Joden in Jihlava

NL
Joden in Jihlava – chronologie
13e eeuw
1262
25 augustus 1345
1425(24)
1454
18 mei 1709
1858
1862–1863
1918–1938
15 maart 1939
16 maart 1939
30 maart 1939
1940
19 september 1941
1942
na 1945
1947–1950
1950
1968–1969
9 april 1992
8 mei 1995
7 juli 2010
Vestiging van joden in Jihlava
„Statuta Judaeorum“ van Přemysl Otakar II.
– 32 artikels die de rechten en plichten van
de joodse bevolking vaststellen
Het besluit over de acceptatie van joden
Verbanning van de joden uit Jihlava
Verbanning uit Jihlava en andere koninklijke
Moravische steden (Brno, Olomouc, Znojmo, Uničov)
De joden krijgen een vergunning om aan de
markten in de koninklijke steden van Moravië deel
te nemen, in Jihlava moeten ze hiervoor eerst
15 en later 17 kreutzers betalen
Oprichting van de joodse religieuze vereniging
in Jihlava
De bouw van de nieuwe synagoge in Jihlava
Rijk verenigingsleven – „Chewra Kadiša“, „Chanuka“,
„De Theodor Herzel vereniging“, „Joodse
damesvereniging“, sportclub „Makabi“, het koor
„Schir-Zion“ en andere.
Bezetting van de Tsjechische Republiek door Duitse
troepen
Afkondiging van het Protectoraat Böhmen und Mähren
De synagoge van Jihlava wordt door SA-leden
geplunderd en uitgebrand
De burgerrechten van de joodse bevolking
in het Protectoraat worden beperkt. Er geldt
een verbod om openbare plaatsen te bezoeken
of culturele en sportieve evenementen bij te wonen.
Alle joden ouder dan 6 jaar in het Duitse Rijk en
in het Protectoraat worden verplicht de joodse ster
te dragen
Vanaf april werden joden uit Jihlava gedeporteerd
naar het verzamelkamp in Třebíč, later naar
Theresienstad. Begin van de massatransporten naar
Auschwitz
Tijdelijke hernieuwing van de joodse communiteit
in Jihlava
Emigratiegolf naar het Westen en naar Israël
Restanten van de synagoge worden verwijderd
Reconstructiewerkzaamheden van de joodse
begraafplaats
Onthulling van de gedenksteen op de plaats
van de synagoge
Het monument van de holocaustslachtoffers op de
joodse begraafplaats in Jihlava wordt feestelijk onthuld
Feestelijke opening van het park met het monument
voor Gustav Mahler 150 jaar na de geboorte
van de componist op de plaats van de verbrande
synagoge in de Benešovastraat
Duitsland
Polen
Joden
in Jihlava
Praag
Tsjechische Republiek
Jihlava
Brno
Oostenrijk
Slowakije
Dům Gustava Mahlera (Het huis van Gustav Mahler)
Uitgegeven door de statutaire stad Jihlava in het jaar 2010 met een oplage van 2500 stuks.
Foto’s: Fotoarchiv Muzea Vysočiny Jihlava. Vertaling: Ruben Pellar.
Grafische vormgeving: Eva Bystrianská. Druk: Antonín Prchal, PROTISK – Velké Meziříčí.
Znojemská-straat 4, 586 01 Jihlava
tel.: +420 567 167 132, 133
E-mail: [email protected]
openingstijden:
oktober–maart: dinsdag–zaterdag 10–12, 13–18
april–september: dinsdag–zondag 10–12, 13–18
www.mahler.cz
židé/NIZOZEMÍ/vnějšek
1
2
3
Geschiedenis
De synagoge en de begraafplaats
De eerste joodse nederzetters kwamen al in de loop van de
13e eeuw naar Jihlava. Uit deze tijd dateren ook de eerste
schriftelijke vermeldingen over de plaatselijke joden, die in
het beroemde wetsysteem van de mijnstad Jihlava werden
opgenomen. Pas in de 14e eeuw is er sprake van een uitgesproken bevolkingsgroei en bloei van de ambachten onder
de joden. Dit werd grotendeels beïnvloed door het besluit
over de acceptatie van joden in Jihlava (25.8.1345), uitgegeven door de toenmalige Moravische markgraaf en latere
keizer Karel IV. De joodse gemeenschap van Jihlava werd
rijker en raakte gespecialiseerd in met name de handel en het
bankwezen. De joden begonnen zich geleidelijk te vestigen
in de omgeving van de huidige Moeder Godsstraat (ulice
Matky Boží), op de plek die later Joodse Voor- en Achterstraat is gaan heten. Een synagoge, een school en een joodse
begraafplaats maakten deel uit van deze middeleeuwse wijk.
Een relatief rustige periode, slechts onderbroken door
incidentele aanvallen tegen de steeds meer welvarende gemeenschap, eindigde met de veelbewogen Hussietenoorlogen. In 1425 werd de verordening over het uitbannen van
joden uit Jihlava uitgegeven. Ondanks deze radicale maatregel en ondanks een nieuwe uitbanning in 1454, bleven er
ook de volgende decennia joden in Jihlava wonen.
De situatie wijzigde gedurende de 18e eeuw. De joden
werden weer officieel in de stad toegelaten en ze mochten
tegen vergoeding deelnemen aan markten. Om de stad binnen te kunnen, mochten ze slechts van één poort gebruik
maken – De Moeder Godspoort.
In 1858 werd in Jihlava een joodse religieuze vereniging
gesticht. Deze vereniging werd later tot een joodse gemeente verheven. De gebedsruimte bevond zich aanvankelijk
in een particulier huis in de Moeder Godsvoorstad en verhuisde vervolgens naar nr. 18 in de Žižkovastraat. Vanwege het
grote aantal gelovigen en de ontoereikende capaciteit van
de genoemde gebedsruimtes werd in de jaren 1862–1863
een geheel nieuwe synagoge gebouwd. Deze stond in de
huidige Benešovastraat. Zij werd gebouwd in de romaans-moorse stijl en feestelijk ingewijd op 9 september 1863.
De nog steeds bestaande joodse begraafplaats ontstond in
1869. Vele belangrijke persoonlijkheden, die deel uitmaakten van de toenmalige joodse gemeenschap, liggen daar
begraven, bijv. rabbi Unger of de ouders en broers en zussen
van de componist Gustav Mahler.
židé/NIZOZEMÍ/vnitřek
4
5
De joodse gemeenschap herleefde na de oorlog slechts
voor korte tijd. Er volgden een aantal emigratiegolven naar
het Westen en naar Israël. De lange geschiedenis van de
joodse gemeenschap in Jihlava wordt tegenwoordig herdacht
met een gedenksteen (in 1992 onthuld), die is geplaatst in
de stadsmuur ter hoogte van de voormalige synagoge.
Vooraanstaande persoonlijkheden
De noodlottige 20e eeuw
Er zijn een aantal belangrijke persoonlijkheden van joodse afkomst in Jihlava geboren, bijv. de dichter en politicus
Louis Fürnberg (1909–1957), de regisseur Karel Meinhard
(1875–1949), de zanger Jára Pospíšil (1905–1979), de
schrijver Ernst Sommer (1888–1955), de bankier Karel von
Morawitz (1846–1914), de anatoom en politicus dr. Julius
Tandler (1869–1939). Dr. Jakob Joachim Unger was rabbi
in Jihlava van 1860 tot 1912. De bekende componist en
dirigent Gustav Mahler heeft in de stad zijn kinderjaren doorgebracht (1860–1875).
De Tweede Wereldoorlog heeft het leven van de joodse gemeenschap van Jihlava ingrijpend geraakt. Terwijl er in 1941
nog 1700 joden woonden, bleven er na de oorlog van de
oorspronkelijke joodse bevolking maar enkele tientallen
mensen over. De synagoge werd op 30 maart 1939 door
de nazi’s uitgebrand en geruïneerd. Hetzelfde lot trof de
bijeenkomstzaal op de joodse begraafplaats en de meeste
grafstenen. De burgerrechten van de joden werden geleidelijk zo beperkt, dat zij geheel van het sociale en openbare
leven werden uitgesloten en uiteindelijk zelfs getransporteerd werden.
1 Gezicht op de ingang van de joodse begraafplaats
2 De grafsteen van Mahlers ouders op de begraafplaats
3 Gustav Mahler in 1871
4 Interieur van de synagoge
5 Exterieur van de synagoge
6 Een joodse bruiloft
Op de voorpagina: de joodse Thora
6