtje werken alvorens naar kantoor te reizen.
Zo vermijd je de files, reis je rustiger en verlies je geen tijd.
Bovendien is het ook goed voor het milieu.
& Extra vroeg beginnen, zodat je ’s avonds ook vroeger kan stoppen en gezellig kan mee-eten.
B. Niet enkel op kantoor werken.
& Thuiswerken spaart je reistijd. Vaak is het er ook rustiger dan
op kantoor. Als werkgever heb je het voordeel dat je minder
kantoorruimte moet voorzien.
& Werk na een extern bezoek op het kantoor van je afspraak.
& Gebruik je tijd op de trein om te werken.
& Gebruik van ondersteunende technologieën
& Laptops, smartphones, tablets en mobiel internet maken het
mogelijk om flexibel om te gaan met werktijd en werkplaats.
& Videoconferencing, cloud computing.
10
Dirk Geldof, socioloog
en publicist.
Het Nieuwe Werken biedt een
‘Als jurylid van het mensvriendelijkste bedrijf moest
win-win situatie voor zowel
ik enkele jaren geleden steeds dezelfde conclusie
werknemer als werkgever.
trekken:
in bedrijven waar meer flexibiliteit heerste,
Werknemers die kunnen werwas er minder verzuim en minder verloop. Bovendien
ken waar en wanneer ze dat
lag de productiviteit hoger. Ik pleit voor een
willen, zijn gezonder, gelukkimensvriendelijke werkgever en voor een winger, presteren beter op het
winsituatie tussen werkgevers en werknemers.’, Dirk
werk en zijn minder vaak afweGeldof, socioloog en publicist.
zig, zo blijkt uit steeds meer
onderzoeken. Bedrijven die
Het Nieuwe Werken hoog in het
vaandel dragen, slagen er ook beter in om manier daarmee omgaan. De werkgever
talent aan te trekken en te houden. Een moet van zijn kant dan weer voldoende verbedrijf dat gebruik maakt van moderne tech- trouwen stellen in zijn werknemers om tijdig
nologieën zal ook aantrekkelijk zijn voor de resultaten te leveren.
jongste generatie, die opgegroeid is met
In tegenstelling tot in Nederland, staat Het
internet, smartphones en mobiel werken.
Nieuwe Werken in België nog in zijn kinderHet Nieuwe Werken vraagt om vernieuwing schoenen. Ook al beschikt 85 percent van de
van de fysieke werkplek, de organisatie- werknemers over de technische middelen
structuur- en cultuur, de managementstijl om thuis te werken, slechts twee op de tien
en bovenal de mentaliteit van de werknemer bevraagden denkt dat zijn/haar organisatie
en de werkgever. De werknemer krijgt meer er klaar voor is.
verantwoordelijkheid en moet op een juiste
Johan: “Sinds de voorzitter van ons directiecomité een
vrouw is, moet ik zeggen dat er al veel verbeterd is
wat de mogelijkheden om arbeid en gezin te
combineren betreft. Zo is sinds haar komst telewerk
ingevoerd, waardoor ik ook elke maandag van thuis
uit werk. En zijn de glijdende werkuren uitgebreid tot
7u-9u30 in de ochtend en 15u30-18u ’s avonds.”
Naast Het Nieuwe Werken
is betaalbare en kwaliteitsvolle kinderopvang
een noodzakelijke voorwaarde om de combinatie
arbeid en zorg mogelijk te
maken. 30% van de vrouwen gaat minder of niet
meer werken omdat ze
geen of onvoldoende kinderopvang vinden.
11
onze eisen
5 jaar tijdskrediet voor zorg
De overheid moet het tijdskrediet met motief ‘zorg’ uitbreiden tot 48
maanden volledige onderbreking, halftijdse vermindering of 1/5
vermindering. Onder motief ‘zorg’ wordt verstaan: zorg voor een kind tot
12 (en niet tot 8) jaar, palliatieve zorg, zorgen voor een zwaar ziek
gezins- of familielid (eerste graad) en zorg voor een gehandicapt kind
tot 21 jaar. Samen met het jaar ongemotiveerd tijdskrediet komt dit neer
op vijf jaar tijdskrediet voor zorg, gelijkgesteld voor het pensioen. Om
iedereen de kans te geven van het tijdskrediet gebruik te maken,
moeten de uitkeringen omhoog. Dit kan door te werken met een
percentage van het loon (met plafond).
Bestaande verlofregelingen
in de kijker zetten
Het combinatiemodel promoten: met
goede voorbeelden uit de praktijk om
rolpatronen makkelijker te wijzigen
12
15 dagen verplicht
vaderschapsverlof
Stimulerende maatregelen opdat beide ouders
de verlofsystemen opnemen
Een transparant, eenvoudig
verlofsysteem creëren
Voldoende kwaliteitsvolle en
betaalbare kinderopvang
De introductie van het nieuwe
werken stimuleren
13
man
Lieve en haar man Etienne vingen een paar jaar
lang de broer van Lieve op. Toni is psychiatrisch
patiënt. Zijn stemmingen wisselen veelvoudig en
zelfstandig wonen kan hij niet. De keuze van
Lieve en Etienne bleek niet vanzelfsprekend.
Maar tot ze geschikte opvang hadden gevonden,
hielden ze vol. Ze deden het met veel enthousiasme en een flinke portie humor.
14
ntelzorg
de mantelzorger
Lieve en Etienne zijn niet alleen. Meer dan
de helft van de Vlamingen tussen 18 en 85
jaar helpt zieke, gehandicapte of bejaarde
familieleden, kennissen of buren.
Ongeveer 1 Vlaming op 5 zorgt (vrij) intensief: wekelijks of dagelijks. Onder de
intensieve mantelzorgers zijn de vrouwen
overduidelijk in de meerderheid.
Mantelzorgers zorgen met liefde en laten
het niet gauw afweten. Ze hebben het niet
altijd gemakkelijk. Ongeveer 7 procent
van de mantelzorgers voelt zich zwaar tot
zeer zwaar overbelast.
In 2010 waren er nog 3 potentiële informele
zorgverleners tussen 50 en 59 jaar voor elke
80-plusser, in 2030 zullen er dat minder dan 2 zijn.
Steunpunt Welzijn, Volksgezondheid en Gezin, De
Vlaamse Ouderen Zorg Studie, maart 2011
15
Verder zijn er risico’s op ontspoorde zorg
(mishandeling), gezondheidsproblemen,
tijdsproblemen, extra financiële kosten
en sociaal isolement. Mantelzorgers
geven aan dat ze een grote behoefte aan
ondersteuning hebben. Ze willen advies
van professionele hulpverleners over de
aanpak van de zorg en het omgaan met de
hulpbehoevende. Ze vragen ook naar
‘respijtzorg’: oppasmogelijkheden zodat
ze zelf even op adem kunnen komen. Het
is belangrijk om mantelzorgers goed te
ondersteunen. Uit studies blijkt immers
Ben je mantelzorger,
dan kan je een
aantal premies
krijgen.
16
dat mensen zo lang mogelijk thuis willen
blijven, ook al zijn ze zorgbehoevend.
Mantelzorg voorkomt dat vele zorgbehoevenden noodgedwongen de stap naar een
rusthuis of instelling zetten.
De mantelzorgpool krimpt. Gezinnen worden kleiner, meer vrouwen zijn hoogopgeleid en werken buitenshuis, en steeds meer
ouderen leven gescheiden en/of apart. Met
een beleid dat vijftigplussers op de arbeidsmarkt wil houden, is het zoeken naar een
evenwicht om de combinatie van betaald
werk en informele zorg mogelijk te maken.
Vlaanderen telt zes erkende mantelzorgverenigingen waar
je terecht kan voor meer informatie en een luisterend oor.
www.kenniscentrummantelzorg.be
www.onszorgnetwerk.be
www.ziekenzorg.be
www.steunpunt-thuiszorg.be
www.lieverthuis.mut400.be
www.okra.be
Een premie
voor elke mantelzorger
Mantelzorgers zijn onmisbaar en verdienen waardering. Een financiële vergoeding of compensatie voor extra kosten is
een blijk van die waardering. In verschillende landen worden faciliteiten als gratis reizen, bijdragen in opleiding, kortingen (fiscale aftrek) en mogelijkheden
voor de opbouw van sociale rechten (pensioenrechten) geboden. Het kan niet de
bedoeling zijn dat mantelzorgers een
‘zorgloon’ ontvangen. Dit zou de essentie
van mantelzorg veranderen: het gaat om
vrijwillige zorg.
Drie kwart van de Vlaamse
gemeenten keert een mante l zo r g p r e m i e
uit.
Gemiddeld bedraagt deze 32
euro per maand. Om recht te
hebben op die premie moet
de mantelzorger meestal
aan een hele reeks voorwaarden voldoen. Elke
gemeente beslist zelf of ze
een mantelzorgpremie uitkeert, hoe hoog het bedrag is
(dat varieert van 2€ tot 100€)
en welke de voorwaarden
zijn. De meest voorkomende
voorwaarden gaan over de
woonplaats van de zorgbehoevende persoon en de mantelzorger, de leeftijdsgrens, de mate van zelfredzaamheid en
de familieband.
Of mantelzorgers een gemeentelijke
premie ontvangen, aan welke voorwaarden ze moeten voldoen en hoe groot het
bedrag is, hangt dus af van de gemeente
waar ze in wonen. Onterecht volgens
Femma. Iedere mantelzorger verdient
waardering, ongeacht zijn/haar woonplaats.
‘Sommige mantelzorgers moeten hun loopbaan stop
zetten of voor onbepaalde tijd onderbreken. Dit leidt
vaak tot inkomensverlies met vermindering van
sociale zekerheidsrechten als gevolg. Anderen krijgen
omwille van hun engagement nooit de kans een
loopbaan op te bouwen en verwerven daardoor zelfs
geen toegang tot de sociale zekerheid. Dit betekent
dat zij gestraft worden voor het opnemen van
maatschappelijk, nochtans waardevolle arbeid. Het is
daarom noodzakelijk het debat over een sociaal
statuut voor de mantelzorger te heropenen.’
Memorandum Mantelzorg 2009-2014,
Kenniscentrum Mantelzorg.
17
Een
betere sociale
bescherming van de mantelzorger
Mantelzorgers hebben nood aan een
goede sociale bescherming. Ze moeten
beschermd worden voor ziekte, werkloosheid en pensioen en op een soepele
manier hun loopbaan kunnen onderbreken.
18
De status van de mantelzorger is momenteel
in geen enkele wet- of regelgeving vastgelegd. Politici uit verschillende partijen
erkennen de noodzaak van een goede sociale bescherming van de mantelzorgers en
legden al wetsvoorstellen neer.
Een betere combinatie
arbeid-mantelzorg
Steeds vaker combineren mantelzorgers,
vooral vrouwen, hun zorgtaken met een
betaalde baan. Deze dubbele taak is erg
zwaar. Uit Nederlands onderzoek blijkt dat
werkgevers niet vaak hun medewerking
verlenen, bijvoorbeeld door flexibele werktijden of verlofregelingen. Met de toename
van de arbeidsparticipatie van vrouwen en
van oudere werknemers zijn betere regelingen nodig om arbeid en zorg te combineren. Het is voor mantelzorgers immers
belangrijk dat ze kunnen blijven werken.
Naast een financiële zekerheid, zorgt werk
voor de opbouw van een sociaal netwerk en
heeft het een therapeutisch ontladend
effect.
We kunnen de combinatie arbeid-zorg verlichten door de administratieve rompslomp
in te dijken. Elk jaar moeten mantelzorgers
en hun patiënten tal van formulieren invullen voor het verkrijgen van premies, diensten en tegemoetkomingen. Mantelzorgers
ervaren ook een groot informatietekort. Ze
moeten vaak zelf op zoek gaan naar informatie die versnipperd is.
Leren bij de buren
Nederland kent ‘de mantelzorgmakelaar’.
De mantelzorgmakelaar neemt regeltaken voor de mantelzorger op. Zo bespaart
hij de mantelzorger veel tijd omdat hij/zij
bijvoorbeeld goed zijn/haar weg weet in
het stelsel van zorgverlenende instanties
en verlofregelingen. Voor bedrijven zorgt
de mantelzorgmakelaar voor goede
afspraken tussen het werk op het bedrijf
en de zorgtaken thuis, waarmee overbelasting, re-integratie of zelfs arbeidsongeschiktheid worden voorkomen. Hij/zij
heeft een gespecialiseerde functie, is
thuis in de zorg- en uitkeringswereld en
biedt de mantelzorger de juiste voorzieningen. Een aantal gemeenten heeft er
één in dienst en biedt deze dienstverlening gratis aan.
‘Voor ons was het niet evident om een dienst te
vinden waar we op konden terugvallen. Er bleek heel
weinig ambulante opvang op maat van chronische
psychiatrische patiënten te bestaan.’
Lieve en Etienne, mantelzorgers van Toni
19
Op adem
komen
Mantelzorgers moeten ook af en toe op
adem komen. Zij hebben recht op ‘respijtzorg’. De respijtzorg wordt vooral verleend
door vervangende mantelzorgers en door
voorzieningen. Binnen de voorzieningen zijn
de woon- en zorgcentra (de vroegere rusthuizen) het best gekend. Een aantal onder
hen bieden dagopvang en kortverblijf aan,
bestemd voor 65-plussers.
Daarnaast zijn er ook nog de zorgboerderijen en gastgezinnen waar mensen met een
zorgvraag naar toe kunnen. Recent werden
drie ‘respijthuizen’ voor zwaar zieke kinderen en hun ouders in gebruik genomen.
De jongste jaren ontstonden er steeds meer
initiatieven die respijtzorg aanbieden die
Tips voor
werkende
mantelzorgers
20
dichter bij het thuismilieu en de thuiszorg
staan. In de provincies Antwerpen,
Vlaams-Brabant en Oost-Vlaanderen
sloegen verschillende thuiszorgdiensten
en woon- en zorgcentra de handen in
elkaar om nachtzorg, nachtoppas en
nachthotel aan te bieden voor hulpbehoevenden die chronisch ziek of dementerend
zijn of zich in een palliatieve situatie bevinden.
Hoewel het aanbod groeiende is, signaleren mantelzorgverenigingen dat respijtzorg nog moet groeien en meer op maat
moet worden aangeboden. Veel mantelzorgers kennen respijtzorg ook niet of
willen/kunnen er geen gebruik van maken.
maak uw situatie bespreekbaar bij uw collega’s,
zodat er begrip ontstaat
ga in gesprek met uw werkgever of leidinggevende
maak gebruik van de verschillende verlofregelingen
zoek naar oplossingen op maat: aanpassing van werktijden, meer
thuiswerken, overuren sparen voor onverwachte zorgsituaties,
afspraken maken om bijvoorbeeld op het werk te kunnen bellen
www.alsjevooreenanderzorgt.nl
onze eisen
Een premie voor elke mantelzorger die
voldoet aan de volgende voorwaarden:
✖ uitgekeerd aan de mantelzorger door de gemeente waar hij/zij
woont
✖ mantelzorger en zorgvrager hoeven niet dezelfde woonplaats te
hebben
✖ minimaal 50 euro per maand
✖ geen leeftijdsgrens
✖ op eenvoudige aanvraag aan de mantelzorger uit te betalen
✖ voor zolang de zorg duurt
Behoud van sociale zekerheidsrechten, waarbij
mantelzorgers die hun beroepsactiviteiten noodgedwongen stopzetten of terugschroeven hun
rechten voor de sociale zekerheid behouden.
De opstart van een project ‘mantelzorgmakelaar’
op gemeentelijk niveau
Een betere informatie over respijtzorg
Verder experimenteren met vormen van
respijtzorg die dicht bij de thuiszorgsituatie
aansluiten.
21
herwaardering
van de
zorgsector
22
de zorgberoepen
Dagelijks staan duizenden verpleegkundigen, polyvalent verzorgenden en zorgkundigen in voor de verzorging van patiënten. Met
hart en ziel oefenen ze hun job uit. Voor
velen is het de mooiste job ter wereld, één
waar je veel voldoening uit haalt. Sommigen
waren al van kinds af aan overtuigd om in de
zorgsector aan de slag te gaan. Bij anderen
kwam de roeping iets later.
een toekomst vol uitdagingen
Lon Holtzer, ambassadrice van de zorgberoepen, hoopt dat
velen, jong en oud, in de voetsporen van Kris en Annick zullen
stappen: ‘We hebben dringend meer personeel in de zorgsector nodig. Het aantal ouderen stijgt als nooit tevoren.
Bovendien worden er ook meer kinderen geboren.’
Kris, vroedvrouw AZ Turnhout: “Al sinds mijn elfde zei
ik tegen iedereen dat ik verpleegkunde wou studeren.
Ik was altijd graag met mensen bezig. Op mijn
achttiende was het een uitgemaakte zaak. Na mijn
driejarige opleiding, specialiseerde ik me in
verloskunde. Als vroedvrouw heb je het voorrecht om
één van de meest intense momenten in iemands leven
bij te wonen. Mensen hebben vertrouwen in je en
steunen op je. Dat zorgt ervoor dat je heel dikwijls al
op korte tijd een hele hechte band ontwikkelt.”
De zorgsector staat de komende jaren voor een enorme uitdaging. De vergrijzing en het
feit dat mantelzorg minder
evident zal worden, vergroot
de druk op de professionele
zorgsector
(ziekenhuizen,
thuiszorg, woonzorgcentra,
thuisverpleging, …).
23
Annick, zorgkundige bij Familiehulp, werkte voordien in een fabriek.
Na een ontslag wegens de crisis, besloot ze zich op negendertigjarige
leeftijd om te scholen tot zorgkundige: “Ik heb geen moment spijt van
mijn beslissing. Ik had ze al veel eerder moeten nemen.”
We verwachten vooral dat de druk op de
thuiszorg en de woonzorgcentra de
komende decennia sterk toeneemt.
De toenemende nood aan zorg biedt heel
wat kansen voor de zorgsector (o.a. groei,
werkgelegenheid), maar dan moet de
zorgsector ook voldoende uitgerust worden om de uitdagingen aan te gaan en
aantrekkelijk te blijven. Zowel op vlak van
personeel, waardig werk als financiële
middelen zijn er inspanningen nodig.
24
Meer personeel en diversiteit
Wie in deze tijden van crisis
Kris: ‘Door de toenemende vraag naar zorg, is de
zoekt naar een job die voldoewerkdruk enorm toegenomen. Willen we de werkdruk
ning en werkzekerheid biedt, is
verlagen, dan dient er meer personeel te komen. Een
in de zorgsector op de juiste
hoge
werkdruk is ook nefast voor de kwaliteit van de
adres. De Vlaamse regering
zorg. Zorg is meer dan kinderen ter wereld brengen,
stelt dat er tegen 2015 120.000
wonden verzorgen, enz. Het is ook luisteren naar je
jobs in de zorgsector ingevuld
patiënten, de tijd nemen iets uit te leggen. Daar is nu
moeten geraken. De helft
soms te weinig tijd voor.
daarvan zijn nieuwe jobs die
tegemoet moeten komen aan
de stijgende vraag naar zorg.
De andere helft zijn jobs die vrijkomen doorethische overwegingen (braindrain) mee.
dat 60.000 personeelskrachten de volgende
We zijn er van overtuigd dat er voldoende
jaren op pensioen gaan. Verpleegkundige,
zorgverleners gerekruteerd kunnen worden
verzorgende en zorgkundige zijn vandaag
op de Belgische arbeidsmarkt.
nog knelpuntberoepen. Vooral in de ouderensector, de acute ziekenzorg en in de
Twee groepen die nog onvoldoende aangethuisverpleegkunde laten de tekorten zich
sproken worden, zijn mannen en etnisch
voelen.
culturele minderheden. Zowel de zorgopleidingen als het personeel van de zorgsector
Met een tekort aan personeel voor ogen
kennen een sterk vervrouwelijkt en ‘blank’
werd er de laatste jaren steeds luider geopgezicht.
perd om buitenlandse werknemers “in te
voeren” om de vacatures in de zorgsector in
Naar schatting is slechts 1 werknemer
te vullen. Femma ziet geen heil in het invoeop 5 in de zorgsector een man. Het beeld
ren van buitenlandse werkkrachten om de
van de zorgsector als een zachte en
zorgsector van vers bloed te voorzien.
vrouwelijke sector, alsook stereotiepe
Hierbij spelen zowel praktische (gebrekkige
rollen weerhouden mannen ervan om
kennis Nederlands, tijdelijke oplossing) als
voor een carrière binnen de zorgsector
Jong of iets minder jong? Man of vrouw? Laat je
verleiden tot een job in de zorgsector en surf naar www.ikgaervoor.be
25
te kiezen. Nochtans strookt het beeld van
de zorgsector als een ‘zachte sector’ niet
meer met de realiteit. De sector biedt
een enorme waaier aan carrièremogelijkheden. Er zijn verschillende types
zorginstellingen (ziekenhuis, woonzorgcentrum,…), er is de sector van de kinderopvang en die van de thuiszorg. Er
zijn meer technische omgevingen (bijvoorbeeld het operatiekwartier, spoedgevallen, radiologie en intensieve zorg)
en omgevingen waar de focus op psychosomatiek (zoals de psychiatrie of geriatrie) ligt.
Net als mannen, lijken ook etnisch-culturele
minderheden maar zeer moeilijk de weg
naar de zorgsector te vinden. Taal, religie en
cultuur zijn obstakels. Een gebrekkige kennis van het Nederlands bemoeilijkt de toegang tot een zorgberoep enorm. Traditionele
man-vrouw verhoudingen zorgen voor
belemmeringen. Andere oorzaken zijn het
gebrek aan rolmodellen, het niet vertrouwd
zijn met de werking van de zorgsector, en
een lager onderwijsniveau. Traditionele
communicatiekanalen bereiken etnisch-culturele minderheden ook niet. Ten slotte is er
ook nog sprake van racisme/wantrouwen.
Onderzoek toont aan dat 1 op de 10 rusthuisbewoners geen allochtone zorgverlener
wenst.
26
Waardig
werk
Wie voor de zorgsector kiest, doet dit met
volle overgave. Jammer genoeg zien we
dat een deel van de zorgverleners er
vroegtijdig de brui aan geeft. Sommigen
uit onvrede met de verloning, anderen
omdat de job fysiek en psychisch te belastend is en nog anderen omdat ze de job
moeilijk kunnen combineren met hun
huishouden. Willen we voldoende gekwalificeerde zorgverleners aan de slag houden, dan dienen we deze pijnpunten aan te
pakken.
De juiste vrouw/man
op de juiste plaats
Vandaag staan polyvalent verzorgenden,
zorgkundigen en verpleegkundigen in voor
de dagelijkse verzorging van de patiënt. Elk
hebben ze hun eigen takenpakket. Op de
werkvloer zien we echter dat bijvoorbeeld
verpleegkundigen taken vervullen die tot het
takenpakket van zorgkundigen behoren en
omgekeerd. Vooral bij een tekort aan personeel vervagen de grenzen tussen de functies
snel.
Een tweede probleem is dat zorgverleners
met een groeiende administratieve en logistieke last geconfronteerd worden. De zorgtaken komen daardoor meer en meer onder
druk te staan.
De job uitoefenen waarvoor je
Kris: ‘De administratieve last is enorm toegenomen.
opgeleid bent, gecombineerd
Vroeger had je voor een bevalling vijf minuten
met een duidelijke taakverdeschrijfwerk, nu is dat een halfuur. Het is goed dat er
ling draagt bij tot de jobtevrenu veel meer geregistreerd wordt, maar door de
denheid van zorgverleners en
logge computersystemen moet je vaak dubbel werk
tot de kwaliteit en efficiëntie
doen.”
van de zorg.
Het is dan ook nodig dat de
taken en de competenties van
verpleegkundigen, verzorgenden en zorgkundigen duidelijk afgebakend fessional voldoende anciënniteit heeft en er
worden (functiedifferentiatie).
niet voor terugdeinst om heel wat flexibele
uren te kloppen.
Naast functiedifferentiatie pleit Femma ook
voor een betere werkorganisatie om de effi- Als voorbeeld nemen we het verloningsciëntie en job tevredenheid te verhogen. systeem van verpleegkundigen. Dat verloHierbij denken we onder andere aan een ningssysteem is complex, achterhaald en
betere technologische ondersteuning om de leidt er bijvoorbeeld toe dat hoofdverpleegadministratieve en logistieke last te vermin- kundigen minder verdienen dan basisverderen.
pleegkundigen. Verpleegkundigen worden
vergoed volgens hun diploma en dit aan de
Een correcte verloning
hand van vaste barema’s. Er zijn extra verVerloning is al langer dan vandaag een heet goedingen voor avond-, nacht- en weekhangijzer binnen de zorgsector. Sinds de endwerk en voor diegenen met een zogeopkomst van de Witte Woede eind jaren naamde ‘bijzondere beroepstitel’ of ‘bijzontachtig is er vooruitgang geboekt. Toch is er dere beroepsbekwaamheid’. Deze laatste
vandaag nog heel wat onvrede over de verlo- zijn specialisaties (Spoed en intensieve
ning. In vergelijking met andere sectoren zorgen/Geriatrie/Oncologie) waarvoor verzijn de gemiddelde lonen in de zorgsector pleegkundigen jaarlijks een extra premie
alleen maar goed te noemen als de zorgpro- ontvangen. De verloning is bovendien ook
27
‘Noodgedwongen zette ik twee jaar geleden de stap van directiesecretaresse naar
zorgkundige. Als directiesecretaresse werd ik na 30 jaar ontslagen na een reorganisatie
van het bedrijf. Ik wilde niet gaan stempelen en volgde gedurende 13 maanden een
opleiding ‘verzorgende’ en dan een opleiding ‘zorgkundige’. Ik maakte twee
eindwerken, legde examens af en deed stages zowel in de thuiszorg als in rustoorden.
En het resultaat? Ik werk voltijds als verzorgende in de thuiszorg en verdien bruto
1.700 € per maand. Mijn werkervaring als bediende zijn blijkbaar niet relevant.
Nochtans vereiste mijn functie als directiesecretaresse ook tal van sociale vaardigheden
die in de zorgsector relevant zijn zoals luisterbereidheid, empathie, discretie en
ondersteuning bieden. Wij zijn ‘basiswerkers’ met een arbeidersstatuut. Geen
hospitalisatieverzekering, geen groepsverzekering, geen maaltijdcheques… Ik heb nog
nooit geweten dat een arbeider twee scripties dient te maken alvorens aan de slag te
kunnen. De vele verlofdagen in de non-profit zijn wel voor iedereen en mooi
meegenomen. Ondanks deze knelpunten doe ik mijn werk heel graag en heb ik geen
spijt van mijn beslissing om in de zorg te gaan werken. Brigitte
niet aangepast aan de technologische,
medische en organisatorische evoluties die
de zorgsector de afgelopen decennia doormaakte. Twee verpleegkundigen kunnen
heel verschillende rollen invullen, maar
worden omdat ze over hetzelfde diploma
beschikken op dezelfde wijze betaald. De
loonspanning heeft daar sterk onder geleden. Met als typevoorbeeld de loonspanning tussen een hoofdverpleegkundige en
een basisverpleegkundige.
Veel verpleegkundigen deinzen er voor
terug om meer verantwoordelijkheid op te
nemen voor een job die evenveel of zelfs
minder betaald wordt. Vandaag is hoofdverpleegkundige dan ook een knelpuntberoep.
Samen met de hierboven al beschreven
functiedifferentiatie biedt functieclassificatie volgens Femma een uitweg uit deze
malaise. Functieclassificatie gaat een stap
verder dan functiedifferentiatie en “weegt”
de zwaarte van de functie en
bepaalt zo ook het loon. Het
functieclassificatiesysteem
‘Het loon van een verzorgende hangt af van leeftijd,
moet er één zijn dat rekening
ervaring en anciënniteit. Het absolute minimumloon is
houdt met de taak die een
1.415,24 € bruto voor een voltijdse betrekking’,
zorgkundige uitvoert en de
Bron: jobsvandaag.be
competenties die daarvoor
nodig zijn. Bovendien moet de
28
functieclassificatie genderneutraal zijn. Dit houdt bijvoor‘Het maandloon van een startende bachelor in de
beeld in dat men bepaalde
verpleegkunde: 2.100 euro bruto’, gegevens van
functiekenmerken niet gaat
Zorgnet Vlaanderen in Vacature.com, 21 maart 2012
onderwaarderen omdat ze als
‘vrouwelijk’ aanzien worden.
De beste manier om (onbewuste) functiewaarderingsdiscriminatie tegen te gaan is de functie zo gedetailleerd mogelijk uit te schrijven.
Nood aan extra ondersteuning
Een kwaliteitsvolle job houdt meer in dan
een correcte verloning. Ook op andere vlakken moeten zorgverleners geherwaardeerd
worden.
Momenteel werkt iets meer dan de helft van
het personeel in de zorgsector deeltijds. Dit
hoge aantal is te verklaren door de hoge
werkdruk, de fysieke en psychische belasting die de job meebrengt en de soms moeilijke combinatie van arbeid en zorg.
De fysieke belasting kan beperkt worden
door voldoende technische hulpmiddelen,
bijvoorbeeld tilliften, te voorzien. De psychische belasting door de personeelsnormen
(vooral in de ouderenzorg) op te krikken en
voldoende personeel aan te werven zodat de
werkdruk daalt.
De zorgsector is geen “nine to five”sector. Femma realiseert zich dat.
Maar ook in deze sector is het
belangrijk dat professionele
zorgverleners hun privéleven
kunnen combineren met hun werk.
Het personeelsbeleid in de
zorginstellingen moet hiermee
rekening houden, door onder meer
stabiele werkroosters aan te
bieden die tijdig gekend zijn.
Kris: ‘In mijn omgeving zijn er heel weinig mensen
met kinderen die voltijds werken in de verpleging. Het
is fysiek en organisatorisch niet haalbaar. Ook
wanneer ik ouder ben en de kinderen uit huis zijn, zie
ik me niet terug voltijds werken. Ik zal dan al wat
ouder zijn en als de werklast hetzelfde blijft, is het
moeilijk om een voltijds regime vol te houden.’
29
In de kinderopvang is er nog altijd geen volwaardig werknemersstatuut voor de onthaalouders. Ook zij hebben recht op een
gewaarborgd inkomen, een werkloosheidsuitkering, pensioenopbouw en een volwaardige uitkering bij ziekte.
Ten slotte is het niet altijd makkelijk om
een voltijdse betrekking te vinden in de
zorgsector. Zorginstellingen bieden soms
omwille van de personeels- en dienstorganisatie verplichte deeltijdse contracten
aan. Femma meent dat deeltijdse contracten geen middel mogen zijn om op een
flexibele manier personeel in te zetten.
Neen tegen
commercialisering
Toegankelijke, betaalbare en kwalitatieve zorg kunnen
we alleen garanderen door initiatieven waarbij de patiënt
en niet de winst op de eerste plaats komt. De overheid
mag de uitbouw van gezondheidszorg niet uit handen
geven aan commerciële privéinitiatieven. Het commercieel initiatief floreert vooral in die sectoren waar er te
weinig plaatsen zijn, bijvoorbeeld in de kinderopvang en
de woonzorgcentra.
30
Femma pleit er dan ook
voor dat de overheid de
nodige financiële
middelen blijft voorzien
opdat iedereen toegang
krijgt tot kwaliteitsvolle
zorg, ook in financieel
moeilijke tijden. Uiteraard
moet het geld efficiënt
ingezet worden en zijn er
controles nodig.
In de zorgsector zijn er al commerciële spelers actief, bijvoorbeeld in de kinderopvang en
in de rusthuissector. Uit die ervaringen blijkt dat commerciële woonzorgcentra (de vroegere rusthuizen) ofwel inboeten op de kwaliteit van de infrastructuur (kleinere kamers,
minder gemeenschappelijke ruimtes) ofwel op de kwaliteit van de loon- en arbeidsvoorwaarden. Dit komt voornamelijk omdat de bezettingsgraad in commerciële privé rusthuizen lager is dan in OCMW- of vzw-rusthuizen. Privé-rusthuizen houden zich wel aan de
wettelijk opgelegde personeelsnormen, maar deze normen zijn eigenlijk te laag om een
hoogstaande dienstverlening te bieden. Er zijn commerciële initiatieven die een zeer hoge
kwaliteit aanbieden, maar dan wel tegen een dito prijs, zodat hun aanbod niet meer voor
iedereen toegankelijk is.
31
onze eisen
Imagocampagnes voor de zorgsector, als een gevarieerde
en aantrekkelijke sector, met specifieke aandacht voor
bepaalde doelgroepen (ASO-studenten, mannen, jongeren,
en etnisch culturele minderheden) en de sectoren
ouderenzorg en thuiszorg
Extra aandacht voor etnisch
culturele minderheden
Een eerlijke
verloning
Taakuitzuivering en
functiedifferentiatie
tussen en binnen
verpleegkundigen,
verzorgenden en
zorgkundigen
Een genderneutrale functieclassificatie die zorgt dat
mensen een correct loon krijgen en die duidelijk maakt
waarom iemand meer of minder verdient
Meer stabiele en in de tijd
voorspelbare werkroosters en
toegankelijke kinderopvang
Volwaardige
contracten
Hogere personeelsnormen
32
Een volwaardig werknemersstatuut
voor de onthaalouders
Voldoende technologische
hulpmiddelen
Geen commercialisering van de zorg
33
Bibliografie
■Ablecare, Onderzoeksrapport:
Verpleegkundigen in de Vlaamse
Woonzorgcentra: Vraag en aanbod, 20092010.
■ACW Zorgsaam, Vermarkting van de zorg.
■Bloemendaal, I, de Kroon, S, van der
Velde, F, Allochtone vrouwen in de zorg.
Motivaties, preferenties en belemmeringen voor het werken in de zorg bij Turkse
en Marokkaanse meisjes en vrouwen,
oktober 2008.
■CM, Een mantelzorgpremie in elke
gemeente, 2010.
■Federaal Kenniscentrum voor de
Gezondheidszorg, Functiedifferentiatie in
de verpleegkundige zorg: mogelijkheden
en beperkingen, KCE reports 86A, 2008.
■Geldof, Dirk, 2005. De tijdsverzekering.
Hoe vrijheid en zekerheid verzekeren op
een transitionele arbeidsmarkt? In:
Samenleving en Politiek, jrg. 12, maart,
pp.21-30.
■Gemeente Den Haag, Dienst Onderwijs,
Cultuur en Welzijn, Literatuurstudie
Respijtzorg, juni 2010.
■Holtzer, L, Een zorgjob, ik ga ervoor, presentatie Goud voor Zorg, Antwerpen,
29 januari 2012.
■Hospitals.be, Plan KUL moet meer verpleegkundigen aantrekken, 2009 N°4.
■Instituut voor Gelijkheid van Vrouwen en
Mannen, Vrouwen en mannen in België,
genderstatistieken en genderindicatoren,
editie 2011.
■Koning Boudewijnstichting, Migratie: de
oplossing voor het personeelstekort in de
zorg- en gezondheidssector? Over potentieel en aandachtspunten voor internationaal gerekruteerd zorgpersoneel in België,
2011.
34
■Nederlandse Raad voor de
Volksgezondheid en Zorg, Informele
zorg. Het aandeel van mantelzorgers en
vrijwilligers in de langdurige zorg, achtergrondstudie uitgebracht door de Raad voor
de Volksgezondheid en Zorg bij het advies
Mensen met een beperking in Nederland
aan de minister en staatssecretaris van
Volksgezondheid, Welzijn en Sport, 2006.
■RoSa Documentatiecentrum, Kwesties
Arbeid-Zorg: Combinatie arbeid en zorg:
mogelijkheden, www.rosadoc.be.
■Steunpunt Welzijn, Volksgezondheid en
Gezin, De Vlaamse Ouderen Zorg Studie:
methodologisch rapport, maart 2011.
■Studiecommissie voor de Vergrijzing,
Jaarlijks verslag 2011.
■Studiedienst van de Vlaamse regering,
Informele Zorg in Vlaanderen, 2010/3.
■Van Audenhove C, Declercq A, De mantelzorg: over zorglast, veerkracht en het
belang van een goede zorgrelatie. Een
synthese van resultaten uit onderzoek in
Vlaanderen over de mantelzorg voor personen met dementie en met psychische
problemen, 2007.
■Vandeurzen, Jo, Beleidsnota 2009-2014
Welzijn, Volksgezondheid en Gezin.
■VDAB, VIVO, EURES, Enquête over het
aantrekken van buitenlandse verpleegkundigen, september 2011.
■Vrouwenraad, dossier Onderbrekingen en
gelijkgestelde dagen: onrechtvaardig,
ondoorzichtig en bric-à-brac, 2011.
Websites
Artikels
■www.degevolgen.be
■www.dereparaties.be
■www.rva.be
■www.rosadoc.be
■www.jobat.be
■www.vrouwenmaatschappij.be
■www.groenezorg.be
■www.zorg-en-gezondheid.be
■www.zorgnetvlaanderen.be
■www.adviesraad.hrsquare.be
■www.acw.be
■www.hospitals.be
■www.vacature.com
■www.vrouwenraad.be
■www.cm.be
■www.kem.be
■Afgestemde zorg wordt de leidraad,
Knack, 24 november 2010.
■Grote uitdagingen voor de zorg, Het
Nieuwsblad, 16 november 2011.
■Standpunten CM 2011:
Psychotherapie uit de verdomhoek.
■Elk jaar minstens 1.600 plaatsen nodig in
rusthuis, De Standaard,
9 november 2011.
■Tijdskrediet en zwangerschapsverlof op
recordhoogte, De Morgen,
6 oktober 2011.
■Flexibel werken geen succes in België,
[email protected].
■Dirk Geldof, Vrouw en Wereld,
februari 2012.
■Het zorgplafond, Zij blij actie Vrouw en
Maatschappij,
www.vrouwenmaatschappij.be.
■Verband op pop leggen, is anders dan het
in echt, Het Laatste Nieuws,
15 oktober 2011.
■Gezocht: allochtone verpleegkundigen
met lef, www.vacature.com.
■Vlaams Welzijnsverbond zoekt 13.500
nieuwe werknemers, www.jobat.be.
■Een rusthuisbewoner op tien wil geen
allochtone verzorger, www.hln.be.
35
| gevaertgraphics |