docentenhandleiding Indigo vmbo kgt 1
advertisement
Docentenhandleiding onderbouw kgt1 Inhoud De uitgangspunten van de kgt-editie van Indigo ......................................................................................... 5 Inhoudsopgave vmbo kgt deel 1 .................................................................................................................. 6 Instap Toen en nu ..................................................................................................................................... 8 tip 1 Bladerles ................................................................................................................................ 8 tip 2 Een verhaal bij de tekening ................................................................................................... 8 tip 3 Werken met de tijdvakkenposters ........................................................................................ 9 tip 4 Oriëntatie via internet ........................................................................................................... 9 tip 5 Doe-opdracht om voorkennis te activeren ........................................................................... 9 tip 6 Klassikale introductie Toen en nu ......................................................................................... 9 tip 7 Historische jeugdboeken ....................................................................................................... 9 tip 8 Aanvullende suggestie ........................................................................................................ 10 Leven van de natuur ............................................................................................................................... 10 tip 1 Op jacht ............................................................................................................................... 10 tip 2 Hoe bouw je een hut? ......................................................................................................... 10 tip 3 Hoe gebruik je een pijl en boog?......................................................................................... 10 tip 4 Een spannend jachtverhaal ................................................................................................. 10 Lesvariatie: Videoles..................................................................................................................... 11 1.3 Wonen op één plek .................................................................................................................... 11 tip 1 Kinderen van jagers en boeren ........................................................................................... 11 tip 2 Productbewerking ............................................................................................................... 12 tip 3 Teken een hunebed............................................................................................................. 12 tip 4 De eerste boeren................................................................................................................. 12 tip 5 Mannen- en vrouwenwerk.................................................................................................. 12 Lesvariatie: Personengeschiedenis .............................................................................................. 13 Zoeken naar vroeger .............................................................................................................................. 13 tip 1 Een eigen opgraving ............................................................................................................ 13 tip 2 Een paar historische vragen ................................................................................................ 13 tip 3 Gebouwen tekenen ............................................................................................................. 14 tip 4 Opgravingen op internet ..................................................................................................... 14 Lesvariatie: Samenwerking........................................................................................................... 14 STAP ........................................................................................................................................................ 14 Samenhang: Wijnbouw ................................................................................................................ 15 Teamwork: Overleven .................................................................................................................. 15 Actueel: Een prehistorisch voorwerp maken ............................................................................... 15 Praktijk: Een collage maken ......................................................................................................... 16 2 Het oude Egypte ...................................................................................................................................... 16 Instap Toen en nu ................................................................................................................................... 16 tip 1 Bladerles .............................................................................................................................. 16 tip 2 Het verhaal van de kleine Yuti............................................................................................. 17 tip 3 Werken met de tijdvakkenposters ...................................................................................... 18 tip 4 Oriëntatie via internet ......................................................................................................... 18 tip 5 Activeren van voorkennis .................................................................................................... 18 Tip 6 Nadenken over Toen en nu ................................................................................................ 18 Tip 7 Aanvullende suggestie ........................................................................................................ 19 2.1 Langs de Nijl ............................................................................................................................... 19 tip 1 Gebruik de atlas .................................................................................................................. 19 tip 2 Mythen ................................................................................................................................ 20 tip 3 Oogst- en vruchtbaarheidsfeesten...................................................................................... 20 Lesvariatie: Samenwerken ........................................................................................................... 21 2.2 Een farao op de troon Informatieboek, bladzijden 34 en 35...................................................... 21 tip 1 Symbolen van macht ............................................................................................................ 21 tip 2 Rondrennen met een stierenstaart..................................................................................... 22 tip 3 Stamboom ........................................................................................................................... 22 tip 4 Vaardigheid oefenen ........................................................................................................... 22 Lesvariatie: Een historisch persoon.............................................................................................. 22 2.3 Contact met de goden ................................................................................................................ 23 tip 1 Amon-Re, de god van de zon .............................................................................................. 23 tip 2 Priesters............................................................................................................................... 24 tip 3 Op bezoek in de tempel ...................................................................................................... 24 Lesvariatie: Handeling of omgevingsgeschiedenis ....................................................................... 24 2.4 Verder leven als mummie .......................................................................................................... 25 tip 1 Strijd om de ziel ................................................................................................................... 25 tip 2 De vloek van de mummie.................................................................................................... 25 tip 3 Vrijpleiten ............................................................................................................................ 26 tip 4 Examen ................................................................................................................................ 26 Lesvariatie: Video ......................................................................................................................... 27 STAP ........................................................................................................................................................ 27 Samenhang: Wisselen .................................................................................................................. 27 Teamwork: Bijgeloof .................................................................................................................... 28 Actueel: Egyptische kunst ............................................................................................................ 29 Praktijk: Hiërogliefen .................................................................................................................... 29 3 Grieken en Romeinen .............................................................................................................................. 29 Instap Toen en nu ................................................................................................................................... 29 tip 1 Oriëntatie op het hoofdstuk ............................................................................................... 30 tip 2 Een verhaal bij de tekening ................................................................................................. 30 tip 3 Werken met de tijdvakkenposters ...................................................................................... 31 tip 4 Interessante sites ................................................................................................................ 31 tip 5 Activeren van voorkennis .................................................................................................... 32 tip 6 Nadenken over Toen en nu ................................................................................................. 32 tip 7 Aanvullende tip ................................................................................................................... 32 3.1 Een enorm wereldrijk ................................................................................................................. 32 tip 1 Gebruik landkaart................................................................................................................ 32 tip 2 Politiek toen en nu .............................................................................................................. 33 tip 3 De Romeinen als veroveraars ............................................................................................. 33 tip 4 In toga voor de klas ............................................................................................................. 33 Lesvariatie: Videoles..................................................................................................................... 33 3.2 Dank aan de Grieken .................................................................................................................. 34 tip 1 Het Griekse alfabet.............................................................................................................. 34 tip 2 Een tempel voor Poseidon .................................................................................................. 34 tip 3 Zeus of Poseidon ................................................................................................................. 34 tip Slavernij toen en nu ................................................................................................................ 35 Lesvariatie: Samenwerken ........................................................................................................... 35 3.3 Romeinen in Nederland.............................................................................................................. 35 tip 1 Romeinen in het nieuws...................................................................................................... 36 tip 2 Geschreven bronnen ........................................................................................................... 36 tip 3 Julius Civilis .......................................................................................................................... 36 tip 4 Videoles ............................................................................................................................... 36 Lesvariatie: Omgevingsgeschiedenis ............................................................................................ 36 3.4 Geloven in één God .................................................................................................................... 37 tip 1 Het verhaal van Davus......................................................................................................... 37 tip 2 Symbolen en hun betekenis ................................................................................................ 38 tip 3 Kerst en Pasen ..................................................................................................................... 38 tip 4 Gebruik van het Historisch overzicht ................................................................................... 38 Lesvariatie: Een historisch persoon.............................................................................................. 38 STAP ........................................................................................................................................................ 39 Samenhang: Op weg in het Romeinse Rijk ................................................................................... 39 Teamwork: Een boodschappenlijstje ........................................................................................... 40 Actueel: Grieks-Romeinse architectuur ....................................................................................... 40 Praktijk: Het Soldatenspel ............................................................................................................ 40 4 Monniken en ridders ............................................................................................................................... 41 Instap Toen en nu ................................................................................................................................... 41 tip 1 Bladerles .............................................................................................................................. 41 tip 2 Een verhaal .......................................................................................................................... 42 tip 3 Werken met de tijdvakkenposters ...................................................................................... 43 tip 4 Oriëntatie via internet ......................................................................................................... 43 tip 5 Activeren van voorkennis .................................................................................................... 43 tip 6 Nadenken over Toen en nu ................................................................................................. 43 tip 7 De Middeleeuwen ............................................................................................................... 43 4.1 Karel de Grote ............................................................................................................................ 44 tip 1 Keizer Karel.......................................................................................................................... 44 tip 2 Hoe werd je ridder? ............................................................................................................ 44 tip 3 Leven in een kasteel ............................................................................................................ 45 Lesvariatie: Samenwerken ........................................................................................................... 45 4.2 Boeren zonder vrijheid ............................................................................................................... 46 tip 1 Slaven en horigen ................................................................................................................ 46 tip 2 Op de hof............................................................................................................................. 47 tip 3 Rampen ............................................................................................................................... 47 Lesvariatie: Handeling of omgevingsgeschiedenis ....................................................................... 48 4.3 Bidden en werken....................................................................................................................... 48 tip 1 Heidenen bekeren ............................................................................................................... 48 tip 2 De regel van Benedictus ...................................................................................................... 49 tip 3 De kerkelijke hiërarchie....................................................................................................... 49 Lesvariatie: Video ......................................................................................................................... 50 4.4 Overgave aan God ...................................................................................................................... 50 tip 1 Heilige boeken..................................................................................................................... 50 tip 2 Veroveringen ....................................................................................................................... 51 tip 3 De verspreiding van de islam .............................................................................................. 52 tip 4 Arabische cultuur ................................................................................................................ 52 Lesvariatie: Een historisch persoon.............................................................................................. 52 STAP ........................................................................................................................................................ 53 Samenhang: Kloosterleven........................................................................................................... 53 Teamwerk: Een standenmaatschappij ......................................................................................... 53 Actueel: Een oorkonde maken ..................................................................................................... 54 Praktijk: Een beeldverhaal............................................................................................................ 55 5 Steden en staten ..................................................................................................................................... 55 Instap Toen en nu ................................................................................................................................... 55 tip 1 Bladerles .............................................................................................................................. 55 tip 2 Karel de Stoute in Den Bosch .............................................................................................. 56 tip 3 Werken met tijdvakkenposters ........................................................................................... 56 tip 4 Oriëntatie via internet ......................................................................................................... 57 tip 5 Activeren van voorkennis .................................................................................................... 57 tip 6 Nadenken over Toen en nu ................................................................................................. 57 tip 7 Gebruik een stadsplattegrond ............................................................................................ 57 6 Ontdekkers en hervormers ..................................................................................................................... 58 Instap Toen en nu ................................................................................................................................... 58 tip 1 Bladerles .............................................................................................................................. 58 tip 2 Een verhaal .......................................................................................................................... 58 tip 3 Werken met de tijdvakkenposters ...................................................................................... 59 tip 4 Oriëntatie via internet ......................................................................................................... 60 tip 5 Activeren van voorkennis .................................................................................................... 60 tip 6 Nadenken over Toen en nu ................................................................................................. 60 tip 7 Historische jeugdboeken ..................................................................................................... 61 tip 8 Aanvullende tip ................................................................................................................... 61 6.1 Ruzie om het geloof.................................................................................................................... 61 tip 1 De aflaatkwestie .................................................................................................................. 62 tip 2 Hagepreken ......................................................................................................................... 62 tip 3 Lof der zotheid .................................................................................................................... 62 tip 4 Je favoriete bijbelverhaal .................................................................................................... 62 Lesvariatie: Een historisch persoon.............................................................................................. 63 6.2 Opstand! ..................................................................................................................................... 63 tip 1 De belegering van Alkmaar ................................................................................................. 63 tip 2 Ter kaapvaart ...................................................................................................................... 64 tip 3 De Beeldenstorm................................................................................................................. 64 Lesvariatie: Handeling of omgevingsgeschiedenis ....................................................................... 64 6.3 Verder zonder koning ................................................................................................................. 65 tip 1 Een aanslag.......................................................................................................................... 65 tip 2 Dieren als symbolen ............................................................................................................ 65 tip 3 Het beleg van Antwerpen ................................................................................................... 65 tip 4 Immigranten uit alle streken ............................................................................................... 66 tip 5 Verder zonder koning .......................................................................................................... 66 Lesvariatie: Video ......................................................................................................................... 66 6.4 Nederlanders overzee ................................................................................................................ 67 tip 1 Willem Barentszoon ............................................................................................................ 67 tip 2 Meer over Columbus ........................................................................................................... 67 tip 3 Zeevaartinstrumenten ........................................................................................................ 67 tip 4 Historisch overzicht ............................................................................................................. 68 tip 5 Rollenspel over ontdekkers ................................................................................................. 68 Lesvariatie: Samenwerking........................................................................................................... 68 stap ......................................................................................................................................................... 69 Samenhang: Ontdekkingsreizen ................................................................................................... 69 Teamwork: Stedendwinger .......................................................................................................... 70 Actueel: Het Wilhelmus................................................................................................................ 71 Praktijk: Een kompas-speurtocht ................................................................................................. 71 Bijlage jaarplanning ................................................................................................................................ 72 De uitgangspunten van de kgt-editie van Indigo 1. Leerlingen hoeven met mate verband te leggen tussen verschillende onderdelen (dus weinig te bladeren). 2. Sturing voor de leerlingen is eenvoudig. 3. Taal, zinnen en typografie zijn aangepast aan het kgt-niveau. 4. Leerlingen worden af en toe beloond. 5. Hulp voor de leerlingen bij moeilijke opgaven (Voorbeeld). 6. Grote variatie in opdrachtvormen. 7. Bronnen zijn tweedimensionaal. 8. Evenwichtige verhouding tekst en beeld. 9. Beperkt gebruik van chronologisch overzicht. 10. Beperkt gebruik van vaardigheden. Deze docentenhandleiding geeft per paragraaf tips om de leerstof uit te breiden [+] of te vervangen [=]. Per paragraaf staat aangegeven met welke leerteksten, beeldbronnen of werkboekopdrachten u uw lesstof kunt uitbreiden of vervangen. Ook worden er relevante links vermeld. Inhoudsopgave vmbo kgt deel 1 1 Jagers en boeren 1.1 Leven van de natuur 1.2 Een grote verandering 1.3 Wonen op één plek 1.4 Zoeken naar vroeger i-go Afsluiting extra Een ‘Oer’-oude stad STAP 2 Het oude Egypte 2.1 Langs de Nijl 2.2 Een farao op de troon 2.3 Contact met de goden 2.4 Verder leven als mummie i-go Afsluiting extra Steeds meer beroepen STAP 3 Grieken en Romeinen 3.1 Een enorm wereldrijk 3.2 Dank aan de Grieken 3.3 Romeinen in Nederland 3.4 Geloven in één God i-go Afsluiting extra Denken op z’n Grieks STAP 4 Monniken en ridders 4.1 Karel de Grote 4.2 Boeren zonder vrijheid 4.3 Bidden en werken 4.4 Overgave aan God i-go Afsluiting extra Trouw beloven STAP 5 Steden en staten 5.1 Drukte op de markt 5.2 De macht van de stad 5.3 Ratten, stank en afval 5.4 Koningen op zoek naar macht i-go Afsluiting extra Overal is de Kerk STAP 6 Ontdekkers en hervormers 6.1 Ruzie om het geloof 6.2 Opstand! 6.3 Verder zonder koning 6.4 Nederlanders overzee Afsluiting extra Nieuwe ideeën STAP Onderzoek in eigen omgeving Onderzoek naar een historisch persoon 1 Jagers en boeren Instap Toen en nu Informatieboek, bladzijden 10 t/m 13. Werkboek, bladzijden 4 en 5. tip 1 tip 2 tip 3 tip 4 tip 5 tip 6 tip 7 tip 8 Bladerles Een verhaal bij de tekening Werken met de tijdvakkenposters Oriëntatie via internet Doe-opdracht om voorkennis te activeren Klassikale introductie Toen en nu Historische jeugdboeken Aanvullende suggestie tip 1 Bladerles Vervanging van opdracht 1. Blader met de leerlingen het hoofdstuk door. Lees steeds de titel van een paragraaf en laat de leerlingen naar de bronnen kijken. Stel daarbij de volgende vragen: Bij paragraaf 1.1: Hoe zie je dat de eerste mensen leefden van de natuur? Bij paragraaf 1.2: Over welke grote verandering gaat paragraaf 1.2? Bij paragraaf 1.3: Wat kun je zeggen over de woningen van de eerste boeren? Bij paragraaf 1.4: Hoe zoeken mensen naar vroeger? Of laat de leerlingen zelf bladeren door hoofdstuk 1 en vooral kijken naar de bronnen. Geef ze daarbij een opdracht. Laat ze bijvoorbeeld opschrijven welke bronnen vooral over jagers gaan en welke bronnen vooral over boeren. tip 2 Een verhaal bij de tekening Uitbreiding van opdracht 2. Lees het volgende verhaaltje voor of gebruik het als inspiratie om een eigen verhaal te vertellen. Laat de leerlingen tijdens het voorlezen of het vertellen kijken naar de tekening (bron 3) op bladzijde 10/11. Kraaaak! De tak breekt en Jarmo maakt een flinke smak. Leven in de natuur is ook wel eens minder leuk. Jarmo baalt, van de smak op de grond én van de hele ochtend. Hij heeft de afgelopen uren geen dier geschoten. Zijn vader stuurde hem vanmorgen weg met de opdracht een aantal dieren te schieten. De winter nadert en de voorraad vlees is nog te klein. Als je leeft in de natuur moet je ook leven van de natuur. En dat is soms overleven, vooral in de winter. Er moet een grote voorraad eten worden aangelegd. En daar is de groep nu mee bezig. Brrrrrrr. Jarmo rilt als hij aan de barre kou van vorig jaar denkt. Toen waren ze diep het bos ingetrokken. In die tijd hadden ze het er in de groep over gehad of ze hun jagersleven maar niet moesten opgeven om boer te worden. De boeren hadden betere huizen. Die boden bescherming tegen de kou. Ook was er in de dorpen meer te eten dan bij hen. De groep had een vergadering gehouden. Zijn vader had gezegd dat hij jager wilde blijven. Zo had hij altijd geleefd en de vrijheid was hem lief. De andere mannen in de groep waren het met zijn vader eens. De vrouwen zeiden niets, maar enkelen knikten dat het goed was zo. Jarmo is blij dat zijn groep die beslissing nam. Hij moet er niet aan denken om dag in dag uit op dezelfde plek te zijn en de grond te bewerken zoals de groep van boer Egger dat nu doet. Het vrije leven van de jager is ook hem lief. Alleen, nu maar hopen dat het dit jaar met de kou mee zal vallen. En dat hij nog wat dieren kan schieten vandaag... tip 3 Werken met de tijdvakkenposters Uitbreiding van opdracht 1. Bij de methode Indigo horen tijdvakkenposters. Hang ze goed zichtbaar op in de klas. Wijs het tijdvak van jagers en boeren aan. Vraag de leerlingen waar ze op de posters jagers zien en waar boeren. Laat ze verschillen in de levenswijze van jagers en boeren opschrijven of tekenen. U kunt de leerlingen ook de tijdbalk over laten nemen. Ze moeten een pijl en boog tekenen bij de periode van jagers en een ploeg bij de periode van de boeren. tip 4 Oriëntatie via internet Uitbreiding van informatieboek, instap. De computer kan een goed hulpmiddel zijn voor uw leerlingen om zich te oriënteren op dit hoofdstuk. Via de links op www.indigo.wolters.nl kunnen ze naar een paar interessante sites surfen die gaan over archeologie en Prehistorie. tip 5 Doe-opdracht om voorkennis te activeren Vervanging van opdracht 1. Veel leerlingen hebben een bepaald beeld van jagers en boeren. Laat ze vertellen over dit beeld. Of laat ze een tekening maken over hoe zij denken dat jagers en/of boeren leefden in de Prehistorie. Ook kunt u vragen naar dingen die ze op vakantie of tijdens excursies hebben gezien, zoals rotsschilderingen, opgravingen van oude boerderijen of hunebedden. tip 6 Klassikale introductie Toen en nu Uitbreiding van opdracht 5. Vraag de leerlingen om vijf levensmiddelen op te schrijven die altijd in hun koelkast thuis te vinden zijn. Vraag ze ook vijf levensmiddelen op te schrijven die de jagers-verzamelaars elke dag nodig hadden. In plaats van de leerlingen te laten schrijven, kunt u ze de levensmiddelen ook laten tekenen. Zet een streep midden op het blad en teken de ‘levensmiddelen nu’ op de bovenste helft en de ‘levensmiddelen vroeger’ op de onderste helft. De foto laat zien hoe wij vandaag de koelkast en de diepvries gebruiken om levensmiddelen te bewaren. Laat leerlingen bedenken hoe men bij de jagers-verzamelaars levensmiddelen probeerde te bewaren. Je kon toen levensmiddelen moeilijk lang goed houden. Dat verklaart ook waarom er steeds weer gejaagd en verzameld moest worden. tip 7 Historische jeugdboeken Uitbreiding van opdracht 1. Sommige leerlingen vinden het leuk om historische jeugdromans te lezen. Bij dit hoofdstuk zijn veel titels van spannende en informatieve historische jeugdboeken te geven. Een keuze: Tonny Vos Dahmen von Bucholz: Verstoten: toen de Noordzee nog land was. Tonny Vos-Dahmen von Bucholz: Verjaagd door het water. Jean Auel: De mammoetjagers. Jean Auel: De stam van de holebeer. Jean Auel: De vallei van de paarden. Bernard Cornwell: Stonehenge. Jan Hordijk: Raven. Rosemary Sutcliff: Om het rood van de krijger: een verhaal uit het Bronzen Tijdperk. Rosemary Sutcliff: Een koning voor de Dalriaden / Het koningsteken. tip 8 Aanvullende suggestie Uitbreiding van opdracht 1. Laat leerlingen voor- en nadelen bedenken van het leven als jager-verzamelaar en als boer. Ze kunnen die in kolommen naast elkaar zetten. Op grond van een vergelijking van voor- en nadelen moeten ze uiteindelijk kiezen wat ze liever zijn: jager of boer. Vraag de leerlingen naar de gevonden voor- en nadelen en hun conclusie. Leven van de natuur 1.1 Informatieboek, bladzijden 14 en 15. Werkboek, bladzijden 6 en 7. tip 1 Op jacht tip 2 Hoe bouw je een hut? tip 3 Hoe gebruik je een pijl en boog? tip 4 Een spannend jachtverhaal Lesvariatie: Videoles tip 1 Op jacht Uitbreiding van opdracht 2. Laat de leerlingen bedenken op welke dieren de jagers-verzamelaars in Nederland nog meer jaagden. Daarbij moeten ze proberen zoveel mogelijk onderdelen van die dieren op te schrijven die de jagers konden gebruiken. Ook kunnen de leerlingen een rooster tekenen of maken om het vlees en de vis te roosteren boven het in het werkboek afgebeelde kampvuur. Het is goed om aandacht te besteden aan het materiaal waarvan uw leerlingen het rooster willen maken. tip 2 Hoe bouw je een hut? Uitbreiding van opdracht 2. Laat de leerlingen een bouwplan maken voor de hut die ze in bron 8 zien. Laat ze nadenken over het te gebruiken materiaal, het benodigde gereedschap, de manier van bouwen, de verdeling van taken en de afwerking. Deze opdracht kan ook goed in groepsverband gemaakt worden. Misschien is er de mogelijkheid dat een groep het bouwplan echt uitvoert, in miniatuurvorm of op ware grootte. De rest van de klas kan dan het resultaat bekijken en luisteren naar de ervaringen van de bouwers. tip 3 Hoe gebruik je een pijl en boog? Uitbreiding van opdracht 5. Opdracht 5 kunt u bijvoorbeeld ook laten maken voor een pijl en boog. Laat de leerlingen zelf een soortgelijke beschrijving maken: hoe maakte je een pijl en boog, wat kon je met een pijl en boog doen en hoe gebruikte je een pijl en boog. Ze tekenen er zelf instructieplaatjes bij. tip 4 Een spannend jachtverhaal Vervanging van opdracht 8. Leerlingen leven zich in de periode van de jagers-verzamelaars in. Ze zijn op jacht geweest en hebben hun buit naar het kamp meegenomen. ’s Avonds vertellen ze rond het kampvuur hun verhaal. De leerlingen maken een kort, spannend jachtverhaal. Daarna lezen ze hun verhaal in de klas voor. Lesvariatie: Videoles Uitbreiding bij paragraaf 1.1. 1 Wat is de bedoeling? Leerlingen zien verschillen tussen de jacht vroeger bij de jagers-verzamelaars en de jacht nu. Ook proberen ze oorzaken van die verschillen te achterhalen. 2 Wat hebt u nodig? Bij Teleac / NOT kunt u de driedelige serie ‘De steentijd’ bestellen. In deel 1 en 3 staat het onderwerp ‘jacht’ centraal. De serie is uitgezonden in het najaar van 2001. U kunt de banden bij Teleac / NOT bestellen via de telefoon, fax of internet. Telefoon: 0900-1344, fax: 0356293199, internet: www.teleacnot.nl. Ook laat u een fragment zien van de jacht nu. Een dierenbeschermingsorganisatie kan vaak een video leveren die de negatieve kanten van de jacht laat zien. Organisaties van jagers en jagers zelf hebben ook video-opnames van de jacht. Zoek op internet via www.indigo.wolters.nl naar het actuele aanbod van video’s over de genoemde onderwerpen. 3 Hoe pakt u het aan? stap 1 Laat videofragmenten over de jacht vroeger en nu zien. U kunt daarbij zelf iets vertellen over de jacht nu of u laat een leerling die zelf wel eens meegaat met jagers daarover vertellen. stap 2 De leerlingen schrijven zoveel mogelijk verschillen op tussen de jacht vroeger en nu. Daarna voert u er een klassengesprek over. Zo komen diverse elementen van de leerstof in deze paragraaf aan bod. stap 3 Formuleer met de klas een conclusie over het belangrijkste verschil tussen jagen vroeger en nu en de oorzaak daarvan. Dat brengt de titel van paragraaf 1.1 ook nog eens onder de aandacht: vroeger jaagde men om te (over)leven, maar nu jagen mensen vooral om de natuur te beheren en voor hun plezier. U kunt deze conclusie daarna eventueel verder bespreken. Daarbij geeft u dan een vooruitblik op een deel van de leerstof van de andere paragrafen van hoofdstuk 1. 1.3 Wonen op één plek Informatieboek, bladzijden 18 en 19. Werkboek, bladzijden 10 en 11. tip 1 Kinderen van jagers en boeren tip 2 Productbewerking tip 3 Teken een hunebed tip 4 De eerste boeren tip 5 Mannen- en vrouwenwerk Lesvariatie: Personengeschiedenis tip 1 Kinderen van jagers en boeren Vervanging van opdracht 2. Laat leerlingen bedenken wat er veranderde in de manier van leven voor de kinderen. Ze schrijven eerst op wat de kinderen deden bij de jagers-verzamelaars. Dat is meteen een herhaling van de leerstof uit paragraaf 1.1. U kunt de leerlingen op weg helpen via een klassengesprek. Of u laat ze terugbladeren naar paragraaf 1.1 en ze dat zelf laten bedenken. Daarna kunnen ze kijkend naar de paragrafen 1.2 en 1.3 bedenken wat de kinderen bij de eerste boeren moesten doen. Ten slotte bespreekt u wat ze gevonden hebben. Hebben de leerlingen bedacht dat het werk voor de jongens en de meisjes verschillend was? tip 2 Productbewerking Uitbreiding van opdracht 3. U kunt iets uitleggen of laten zien, op video of zelf voor de klas, van de manier waarop dierlijke producten kunnen worden bewerkt. Hoe werkt bijvoorbeeld een weefgetouw en hoe gaat het toe bij schapenscheren, koeien melken en graan oogsten. Het is leuk om leerlingen bijvoorbeeld zelf eens een weefgetouw te laten bedienen. tip 3 Teken een hunebed Uitbreiding van opdracht 5. U kunt vragen welke leerlingen al hunebedden hebben gezien. Laat ze er iets over vertellen. Leg dan uit hoe een hunebed gemaakt werd. Laat de leerlingen tijdens uw verhaal aantekeningen maken. Nadat u bent uitgesproken moeten ze de verschillende fasen van de bouw van een hunebed tekenen. Daarbij geven ze aan welke stenen de draagstenen, de dekstenen en de kransstenen zijn. U kunt ook de verschillende fasen in een verkeerde volgorde op het bord zetten en voor en/of na het verhaal de leerlingen de zinnen in de goede volgorde laten zetten. De verschillende fasen zijn: 1 Eerst worden de stenen naar de plaats van het graf gebracht. Dieren trekken de stenen die op boomstammen liggen. 2 Dan worden palen in de grond gezet. De palen moeten de stenen ondersteunen en vormen de binnenkant van het graf. 3 De draagstenen worden rechtop tegen de palen neergezet. Dieren trekken de stenen in een kuil vlak naast de palen. 4 Aan beide kanten van de draagstenen wordt een heuveltje gemaakt van grond. Dieren trekken de dekstenen op de heuvel. 5 De stenen van het hunebed worden bedekt met zand en plaggen. Kransstenen worden om het hunebed gelegd. Het hunebed is nu klaar. tip 4 De eerste boeren Uitbreiding van opdracht 6. Laat leerlingen in het Historisch overzicht het gedeelte over de eerste boeren opzoeken. Ze lezen de gedeeltes over ‘De wereld’, ‘Europa’ en ‘Nederland’. Waar en wanneer kwamen de eerste boeren? Aan de hand van die informatie kunt u de leerlingen nog eens laten oefenen met de vaardigheid ‘Historische indelingen toepassen’, die ze in paragraaf 1.2 kregen. Vraag de leerlingen bijvoorbeeld in welke eeuw de eerste boeren in verschillende delen van de wereld kwamen. Laat ze die gegevens vergelijken en bepalen waar het eerst en waar het laatst de landbouwrevolutie plaatsvond. Hoeveel jaren zitten daartussen? tip 5 Mannen- en vrouwenwerk Vervanging van opdracht 8. Laat de leerlingen in paragraaf 1.3 zoeken wat daar staat over mannen- en vrouwenwerk in de landbouwsamenleving. Laat ze bijvoorbeeld twee kolommen maken: ‘mannenwerk bij de eerste boeren’ en ‘vrouwenwerk bij de eerste boeren’. Ze kunnen dan speuren in de leertekst en de bronnen. Wat ze vinden, schrijven of tekenen ze in de goede kolom. Daarna bespreekt u met de klas wat ze gevonden hebben. Lesvariatie: Personengeschiedenis Uitbreiding bij paragraaf 1.3. 1 Wat is de bedoeling? Leerlingen leven zich in een persoon uit de Prehistorie in. Ze proberen een verhaal over zijn leven te maken. 2 Wat hebt u nodig? U tekent op het bord bijvoorbeeld het kleine eikenhouten beeldje van ‘Het mannetje van Willemstad’. Het beeldje is gevonden in het Volkerak en dateert uit het laat-Mesolithicum, ca. 4450 v.C. Of u laat een afbeelding zien van ‘Het mannetje van Willemstad’. 3 Hoe pakt u het aan? Laat uw tekening of een afbeelding van ‘Het mannetje van Willemstad’ zien. Geef informatie over de vondst van dit beeldje. Kijk voor informatie bijvoorbeeld op de site van de gemeente Willemstad: www.willemstad.nl. Laat de leerlingen zelf historische vragen bij het beeldje bedenken. Zo oefenen ze ook nog eens de vaardigheid ‘Informatie uit bronnen halen’ uit paragraaf 1.3. U kunt ze daarbij op weg helpen. Laat ze die historische vragen beantwoorden en met die antwoorden een verhaal maken over ‘Het mannetje van Willemstad’. Zoeken naar vroeger Informatieboek, bladzijden 20 en 21. Werkboek, bladzijden 12 en 13. tip 1 Een eigen opgraving tip 2 Een paar historische vragen tip 3 Gebouwen tekenen tip 4 Opgravingen op internet Lesvariatie: Samenwerking tip 1 Een eigen opgraving Uitbreiding van opdrachten 1 en 2. U laat een aantal opgegraven voorwerpen zien, van vroeger en nu. U vertelt erbij dat u even archeoloog was en dit allemaal hebt opgegraven. Laat de leerlingen bepalen welke bronnen oud zijn. Laat ze schatten hoe oud die bronnen zijn. Vraag ze waaraan ze de ouderdom zien. Wat vertellen de bronnen over het leven van de mensen vroeger en nu? tip 2 Een paar historische vragen Vervanging van opdrachten 1 en 2. Vraag de leerlingen oude voorwerpen te zoeken, thuis of buiten, en die mee te brengen naar de les. Daarin moeten ze dan historische vragen over deze bronnen verzinnen en zo informatie uit de bronnen halen. Zo oefenen ze nog eens de vaardigheid ‘Informatie uit bronnen halen’. U kunt de historische vragen ook zelf geven. Te denken valt aan vragen als: Hoe oud is dit voorwerp? Waar werd het voor gebruikt? Wie gebruikte het? Onder uw leiding en met elkaar wordt dan geprobeerd antwoorden op deze historische vragen te geven. Maak een kleine tentoonstelling van de meegebrachte voorwerpen. tip 3 Gebouwen tekenen Uitbreiding van werkboek opdrachten 5 en 6. Deze opdrachten zijn makkelijk uit te breiden met andere opgravingen. Misschien kunt u aan foto’s van opgravingen komen bij u in de buurt. U kunt ook opdracht 5 en 6 combineren tot een nieuwe opdracht. Laat de leerlingen enkele gebouwen tekenen zoals ze er nu uitzien en daarna die gebouwen zoals ze denken dat die over duizend jaar door archeologen in de grond teruggevonden worden. tip 4 Opgravingen op internet Uitbreiding van opdracht 5. Laat de leerlingen in het Historisch overzicht zoeken naar voorbeelden van opgravingen. Laat ze beginnen op de startpagina over archeologie: www.archeologie.nl. Ze vinden daar veel links naar allerlei onderwerpen die meer vertellen en laten zien over opgravingen. Laat ze kijken in welk tijdvak in het Historisch overzicht de opgravingen horen die ze op internet gevonden hebben. Lesvariatie: Samenwerking Uitbreiding bij paragraaf 1.4. 1 Wat is de bedoeling? De leerlingen bereiden in groepjes van drie een rollenspel voor over opgravingen. Daarna spelen ze het rollenspel in de klas. 2 Wat hebt u nodig? Groepjes van drie leerlingen. Eventueel enkele attributen die bij elke rol horen, bijvoorbeeld een contract bij de opdrachtgever, een schep voor de archeoloog, een museumcatalogus bij de directeur van een museum. 3 Hoe pakt u het aan? Maak groepjes van drie. Verdeel de drie rollen: de opdrachtgever van een opgraving, de archeoloog, de directeur van een museum. De leerlingen bedenken samen voor iedere rol een aantal regels tekst. U kunt het rollenspel meer richting geven door een plaats van opgraving aan te duiden. Neem hiervoor bijvoorbeeld een gebied in de omgeving van de school. Ook kunt u bijvoorbeeld zeggen dat het om een opgraving uit de Prehistorie moet gaan. Na de voorbereiding spelen de leerlingen het rollenspel in de klas. Bespreek de opdracht na: was de opdracht voor de archeoloog duidelijk en uitvoerbaar?, vond de archeoloog iets uit de Prehistorie?, is het voorwerp interessant genoeg om in een museum tentoon te stellen? STAP Informatieboek, bladzijden 26 en 27. Werkboek, bladzijden 20 en 21. Hieronder vindt u enkele suggesties om de STAP-opdrachten uit het werkboek uit te breiden. De uitbreiding kan zowel een inhoudelijke verdieping zijn (waardoor de opdracht een licht onderzoekend karakter krijgt), alsook een uitbreiding in tijd (nu 30 minuten in plaats van 15) door middel van een huiswerkopdracht of een extra les. Samenhang: Wijnbouw Teamwork: Overleven Actueel: Een prehistorisch voorwerp maken Praktijk: Een collage maken Samenhang: Wijnbouw 1 Wat is de bedoeling? Leerlingen kijken waar nu veel wijnbouw is en op welke grond veel wijndruiven verbouwd worden. Ze zoeken op waar welke wijn vandaan komt. Verbind het verhaal van de wijnbouw met het vak aardrijkskunde, biologie en gezondheidskunde. 2 Wat hebt u nodig? Een Grote Bosatlas voor elke leerling of per twee leerlingen. U kunt ook gekopieerde kaartjes geven. Een encyclopedie en eventueel andere naslagwerken over wijnbouw. Flessen wijn uit verschillende landen. 3 Hoe pakt u het aan? stap 1 Deel de atlassen en naslagwerken uit. stap 2 Wijs bij elke groep een woordvoerder, een zoeker, een schrijver en een wijn- / fijnproever aan. stap 3 Geef elke groep de volgende opdracht: de wijn- / fijnproever proeft eerst de wijn en probeert aan de hand van het etiket op de fles te achterhalen uit welk land de wijn komt. De zoeker gaat dat land in de atlas opzoeken en kijkt op welke grond en in welk klimaat de wijn verbouwd wordt. De schrijver schrijft het land, de soort grond en het klimaat op. Ook kijkt hij of zij of dat land tussen de 30e en 50e breedtegraad ligt. De schrijver noteert alles op papier. stap 4 De woordvoerder van de groep vertelt wat de groep gevonden heeft. U kunt de taken ook laten rouleren, zodat ieder groepslid elke taak een keer verricht. Teamwork: Overleven 1 Wat is de bedoeling? De leerlingen voeren overlevingsopdrachten uit. 2 Wat hebt u nodig? Materiaal om de opdrachten uit te voeren, zoals hout, stenen, touw. Eenvoudig gereedschap om het materiaal te bewerken, bijvoorbeeld messen. Een aantal overlevingsopdrachten die u samen met de leerlingen kunt afleiden uit de overlevingsplannen. Een aantal overlevingsopdrachten is: – speer maken – pijl en boog maken – visnet maken – kampvuur maken – rooster maken – vlot maken – mand maken. 3 Hoe pakt u het aan? stap 1 Om de opdrachten uit te voeren gaat u bij voorkeur met de leerlingen naar buiten. stap 2 U geeft de leerlingen het benodigde materiaal. stap 3 U legt uit dat ze in het kader van de opdracht ‘op een onbewoond eiland’ opdrachten moeten uitvoeren om te overleven. stap 4 U verdeelt de opdrachten. De leerlingen kunnen in groepjes werken of alleen. stap 5 De leerlingen maken de opdrachten. stap 6 Een woordvoerder van elk groepje vertelt iets over de opdracht die zijn groepje had, hoe dat het heeft aangepakt en wat het eindresultaat is. Actueel: Een prehistorisch voorwerp maken 1 Wat is de bedoeling? Leerlingen maken hun ontwerp van een prehistorisch voorwerp. 2 Wat hebt u nodig? U kunt het beste werken in een praktijklokaal en het daar aanwezige gereedschap gebruiken. Verder hebt u materiaal nodig, zoals hout, steen en touw. 3 Hoe pakt u het aan? stap 1 U legt de opdracht uit: Maak aan de hand van je ontwerp een prehistorisch voorwerp voor op je kamer. stap 2 Verdeel de leerlingen over de werktafels en geef ze het benodigde materiaal. stap 3 De leerlingen maken hun ontwerp. stap 4 Maak een kleine tentoonstelling van de gemaakte voorwerpen en laat de leerlingen er iets over vertellen. stap 5 De leerlingen nemen hun werkstuk mee naar huis en zetten het in hun kamer. Praktijk: Een collage maken 1 Wat is de bedoeling? De leerlingen maken rond hun eigen rotstekening een collage met afbeeldingen van echte, prehistorische rotstekeningen. 2 Wat hebt u nodig? Veel plaatjes van prehistorische rotstekeningen. Laat de leerlingen bijvoorbeeld zoeken op internet. Of gebruik folders van reisbureaus die excursies naar de rotstekeningen organiseren. Verder hebt u een groot vel papier, scharen en lijm nodig. 3 Hoe pakt u het aan? stap 1 Deel de vellen papier uit. stap 2 Iedere leerling plakt de zelfgemaakte rotstekening in het midden van het vel papier stap 3 De leerlingen zoeken plaatjes van echte, prehistorische rotstekeningen. Die knippen ze uit en plakken ze in een collagevorm rond hun tekening op het vel papier. stap 4 Door de collages tegen elkaar aan in de klas op te hangen maakt u een grote, kunstige, historische muur- / rotsversiering. 2 Het oude Egypte Instap Toen en nu Informatieboek, bladzijden 28 t/m 31. Werkboek, bladzijden 22 en 23. tip 1 tip 2 tip 3 tip 4 tip 5 tip 6 tip 7 Bladerles Het verhaal van de kleine Yuti Werken met de tijdvakkenposters Oriëntatie via internet Activeren van voorkennis Nadenken over Toen en nu Aanvullende suggestie tip 1 Bladerles Vervanging van opdracht 1. Laat uw leerlingen het hoofdstuk doorbladeren en de introtekening, het kaartje en de afbeeldingen bekijken. Stel zelf vragen of laat de leerlingen vragen bedenken bij wat ze lezen en zien. Mogelijke vragen: 1 Introtekening (bron 3): Wie is die man op de stoel? Waar brengen ze hem naartoe? Wat doet die man op de grond? Wat heeft die vrouw in haar hand en waar zou dit voorwerp voor worden gebruikt? 2 Kaart (bron 2): Wat betekenen de groene en bruine kleur? In welke richting stroomt de rivier? 3 Afbeelding 7: Hoe ziet het landschap eruit? Welke verschillen zijn er tussen dit landschap en het Nederlandse rivierenlandschap? Mogelijke opdrachten: 1 Laat de leerlingen het informatieboek doorbladeren en de afbeeldingen bekijken. Laat ze opschrijven wat voor vragen deze afbeeldingen bij hen oproepen. 2 Schrijf op het bord een aantal namen en begrippen (bijvoorbeeld: piramide, hiërogliefen, farao, tempel, priester en dodenmasker). Laat de leerlingen zoeken naar de afbeeldingen die bij deze namen en begrippen horen en de bladzijdes noteren. Vraag hun vervolgens wat voor onderwerpen in dit hoofdstuk aan de orde komen. tip 2 Het verhaal van de kleine Yuti Uitbreiding van opdracht 2. U kunt de les beginnen met het voorlezen of navertellen van onderstaand verhaal. Laat de leerlingen tijdens het voorlezen of vertellen de tekening (bron 3) bekijken. Vraag hun na afloop welke personen uit het verhaal op de tekening voorkomen. De kleine Yuti ‘Kom, sta ’ns op, het is de hoogste tijd.’ Slaperig wrijft Yuti zijn ogen uit. Maar echt tijd om wakker te worden krijgt hij niet. Zijn vader pakt hem bij de schouder en sleurt hem van zijn slaapmatje. ‘We gaan nu, want anders komen we te laat en is iedereen weg,’ bromt zijn vader. ‘Maar waar gaan we dan naar toe?’ piept Yuti. ‘Naar de markt. Je moeder heeft een kip en wat wol nodig. En we gaan kijken of we dat kunnen ruilen voor graan.’ Als een schaap loopt Yuti achter zijn vader aan. Die maakt de ezel los en samen sjokken ze op het oude beestje het dorpje uit, richting Thebe: de grote stad. Onderweg zijn ze stil. Yuti kijkt om zich heen, maar er is weinig te zien. De oogst is al binnen, zodat de meeste boeren thuis zitten of elders aan het werk zijn. Langzaam dommelt Yuti in. Het is pas negen uur in de ochtend, maar de zon staat al hoog aan de hemel. Pffff, wat heeft ie het warm. Maar in slaap vallen mag hij niet, want dan duvelt ie van de ezel en dat vindt zijn vader niet leuk. Plots gaat hij rechtop zitten. Er klopt iets niet. Waarom is het zo druk? Opeens ziet Yuti overal ezeltjes, met soms hele gezinnen erop. En iedereen loopt dezelfde kant op, naar Thebe, de grote stad. Zachtjes tikt Yuti op de schouder van zijn vader. ‘Papa, waar gaat iedereen toch naartoe?’ Zijn vader draait zich om en glimlacht: ‘Verrassing,’ zegt hij. Aangekomen in Thebe stuurt Yuti’s vader zijn ezel naar de grote tempel van Amon-Re, de zonnegod. Het ziet er zwart van de mensen. In dikke rijen staan ze tussen de sfinxen die langs de toegangsweg naar de tempel staan. Als een aap springt Yuti van de ezel en kruipt tussen de benen van de mensen door, naar een plekje helemaal vooraan. Net op tijd, want daar komt de stoet al aan. Yuti komt ogen en oren te kort. Zoiets moois heeft hij nog nooit gezien en gehoord. Prachtige slaven die de meest heerlijke gerechten dragen, ranke slavinnen met ontblote borsten, die met palmtakken zwaaien, ernstig kijkende mannen, met een kale kop en met een luipaardvel over hun schouders, vreemde beesten, prachtige muziek, te veel om alles in één keer in zich op te nemen. De mensen langs de route juichen en zingen mee. Plots wordt het stil, wanneer in de verte de draagstoel verschijnt met daarop de farao. Maar Yuti heeft het niet in de gaten. Wanneer de farao hem passeert, staat hij nog steeds te springen en te dansen. Zijn vader ziet wat er gaat gebeuren. Wanhopig probeert hij zich door de menigte te wringen om zijn zoontje te redden. Te laat. Ineens ziet Yuti een enorme slaaf op zich afkomen met iets dreigends in zijn vuist. Voordat hij begrijpt wat er aan de hand is, voelt Yuti een enorme klap op zijn hoofd. Alles wordt plotseling zwart voor zijn ogen. Vaag hoort hij zijn vader nog iets roepen, maar dan wordt alles stil. Nooit zal Yuti zijn ogen meer openen. tip 3 Werken met de tijdvakkenposters Uitbreiding van opdracht 3. Bij de methode Indigo horen tijdvakkenposters. De geschiedenis van Egypte vindt u op poster 2, onder het tijdvak ‘Tijd van Grieken en Romeinen’. Laat de leerlingen poster 2 zien. Vraag hun hoe lang de periode van de Egyptenaren heeft geduurd en hoe de periode heet die volgt op die van de Egyptenaren. Laat de leerlingen alle afbeeldingen benoemen die iets met Egypte te maken hebben. Laat ze ook de teksten lezen die bij Egypte horen. Opdracht Laat de leerlingen op een blaadje vragen opschrijven die de afbeeldingen bij hen oproepen. Als voorbeeld kunt u de afbeelding met de sjadoef (waterschep) laten zien, met de volgende tekst: In de landbouw-stedelijke samenleving van Egypte was de bevloeiing met Nijlwater erg belangrijk. Mogelijke vragen: Wat is een landbouw-stedelijke samenleving? Waar werd het werktuig op de afbeelding voor gebruikt? Waar ligt Egypte? Waar komt de Nijl vandaan? Waarom was het Nijlwater zo belangrijk voor Egypte? Verzamel alle vragen van de leerlingen. Deel ze weer uit als u hoofdstuk 2 heeft afgerond. Vraag dan aan de leerlingen op welke vragen zij antwoord hebben gekregen. tip 4 Oriëntatie via internet Vervanging van opdracht 1. Ga met uw leerlingen naar het computerlokaal. Via de links op www.indigo.wolters.nl kunnen de leerlingen surfen naar een aantal sites die interessante informatie bieden over Egypte. Laat de leerlingen zich oriënteren en een lijstje maken met onderwerpen die hun belangstelling wekten. tip 5 Activeren van voorkennis Vervanging van opdracht 1. Opdrachten om de leerlingen zich op het onderwerp ‘Egypte’ te laten oriënteren. Geef de leerlingen opdracht (in groepjes) naar een reisbureau te gaan om daar folders over Egypte te halen. Laat ze afbeeldingen uitknippen en op school op een bord plakken. Laat ze plaatjes zoeken van farao’s, piramides, mummies. Laat ze thuis de video ‘The Mummy’ bekijken en laat ze daarover vertellen. Tip 6 Nadenken over Toen en nu Uitbreiding van opdracht 5 en 6. Verras de leerlingen met het schrijven van uw naam op het bord in hiërogliefen. Vraag hun te lezen wat er staat. Dat kunnen ze niet. Laat het tot hen doordringen wat het betekent wanneer ze niet kunnen lezen en schrijven. Zij kunnen dan niet ‘communiceren’ met anderen en die anderen niet met hen. Eventueel zou u kunnen aansnijden dat in sommige gevallen sommige mensen er belang bij hebben dat anderen niet kunnen lezen of schrijven. U kunt dan stilstaan bij de uitspraak ‘Kennis is macht’ en wat de gevolgen zijn als binnen een samenleving slechts een kleine groep het schrijven en lezen machtig is (neem eventueel de klas als voorbeeld). Tip 7 Aanvullende suggestie Uitbreiding van opdracht 1. Over Egypte zijn prachtig geïllustreerde en makkelijk toegankelijke boeken geschreven, met mooie reconstructietekeningen en doorkijkpagina’s. Vele daarvan kunt u vinden in zogeheten ‘witte boekhandels’ of bij De Slegte en andere ramsjzaken. Enkele suggesties: Judith Crosher, Het oude Egypte, De Lantaarn (Time-Life Books), Amsterdam 1995. Renate Germer, Mummies. Life after Death in Ancient Egypt, Prestel, New York 1997. Viviane Koenig en Michel Jay, Der El; Medine. Een Egyptisch dorp in de tijd van Ramses IV, Leopold, Den Haag 1985. Anne Millard, De wereld van de farao, De Lantaarn (Time-Life Books), Amsterdam 1999. Anne Millard, Piramiden, toen en nu: Egyptenaren, Nubiërs, Maya’s, Azteken, Gottmer, Haarlem 1996. Neil Morris, Kunst en beschaving: Het Oude Egypte, Ars Scribendi BV, Harmelen 2000. Delia Pemberton, Egyptische mummies. Mensen uit een ver verleden, Ars Scribendi NV, Harmelen 2001. Scott Steedman, De krant van gisteren. De Egyptische tijd, Gottmer, Haarlem 1998. 2.1 Langs de Nijl Informatieboek, bladzijden 32 en 33. Werkboek, bladzijden 24 en 25. tip 1 Gebruik de atlas tip 2 Mythen tip 3 Oogst- en vruchtbaarheidsfeesten Lesvariatie: Samenwerken tip 1 Gebruik de atlas Uitbreiding van opdracht 2. Deel atlassen uit of hang een kaart van Afrika op. Laat zien dat de Nijl twee bronnen heeft: de Witte Nijl en de Blauwe Nijl. De Witte Nijl ontspringt bij het Victoriameer op de grens van Kenia, Tanzania en Uganda en stroomt vervolgens door de Soedan. Bij de Soedanese hoofdstad Karthoum komen de Witte Nijl en Blauwe Nijl, die ontspringt in het Tanameer in Ethiopië, samen. Onder de naam Nijl stroomt de rivier vervolgens verder. Ze mondt uit in de Middellandse Zee. Wellicht kunt u ook nog vertellen dat door de aanleg van de Nasserdam bij Aswan in de jaren vijftig van de twintigste eeuw veel is veranderd. Deze dam maakte een einde aan de jaarlijkse overstromingen en zorgt er nu voor dat het waterpeil kunstmatig geregeld kan worden. Door de aanleg van de dam ontstond er een gigantisch meer van vele duizenden vierkante kilometers. Door dit meer dreigden vele Egyptische oudheden te verdwijnen. De beroemde tempel van Abou Simbel bijvoorbeeld. Die is in zijn geheel verplaatst. Bij het redden van deze oudheden hebben ook Nederlanders een rol gespeeld. Als dank heeft de Nederlandse overheid een tempeltje cadeau gekregen dat anders in het water zou zijn verdwenen. U kunt ten slotte ook wijzen op het verschijnsel delta. De Nijl vertakt zich, voordat zij in zee uitmondt, in talloze stromen. Een vergelijking met de delta van Nederland ligt voor de hand. Wijs de leerlingen op de voordelen (transport, handel) en nadelen (overstromingen, vervuiling door industrieën en daarmee gevaar voor het drinkwater) van de Nederlandse delta. tip 2 Mythen Uitbreiding van informatieboek bron 9 en 10 en opdracht 6. Het verhaal van de huilende Isis wier tranen de Nijl vullen is een mooi voorbeeld van een mythe. Het begrip mythe kent vele betekenissen. Een daarvan is dat een mythe een verhaal is waarin antwoord wordt gegeven op een belangrijke vraag waar mensen mee worstelen maar waarop zij zelf het antwoord (nog) niet weten. U kunt hier uitleggen dat voor de Egyptenaren de jaarlijkse overstroming van de Nijl van levensbelang was. Daarom wilden ze graag weten waarom de rivier elk jaar overstroomde. Het antwoord zochten ze bij de goden, die de wereld beheersen. Door het verhaal van Isis te ‘verzinnen’ kregen zij antwoord op hun vraag. Tegelijkertijd betekende dit verhaal een soort geruststelling. Want door Isis te vereren en haar offers te brengen, zou deze godin elk jaar de Nijl laten overstromen en dus het voortbestaan van Egypte en zijn bevolking mogelijk maken. Lees met uw leerlingen bron 10. In dit gedicht wordt Hapi, de god van de Nijl aanbeden. Hier kunt u, vooruitlopend op paragraaf 3, uitleggen waarom de Egyptenaren achter elk natuurverschijnsel een god of godin zagen. Het is moeilijk voor leerlingen te bevatten dat men nog niet zo lang geleden nauwelijks begreep hoe de natuur, waar iedereen zo afhankelijk van was, werkte. Neem de Nijl. Als die niet overstroomde betekende dat hongersnood en dood. Door de Nijl te zien als een god en door die god voor te stellen als een mens met menselijke eigenschappen, kon je de god op dezelfde manier benaderen als je andere mensen benadert. Iedere mens weet dat iemand je leuk vindt als je hem een cadeautje geeft. Dus als je aan Hapi, de god van de Nijl, cadeautjes geeft, zal Hapi niet boos worden op de mensen en dus de Nijl laten overstromen. Laat ook een afbeelding zien van Hapi, afgebeeld als een man met op zijn hoofd drie stengels van de lotusbloem. tip 3 Oogst- en vruchtbaarheidsfeesten Uitbreiding van informatieboek, tekst ‘Boeren in Egypte’. U kunt hier iets vertellen over het belangrijkste oogstfeest van de Egyptenaren: het festival van de god Min. Min was de god van de voortplanting. Hij wordt afgebeeld als een mens met een permanent erecte fallus (symbool van vruchtbaarheid en voortplanting). In zijn hand draagt hij een dorsvlegel (net als de farao). Ook draagt hij een kroon met daarop twee hoge rietpluimen. Aan het begin van het oogstseizoen werd overal in Egypte ter ere van Min een feest gehouden. Het beeld van de god werd dan over de akkers gedragen, voorafgegaan door een stier, symbool van mannelijkheid en voortplanting. Tijdens de processie werden allerlei liederen gezongen die Min opwekten tot voortplanting. Na afloop van de processie liet men vier duiven vrij en slachtte men de stier die tijdens een feestmaal werd opgegeten. Bij het vlees werd voornamelijk sla gegeten, omdat de Egyptenaren sla als een soort potentieverhogende groente beschouwden en het witte vocht, dat tevoorschijn komt als men de sla bij de wortels afsnijdt, zagen als zaad. Eventueel zou u kunnen verwijzen naar andere vruchtbaarheidsfeesten en vertellen dat dit soort feesten kenmerkend is voor ‘primitieve’ culturen die sterk afhankelijk zijn van de natuur en nog niet over voldoende middelen beschikken om de natuur naar hun hand te zetten. Maak de leerlingen opmerkzaam op het feit dat dit soort feesten nu nog steeds bestaat, hoewel ze hun oorspronkelijke functie verloren hebben. Voorbeelden: Pasen (kuikentjes, eieren, paashazen – een haas wordt vanouds geassocieerd met een ongebreidelde seksuele lust – paasvuren), meifeesten, het joodse Sukkohfeest, oogstfeesten. Lesvariatie: Samenwerken Vervanging bij paragraaf 2.1. 1 Wat is de bedoeling? Ter vervanging van de reguliere klassikale behandeling van de opdrachten bij deze paragraaf zou u de leerlingen in groepjes van vier kunnen laten samenwerken aan een opdracht over het belang van geografische factoren voor de geschiedenis van een land. 2 Wat hebt u nodig? – Hoofdstuk 1 van het informatieboek – Kaart van Egypte – Oude kaarten van enkele Nederlandse steden (Kampen, Amsterdam, Rotterdam, Schiedam) 3 Hoe pakt u het aan? – Vertel dat mensen niet zo maar ergens gaan wonen. Zij kiezen een geschikte plek uit. – Leg de opdracht uit: Onderzoek waarom de oudste steden in het Midden-Oosten juist aan de Eufraat en Tigris zijn ontstaan, die in Egypte langs de Nijl en die in Nederland aan rivieren. – Verdeel de klas in groepjes van vier. – Geef twee groepjes een zelfde opdracht, die u kiest uit de bovengenoemde drie opdrachten. – Laat de twee groepjes na afloop hun resultaten vergelijken en laat ze tot een definitief standpunt komen. – Laat de groepjes aan elkaar rapporteren. 2.2 Een farao op de troon Informatieboek, bladzijden 34 en 35. Werkboek, bladzijden 26 en 27. tip 1 Symbolen van macht tip 2 Rondrennen met stierenstaart tip 3 Stamboom tip 4 Vaardigheid oefenen Lesvariatie: Een historisch persoon tip 1 Symbolen van macht Uitbreiding van opdracht 2. Macht is een abstract woord. Daarom wordt dit begrip vaak geconcretiseerd door het gebruik van (machts)symbolen. Zo kan iedereen zien dat degene die deze machtssymbolen heeft / draagt, macht heeft. In opdracht 2 worden de machtsymbolen van de Egyptische farao behandeld. Teken op het bord andere symbolen van macht: kroon = symbool van belangrijkheid, zwaard = symbool van macht, want met een zwaard kun je anderen doden, rijksappel = symbool van gezag, omdat de appel de aarde symboliseert, scepter = symbool van het recht om het bevel over anderen te voeren. Vraag de leerlingen naar de betekenis van deze symbolen. Eventueel kunt u de leerlingen iets vertellen over het verschil tussen de Britse en Nederlandse koningin. De eerste draagt al deze machtssymbolen wanneer ze gekroond wordt, omdat Engeland officieel geen grondwet heeft. De Nederlandse koningin krijgt ze niet, omdat Nederland een constitutionele monarchie is. De kroon, scepter enzovoort zijn tijdens de ‘inhuldiging’ wel aanwezig, maar de toekomstige koningin mag ze niet dragen. U kunt ten slotte aan de leerlingen vragen wat voor machtssymbolen zij zouden kiezen als zij macht zouden hebben. tip 2 Rondrennen met een stierenstaart Uitbreiding van informatieboek, bron 12, 13 en 14. U zou als anekdote hier iets kunnen vertellen over het bizarre ritueel van de Hed sed. De farao werd geacht als een onsterfelijke god het land en zijn inwoners te beschermen. Daartoe moest hij wel fysiek in orde zijn. Bij het ouder worden van de farao kon daar twijfel over ontstaan. Om die weg te nemen, moest de farao als hij dertig jaar had geregeerd, bewijzen dat hij nog sterk was. Dat gebeurde tijdens het Hed sed-ritueel. Met een stierenstaart (symbool van kracht en mannelijkheid) in zijn hand moest de farao rond een plein (dat Egypte voorstelde) rennen. Als hij daarin slaagde werd hij opnieuw gekroond en werd een oud beeld van hem begraven. De symbolische betekenis hiervan was dat de oude farao gestorven was, maar nu herboren was door zijn kroning. tip 3 Stamboom Uitbreiding van informatieboek, tekst ‘Een god op aarde’. Voor uw leerlingen zal het moeilijk te begrijpen zijn dat de Egyptenaren geloofden dat hun farao een onsterfelijke god was en een afstammeling van de eeuwige, onsterfelijke zonnegod Amon-Re, de bron van alle leven. Om dat te verduidelijken kunt u op het bord de volgende stamboom tekenen. Amon-Re kreeg twee godenkinderen: Shoe (god van de lucht) en Tefnoet (godin van het water). Shoe en Tefnoet kregen twee kinderen: Geb (god van de aarde) en Noet (godin van de hemel). Geb en Noet kregen vier kinderen, onder wie Osiris (god van het goede) en Isis (godin van de liefde). Osiris en Isis kregen Horus. De Egyptenaren geloofden nu dat, als de farao gekroond werd, de geest van Horus (de achterachterkleinzoon van Amon-Re) zich in de farao nestelde waardoor de mens farao een goddelijk karakter kreeg en daardoor onsterfelijk werd na zijn menselijke dood. U kunt uw leerlingen vragen of hun iets opvalt als zij naar de stamboom op het bord kijken. Wellicht zal een enkeling zien dat broer en zus met elkaar trouwen. Van de farao werd dan ook verwacht dat hij met zijn zus trouwde, omdat die ook goddelijk bloed in haar aderen had. tip 4 Vaardigheid oefenen Uitbreiding van opdracht 1. Kenmerkend van geschiedenisbeoefening is het stellen van vragen en het zoeken naar antwoorden. In opdracht moeten de leerlingen een hoofdvraag en deelvragen bedenken bij de tekst over ‘Macht’. U kunt in ook de andere teksten hiervoor gebruiken. Voorbeeld: de teksten ‘Farao’ en ‘Een god op aarde’. Hoofdvraag: Wie was in Egypte de baas? Deelvragen: – Hoe werd de baas van Egypte genoemd? – Hoe is hij de baas van Egypte geworden? – Hoe en waar woonde de baas van Egypte? – Hoe zagen de Egyptenaren hun baas? Lesvariatie: Een historisch persoon Vervanging bij paragraaf 2.2. 1 Wat is de bedoeling? Ter vervanging van de reguliere klassikale behandeling van deze paragraaf kunt u aan de hand van farao Ramses II de Grote iets vertellen over het bestuur van Egypte en waarom Ramses II zo bijzonder is, dat hij Ramses de Grote werd genoemd. Vertel uw leerlingen eventueel dat ze de komende weken nog twee machthebbers zullen tegenkomen die de ‘eretitel’ De Grote dragen: Constantijn de Grote en Karel de Grote. 2 Wat hebt u nodig? Computers met internetaansluiting. 3 Hoe pakt u het aan? stap 1 Laat de leerlingen (eventueel in groepjes van twee à drie) via de Indigo-site www.indigo. wolters.nl en www.google.images.com informatie over en afbeeldingen van farao Ramses II verzamelen. stap 2 Laat de leerlingen inventariseren wat hun opvalt. Laat ze er daarbij goed op letten hoe Ramses wordt afgebeeld en met welke symbolen / attributen. stap 3 Laat de leerlingen nadenken over wat deze attributen zouden kunnen betekenen. stap 4 Laat de leerlingen een kort verhaal over het leven van Ramses II schrijven, waarin zij moeten uitleggen waarom Ramses II de geschiedenis is ingegaan als Ramses de Grote. 2.3 Contact met de goden Informatieboek, bladzijden 36 en 37. Werkboek, bladzijden 28 en 29. tip 1 Amon-Re, de god van de zon tip 2 Priesters tip 3 Op bezoek in de tempel Lesvariatie: Handeling of omgevingsgeschiedenis tip 1 Amon-Re, de god van de zon Uitbreiding van informatieboek, tekst ‘Zonnegod’. In hoofdstuk 2 wordt herhaaldelijk gesproken over de zonnegod Amon-Re. Het is misschien leuk hier iets te vertellen over de verschillende mythen die de Egyptenaren hadden om het opkomen en ondergang van de zon te verklaren. Zo bestaat er het verhaal dat Amon-Re, meestal afgebeeld met een valkenkop, door de lucht vervoerd wordt in een boot. Alle farao’s die zijn overleden worden na hun dood opgenomen in de boot en reizen dus elke dag met Amon-Re mee langs de hemel. Een andere verhaal vertelt hoe de zon elke ochtend aan de oostelijke horizon wordt gebaard door de luchtgodin Noet. Door haar lichaam, dat het hemelgewelf vormde, beweegt hij zich naar de overkant, het westen, om bij zonsondergang door Noet te worden opgeslokt. Tijdens de nacht trekt de zon in Noets lichaam onder de aarde door om de volgende dag weer te worden geboren. Een derde verhaal gaat over een reusachtige scarabee of mestkever Khepri. Die duwt de vurige bal van de zon elke ochtend omhoog en rolt hem door de lucht, precies zoals mestkevers hun mestballen voortrollen. De mestkever symboliseert dus de cyclus dood-leven-dood-leven, c.q. nacht-licht = levennacht-leven, anders gezegd de wedergeboorte, net dus als de opkomende zon, die elke dag opnieuw verschijnt na te zijn ondergegaan.. U kunt hieraan toevoegen dat een scarabee vaak werd meegedragen als een amulet, omdat een mestkever dood en leven symboliseert. Want uit de mest (dood materiaal), die door de kever tot een bal wordt samengeperst, komt nieuw leven voort, omdat in de mestbal de kever zijn eitjes legt. Als de eitjes uitkomen, vallen de mestballetjes uiteen en komen er dozijnen kleine kevertjes uit. Van al deze mythen bestaan prachtige afbeeldingen, die in elk platenboek over Egypte te vinden zijn. Maak van enkele afbeeldingen een sheet en laat die zien met de overheadprojector. Vraag de leerlingen welk van deze drie verhalen hier wordt afgebeeld. U kunt uw verhaal besluiten door de leerlingen te vragen hoe wetenschappelijk verklaard kan worden dat het lijkt alsof wij elke dag de zon zien opkomen, terwijl de zon stilstaat. tip 2 Priesters Uitbreiding van informatieboek. bron 18. Vertel de leerling nog eens wat de belangrijkste functie van een Egyptische priester was. Vertel ze verder dat je nog niet zo lang geleden in Nederland veel rooms-katholieke priesters op straat kon tegenkomen. Ze waren herkenbaar aan hun zwarte toog en witte boord. Vooruitlopend op de hoofdstukken 4, 5 en 6, zou u misschien hier al iets kunnen vertellen over de functie van deze priesters (preken en uitdelen van sacramenten). U kunt de leerlingen vragen of zij de namen van andere personen kennen die als een soort tussenpersoon optreden tussen goden / God en de mensen, bijvoorbeeld predikanten, imans, sjamanen, medicijnmannen. tip 3 Op bezoek in de tempel Uitbreiding van informatieboek, bron 19 en 20. In het al eerder genoemde boek De Egyptische tijd van S. Steedman staat een soort pseudoverslag van een Egyptische journalist over een bezoek aan een tempel. U kunt dit voorlezen. Ik ontmoette mijn gids in de ochtendschemering voor de tempel. Hij wilde zijn naam niet zeggen, maar vertelde mij trots dat hij de op een na hoogste priester was en dat alleen de hogepriester belangrijker was. Voordat we de tempel binnengingen, moesten we ons hoofd en onze wenkbrauwen scheren. Mijn gids vertelde dat de priesters dit elke dag doen om zich te reinigen voor de goden. Na een bad in het heilige water, trokken we het gewaad van luipaardvel aan dat alle priesters dragen. Nu waren we klaar om de tempel binnen te gaan. Weldra liepen we in de grote zaal met rijen hoge, prachtig beschilderde zuilen. De zware deuren aan het eind werden opengetrokken en we betraden het binnenste heiligdom. Het was er koel en donker en het rook er naar wierook die brandde voor de god. Mijn gids sprenkelde water uit het heilige meer voor onze voeten en zong: ‘Ik ben een gereinigde’. Toen mijn ogen gewend waren aan het donker, zag ik een glimmende kist in het midden van het heiligdom. De priester opende hem en ik zag een gouden beeld van Amon-Re. De priester leunde naar voren om het beeld aan te raken. Plechtig zei hij: ‘Ontwaak in vrede, Grote God.’ Vervolgens zag ik hoe hij en andere priesters de god verzorgden. Ze wasten zijn beeld, wreven het in met olie en bedekten het met prachtige linnen gewaden. Om de paar uur werd voor het beeld een maaltijd van wijn, gebak en fruit gezet. Gelukkig was Amon-Re niet de enige die te eten kreeg. Wanneer een nieuw offer voor hem werd neergezet, werd het vorige naar het verblijf van de priesters gebracht. Daar mocht ik aanzitten aan een heerlijke feestmaaltijd. Lesvariatie: Handeling of omgevingsgeschiedenis Uitbreiding bij paragraaf 2.3. 1 Wat is de bedoeling? De Egyptenaren hebben ons land nooit bezocht. Zij hebben hier dan ook geen sporen achtergelaten. De enige plekken waar u met uw leerlingen naar toe kunt om Egyptische oudheden te bewonderen zijn musea. De twee grootste musea met Egyptische oudheden, zijn het Allard Pierson Museum te Amsterdam en het Rijksmuseum voor Oudheden te Leiden. Dit laatste museum verdient de voorkeur, omdat de educatieve dienst in de loop van de jaren bijzonder aantrekkelijk lesmateriaal heeft gemaakt voor diverse schooltypen Daarnaast zijn er tal van kleinere musea die één of meerdere zalen hebben ingericht met Egyptische antiquiteiten, zoals Het Kralinger Museum te Rotterdam en Meermanno-Westreenianum in Den Haag. 2 Wat hebt u nodig? Via de websites van beide musea kunt u zich oriënteren op een museumbezoek. Op de sites vindt u ook alle gegevens die nodig zijn om een bezoek organisatorisch voor te bereiden. Bovendien kunt u allerlei materiaal aanvragen. 3 Hoe pakt u het aan? stap 1 Verdeel de klas in groepjes en geef elk groepje een eigen opdracht. stap 2 Bereid uw klas voor op het bezoek en neem de spelregels van het museum door. stap 3 Laat elke groep na afloop verslag uitbrengen in de klas. stap 4 Bespreek de resultaten en leg verband met de lesstof in het boek. 2.4 Verder leven als mummie Informatieboek, bladzijden 38 en 39. Werkboek, bladzijden 30 en 31. tip 1 Strijd om de ziel tip 2 De vloek van de mummie tip 3 Vrijpleiten tip 4 Examen Lesvariatie: Video tip 1 Strijd om de ziel Uitbreiding van opdracht 2. Het omgaan met de dood neemt in elke cultuur een bijzondere plaats in. U zou een vergelijking kunnen trekken tussen de manier waarop de oude Egyptenaren met de dood omgingen en de wijze waarop dat in de christelijke cultuur gebeurt. Bij de ka en de ba ligt een vergelijking met het begrip ziel voor de hand. Ook het christendom gelooft dat bij het sterven de ziel het menselijk lichaam verlaat. Er zijn prachtige middeleeuwse miniaturen met daarop een stervende man, uit wiens mond de ziel als een soort mensje met vleugeltjes omhoog vliegt terwijl een duiveltje en een engeltje aan dit wezentje trekken. De engel wil de ziel mee naar de hemel nemen, de duivel naar de hel. Eventueel kunt u de anekdote van de Duitse keizer Frederik II vertellen. Die geloofde niet in het bestaan van een ziel. Om dat te bewijzen, liet hij een gevangene wegen. Vervolgens werd de man gedood waarna hij onmiddellijk opnieuw werd gewogen. Er bleek geen verschil: dus de ziel bestond niet. U kunt de leerlingen er hierna op wijzen, dat zij op een kerkhof vooral op de wat oudere graven teksten zullen tegenkomen als ‘Hij / zij ruste in vrede’. U kunt dan iets vertellen aangaande de christelijke opvatting over wat er gebeurt na de dood. Er zijn twee visies. De ene zegt dat de gestorvene onmiddellijk na de dood naar de hel, het vagevuur of de hemel gaat. Wie erg slecht heeft geleefd gaat naar de hel, wie niet goed, maar ook niet echt slecht heeft geleefd, wordt tijdelijk opgesloten in het vagevuur om boete te doen en wie goed heeft geleefd mag de hemel (het paradijs) binnen. (Heeft u veel allochtone kinderen in uw klas, dan kunt u hen vragen hoe de islam zich het paradijs voorstelt). De andere visie is dat de doden in hun graf rusten totdat het laatste oordeel aanbreekt. Alle graven zullen dan opengaan en de doden zullen uit hun graf opstaan. Zij verzamelen zich vervolgens voor de hemelpoort waar de slechten (de bokken) van de goeden (schapen) gescheiden worden. De slechteriken gaan naar links, richting hel, de goeden naar rechts, richting hemel. Deze visie verklaart waarom tot voor kort de kerk tegen crematie was. Men ging er namelijk van uit dat het lichaam intact moest zijn om bij het laatste oordeel te kunnen verrijzen uit het graf. Wijs op de overeenkomst met het mummificeren, dat dezelfde functie had. tip 2 De vloek van de mummie Uitbreiding van informatieboek, bron 24. Mummies spreken tot de verbeelding. Kijk maar wat mensen doen als zij een museum met Egyptische oudheden bezoeken. De meesten lopen het eerst naar de mummies. U kunt vertellen dat in de negentiende eeuw steeds meer toeristen, met name Engelsen, naar Egypte gingen. Velen van hen namen mummies mee naar huis, niet alleen van mensen maar ook van dieren. Als ze terug waren in Engeland organiseerden ze speciale feestjes, waarbij de mummie werd uitgepakt. Lekker griezelen was dat. Mede daardoor begonnen schrijvers, zoals Edgar Allan Poe griezelverhalen te schrijven over mummies die weer tot leven kwamen. Heel Engeland raakte in de ban van de mummie en de wildste verhalen deden de ronde. Het meest populaire verhaal was dat van de mummie van The British Museum, het belangrijkste museum van Engeland. Iedereen die contact had gehad met deze mummie was gestorven. Onder hen de vier mannen die de mummie uit Egypte hadden meegenomen. Suppoosten van het museum wisten te vertellen dat een fotograaf die de mummie had gefotografeerd krankzinnig was geworden en zelfmoord had gepleegd. Bovendien vertelden ze dat de mummie ’s nachts vreemde geluiden maakte. Zij werden zo bang dat zij de mummie weg wilden hebben. Uiteindelijk kocht een Amerikaan de mummie. Hij reisde ermee terug naar Amerika, op de Titanic. Natuurlijk was dat de reden dat de Titanic een ijsberg raakte en zonk. Allemaal verzonnen verhalen, maar het publiek geloofde ze. Uiteraard maakte de filmindustrie van deze mummie-angst gebruik om griezelfilms te maken. In 1909 kwam de eerste griezelfilm uit met een tot leven gewekte mummie als onderwerp. Regisseur Karl Freund maakte in 1932 met ‘The Mummy’ een ‘horror-klassieker’, met Boris Karloff (dezelfde van de Draculafilms) in de rol van de hogepriester Imhotep, die levend gemummificeerd was, omdat hij verliefd was geworden op de maîtresse van de farao. Na duizenden jaren wordt hij tot leven gewekt en denkt dat hij in zijn tegenspeelster (Zita Johann) een reïncarnatie van zijn vroegere geliefde ontmoet. Deze oude film munt uit door een zeer beklemmende sfeer. De versie van dit verhaal die in 1999 werd gemaakt onder regie van Stephen Sommers is klassen minder (The Mummy, Universal Pictures 1999, video 2000). tip 3 Vrijpleiten Vervanging van informatieboek, bron 23. Als de dode voor Anubis en Osiris stond om zich te verantwoorden voor zijn leven op aarde, kreeg hij de gelegenheid zich te verdedigen tegen mogelijke beschuldigingen van wangedrag door een soort verklaring af te leggen. Van dit soort verklaringen bestonden standaardteksten, die door de Egyptenaren uit hun hoofd werden geleerd. Een voorbeeld: Zie, ik ben tot u gekomen. Ik breng u de waarheid. Ik heb de leugen afgezworen. Ik heb mijn medemens niet tot armoede gebracht. Ik heb niets misdaan tegenover de Ma-at (de gerechtigheid). Ik heb weeskinderen niet van hun bezit beroofd. Ik heb niets gedaan dat de goden verafschuwen. Ik heb geen verdriet veroorzaakt. Ik heb niemand honger laten lijden. Ik heb niemand tot huilen gebracht. Ik heb niet gedood en evenmin heb ik het bevel gegeven om te doden. Ik heb geen lijden veroorzaakt. Ik heb niet de melk weggenomen uit de mond van baby’s. Ik ben rein. Opdracht Laat u leerlingen aan de hand van deze bron samenvatten welke waarden en normen de Egyptische samenleving hanteerde. Laat ze deze reeks eventueel aanvullen met andere bekentenissen. tip 4 Examen Uitbreiding van opdracht 4. Kenmerkend van veel godsdiensten is het besef dat de mens na zijn dood rekenschap moet afleggen voor hoe hij op aarde heeft geleefd. In het christendom speelt Petrus vaak de rol van rechter. Hij wacht de dode op voor de hemelpoort en onderwerpt hem aan een onderzoek. Als dit positief uitvalt, opent hij met zijn sleutels de hemelpoort. Vandaar dat Petrus meestal is afgebeeld met twee sleutels in zijn hand. Ook de Egyptenaren dachten zo. Zie de tekst ‘Reisgids voor de doden’, informatieboek bladzijde 38. De dode moest voor Osiris, de god van de onderwereld, en een tiental rechters verschijnen. Aan de hand van een lijst van 42 misdaden werd hij beoordeeld. De god Anubis droeg een weegschaal, met op de ene schaal het hart van de dode en op de andere een veer, symbool voor de Ma-at (= gerechtigheid). Hoe meer misdaden de dode had begaan, hoe zwaarder het hart werd. Sloeg de weegschaal dus door naar het hart, dan oordeelden Osiris en zijn rechters dat de dode niet verder mocht leven in de zogeheten Jaroevelden, een land dat eruitzag als Egypte, maar dan veel mooier. Laat uw leerlingen een rollenspel spelen. Verdeel de klas in twee groepen; de ene groep speelt Osiris, Anoebis en de rechters. Zij moeten de dode vragen stellen over zijn leven. De andere groep speelt de dode en zijn familie. Als de dode een misdaad heeft begaan, moet de familie hem verdedigen, in de hoop dat Osiris en de rechters hem die misdaad niet aanrekenen. De eerste groep moet daarna een beargumenteerd antwoord geven op de vraag of de dode verder mag leven of niet. Lesvariatie: Video Vervanging bij paragraaf 2.4. 1 Wat is de bedoeling? Ter vervanging van de reguliere klassikale behandeling van deze paragraaf zou u een video kunnen laten zien. In aanmerking komt de video ‘De oude Egyptenaren’ gemaakt door en te bestellen bij Teleac / NOT, Postbus 1070, 1200 BB Hilversum. 2 Wat hebt u nodig? Video ‘De Oude Egyptenaren’ 1: Het geschenk van de Nijl 2: Huizen en hiërogliefen 3: Dood van een farao 4: Egypte dichtbij 3 Hoe pakt u het aan? U laat de video’s zien. Er komt veel in voor dat de leerlingen al weten uit het boek, maar er komen ook zaken aan de orde die ze nog niet weten. Laat de leerlingen na het zien van elk van de vier delen heel beknopt in twee kolommen noteren wat ze al wisten en wat nieuw voor hen was. Vertel daarna iets meer over die nieuwe onderwerpen. STAP Informatieboek, bladzijden 44 en 45. Werkboek, bladzijden 38 en 39. Hieronder vindt u enkele suggesties om de STAP-opdrachten uit het werkboek verder uit te breiden. Deze uitbreiding kan zowel een inhoudelijke verdieping zijn (waardoor de opdracht meer een onderzoekend karakter krijgt), als een uitbreiding in tijd (30 minuten in plaats van 15) door middel van een huiswerkopdracht of een extra les. Samenhang: Wisselen Teamwork: Bijgeloof Actueel: Egyptische kunst Praktijk: Hiërogliefen Samenhang: Wisselen 1 Wat is de bedoeling? Dit is een opdracht die samenhangt met de vakken wiskunde en economie. De leerlingen zien in dat Egypte in vele opzichten nog een derdewereldland is. Een reis ernaartoe is relatief duur, maar het verblijf ter plekke is goedkoop. 2 Wat hebt u nodig? – Informatie van een reisbureau over de prijs van een vlucht naar Egypte in het laagseizoen en in het hoogseizoen. – Informatie over de wisselkoers van het Egyptische pond. – Rekenmachientjes. 3 Hoe pakt u het aan? stap 1 Laat tot de leerlingen doordringen dat er soms een enorm prijsverschil is tussen een ticket dat in het laagseizoen is gekocht en een ticket dat is aangeschaft in het hoogseizoen. Vraag hun hoe dat komt en bespreek vervolgens met behulp van andere voorbeelden de economische wet van vraag en aanbod. stap 2 Vertel uw leerlingen hoeveel de officiële wisselkoers is van het Egyptische pond. Laat hen de volgende rekensommen maken: a Hoeveel Egyptische ponden krijg je voor 250 euro op basis van de officiële wisselkoers? b Hoeveel euro moet je betalen voor 15.000 Egyptische ponden op basis van de officiële wisselkoers? c Na afloop van je bezoek heb je nog 7.895 ponden over. Hoeveel euro krijg je daarvoor terug als je die ponden inwisselt? Let op. Het wisselen kost geld, namelijk 2,5% van het aantal ponden dat je inwisselt. stap 3 Leg uit dat het in Egypte vaak goedkoper is te wisselen op de zwarte markt, hoewel het officieel verboden is. Leg uit wat dat is. Zeg dat je 15% goedkoper uit bent. Hoeveel Egyptische ponden krijg je dus meer als je 250 euro wisselt op de zwarte markt in plaats van bij een bank waar de officiële wisselkoers wordt gehanteerd? stap 4 Vertel de leerlingen dat een buskaartje in Egypte 15 eurocent kost. Ter vergelijking: in Nederland kost een ritje met de bus met twee strippen 60 eurocent. Stel dat de prijs van ons buskaartje afgestemd is op een gemiddeld jaarinkomen van 15.000 euro. Wat is dan het gemiddelde jaarinkomen van een Egyptenaar? Teamwork: Bijgeloof 1 Wat is de bedoeling? U vertelt uw leerlingen dat de Egyptenaren erg bijgelovig waren. Zij dachten dat ze voortdurend werden bedreigd door boze geesten of door goden en godinnen die hen kwaad gezind waren. Om het ongeluk af te wenden droegen zij amuletten. Dat zijn magische voorwerpen die de drager moesten beschermen tegen ongeluk. Elke Egyptenaar had altijd wel een of meer amuletten op zak. Maar ook de doden kregen amuletten mee om hen te beschermen tegen de gevaren op hun reis naar het dodenrijk. U geeft de groepjes opdracht amuletten te maken die ze moeten verpakken in hun mummie. U kunt eventueel verwijzen naar het feit dat tot voor kort vooral onder katholieken het gebruik van amuletten heel gewoon was. Voorbeelden: katholieke kinderen droegen scapuliers of medailles op hun borstrokjes en veel katholieke ouderen hadden een beeldje van de heilige Christoffel in de auto of palmtakjes achter het kruisbeeld. 2 Wat hebt u nodig? Tekenmaterialen, karton, lijm. 3 Hoe pakt u het aan? stap 1 Laat afbeeldingen zien van amuletten. De populairste amulet was de mestkever (scarabee), symbool van de wedergeboorte. Andere voorbeelden zijn oedjatogen, harten, knoopamuletten en kleine godenbeeldjes. stap 2 Laat de leerlingen een paar amuletten maken. stap 3 Laat ze nadenken op welke plekken ze de amuletten willen verbergen in de mummie. Actueel: Egyptische kunst 1 Wat is de bedoeling? Leerlingen laten beseffen dat kunstenaars zich tot de dag van vandaag laten inspireren door de Egyptische kunst. De leerlingen ontwerpen een eigen kunstwerk met daarin verwerkt Egyptische motieven. 2 Wat hebt u nodig? Gekleurd papier en karton, scharen, lijm en eventueel feestelijk materiaal, zoals glitter, zilverpapier, lint of strikken. 3 Hoe pakt u het aan? stap 1 Verzamel illustraties met voorbeelden. Geschikt materiaal zijn oude veilingcatalogi van juwelen en kostbaarheden van bijvoorbeeld Sotheby en Christies. stap 2 Bespreek met uw leerlingen enkele voorbeelden. stap 3 De leerlingen tekenen een kunstvoorwerp met daarin verwerkt een Egyptisch motief. Dat kunnen piramiden zijn, hiërogliefen, amuletten of godenbeelden. stap 4 Hang de resultaten op in de klas en nodig een andere klas uit om ze te bekijken. Hang er desnoods prijskaartjes onder. Praktijk: Hiërogliefen 1 Wat is de bedoeling? De leerlingen ontwerpen hun eigen hiërogliefenschrift. 2 Wat hebt u nodig? Papier en kleurpotloden. 3 Hoe pakt u het aan? stap 1 Splits de klas in groepjes en verdeel onder die groepjes verschillende functies en beroepen. Een groepje wordt bijvoorbeeld gevormd door boeren. stap 2 Laat de groepjes nadenken wat belangrijk is voor het beroep of de functie die zij uitoefenen. Elk groepje moet dus met een aantal begrippen komen die iets zeggen over het beroep / functie dat / die zij uitoefenen. stap 3 Laat de groepjes voor elk begrip een hiëroglief bedenken die dit begrip symbolisch weergeeft. stap 4 Elk groepje tekent deze hiërogliefen op papier en hangt ze op in de klas. stap 5 De groepen bekijken elkaars resultaten en moeten raden welk beroep / functie hier wordt uitgebeeld. 3 Grieken en Romeinen Instap Toen en nu Informatieboek, bladzijden 46 t/m 49. Werkboek, bladzijden 40 en 41. tip 1 tip 2 tip 3 Oriëntatie op het hoofdstuk Een verhaal bij de tekening Werken met de tijdvakkenposters tip 4 tip 5 tip 6 tip 7 Interessante sites Activeren van voorkennis Nadenken over Toen en nu Aanvullende tip tip 1 Oriëntatie op het hoofdstuk Uitbreiding van opdracht 1. Laat de leerlingen door het hoofdstuk bladeren en goed naar de afbeeldingen en bijschriften kijken. Maak op een blaadje of op het bord drie kolommen. De eerste twee zijn voor afbeeldingen die horen bij de Grieken (kolom 1) en de Romeinen (kolom 2). De derde kolom krijgt als kop ‘overige’ en is bestemd voor de beelden die ze niet thuis kunnen brengen. Bespreek de resultaten. Kijk wat langer naar de afbeeldingen waarover ze het niet eens zijn of twijfelen, en wijs op elementen waaraan ze een beeld kunnen herkennen. tip 2 Een verhaal bij de tekening Vervanging van informatieboek bladzijde 46/47. Lees onderstaand verhaaltje voor of gebruik het als inspiratie om uw eigen verhaal te vertellen. Laat de leerlingen tijdens het voorlezen of vertellen kijken naar de tekening (bron 3). Apollodorus kijkt uit over de binnenplaats van het badhuis. Hij is niet van plan zelf een bad te nemen, maar komt alleen kijken hoe de anderen zijn badhuis gebruiken. Zijn badhuis? Ja, zo voelt hij het. Want Apollodorus heeft dit gebouw zelf ontworpen. Een jaar geleden werd het plan ervoor goedgekeurd door de man die net links het badhuis komt binnenstappen! Aan de purperen band langs zijn toga kun je meteen zien dat hij een senator is, politicus en lid van een van de machtigste families van Rome. Marcus Flavius is zeker op weg naar een vergadering. Dat doen die hoge heren in Rome graag, even lekker het stoombad in, daarna een warm en koud bad en tenslotte een flinke massage. Dan kunnen ze met een ontspannen gevoel gaan overleggen over de regering van het machtige Rome. Apollodorus heeft bij de bouw goed rekening gehouden met de smaak van deze machtige heren. Niet voor niets heeft hij, een Griekse architect, de opdracht gekregen. Romeinen houden van de Griekse manier van bouwen, met mooie zuilen en smaakvolle beelden. Apollodorus heeft bij het tekenen wel heimwee gevoeld naar het schitterende Athene waarvan hij de kleurige en indrukwekkende tempels zo goed kent. Nu heeft hij met dit badhuis toch een klein stukje Athene naar Rome gebracht. En als hij ziet hoe mooi het is geworden, voelt hij zich eventjes geen vrijgelaten slaaf meer, maar een gerespecteerd kunstenaar... Kijk, daar onder de zuilengang zit een slaaf die hij goed kent! Dat moet Philippus zijn, een Griek als hij, die hier elke dag lesgeeft aan de twee zonen van een rijke grondbezitter. Van alles leert hij die jongens, lezen en schrijven natuurlijk, maar vooral hoe ze later meeslepende politieke redevoeringen moeten houden, net als hun vaders. Die beste Philippus heeft hem pas op de markt nog een compliment gemaakt voor zijn bouwwerk, omdat hij er zo lekker in de schaduw kan lesgeven. Apollodorus schiet in de lach, als hij naar de leerlingen kijkt. Ze hebben hun schrijfstiften en wastafeltjes beet, maar opletten doen ze niet... Ze hebben vast meer zin om hun tunica’s af te gooien en lekker te sporten of te zwemmen. Dat ligt de meeste Romeinen meer dan studeren, dat laten ze liever aan hun Griekse slaven over. De knaapjes worden afgeleid door een atleet met zijn gewichten! Die jongens willen natuurlijk net zulke flinke spieren krijgen als die Germaanse reus. Zijn rossig blonde haren verraden zijn afkomst. Naast hem liggen zijn kleren. Deze Germaan is zo te zien lid van de keizerlijke lijfwacht. Geen mannetje om mee te spotten: de keizer neemt geen risico als het om zijn persoonlijke veiligheid gaat. Ze zeggen dat deze heren er niet tegenop zien om tegenstanders van de keizer een dolk in de rug te steken. Maar dat zijn zaken waar een gewone Romein zich beter niet mee kan bemoeien. Als die Germaan maar een tevreden gebruiker van zijn badhuis is, denkt Apollodorus. Germanen zijn tegenwoordig populair in Rome. Zelfs de Romeinse vrouwen willen blonde vlechten in hun haar. Maar die zal hij hier niet te zien krijgen; vrouwen hebben uiteraard hun eigen badhuis. Die worstelaars daar achteraan op het sportveld zullen ook wel vreemdelingen zijn, misschien gevangengenomen tijdens één van de vele oorlogen aan de grenzen van het grote Romeinse Rijk. Kijk ze zweten en hijgen. Hun ingevette lijven zijn met een dikke stoflaag bedekt. Ze zullen hun schrapers nodig hebben straks. Voor hen is vechten geen grap. Straks moeten ze als gladiatoren voor hun leven worstelen in de arena van het amfitheater. Het Romeinse publiek houdt niet van slappelingen. Daar gaat hun duim voor omlaag. En wie wil winnen, moet blijven trainen! In het badhuis kun je ze elke dag zien, tot de dag van de spelen weer is aangebroken en iedereen weddenschappen gaat afsluiten op hun favoriete gladiatoren. Plotseling verdwijnt Apollodorus’ trotse glimlach. Wat gebeurt daar vlak voor zijn neus? Daar staat een kerel nota bene een pilaar te bekrassen, ZIJN pilaar! Het is toch niet te geloven. De filosofen uit zijn vaderland hebben gelijk: het gaat steeds verder achteruit met de beschaving. Kijk, hij tekent een vis! Net wat Apollodorus al dacht: dat moet zo’n ongelovige zijn, een lid van die vreemde groep mensen die niet in de machtige goden geloven maar in een joodse slaaf die Jezus heet. Die vis is zijn teken. Denken die christenen nu echt dat ze hiermee reclame maken voor hun geloof? Apollodorus kan zich niet voorstellen dat een fatsoenlijk mens de machtige goden in de steek laat voor één of andere joodse misdadiger die gekruisigd werd in Jeruzalem. Apollodorus snuift minachtend. Als beschaafd man voelt hij niets voor mensen als deze christen. Maar aan de andere kant, hij is zelf ook slaaf geweest. En christenen beweren dat alle mensen gelijk zijn. Een aantrekkelijke gedachte... Het vis-teken staat er, maar de christen is alweer verdwenen natuurlijk. Zal hij snel de wachters waarschuwen, of een van de soldaten? Hij doet het niet, ze zullen zich echt niet druk maken om de verf van zijn badhuis. Hij kan beter eens gaan kijken of het stoombad goed werkt. Zal wel, hij ziet de stoom tenminste uit het bijgebouw komen. De slaven in de stookruimte zullen het wel warm hebben. Door de holle vloeren komt de hitte van het vuur overal waar hij het wil. En aan water is gelukkig ook geen gebrek. In de verte, over de muur van het badhuis heen, kun je een deel van het kilometerslange aquaduct zien. Een prima stukje vakmanschap, vindt Apollodorus. Zo’n goot op hoge stenen bogen brengt heel Rome vers drinkwater uit de bergen. Wat een luxe. Ja, het heeft voordelen om in Rome te wonen, hoe druk, lawaaiig en smerig de straten ook zijn. En voor hem is Rome een goede werkgever. Zolang het Romeinse Rijk zich uitbreidt, zal er geld genoeg zijn voor mooie bouwwerken en dus werk voor hem. Ja, Apollodorus is tevreden over wat hij ziet. Het is tijd voor een hapje kip in vissaus en een beker gemengde wijn in het restaurant. tip 3 Werken met de tijdvakkenposters Uitbreiding van opdracht 3. Bij de methode Indigo horen tijdvakkenposters. Hang ze goed zichtbaar op in de klas. Als we het over de Romeinen hebben, bedoelen we meestal de tijd van het Romeinse keizerrijk. Wijs die periode aan (de eerste vijf eeuwen van onze jaartelling). Gebruik daarna de uitdrukking: ‘Maar Rome is natuurlijk niet op één dag gebouwd...’ Laat zien welke lange aanloop er aan de bloei voorafging (de periode die loopt van de legendarische stichting van de stad rond 753 v. C., via koningen en republiek – zonder koningen, maar met consuls – naar de eerste keizer, Augustus, die heerste vanaf 27 v.C.). Laat tot slot ook zien wanneer de Grieken in hun bloeiperiode leefden. Die lag in de vijfde eeuw voor Christus, ook wel de ‘Gouden Eeuw van Athene’ genoemd. tip 4 Interessante sites Uitbreiding van informatieboek, hele hoofdstuk. Ga met de leerlingen naar het computerlokaal. Via de links op www.indigo.wolters.nl kunnen uw leerlingen naar een paar interessante sites surfen, ter oriëntatie op het onderwerp Grieken en Romeinen. tip 5 Activeren van voorkennis Uitbreiding van informatieboek, bladzijden 46 en 47. Waar denken de leerlingen aan bij de titel ‘Grieken en Romeinen’? Laat ze (voor de volgende les) thuis zoeken naar een afbeelding die met het onderwerp te maken heeft (uitknippen, kopiëren of zelf tekenen). Hang in de klas grote gekleurde kartonvellen op. Zorg ook voor lijm, viltstiften en een schaar. Laat de leerlingen om beurten hun bijdrage op het karton plakken en ze eventueel voorzien van bijschriften. Maak onderscheid tussen Grieken en Romeinen. Hang de collages goed zichtbaar op tijdens het werken aan dit hoofdstuk. tip 6 Nadenken over Toen en nu Uitbreiding van opdrachten 5 en 6. Vertel kort iets over de Romeinse badhuizen of thermen. Het waren vaak hele complexen van koude, lauwe en hete baden en doen een beetje denken aan onze sauna’s. Houd naar aanleiding hiervan een klassengesprek: wie is er wel eens in een sauna geweest? Hoe werkt dat precies? Waarom is het zo gezond? Wat is het verschil met een Turks stoombad? Zou het leuk zijn om eens met de hele klas naar een sauna in de buurt te gaan? tip 7 Aanvullende tip Uitbreiding van informatieboek, bladzijden 46 en 47. Het verhaal over de tweeling Romulus en Remus en de stichting van Rome spreekt tot de verbeelding. Vertel het uit uw hoofd of lees het voor. Gebruik bijvoorbeeld ‘Romeinse sagen en verhalen’ van Onno Damsté. 3.1 Een enorm wereldrijk Informatieboek, bladzijden 50 en 51. Werkboek, bladzijden 42 en 43. tip 1 Gebruik landkaart tip 2 Politiek toen en nu tip 3 De Romeinen als veroveraars tip 4 In toga voor de klas Lesvariatie: Videoles tip 1 Gebruik landkaart Uitbreiding van opdracht 1. Gebruik als aanvulling op de intro-opdracht in het werkboek een grote landkaart van het Romeinse Rijk. Benadruk de omvang ervan, de ligging van Rome en de indeling in provincies. Wijs ook de grenzen aan: zeeën, rivieren en woestijnen. Vooruitlopend op paragraaf 3 kunt u ook vast vertellen dat de noordgrens van het Romeinse Rijk dwars door ons land liep, waardoor Nederland in die tijd in tweeën gesplitst was. Vraag aan allochtone kinderen in de klas in welk land ze zijn geboren. Hoorde dat land vroeger bij het Romeinse Rijk of niet? Laat ze eventueel hun geboorteplaats aanwijzen. tip 2 Politiek toen en nu Uitbreiding van informatieboek, bron 7 en 11. Gebruik bron 7 en 11 om meer te vertellen over het Romeinse bestuur en het begrip politiek. Trek bijvoorbeeld een vergelijking met de manier waarop ons land wordt bestuurd. Benadruk het verschil (wij kiezen mensen die het volk vertegenwoordigen en die voor ons het land regeren). tip 3 De Romeinen als veroveraars Uitbreiding van informatieboek, bron 10. Lees gezamenlijk bron 10. Stel daarna aan de orde of de Romeinen zich als echte veroveraars gedroegen of niet. Waren ze tolerant tegenover de volken die ze onderwierpen? Benadruk ook dat de Romeinen niet eens zo veel verwoestten in de gebieden waar ze kwamen. Integendeel zelfs, in het hele rijk lieten ze indrukwekkende bouwwerken verrijzen. tip 4 In toga voor de klas Uitbreiding van informatieboek, bron 11. Na lezing van de achtergrondtekst over Romeinse kleding (bron 11) kunt voordoen hoe zo’n Romeinse toga werd aangetrokken. Dat valt nog steeds lang niet mee, dus enig oefenen is gewenst. Let vooral ook op de vorm van de lap stof die u gebruikt: vouw die tot een halve cirkel. Sla de lap dan over de linkerschouder, zodat een punt bij de linkervoet hangt. De rest van de toga gaat over de rug, onder de rechterarm door en weer over de linkerschouder. Trek ten slotte het bovenstuk tot een plooi naar voren. Lesvariatie: Videoles Vervanging bij paragraaf 3.1. 1 Wat is de bedoeling? Ter vervanging van de reguliere klassikale behandeling van deze paragraaf kunt u in de klas een video vertonen. Zeer geschikt hiervoor is de driedelige schooltelevisie-serie ‘De Romeinen’ (Teleac / NOT, voor het eerst uitgezonden in het najaar van 2001, Teleac / NOT 035 - 6293456). Met name aflevering 1, getiteld Het oude Rome, kan goed als vervanging dienen voor paragraaf 3.1. U legt daarmee iets meer de nadruk op Rome als belangrijkste stad in het grote Romeinse Rijk. In deze aflevering (duur: 20 minuten) volgt de kijker een dag uit het leven van Marcus Iunius, een belangrijk senator. Met het vertonen van de video laat u als het ware de hoofdpersoon van deze paragraaf (zie bron 11) echt tot leven komen. Wilt u, ter aanvulling, juist nog wat meer over het Romeinse Rijk laten zien, vertoon dan ook aflevering 2, getiteld Het Romeinse Rijk. 2 Wat hebt u nodig? – aflevering 1: Het oude Rome – een docentenhandleiding bij de serie, waarin kopieerbare werkbladen voor de leerlingen zijn opgenomen 3 Hoe pakt u het aan? stap 1 Kopieer van tevoren uit de bijbehorende docentenhandleiding één of meer werkbladen, die bij aflevering 1 horen. Kopieer eventueel ook de samenvatting van aflevering 1. Deel ze aan de leerlingen uit. stap 2 Vertoon de video in de klas. stap 3 Laat de leerlingen zelf aan de slag gaan met de (kijk)vragen en verwerkingsopdrachten. stap 4 Bespreek de antwoorden gezamenlijk of laat de leerlingen de ingevulde werkbladen ter correctie inleveren. 3.2 Dank aan de Grieken Informatieboek, bladzijden 52 en 53. Werkboek, bladzijden 44 en 45. tip 1 Het Griekse alfabet tip 2 Een tempel voor Poseidon tip 3 Zeus of Poseidon tip 4 Slavernij toen en nu Lesvariatie: Samenwerken tip 1 Het Griekse alfabet Uitbreiding van informatieboek, bron 16. Lees gezamenlijk bron 16 over leraar Philippus, die de Romeinse jongens Grieks aan het onderwijzen is. Geef naar aanleiding daarvan zelf ook een lesje Grieks. Gebruik daarbij het Griekse alfabet hieronder. Kopieer het voor de leerlingen of schrijf het over op het bord. Geef drie opdrachten: 1 Zoek uit welke letters uit ons alfabet je niet aantreft in het Grieks. 2 Zoek uit welke letters uit het Griekse alfabet je niet vindt in het onze. 3 Schrijf je naam, je adres en woonplaats in Griekse letters (hoofdletters en/of kleine letters). αΑ βΒ γΓ δΔ εΕ ζΖ ηΗ θΘ ιΙ κΚ λΛ μΜ νΝ ξΞ οΟ πΠ ρΡ σΣ τΤ υΥ φΦ χΧ ψΨ ωΩ tip 2 Een tempel voor Poseidon Uitbreiding van informatieboek, bron 12. Kijk gezamenlijk naar beeldbron 12, de ruïne van een Griekse tempel (gebouwd voor de god Poseidon). Leg nog eens uit wat een tempel is (een huis voor de god om in te wonen). Benadruk het verschil met de kerken of moskeeën van tegenwoordig (in een tempel mochten geen mensen komen). Vraag daarna aan de klas wie er wel eens tijdens een vakantie zo’n ruïne heeft gezien. Waar was dat? Voor wie was die tempel gebouwd? Zou jij in je vakantie graag zulke ruïnes willen gaan bekijken, of lig je liever in Griekenland of Italië op het strand? tip 3 Zeus of Poseidon Uitbreiding van informatieboek, bron 13. Kijk gezamenlijk naar beeldbron 13. Vertel dat het bronzen beeld in het Nationaal Museum van Athene staat. Het is gemaakt omstreeks 450 v. C. Maar de geleerden weten nog niet precies wie dit is. Is het de Griekse oppergod Zeus of is het Poseidon? En welk voorwerp staat hij op het punt weg te smijten? Als dit Zeus is, moet dat een bliksem zijn. Hij is per slot van rekening de god van het onweer. Maar als dit Poseidon is, dan werpt hij een drietand om het water mee om te woelen, want hij is de god van de zee. Laat de leerlingen dit beeld twee keer natekenen: als Zeus met een bliksem en als Poseidon met een drietand. tip Slavernij toen en nu Uitbreiding van informatieboek, bron 16. Loop vast vooruit op de vaardigheid ‘Historische situaties vergelijken’. Deze wordt elders in het hoofdstuk behandeld, bij paragraaf 3.4. Doe dit naar aanleiding van bron 16, waarin wordt verteld over Griekse slaven, zoals Philippus, die als huisleraar bij rijke Romeinen inwoonden en werkten. Slaven werden toen kennelijk best goed behandeld. Vergelijk de situatie met nu. Wat vinden wij van slavernij? Komt slavernij nog steeds voor? Verwijs daarbij ook naar het Vaardighedenoverzicht achter in het informatieboek op bladzijde 129 e.v. Lesvariatie: Samenwerken Vervanging bij paragraaf 3.2. 1 Wat is de bedoeling? Ter vervanging van de reguliere klassikale behandeling van de opdrachten bij deze paragraaf zou u de leerlingen kunnen laten samenwerken aan een opdracht over de goden. Daarbij verschuift u in deze paragraaf de nadruk naar de Griekse godenwereld en het overnemen daarvan door de Romeinen. Het is de bedoeling dat de leerlingen in koppels van twee gericht meer informatie gaan zoeken over een bepaalde god of godin. Ze leggen hun bevindingen op papier vast in een verslagje. 2 Wat hebt u nodig? – computers met internetverbinding – boeken met teksten en afbeeldingen over de Griekse en Romeinse goden, bijvoorbeeld: – G.H. Halsberghe: Woordenboek klassieke cultuur, ISBN 90 0218159 0. – P. de Rynck: De kleine Griekse mythologie, ISBN 90 2534677 4. – Hein L. van Dolen: De Griekse mythologie in een notendop, ISBN 90 5333859 4. 3 Hoe pakt u het aan? stap 1 Deel de klas in in koppels van twee (of drie). Elk koppel krijgt een Griekse god of godin toegewezen, namelijk: Zeus, Hera, Poseidon, Hades, Afrodite, Ares, Demeter, Athena, Apollo, Artemis, Hefaistos, Hermes en Dionysus. stap 2 Laat de leerlingen in de boeken zoeken naar teksten en plaatjes over hun god. stap 3 Neem de leerlingen mee naar het computerlokaal en laat ze verder zoeken via de Indigo-site: www.indigo.wolters.nl. stap 4 Laat ze antwoorden zoeken op de volgende vragen: – Waarvan was hij of zij de god of godin? – Hoe kun je jouw god op plaatjes herkennen? – Waarom is jouw god zo bijzonder? – Namen de Romeinen jouw Griekse god over? – Welke naam had jouw god bij de Romeinen? stap 5 Laat de leerlingen een Word-document openen om de resultaatgegevens naar te kopiëren of in te typen. Laat ze er ook één of meer plaatjes van de betreffende god bij plakken. Ten slotte leveren ze hun onderzoeksverslagje in. 3.3 Romeinen in Nederland Informatieboek, bladzijden 54 en 55. Werkboek, bladzijden 46 en 47. tip 1 Romeinen in het nieuws tip 2 Geschreven bronnen tip 3 Julius Civilis tip 4 Videoles Lesvariatie: Omgevingsgeschiedenis tip 1 Romeinen in het nieuws Uitbreiding van opdracht 2 en informatieboek bladzijde 54, deelvraag. Begin de behandeling van deze paragraaf met een recent krantenberichtje over opgravingen. Met name de laatste jaren vinden er in Nederland vrij veel noodopgravingen plaats, in verband met de aanleg van de Betuwelijn en het traject voor de TGV. Daarbij komen er geregeld sporen van de Romeinen aan het licht. Actuele informatie over deze en andere opgravingen kunt u vinden op het internet. Houdt ook de berichtgeving in de kranten in de gaten. Recente krantenberichten kunt u zoeken via de vele krantenarchieven op internet. Geef kopieën ervan aan de leerlingen en maak er eventueel vragen bij. tip 2 Geschreven bronnen Uitbreiding van informatieboek, bron 19 en 20, en bladzijde 131. Stel de vaardigheid ‘Informatie uit bronnen halen’ nog eens aan de orde en leg daarbij de nadruk op de overgeleverde geschreven bronnen uit de Romeinse tijd. Verwijs ook naar het Vaardighedenoverzicht achter in het informatieboek op bladzijde 129 e.v. Geef hierop een toelichting. Hoe weten we eigenlijk iets over de komst van de Romeinen naar ons land (behalve uit bodemvondsten)? De Romeinse soldaten zetten destijds hun ervaringen hier ‘op papier’ en zonden deze berichten met een postdienst naar de keizer in Rome. Zo bleef die op de hoogte. De oorspronkelijke berichten zijn verloren gegaan, maar in de Romeinse tijd lagen ze als boekrollen opgeslagen in het Staatsarchief op het Capitool in Rome. Rond het jaar 100 n. C. werden die boekrollen geraadpleegd door Tacitus (56 - 117 n. C.), een belangrijke staatsman met als hobby geschiedschrijven. Hij schreef boeken over de geschiedenis van het Romeinse keizerrijk en ook over de stammen die in Germanië leefden. Van die hele serie boeken zijn maar een paar delen bewaard gebleven. Lees als voorbeeld gezamenlijk de tekstbronnen 19 en 20. tip 3 Julius Civilis Uitbreiding van informatieboek, tekst ‘De Bataven’en bron 20. Besteed, naar aanleiding van de tekst over de Bataven en tekstbron 20, aandacht aan de bijzondere relatie tussen de Bataven en de Romeinen. Hoewel ze een vriendschapsverdrag sloten, kwam het in 69 n. C. toch tot uitbarsting van verzet van de Bataven, bekend als de Bataafse Opstand. Vertel hier nog iets meer over en benadruk daarbij vooral de rol van de ‘woest uitziende’ Julius Civilis, de legendarische leider van de Opstand. Zie hiervoor o.a. H.C. Teitler: De opstand der Batavieren (ISBN 90 65504419). tip 4 Videoles Uitbreiding bij paragraaf 3.3. Zeer geschikt ter aanvulling van deze paragraaf is het vertonen van aflevering 3 van de schooltelevisieserie De Romeinen (Teleac / NOT, 2001 – zie ook de lessuggestie bij paragraaf 3.1). Aflevering 3 gaat over de Romeinen in Nederland. Duur: 20 minuten. Lesvariatie: Omgevingsgeschiedenis Uitbreiding bij paragraaf 3.3. 1 Wat is de bedoeling? Zoek uit of er in uw omgeving een museum met Romeinse vondsten óf een Romeinse bezienswaardigheid is te vinden. Bekijk of het mogelijk is om er met de klas heen te gaan, als aanvulling op deze paragraaf. Mocht het niet mogelijk zijn om daadwerkelijk op pad te gaan, probeer het onderwerp dan met bijvoorbeeld dia’s in de klas te behandelen. Enkele toppers: – Het Thermenmuseum in Heerlen – Het Rijksmuseum van Oudheiden in Leiden – Museum Het Valkhof in Nijmegen – Museum Ceuclum in Cuijk – Themapark Archeon in Alphen aan den Rijn – Archeologisch Park in Xanten (Duitsland, net over de grens) 2 Wat hebt u nodig? Twee boeken die u op weg helpen om een Romeinse bezienswaardigheid in uw omgeving, of iets verder weg, te vinden: – Els Lems, Op pad met de Romeinen, 1994. (Niet meer in de boekhandel verkrijgbaar, wel in bibliotheken. Handig per provincie geordend, met achterin een index op plaatsnaam.) – Evert van Ginkel & Koos Steehouwer, ANWB Archeologieboek Nederland, 1998. – Dia’s van Romeinse vondsten of bezienswaardigheden in Nederland (verkrijgbaar bij musea of zelfgemaakt). 3 Hoe pakt u het aan? stap 1 Gebruik de hierboven genoemde gidsen om een Romeins museum of Romeinse bezienswaardigheid te vinden. stap 2 Bereid de leerlingen in de les voor op het bezoek, eventueel met behulp van dia’s of geef uitleg bij een speurtocht in het museum. stap 3 Ga op pad. Of, als dat niet mogelijk is, behandel dan het onderwerp in de klas met behulp van bijvoorbeeld dia’s. 3.4 Geloven in één God Informatieboek, bladzijden 56 en 57. Werkboek, bladzijden 48 en 49. tip 1 tip 2 tip 3 tip 4 Het verhaal van Davus Symbolen en hun betekenis Kerst en Pasen Gebruik van het Historisch overzicht Lesvariatie: Een historisch persoon tip 1 Het verhaal van Davus Uitbreiding van informatieboek, bron 26. Lees gezamenlijk bron 26, het verhaal van de christen Davus. Doe dit ter introductie van deze paragraaf. Wijs de leerlingen erop hoe moeilijk Davus het gehad moet hebben in zijn tijd en vraag waarom het christendom verboden was. Er bestonden overal in het rijk immers andere godsdiensten, zoals de verering van de Perzische zonnegod Mithras of de oosterse vruchtbaarheidsgodin Cybele. En, in Egypte, de verering van Isis. Vertel in het kort het probleem van de eerste christenen in het Romeinse Rijk (zij geloofden slechts in één God en ze weigerden te offeren aan de keizer en de Romeinse goden. Daarom werd het christendom verboden). tip 2 Symbolen en hun betekenis Vervanging van opdracht 5. Geef uitleg bij een aantal christelijke symbolen. Doe dit aan de hand van tekstbron 26 (het visje), beeldbron 22 (het kruis) en beeldbron 23 (Christus als schaapherder). Daarmee vervangt u opdracht 5 uit het werkboek. De vis wordt ook wel het ichtus-symbool genoemd. Het is eigenlijk een woordpuzzeltje. De letters van het Griekse woord ichtus (= vis) zijn weer afkortingen van andere woorden, namelijk: Jezus Christus, zoon van God en Redder. De vis is zowel het symbool van Christus geworden, alsook van de gelovigen: Christus als de grote Visser tegenover de gelovigen als de kleinere vissen. Nog altijd zie je trouwens vissymbooltjes achterop auto’s. De bezitters daarvan komen openlijk voor hun godsdienst uit. De gelovigen worden ook wel afgebeeld als schapen. Jezus waakt dan als Herder over Zijn kudde schapen. Ook het kruis is een symbool van het christendom geworden. Het herinnert eraan dat Jezus is gestorven aan een groot houten kruis. Hij heeft zich opgeofferd om de mensen op aarde te redden. tip 3 Kerst en Pasen Uitbreiding bij paragraaf 3.4. Inventariseer of de leerlingen zich bewust zijn van de christelijke betekenis van het kerst- en het paasfeest. Met Kerstmis vieren christenen over de hele wereld nog altijd de geboortenacht van Jezus Christus in een stal in Bethlehem, ruim tweeduizend jaar geleden. Op Goede Vrijdag herdenken ze de dag dat Jezus bij Jeruzalem aan het kruis werd genageld. Hij was toen waarschijnlijk 33 jaar oud. De zondag erna is het paaszondag. Dan vieren de christenen dat Jezus is opgestaan uit de dood. tip 4 Gebruik van het Historisch overzicht Uitbreiding van informatieboek, bladzijde 119 t/m 127. Laat de leerlingen bladeren naar het Historisch overzicht achter in het informatieboek (bladzijde 119 t/m 127). Laat nog eens zien dat in de tijd van Grieken en Romeinen het christendom zich ontwikkelde van verboden godsdienst tot de enig toegestane godsdienst. In de volgende periode, de tijd van monniken en ridders, speelt het christendom een zeer belangrijke rol. Wel komt er in die tijd een andere grote godsdienst bij, namelijk: de islam. Lesvariatie: Een historisch persoon Vervanging van informatieboek, tekst ‘De kerk blijft groeien’. 1 Wat is de bedoeling? Het laatste tekstblokje in de leerstof (‘De kerk blijft groeien’) zou u kunnen vervangen door een benadering te kiezen vanuit een historisch persoon, namelijk: keizer Constantijn die keizer was van 306 tot 337 n. C. Maak daartoe zelf óf met de leerlingen een Powerpoint-presentatie over deze keizer en vertoon die in de klas. 2 Wat hebt u nodig? – het programma Powerpoint op uw computer – een computer met beamer en groot diascherm, voor het vertonen van een (zelfgemaakte) Powerpoint-presentatie over keizer Constantijn 3 Hoe pakt u het aan? stap 1 Zorg dat u, of enkele leerlingen, het programma Powerpoint onder de knie heeft (of krijgt). stap 2 Haal via de Indigo-site www.indigo. wolters.nl afbeeldingen van keizer Constantijn naar het Powerpoint-document. Maak er korte tekstjes bij. Tips daarvoor vindt u op dezelfde site. Denk daarbij aan: – – de kolossale marmeren lichaamsdelen, zoals ze in het museum op het Capitool te zien zijn de Milvische Brug over de Tiber (hier gaf Constantijn voor het eerst openlijk blijk van zijn voorkeur voor het christendom) – het visioen van Constantijn: een kruisteken met de woorden ‘In dit teken zult gij overwinnen’ (In hoc signo vinces) – de Triomfboog van Constantijn in Rome – het Edict van Milaan stap 3 Vertoon de Powerpoint-presentatie in de klas. STAP Informatieboek, bladzijden 62 en 63. Werkboek, bladzijden 56 en 57. Hieronder vindt u enkele suggesties om de STAP-opdrachten uit het werkboek verder uit te breiden. De uitbreiding kan zowel een inhoudelijke verdieping zijn (waardoor de opdracht een licht onderzoekend karakter krijgt), als ook een uitbreiding in tijd (nu 30 minuten in plaats van 15, of door middel van een thuisopdracht of een extra les). Samenhang: Op weg in het Romeinse Rijk Teamwork: Een boodschappenlijstje Actueel: Grieks-Romeinse architectuur Praktijk: Het Soldatenspel Samenhang: Op weg in het Romeinse Rijk Een opdracht in samenhang met de vakken aardrijkskunde en wiskunde. 1 Wat is de bedoeling? U laat zien dat de Romeinen de grote plaatsen in het rijk verbonden door goede wegen. Vervolgens laat u de leerlingen uitrekenen welke enorme afstanden de Romeinse handelaren soms moesten afleggen om van de ene plaats naar de andere te reizen. 2 Wat hebt u nodig? – Een grote landkaart met daarop de omvang van het Romeinse Rijk (en eventueel atlassen voor de leerlingen, bijvoorbeeld de ‘Bosatlas’) – Computers met internetverbinding – Rekenmachientjes 3 Hoe pakt u het aan? stap 1 Wijs op de landkaart nog eens de omvang van het hele rijk aan. stap 2 Wijs vijf plaatsen aan: Keulen (Colonia) in Duitsland, Lyon (Lugdunum) in Frankrijk, Rome in Italië, Boedapest (Aquincum) in Hongarije, en Athene in Griekenland. Laat de leerlingen deze vijf plaatsen opschrijven. stap 3 Vertel de leerlingen het volgende. Stel, je bent een Romeinse handelaar die in verschillende plaatsen een lading amforen met wijn en olijfolie moet afleveren. Je legt de volgende route af: Van Keulen naar Lyon, van Lyon naar Rome, van Rome naar Boedapest, en van Boedapest naar Athene. stap 4 Laat de leerlingen met behulp van een routeplanner op internet het aantal kilometers van de vier trajecten uitrekenen. stap 5 Vertel de leerlingen het volgende. Als Romeins handelaar reis je met een ossenwagen zo’n 33 Romeinse mijl per dag. Let op: één Romeinse mijl is bijna 1,5 km. Gebruik nu je rekenmachine: hoeveel dagen reis je op de vier verschillende trajecten (en in totaal)? Teamwork: Een boodschappenlijstje 1 Wat is de bedoeling? De groepjes gaan hun ‘boodschappenlijstje’ voor het Romeinse feest nog eens goed bekijken. Laat ze praktisch denken: zien zij mogelijkheden om iets échts Romeins na te maken? Laat ze een uitgewerkt plan van aanpak maken. 2 Wat hebt u nodig? – Het ‘boodschappenlijstje’ voor het Romeinse feest – Potloden, viltstiften en (schets)papier – Boeken met vooral afbeeldingen van het dagelijks leven in de Oudheid. Zeer bruikbaar is bijvoorbeeld: Peter Connolly en Hazel Dodge, Stad in de Oudheid. Leven in Athene en Rome, 1998 3 Hoe pakt u het aan? stap 1 Maak nieuwe groepjes. Groep 1 gaat nadenken of het haalbaar is om echt Romeins eten op tafel te krijgen, groep 2 ontwerpt kleding, groep 3 ontwerpt een Romeinse muur (denk aan karton of gipsplaten), groep 4 ontwerpt meubels. stap 2 De groepen tekenen en zetten hun ontwerpen in een ‘plan van aanpak’ op papier. stap 3 Bekijk samen welke ontwerpen echt uitgevoerd zouden kunnen worden en spreek daarover iets af. Actueel: Grieks-Romeinse architectuur 1 Wat is de bedoeling? Laat de leerlingen onderzoeken of er in hun omgeving (dorp, stad, provincie) gebouwen te vinden zijn die doen denken aan de Grieks-Romeinse stijl. De leerlingen maken hiervan een foto of tekening. 2 Wat hebt u nodig? – fototoestellen (leerlingen) – schetsblok en tekenspullen – boeken of plaatjes over de regio (met voorbeelden) 3 Hoe pakt u het aan? stap 1 Leg de leerlingen uit wat de bedoeling is (zie boven). Breng de leerlingen op ideeën door een paar voorbeelden te noemen. stap 2 Geef de opdracht mee als thuisopdracht. Spreek een inleverdatum af. stap 3 Bespreek de resultaten klassikaal. Ga daarbij in op kenmerken van de Grieks-Romeinse bouwstijl. Praktijk: Het Soldatenspel 1 Wat is de bedoeling? De leerlingen spelen nog een Romeins spelletje, nu het Soldatenspel. Het lijkt sterk op ons damspel. Maar ook zijn er verschillen. Laat de leerlingen al spelende uitzoeken wat de verschillen met dammen zijn. 2 Wat hebt u nodig? – Onderstaand speelbord (nagetekend of groot gekopieerd) – Zestien speelstenen per speler (bijvoorbeeld damstenen, mee laten nemen van thuis) 3 Hoe pakt u het aan? stap 1 Teken het speelbord voor op het bord of kopieer de afbeelding op grote A3-vellen. Ga uit van 1 speelbord per groepje van twee spelers. stap 2 Leg de spelregels uit. Twee spelers zetten ieder zestien steentjes in de twee rijen aan hun kant van het speelbord. Om de beurt zetten ze een steentje een plaats voor- of achteruit. Slaan mag alleen diagonaal, zowel naar voren als naar achteren. Ook mogen er meerdere stenen achter elkaar geslagen worden. De bedoeling is dat het ene ‘leger’ het andere van het bord speelt of helemaal insluit. Wie dat als eerste lukt, heeft gewonnen. stap 3 Laat de leerlingen uitzoeken wat de verschillen zijn met het damspel van nu. Bespreek de resultaten. 4 Monniken en ridders Instap Toen en nu Informatieboek, bladzijden 64 t/m 67. Werkboek, bladzijden 58 en 59. tip 1 tip 2 tip 3 tip 4 tip 5 tip 6 tip 7 Bladerles Een verhaal Werken met tijdvakkenposters Oriëntatie via internet Activeren van voorkennis Nadenken over Toen en nu De Middeleeuwen tip 1 Bladerles Vervanging van opdracht 1. Blader met de leerlingen hoofdstuk 4 door en stel verkennende vragen. Suggesties: – Over wie wordt in de vier paragrafen gesproken? – Welke afbeeldingen vertellen ons iets over ...? – Op welke vragen wordt in de paragrafen antwoord gegeven? – Welke afbeeldingen vinden jullie leuk, interessant, en waarom? – In welke paragraaf kom je iets te weten over de islam, het christendom, enzovoort? tip 2 Een verhaal Uitbreiding van informatieboek, bladzijde 64/65 en opdracht 2. Lees of vertel het onderstaande verhaal. Laat de leerlingen tijdens het voorlezen of vertellen de tekening (bron 3) bekijken en vraag ze uit het verhaal op de tekening herkennen. Twee dappere kereltjes ‘Ha, die Siem!’ roept Gerolf. ‘Moet jij ook naar het paleis van koning Karel komen?’ Siem kijkt of hij het in Keulen hoort donderen. ‘Nee, hoe zo?’ ‘Ik heb van heer Roeland gehoord dat ik onmiddellijk moet komen, want hij verwacht moeilijkheden.’ Siem is meteen geïnteresseerd. Want als er moeilijkheden zijn, dan kan het wel eens op vechten uitdraaien. En vechten is wat hij het liefste doet. Want hij droomt ervan ooit een echte ridder te worden; een dappere ridder die monsters verslaat en die mee op oorlog mag met de man die hij het meest van iedereen bewondert: koning Karel, de machtigste man van de hele wereld. ‘Gosh, wat spannend Gerolf, vertel eens, wat is er aan de hand?’ ‘Precies weet ik het niet, maar op weg naar jou toe, zag ik een paar monniken die druk met elkaar stonden te praten. Ik liep naar ze toe, zogenaamd om ze te vragen of ze de weg wisten naar het paleis, maar ik wilde gewoon te weten komen waar ze het over hadden. En weet je wat ik ze hoorde zeggen?’ ‘Nee, natuurlijk niet. Hoe kan ik dat weten? Kom op, vertel.’ ‘Er schijnen moslims in Aken te zijn, die door koning Karel zijn uitgenodigd.’ ‘Wat! Moslims! Tjeetje, wat gaaf! Weet je het zeker? Ik heb er nog nooit eentje gezien. Het enige wat ik van ze weet is dat ze ontzettend goed kunnen vechten, met die rare kromzwaarden van ze. Maar tegen mij kunnen ze niet op, zeker te weten. Tsjee, moslims, die wil ik wel zien. Ik ga met je mee.’ Met z’n tweeën rennen ze naar het paleis. Maar ze zijn niet de enigen die het nieuws hebben gehoord. Bij de paleispoort staat een grote groep mensen opgewonden met elkaar te praten. ‘Het is een schande,’ hoorden ze mensen roepen. ‘Hoe kan Karel die gluiperds nu in zijn paleis uitnodigen. Weet ie dan niet dat het christenmoordenaars zijn!’ Maar Gerolf en Siem hebben geen tijd om verder te luisteren. Hijgend kloppen ze aan bij de paleispoort. Twee enorme mannen, van wel twee meter lang, doen open. ‘Hee, wat moet dat? Niemand mag naar binnen.’ ‘Wij wel,’ riep Siem, ‘wij zijn schildknapen van heer Roeland. En hij heeft ons gevraagd naar het paleis te komen, want hij heeft ons nodig. We gaan vechten tegen de moslims.’ Glimlachend laten de mannen hen binnen. ‘Gedragen jullie je een beetje,’ roept één van hen ze nog na. Gelukkig kent Gerolf de weg in het paleis, want hij was er al een paar keer eerder geweest. Maar Siem kijkt zijn ogen uit. Aan de muren hangen schitterende tapijten en in sommige vertrekken ziet hij prachtige mozaïeken. Maar tijd om alles rustig te bekijken heeft hij niet, want Gerolf sleept hem aan zijn arm de gangen door, naar de grote zaal. ‘Waauu,’ roepen ze beiden tegelijk. Hun monden vallen open van verbazing. Zoiets moois hebben ze nog nooit gezien. Het gele kaarslicht laat de gouden troon van keizer Karel en de diamanten en edelstenen in zijn kroon prachtig flonkeren. En hoe schitterend blinkt de wapenuitrusting van hun heer Roeland. Maar wat kijkt ie raar uit zijn ogen; zo streng, zo wantrouwend. De jongens volgen zijn blik en dan ineens kijken ze recht in de ogen van een moslim. Verschrikt doet Gerolf een stap achteruit, zo onder indruk is hij van diens verschijning. Die prachtige tulband versierd met saffieren, diamanten, smaragden en topazen; dat prachtige lichtbruine gezicht met die grote bruine ogen, die mantel van glinsterende zijde, maar vooral dat schitterende kromzwaard met het turkooizen handvat. Even kijken ze elkaar strak aan, maar dan glijdt er een glimlach over het gezicht van de vreemdeling. Gerolf aarzelt; zal hij terug glimlachen of strak voor zich uit blijven kijken? Maar voordat hij iets kan doen, verscheurt een oorverdovend lawaai de stilte in paleiszaal. Zo hard, zo vreemd, zo doordringend, dat Gerolf en Siem nog maar aan één ding denken: wegwezen. Hals over kop rennen ze de zaal uit. Zo bang zijn onze dappere kereltjes dat ze niet eens in de gaten hebben dat zij een man, die stilletjes bij een pilaar staat, onder de voet lopen. Zonder om te kijken rennen ze de paleispoort uit, nagestaard door de twee paleiswachten. tip 3 Werken met de tijdvakkenposters Uitbreiding van opdracht 3. Bij de methode Indigo horen tijdvakkenposters. Hang ze goed zichtbaar op in de klas. Laat de leerlingen poster 3 bekijken. Stel hun daarna de volgende vragen: 1 Poster 3 behandelt de periode die we de Middeleeuwen noemen. Van wanneer tot wanneer duurde deze periode? 2 De Middeleeuwen worden verdeeld in twee tijdvakken: hoe worden die genoemd? 3 Op de zeven afbeeldingen van tijdvak 1 zie je twee figuren: Hoe heten die? Laat vervolgens de leerlingen op een vel papier alle namen en begrippen uit tijdvak ‘Monniken en ridders’ die ze niet kennen netjes opschrijven. Na afloop van de behandeling van hoofdstuk 4 zou het leuk zijn die lijstjes nog eens door te nemen. Als het goed is zullen al die namen en begrippen dan geen geheimtaal meer zijn. tip 4 Oriëntatie via internet Uitbreiding van werkboek, bladzijde 58 en 59. Ga met de leerlingen naar het computerlokaal. Via de links op www.indigo.wolters.nl kunnen ze naar een paar interessante sites surfen, ter oriëntatie op het onderwerp Monniken en ridders. tip 5 Activeren van voorkennis Uitbreiding van opdracht 1. De Middeleeuwen hebben, geheel ten onrechte, de naam een periode te zijn die zich negatief onderscheidt van de Klassieke Oudheid en de Renaissance. Denken uw leerlingen, beïnvloed als ze misschien zijn door films en documentaires over de Middeleeuwen, ook zo? Vraag hun wat voor beelden ze voor de geest krijgen wanneer ze aan de Middeleeuwen denken. Kijken ze u met grote vraagtekens in hun ogen aan, laat ze dan voor de volgende les thuis zoeken naar afbeeldingen die iets met de Middeleeuwen te maken hebben. Hang hun bijdragen op in de klas op grote gekleurde kartonnen vellen. Wellicht is het interessant één bepaalde kleur te gebruiken voor afbeeldingen die één bepaald onderwerp behandelen (religie, oorlog, landbouw, bouwwerken, enzovoort). tip 6 Nadenken over Toen en nu Uitbreiding van opdracht 5 en 6. Vertel nog even de essentie van de introtekening en die van het verhaal van Gerolf en Siem. Het kernthema is wat er in een samenleving gebeurt wanneer deze wordt geconfronteerd met een andere cultuur. Allerlei emoties gaan dan een rol spelen, zowel positieve (belangstelling, nieuwsgierigheid, bereidheid tot een dialoog) als negatieve (angst, wantrouwen, strijd). Een vergelijking met de situatie in Nederland ligt voor de hand. Lange tijd hebben wij de aanwezigheid van andere culturen in onze samenleving genegeerd. Dat is nu aan het veranderen. Hoe reageren de diverse culturen op deze veranderingen? Waar moeten we naar streven? Uiteraard mogen uw leerlingen hier verschillend over denken, mits zij maar met argumenten komen. tip 7 De Middeleeuwen Uitbreiding van opdracht 1. Probeer met een onderwijsleergesprek de leerlingen zich ervan bewust te maken dat op sommige gebieden de periode van Middeleeuwen heel anders waren dan de huidige. Gebruik daarvoor de titel. U zou bijvoorbeeld uw leerlingen de vraag kunnen voorleggen waarom dit hoofdstuk de titel ‘Monniken en ridders’ heeft. Blijkbaar speelden geloven en vechten toentertijd een belangrijke rol. Laat de leerlingen vergelijkingen maken met hun eigen tijd. Geloof speelt een steeds minder belangrijke rol, hoewel er nog steeds samenlevingen zijn die geen onderscheid maken tussen geloof / kerk en staat. (Wat vinden leerlingen daarvan?) Ook het vechten is sterk teruggedrongen, omdat de staat het geweld monopoliseert en iedereen straft die geweld gebruikt. (Wat vinden leerlingen daarvan; mogen ze wapens dragen of niet?) 4.1 Karel de Grote Informatieboek, bladzijden 68 en 69. Werkboek, bladzijden 60 en 61. tip 1 Keizer Karel tip 2 Hoe werd je ridder? tip 3 Leven in een kasteel Lesvariatie: Samenwerken tip 1 Keizer Karel Uitbreiding van informatieboek, tekst ‘Koning en keizer’. Voor zover bekend zijn er geen eigentijdse afbeeldingen die met zekerheid Karel de Grote voorstellen. Wel bestaat er een ‘Leven van Karel de Grote’, omstreeks het jaar 825 geschreven door Einhard. Deze geleerde was als kind opgevoed in het klooster Fulda. Vanwege zijn buitengewone intellectuele gaven werd hij door Karel tot zijn adviseur benoemd. Na de dood van Karel in 814 diende Einhard diens opvolger: Lodewijk de Vrome. De bekendste fragmenten uit het werk van Einhard zijn de beschrijvingen van Karel als persoon. U kunt deze fragmenten voorlezen of uitdelen aan de leerlingen, eventueel met een aantal opdrachten. Karel was lang en sterk. Het bovenste gedeelte van zijn hoofd was rond, zijn neus een beetje te lang en zijn haar blond. Hoewel zijn hals een beetje te dik was en hij een buikje had, kon je dat niet goed zien, omdat de rest van zijn lichaam goed gebouwd was. Karel kon buitengewoon goed spreken. Omdat hij niet tevreden was met zijn eigen taal, besloot hij Latijn te leren. Hij nam grammaticales bij Peter van Pisa, toen al een oud man. Ook volgde hij lessen bij broeder Alkwin, waarschijnlijk de geleerdste man in die tijd. Karel leerde zo snel dat hij op een gegeven moment vloeiend Latijn kon spreken. Met Grieks had hij meer moeite. Het spreken en het verstaan kreeg hij niet goed onder de knie. Ook leerde hij rekenen en probeerde hij zelfs te begrijpen hoe de sterren aan de hemel bewogen. Maar schrijven bleef hij moeilijk vinden. Als hij naar bed ging, stopte hij onder zijn kussen boeken en lijstjes met letters en woorden, zodat hij, als hij wakker werd, kon oefenen met deze letters. Maar veel hielp het niet. Omdat hij pas op late leeftijd begon met het leren van schrijven, lukte hem het niet meer. tip 2 Hoe werd je ridder? Uitbreiding van informatieboek, teksten ‘Grond lenen’ en ‘Kastelen’ en bron 8. Ridders spreken tot de verbeelding. De meeste leerlingen zullen wel iets weten van toernooien, koning Arthur en de ridders van de Ronde Tafel. Wellicht hebben sommigen ‘Monty Python and the Holy Grail’ gezien. In deze film uit 1974 steken John Cleese en zijn mannen de draak met de Britse behoudendheid. Er zitten hilarische scènes in zoals die van de aanstormende ridders zonder paard. Het geheel is gebaseerd op een vage intrige over koning Arthur en zijn ridders van de Ronde Tafel die op kruistocht gaan. Deze film is zeker te moeite waard om te laten zien. U kunt uw leerlingen vertellen dat tussen de ridders uit de tijd van Karel en de latere ridders een wereld van verschil bestaat. De ridders ten tijde van Karel waren vooral vechtersbazen. In de loop van de eeuwen werd de ridderschap steeds meer geromantiseerd. U kunt dit uitleggen aan de hand van een curieus verhaal uit de dertiende eeuw. Daarin wordt verteld hoe tijdens een kruistocht graaf Hugo aan de beroemde Saladin, die hem gevangen had genomen, uitlegt hoe in het Westen het tot ridder slaan in zijn werk gaat. Hugo stelt voor net te doen alsof Saladin tot ridder wordt geslagen. Die gaat accoord en belooft het spel mee te spelen. Eerst verzorgde Hugo de baard en het haar van Saladin. Daarna deed hij hem in bad, zeggende: ‘Dit is het bad van de doop, geheel vrij van zonden, zul je er uitkomen, net als een kind uit de doopvont.’ Daarna bracht Hugo hem naar een groot bed, dat het paradijs voorstelde, want elke ridder moet ernaar streven daar terecht te komen. Daarna kreeg Saladin van Hugo een wit hemd, dat de reinheid van het lichaam symboliseerde. Daarover kreeg Saladin een rode mantel, die hem eraan moest herinneren dat het de plicht van elke ridder was bloed te vergieten voor de verdediging van het geloof. Daarna kreeg Saladin bruine sokken aan, die de aarde symboliseerden, waarin hij begraven zou worden. Vervolgens kreeg hij een witte riem om, die de maagdelijkheid symboliseerde en die hem eraan moest herinneren dat hij zijn seksuele lusten moest bedwingen. Ten slotte ontving Saladin een zwaard met twee scherpe randen dat hem eraan moest herinneren dat een ridder rechtvaardig en trouw moest zijn. Eigenlijk had Hugo Saladin daarna een lichte tik met een zwaard op de schouder moeten geven, ten teken dat Saladin hem zijn hele leven trouw zou blijven. Maar omdat Hugo Saladins gevangene was, durfde hij dat niet. Wel gaf hij Saladin een aantal bevelen, die elke ridder kreeg en die hij zijn hele leven lang moest gehoorzamen: nooit liegen, nooit iemand verraden, respect voor vrouwen tonen, indien mogelijk elke dag naar de kerk gaan en elke vrijdag vasten. Opdracht Laat de leerlingen het tot ridder slaan, zoals hierboven beschreven, naspelen. tip 3 Leven in een kasteel Vervanging van opdracht 6. In 1117 beschreef Lambert van Ardres het kasteel dat zijn grootvader ridder Arnold van Ardres in Vlaanderen had laten bouwen. Het betreft hier een zogeheten ‘mottekasteel’ gemaakt van hout en erg lijkend op het kasteel van bron 7. Ridder Arnold van Ardres liet op de aarden heuvel van Ardres een houten kasteel bouwen dat mooier en groter was dan alle andere kastelen in Vlaanderen.De begane grond was onderverdeeld in kelders, opslagruimten voor graan en allerlei ruimten voor vaten, manden, tonnen en kisten. Op de eerste verdieping lagen enkele kamers voor de bakkers en de bedienden, de slaapkamer voor ridder Arnold en zijn vrouw en de grote zaal. In een hoek van deze zaal, was nog een kleine kamer. Daar was ook een haard. Als het koud was, zaten Arnold en zijn gezin in deze kamer. En ook als iemand ziek was en er bloedzuigers gezet moesten worden om bloed af te tappen, werd deze kamer gebruikt. Op de tweede en hoogste verdieping sliepen aan de ene kant de zonen en dochters van ridder Arnold en aan de andere kant de bedienden en de soldaten die het kasteel moesten bewaken. Opdracht Suggesties Laat de leerlingen een tekening, een plattegrond of een dwarsdoorsnede van dit kasteel maken. Bedenk wat je nodig hebt om een kasteel te belegeren. Hoe zouden de bewoners van dit kasteel zich op een belegering hebben voorbereid? Leg uit wat de betekenis was aderlaten. Koorts hebben werd in de Middeleeuwen geïnterpreteerd als een teveel hebben aan bloed. Lesvariatie: Samenwerken Uitbreiding bij paragraaf 4.1. 1 Wat is de bedoeling? Laat uw leerlingen kennismaken met het beroemde, 70 meter lange tapijt van Bayeux. 2 Wat hebt u nodig? – Afbeeldingen van het tapijt van Bayeux. Zie onder andere www.google.com onder Tapijt van Bayeux. U treft honderden verwijzingen aan met vaak heel leuke lessen. – Papier en tekenmateriaal. 3 Hoe pakt u het aan? stap 1 Vertel kort de voorgeschiedenis. De Engelse koning Edward had geen zonen die hem konden opvolgen. Hij beloofde zijn kroon aan zijn neef, hertog Willem van Normandië. Harold, een machtige Engelse edelman was teleurgesteld, omdat hij gehoopt had Edward te kunnen opvolgen. Maar Edward stuurde hem naar Willem om hem trouw te zweren en diens vazal te worden. Harold legt inderdaad de eed van trouw af door zijn handen te leggen op twee kisten met daarin beenderen van heiligen. Op 5 januari 1066 stierf Edward, waarna Harold zijn eed verbrak en zich in Londen tot koning liet kronen. Willem reageerde onmiddellijk en stak met een vloot en een groot aantal ridders het kanaal over om de eedbreuk van Harold te wreken. Bij Hastings kwam het tot een treffen (14 oktober 1066). Willem won. Op 25 december werd hij te Londen tot koning gekroond. stap 2 Verdeel uw leerlingen in groepjes. stap 3 Geef de groepjes de volgende zoekopdrachten: Waar staat afgebeeld dat – Harold de eed van trouw aan Willem aflegt? – koning Edward sterft? – Harold tot koning is gekroond? – Willem zijn ridders opdracht geeft een vloot te bouwen? – Willem de Noordzee oversteekt? – Willem en Harold en hun legers met elkaar vechten? Zoek op – met welke wapens de beide legers vochten. stap 4 Toon de leerlingen het laatste fragment. Daar zien ze dat de Engelsen wegvluchten. Vraag de leerlingen of dit het einde van het verhaal was. Zo nee, hoe zou het dan verder zijn gegaan. stap 5 Laat de groepjes een Normandisch schip natekenen. Laat ze op internet een afbeelding van een Viking- / Noormannenschip opzoeken. Welke overeenkomsten en verschillen zien ze? Kunnen ze nu de naam Normandië verklaren? 4.2 Boeren zonder vrijheid Informatieboek, bladzijden 70 en 71. Werkboek, bladzijden 62 en 63. tip 1 Slaven en horigen tip 2 Op de hof tip 3 Rampen Lesvariatie: Handeling of omgevingsgeschiedenis tip 1 Slaven en horigen Vervanging van opdracht 2b. Wellicht is het zinvol hier het verschil tussen horigen en slaven te behandelen. Slaven waren ‘dingen’ en behoorden bij de inboedel en het bezit van hun meester. Zij konden dus verkocht, geruild, seksueel misbruikt en zelfs gedood worden. Zij hadden geen rechtsbescherming. Horigen hadden wel rechten. Door de eigenaren van het domein mochten zij niet straffeloos mishandeld worden. Twee citaten: Aristoteles (Politeia, boek 1, hoofdstuk 4) (Aristoteles is een Griekse filosoof die leefde in de eerste helft van de vierde eeuw v. C.): ‘In de natuur wordt verschil gemaakt tussen vrije mensen en onvrije mensen; Wie niet vrij is, is een slaaf. Zo’n slaaf is een stuk menselijk bezit, een soort gereedschap dat door de vrije gebruikt kan worden zelf beter te kunnen leven.’ Richtlijnen betreffende het beheer van de koninklijke domeinen (geschreven rond 800 op last van Karel de Grote): ‘Regel 2: Dat alle bewoners op onze hoven goed behandeld worden en niet tot armoede vervallen. Regel 57: Als een van onze horigen vindt dat hij onrechtvaardig wordt behandeld door een van onze plaatsvervangers, dan heeft hij het recht ons over zijn klacht te vertellen.’ Opdracht Laat uw leerlingen deze teksten lezen. Vraag hen of zij liever een slaaf of een horige zouden zijn. Vraag ze naar hun mening over slavernij: argumenten voor en tegen. tip 2 Op de hof Vervanging van opdracht 4. In Jaap ter Haars ‘Geschiedenis van de Lage Landen’, deel 1, (Haarlem 1970, blz. 205-208), staat een prachtige beschrijving van de koninklijke hof Asnapium in Noord-Frankrijk. Op een zeer beeldende wijze beschrijft hij wie er wonen, wat men op de hof doet, wat er zoal te zien is en vooral wat de horigen aan Karel verplicht zijn. Ter Haar heeft hiervoor de hierboven genoemde richtlijnen (Capitulare de villis) en Het Brevium Exempla (een inventaris van de domeinen van Karel de Grote) gebruikt en die samengevoegd. Lees dit stuk voor. Opdracht Laat de leerlingen een plattegrond maken van de hof. tip 3 Rampen Uitbreiding van opdracht 6. Voor leerlingen, gewend als zij zijn aan altijd volle winkels, is het misschien moeilijk te begrijpen hoe afhankelijk de middeleeuwse samenleving was van de natuur. Aardbevingen, stormen, epidemieën, overstromingen en andere natuurrampen betekenden vaak de dood. Vandaar de grote aandacht die in de Middeleeuwen aan deze natuurlijke verschijnselen werd besteed. U kunt uw leerlingen uitleggen dat in de kloosters de monniken gewoon waren de belangrijkste gebeurtenissen in een jaar chronologisch op te schrijven in zogeheten kronieken en annalen. Als je deze bronnen leest, valt de enorme aandacht besteed aan natuurrampen op. Hieronder een schematische weergave van natuurrampen uit diverse kloosterkronieken. jaar vorst 800 810 820 830 840 850 860 870 880 808 821 832 843 / 845 856 860 874 880 epidemie overstroming aardbeving 815 820 834 / 839 841 / 846 850 / 858 863 873 / 875 887 815 823 / 829 838 842 / 845 858 / 859 867 870 886 honger 805 / 807 823 856 / 857 874 / 877 889 820 / 829 843 / 845 850 / 852 868 874 880 U kunt de leerlingen deze gegevens laten vertalen in diverse soorten grafieken en diagrammen. Lesvariatie: Handeling of omgevingsgeschiedenis Uitbreiding bij paragraaf 4.2. 1 Wat is de bedoeling? Het Nederlandse landschap is sinds de Middeleeuwen ingrijpend veranderd door toedoen van boeren. Organiseer, eventueel samen met de sectie aardrijkskunde, een excursie naar het Groene Hart van Nederland en een van de Hoogheemraadschappen (bijvoorbeeld Rijnland, Delfland, Schieland, Gooi en Amstel). 2 Wat hebt u nodig? – topografische kaarten van het te bezoeken gebied – schematische tekening van een watermolen – tekenmateriaal 3 Hoe pakt u het aan? stap 1 Regel de excursie en maak afspraken met de Afdeling Voorlichting van een Hoogheemraadschap. Vraag haar uw leerlingen uit te leggen hoe vanaf de tiende eeuw het veenlandschap is ontgonnen, wat de gevolgen zijn geweest voor de waterhuishouding en hoe sinds de zestiende eeuw veel van de ontgonnen gebieden zijn afgegraven voor turf. stap 2 Rondreis door het Hollandse weidelandschap en bezoek aan een molen. Opdrachten Laat de leerlingen een tekening maken van het landschap rond 1100. Laat de leerlingen aan de hand van de tekening van een molen uitleggen hoe een watermolen werkt. 4.3 Bidden en werken Informatieboek, bladzijde 72 en 73. Werkboek, bladzijde 64 en 65. tip 1 Heidenen bekeren tip 2 De regel van Benedictus tip 3 De kerkelijke hiërarchie Lesvariatie: Video tip 1 Heidenen bekeren Uitbreiding van informatieboek, bron 18. Het ideaal van Karel was ‘Eén rijk, één leider, één geloof / kerk’ (vergelijk eventueel: Ein Reich, Ein Volk, Ein Führer). Om dat te realiseren, werden de door Karel onderworpen heidense volkeren (Saksen / Friezen) gedwongen zich tot het christelijk geloof te bekeren. Wie gehoorzaamde bleef in leven, wie volhardde in zijn heidense opvattingen werd gedood. Er is een in oud-Germaans geschreven lijst uit de negende eeuw bewaard gebleven, met daarin een opsomming van vragen en antwoorden. Mogelijk kregen heidenen deze lijst voorgelegd. Zweer jij de duivel af? Ja, ik zweer hem af Weiger je voortaan te geloven in wat de duivel doet? Ja, ik weiger. Zul je voortaan niet langer meer mensen- en dierenoffers brengen aan afgodsbeelden en afgoden? Ja, dat beloof ik. Geloof je in God de Almachtige Vader? Ja, ik geloof. Geloof je in Jezus Christus, de zoon van God, de Redder? Ja, ik geloof. Geloof je in de Heilige Geest? Ja, ik geloof. Geloof je in de Heilige Kerk van God? Ja, ik geloof. Geloof je dat je zonden je vergeven worden als je je laat dopen? Ja, ik geloof. Geloof je in een leven na de dood? Ja, ik geloof. Als de ‘heiden’ dit allemaal had beloofd, werd hij gedoopt. U kunt hier uitleggen wat de doop symboliseert: door het zuivere water wordt als het ware het oude leven afgespoeld en wordt iemand herboren. De dopeling heeft zijn oude leven achter zich gelaten en is een nieuw mens geworden. In Jaap ter Haar, Geschiedenis van de Lage Landen, deel 1, blz. 187-189, staat het verhaal van de bekeringsactiviteiten van Bonifatius onder de Hessen beeldend naverteld. U kunt dit voorlezen. tip 2 De regel van Benedictus Vervanging van informatieboek, bron 19. In begin zesde eeuw schreef Benedictus een regel voor het groepje mannen dat samen met hem een klooster had gesticht in Monte Cassino in Midden-Italië. Om de urenverdeling goed te kunnen begrijpen, is het nodig te weten dat Benedictus nog rekende volgens de Romeinse uren. De tijd tussen zonsopgang en zonsondergang was verdeeld in precies twaalf gelijke tijdseenheden. Zo ook de periode tussen zonsondergang en zonsopgang. Dat gold zowel tijdens de winter als de zomer. Dit betekende dat in de winter de twaalf dagdelen veel korter waren dan in de zomer. Andersom gold dit natuurlijk ook. In de winter sliepen de monniken dus zo’n tien uur, in hartje zomer maar vijf uur. Regel 48 luidt (vrij vertaald): Niets is erger dan luiheid. Daarom moeten de monniken veel lezen en hun handen gebruiken. Dit moet als volgt worden geregeld. In de zomer, van april tot september, verrichten de monniken van het eerste tot het vierde uur werk. Van het vierde tot het zesde uur moeten zij lezen en schrijven. Na het zesde uur mogen ze na gegeten te hebben op hun bed liggen om uit te rusten. Wie niet moe is mag lezen of schrijven. Op het negende uur moeten ze weer aan het werk, tot aan het avondgebed. Daarna moeten ze naar bed. En natuurlijk moeten ze op geregelde tijden bijeenkomen in de kerk om te zingen en te bidden. tip 3 De kerkelijke hiërarchie Vervanging van opdracht 4. Leerlingen moeten inzien dat een groep mensen die om bepaalde redenen een groep hebben gevormd, altijd een organisatie / structuur nodig hebben. Die moet ervoor zorgen dat de groep niet uit elkaar valt en datgene bereikt waarvoor ze zich heeft gevormd. De kerk is hier een mooi voorbeeld van: het is een groep mensen die zich verenigd heeft omdat zij hetzelfde gelooft en die ervan uitgaat dat zij na haar dood in de hemel zal komen als zij maar blijft geloven. Om de groep bij elkaar te houden en ervoor te zorgen dat het geloof niet wordt bedreigd en iedereen hetzelfde gelooft, heeft de kerk een organisatie nodig: Hoofd daarvan is de paus. Die bestuurt de hele kerk. Om hem te helpen is de kerk verdeeld in aartsbisdommen (aartsbisschoppen), bisdommen (bisschoppen), parochies (pastoors en kapelaans). De taak van paus, aartsbisschoppen, bisschoppen, pastoors en kapelaans is dus tweeledig: besturen en mensen vertellen hoe en wat ze moeten geloven. Opdracht Laat leerlingen nadenken wat de bedoeling is van een school, hoe die school wordt bestuurd en wat de opdracht is van degenen die de school besturen. Vraag of leerlingen lid zijn van een vereniging / club. Vraag dan wat de bedoeling is van die vereniging en hoe die vereniging is georganiseerd. Lesvariatie: Video Vervanging bij paragraaf 4.3. 1 Wat is de bedoeling? Ter vervanging van de reguliere behandeling van de paragraaf kunt u ervoor kiezen een video te vertonen. De serie Aspecten van de Middeleeuwen van de NOT is zeer geschikt. Met name aflevering 4 sluit goed aan bij deze paragraaf. Aflevering 4 gaat over kloosters en handschriften. Het schrijven van een boek was monnikenwerk. Hoe werd zo’n boek gemaakt? En wat waren de gevolgen van de uitvinding van de boekdrukkunst? U kunt de video als opstap voor een klassengesprek gebruiken of de kopieerbladen met opdrachten erbij bestellen. 2 Wat hebt u nodig? NOT-serie: ‘Aspecten van de Middeleeuwen’, te bestellen bij Teleac / NOT, telefoon: 0900 - 1344 of via internet: www.teleacnot.nl. Aflevering 4 (duur: 20 minuten) gaat over kloosters. Ook aflevering 1, over heiligen en aflevering 4, over de bouw van kathedralen, zijn geschikt. 3 Hoe pakt u het aan? Bestel de kopieerbladen die bij de serie horen. Deze bevatten ook kijk- en verwerkingsopdrachten. Ook kunt u de leerlingen zelf vragen laten bedenken bij de video. Laat ze vervolgens elkaars vragen maken. 4.4 Overgave aan God Informatieboek, bladzijden 74 en 75. Werkboek, bladzijden 66 en 67. tip 1 Heilige boeken tip 2 Veroveringen tip 3 De verspreiding van de islam tip 4 Arabische cultuur Lesvariatie: Een historisch persoon tip 1 Heilige boeken Uitbreiding van informatieboek, bronnen 22 en 25. Benadruk dat de drie belangrijkste godsdiensten, jodendom, christendom en islam, van zichzelf zeggen dat zij religies ‘van het boek zijn’ (bijbel / Oude Testament, bijbel / Nieuwe Testament, koran). Leg de essentie van deze drie boeken uit. Ze vormen een geheel van gedragsregels (waarden en normen) die God / Allah de mensheid heeft opgelegd. Laat de leerlingen de Tien Geboden van het jodendom en christendom vergelijken met de vijf zuilen van de islam en de gedragsregels van bron 22. De Tien Geboden zijn: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Gij zult geen afgoden aanbidden. Alleen Mij zult gij vereren Gij zult Mijn naam met eerbied gebruiken Gij zult Mijn dag (zondag) eren Gij moet uw vader en moeder eren Gij zult niet doden Gij zult geen onkuisheid doen Gij zult niet stelen Gij zult geen onwaarheden over anderen vertellen Gij zult de man of vrouw van een ander niet begeren Gij zult het bezit van anderen niet begeren Houd een onderwijsleergesprek met uw leerlingen over de vraag hoe het komt dat de drie godsdiensten in wezen hetzelfde beweren, dat er toch zo veel vijandschap is tussen deze geloven. tip 2 Veroveringen Uitbreiding van opdracht 6. Vertel dat Karel de Grote zich na de slag bij Poitiers nog steeds bedreigd voelde door de moslims in Spanje. Voortdurend werden schepen op zee lastiggevallen door moslims en af en toe ondernamen zij plundertochten in Zuid-Frankrijk. In 778 deed zich een gelegenheid voor om een bufferzone tot stand te brengen tussen de Franken en moslims. Wat was namelijk het geval? De moslims in Noord-Spanje waren in opstand gekomen tegen de emir van Cordoba. De opstandelingen vroegen hulp aan Karel de Grote. Die greep dit verzoek met beide handen aan. Met een groot leger trok hij de Pyreneeën over. Om allerlei redenen verliep de tocht niet naar wens en besloot Karel terug te keren. Misschien ook wel omdat de Saksen voor de zoveelste keer in opstand waren aangekomen. Tijdens de terugtocht werd de achterhoede van het leger, dat onder bevel stond van ridder Roeland, in de rug aangevallen door Basken. Roeland sneuvelde met een groot aantal andere ridders. Deze gebeurtenis is vereeuwigd in het Roelantslied, een van de meest populaire vertellingen uit de Middeleeuwen. Thema van het Roelantslied is enerzijds het verraad van die goddeloze moslims, anderzijds verraad binnen de eigen gelederen. Wie het verhaal leest, krijgt de indruk dat de moslims Karel om de tuin wilden leiden en hem onder valse beloften wilden uitnodigen. Eenmaal in Spanje, zouden zij hem opwachten om hem te vernietigen. Lees uw leerlingen het begin voor van het Roelantslied: Karel, onze machtige keizer, heeft zeven jaar oorlog gevoerd in Spanje en het hele land veroverd, behalve de stad Saragossa. Daar heerst de moslim Marcelijs, de vijand van God. Maar hem wacht een afschuwelijk lot. Daar zit hij, de verrader Marcelijs, in een schaduwrijke tuin, temidden van zijn raadgevers. Wat moeten ze doen om Karel kwijt te raken, die bezig is Spanje te veroveren. Een van zijn raadgevers stelt het volgende voor. Laten we net doen alsof we ons onderwerpen. Laten we goud en zilver, leeuwen, beren, kamelen, haviken en honden geven. Laten we beloven dat we zijn vazallen worden, ja zelfs dat we het christelijk geloof zullen overnemen op voorwaarde dat hij zich terugtrekt. Dan zijn we van hem af en kunnen we ons versterken. Zo gezegd, zo gedaan. Boodschappers met olijftakken in de hand worden naar Karel gestuurd die in ZuidSpanje is. Als Karel het voorstel van Marcelijs hoort, twijfelt hij wat hij moet doen. Somber kijkt hij voor zich uit, zwijgend plukt hij met zijn hand aan zijn snor en baard. Vragend kijkt hij naar zijn vazallen, naar Roeland. Die is rood van woede. ‘Niet doen, mijn heer,’ zegt hij. ‘U mag die goddelozen niet vertrouwen. Ga door met vechten, dood ze allemaal.’ ‘Luister niet naar deze dwaas,’ roept vervolgens ridder Ganelon. Geloof nu maar Marcelijs. Laten we terugkeren.’ Karel laat zich door Ganelon overtuigen, maar Karel weet niet dat Ganelon is omgekocht door Marcelijs. En zo gebeurt het dat het leger van Karel zich begint terug te trekken, met alle gevolgen van dien. Opdracht Vraag de leerlingen hoe over de moslims werd gedacht toen dit lied werd geschreven (omstreeks 1100). Vraag ze ook hoe ze denken over verraad. tip 3 De verspreiding van de islam Uitbreiding van opdracht 4. In de Grote Bosatlas staat achterin een tabel met gegevens over de verspreiding van vier godsdiensten in Europa: rooms-katholicisme, protestantisme, de Grieks-orthodoxe kerk en de islam. Leg kort uit dat katholieken, protestanten en Grieks-orthodoxen in feite christenen zijn, maar op verschillende punten van elkaar verschillen. Zo accepteren protestanten en Grieks-orthodoxen de paus niet als leider van het christendom. Suggesties voor opdrachten: – Geef de leerlingen een blinde kaart met de landen van Europa. Laat ze de landen waar een van deze religies de meerderheid heeft inkleuren met groen (katholieken), rood (protestanten), geel (Grieksorthodoxen), blauw (islamieten). – Laat ze voor elk land een grafiek of diagram maken. tip 4 Arabische cultuur Uitbreiding bij paragraaf 4.4. Om te voorkomen dat leerlingen denken dat in de Middeleeuwen islam en christendom volkomen langs elkaar leefden en alleen maar vijandig tegenover elkaar stonden, is het wellicht zinvol te vertellen dat ook in de Middeleeuwen beide culturen / beschavingen elkaar hebben geïnspireerd en dingen van elkaar hebben overgenomen. Als voorbeeld kunt u het Arabische cijferschrift noemen. Leg eerst uit dat Karel de Grote nog de Romeinse cijfers gebruikte: I, II, III, IV, V, VI, VII, VIII, IX, X, L, C, D, M. Geef voorbeelden: 49 = IL, 65 = LXV, 1492 = MCDXCII, enz. Vertel dat de Romeinen geen 0 kenden en hoe moeilijk het was om te vermenigvuldigen en te delen. De Arabieren kenden de nul wel en de 1, de 2, enzovoort. Laat ze een rekensom maken met beide cijferstelsels: 1423 + 857 = MCDXXIII + DCCCLVII = Laat ze bedenken waarom rekenen met Arabische cijfers zo veel gemakkelijker is. Lesvariatie: Een historisch persoon Uitbreiding bij paragraaf 4.4. 1 Wat is de bedoeling? Vertel leerlingen dat heel af en toe er mensen zijn die door hun manier van leven of denken anderen inspireren en aanzetten tot navolging. Boeddha, Ghandi, Maarten Luther King en Jezus Christus zijn voorbeelden. Laat leerlingen beseffen dat Mohammed ook zo’n persoon is. 2 Wat hebt u nodig? – informatie over Mohammed – computers met internetaansluiting 3 Hoe pakt u het aan? stap 1 Geef de leerlingen (eventueel in groepjes verdeeld) een aantal duidelijke opdrachten: – Schrijf een kort levensverhaal van Mohammed. Maximaal een half A4-tje. – Wat heeft Mohammed ertoe gebracht een nieuw geloof te verkondigen? – Welke rol speelt Mohammed nog steeds binnen de islamitische gemeenschap? stap 2 Laat de leerlingen hun resultaten presenteren aan de rest. STAP Informatieboek, bladzijde 80 en 81. Werkboek, bladzijde 74 en 75. Hieronder vindt u enkele suggesties om de STAP-opdrachten uit het werkboek uit te breiden. De uitbreiding kan zowel een inhoudelijke verdieping zijn (waardoor de opdracht een licht onderzoekend karakter krijgt), alsook een uitbreiding in tijd (nu 30 minuten in plaats van 15) door middel van een huiswerkopdracht of een extra les. Samenhang: Kloosterleven Teamwork: Een standenmaatschappij Actueel: Een oorkonde maken Praktijk: Een beeldverhaal Samenhang: Kloosterleven 1 Wat is de bedoeling? Een klooster niet alleen zien als een samenleving van gelovige monniken, maar ook als een economische eenheid. 2 Wat hebt u nodig? – Getekende plattegrond van een klooster – Vellen tekenpapier, tekenmateriaal, ruitjespapier 3 Hoe pakt u het aan? stap 1 Vertel in het kort wat een klooster is. stap 2 Schets een denkbeeldige situatie. Alle leerlingen van uw klas besluiten naar een nieuw gebouwd klooster in het noorden van Friesland te gaan. Omdat er nog niets is, moeten uw leerlingen gaan bedenken hoe ze hun klooster gaan inrichten en wat ze gaan doen om in hun nieuwe ‘wereldje’ te overleven. Van een rijke man hebben ze vijfduizend euro meegekregen, een enorm bedrag in de Middeleeuwen. Benadruk dat de leerlingen zich moeten realiseren dat ze in een soort tijdmachine zijn gestapt en in de Middeleeuwen zijn uitgekomen. Ze hebben dus een heleboel dingen niet, die we nu wel hebben. stap 3 Splits de leerlingen in groepjes en verdeel de taken: – groep 1: aan de hand van de plattegrond richt zij de verschillende ruimten in – groep 2: gaat nadenken over wat nodig is voor het levensonderhoud – groep 3: gaat nadenken over in welke activiteiten het klooster zich kan gaan specialiseren om iets te hebben dat het kan verkopen, om met het zo verdiende geld dingen aan te schaffen die het klooster niet zelf kan maken – groep 4: gaat nadenken over hoe zij haar budget verdeelt over de inrichting van het klooster en het aanschaffen van allerlei zaken die nodig zijn om de eerste maanden door te komen. stap 4 Breng de groepjes samen en laten ze elkaars resultaten beoordelen om ten slotte tot één gezamenlijke aanpak te komen. stap 5 Laat de leerlingen hun uitkomsten presenteren aan een andere klas. Teamwerk: Een standenmaatschappij 1 Wat is de bedoeling? Laten zien dat de middeleeuwse samenleving verdeeld was in standen. Het schaakspel kan dat duidelijk maken. 2 Wat hebt u nodig? Vierkante stukken wit karton Zwarte kleurpotloden Gekleurd karton Linialen, scharen 3 Wat is de bedoeling? stap 1 Vertel dat de middeleeuwse samenleving verdeeld was in standen. Leg uit wat een stand is: een gesloten groep, waarin je geboren wordt en waar je in sterft. Er is bijna geen mogelijkheid om van stand te wisselen. In de tijd van Karel de Grote waren er vier standen: de koninklijke familie, de geestelijkheid, de ridders en de boeren. U kunt de standensamenleving vergelijken met het schaakspel. De twee belangrijkste stukken zijn de koning en de koningin, vervolgens komen de twee lopers, de twee paarden, de twee torens en helemaal onderaan de acht pionnen. stap 2 Verdeel de klas in vier groepen en laat elke groep haar eigen schaakspel maken. Doe het zo: Het vierkante stuk karton moeten ze verdelen in 64 gelijke vlakken die ze afwisselend zwart maken. Met het gekleurde karton moeten ze een koning en een koningin maken, twee identieke monniken, twee identieke ridders, twee identieke kastelen en acht identieke boeren, stap 3 Vraag of er iemand in de klas is die kan schaken. Laat hem of haar de spelregels uitleggen. Als er zich niemand meldt, doet u het zelf. stap 4 Laat de leerlingen een spelletje schaken. Actueel: Een oorkonde maken 1 Wat is de bedoeling? De leerlingen weten wat een oorkonde is en stellen zelf zo’n document op. 2 Wat hebt u nodig? Pennen die fijn kunnen schrijven Mooi, stevig schrijfpapier 3 Hoe pakt u het aan? stap 1 Vertel nog eens dat in de tijd van Karel de Grote behalve monniken bijna niemand kon schrijven. Communicatie (het thema van hoofdstuk 2) was dus erg moeilijk. Karel de Grote had daarom monniken in dienst die voor hem de communicatie met anderen regelden. Dat gebeurde bijna uitsluitend via handgeschreven richtlijnen (de zogeheten capitulariën) en oorkonden. Een oorkonde is een officieel document dat dient tot bewijs van hetgeen in die oorkonde staat. Maar zo’n oorkonde is alleen geldig als het voorzien is van een officieel bewijsmiddel. Dat kunnen zijn een handtekening, een monogram, een stempel of een zegel van was. Die verlenen het document bewijskracht. Voorbeelden van oorkonden zijn zwemdiploma’s, schooldiploma’s, treinkaartjes, testamenten, benoemingen, enzovoort. stap 2 Lees een oorkonde voor uit de tijd van Karel de Grote. Deze bijvoorbeeld: Karel, bij de gratie van God, koning der Franken, geliefd bij God, glorierijke, illustere, verheven, zegenrijke heerser. Omdat wij God liefhebben en hopen dat wij na onze dood in de hemel komen, geven wij aan het klooster van Lorsch een stuk grond aan de rivier de Rijn, met alles wat bij die grond hoort: landerijen, huizen, horigen, wijngaarden, bossen, velden, weilanden enzovoorts. En opdat iedereen dit besluit van ons respecteert en iedereen weet dat wij dit aan de monniken van Lorsch hebben gegeven, hebben wij dit document officieel ondertekend met ons teken en ons zegel. Dit document hebben wij ondertekend in de stad Worms op 2 september in het zesde jaar van onze regering [774]. stap 3 Benadruk nog eens dat een oorkonde pas geldig is als het document officieel is ondertekend of bezegeld. stap 4 Laat de leerlingen een eigen oorkonde schrijven en een eigen zegel bedenken en dat op hun oorkonde plakken. stap 5 Hang na afloop de oorkonden op in de klas. Praktijk: Een beeldverhaal 1 Wat is de bedoeling? De leerlingen maken hun eigen beeldverhaal 2 Wat hebt u nodig? Tekenmateriaal en papier 3 Hoe pakt u het aan? stap 1 Begin met te vertellen dat in een samenleving waarin de meeste mensen niet kunnen lezen en schrijven afbeeldingen een belangrijke rol spelen. U kunt daarbij verwijzen naar het Tapijt van Bayeux, dat in beeld de verovering van Engeland in 1066 verbeeldt. U kunt ook de kathedralen noemen met hun gebrandschilderde ramen, die onder andere dienden om de gelovigen vertrouwd te maken met de verhalen uit de bijbel. stap 2 Verdeel de klas in groepjes van drie of vier. Laat de groepjes een verhaal bedenken en dit verhaal in beelden (strip) omzetten zonder tekst. stap 3 Laat de groepjes elkaars werk bekijken en laat ze bedenken welk verhaal hier wordt afgebeeld. stap 4 Hang de beeldverhalen op in de klas of leg ze voor aan de redactie van het schoolblad (indien aanwezig). 5 Steden en staten Instap Toen en nu Informatieboek, bladzijden 82 t/m 85. Werkboek, bladzijden 76 en 77. tip 1 tip 2 tip 3 tip 4 tip 5 tip 6 tip 7 Bladerles Karel de Stoute in Den Bosch Werken met tijdvakkenposters Oriëntatie via internet Activeren van voorkennis Nadenken over Toen en nu Gebruik een stadsplattegrond tip 1 Bladerles Uitbreiding van informatieboek, bladzijden 82 en 83. U vertelt uw leerlingen over welke tijd het hoofdstuk gaat. Vervolgens oriënteren zij zich op het hoofdstuk via de volgende opdracht: Blader het hoofdstuk (bladzijde 82 t/m 99) in enkele minuten door en let daarbij op: – afbeeldingen – afbeeldingen en titels – wat mannen en vrouwen aan het doen zijn op afbeeldingen – de manieren waarop mensen met elkaar omgaan – de gebouwen op de afbeeldingen. Vervolgens kunt u ze vragen: – wat kun je zeggen over de manier van leven van mensen (in die tijd)? – over welke soorten onderwerpen uit het leven van mensen (in die tijd) gaat dit hoofdstuk? – wat kun je zeggen over soorten werk van mannen en vrouwen (in die tijd)? – wat kun je zeggen over de soort gebouwen (in die tijd)? – op welke verschillende manieren gingen mensen met elkaar om (in die tijd)? tip 2 Karel de Stoute in Den Bosch Uitbreiding van informatieboek, bladzijde 82/83. De volgende tekst kan bij de introtekening worden voorgelezen. Hij gaat over de redenen van het bezoek van Karel de Stoute aan Den Bosch: De bestuurders van Den Bosch zitten samen aan de tafel met de edelen uit de buurt, die ook door Karel zijn opgeroepen om te komen. Ze luisteren naar hun hertog. ‘Wij hebben een goed bewapend leger nodig om de onafhankelijkheid van Bourgondië tegen Frankrijk te kunnen handhaven!’ legt Karel hun uit. Frankrijk zorgt altijd voor problemen. Het wisselt oorlogen en wapenstilstanden af met plundertochten en belegeringen van steden. Over de Franse koning Lodewijk XI doen allerlei verhalen de ronde. Een bisschop die de koning had verraden werd in een ijzeren kooi opgehangen aan het plafond. Daar moet hij tien jaar blijven hangen. Als hij zolang leeft. En nog erger, Lodewijk heeft zijn eigen broer vergiftigd. Karel waarschuwt de stadsbestuurders: ‘Pas maar op. Als hij zijn eigen familie al doodt, bedenk dan eens wat hij zal doen als hij de Nederlandse steden gaat aanvallen.’ Hij slaat met zijn vuist op tafel. De stadsbestuurders kijken elkaar verschrikt aan. Ze zijn niet bang voor Frankrijk. Het zal echt wel even duren voor de Franse legers voor de stadspoorten zullen staan. En Den Bosch heeft sterke muren en hoge torens. Maar erger is dat Karel weer veel van hen zal vragen en dat doet hij. ‘Ik vraag geld van de steden om een beroepsleger op te richten,’ horen ze. ‘Achthonderd zwaar bewapende ruiters, elk met een schildknaap en acht voetknechten wil ik op de been brengen. Een beroepsleger dat altijd klaar zal staan.’ De stadsbestuurders protesteren: ‘Een leger dat altijd klaar staat? Moeten we soldaten zelfs betalen als er geen oorlog is?’ Karel knikt. De edelen knikken. De hertog kondigt nieuwe belastingen aan. De stadsbestuurders mopperen wel, maar geven toch toe aan de machtige hertog. Ze zijn eerder bang voor Karel, hun eigen heer, dan voor de koning van Frankrijk. Karel zijn leger groeit uit tot 2200 ruiters met schildknapen en voetknechten. Ook komen er nog 4000 boogschutters bij. 300 kanonnen en 2000 wagens voor het kruit maken het leger compleet. De Bourgondische hertog organiseert zijn leger goed. Hij voert een strenge discipline in. Hij vaardigt voorschriften uit voor de opmars, voor de huisvesting, voor de lucht. Om een einde te maken aan de jaloezie tussen de edelen, benoemt hij zijn officieren voor de tijd van één jaar. Zo bouwt hij aan een sterk beroepsleger. Het betekent een ommekeer in de oorlogvoering van die tijd. tip 3 Werken met tijdvakkenposters Vervanging van opdracht 3. Bij de methode Indigo horen tijdvakkenposters. Hang ze goed zichtbaar op in de klas. Met behulp van die posters kunnen de belangrijkste thema’s van het hoofdstuk al worden aangestipt. – Wijs eerst op de poster van monniken en ridders. – Vertel bij de afbeelding over het hofstelsel en de afbeelding met de ridders dat deze periode wordt gekenmerkt door boerendorpjes en kastelen. Steden waren inderdaad (bijna helemaal) verdwenen. – Laat vervolgens met behulp van de vier afbeeldingen op de poster van Steden en staten zien welke veranderingen optreden. Lees de teksten voor die op de poster staan. – Gebruik: de opkomst van ambachten; de landbouwstedelijke samenleving; de stedelijke burgerij; de geestelijkheid en de bouw van kathedralen. Ten slotte: Introduceer bij de afbeelding rechtsonder het begrip ‘staat’. tip 4 Oriëntatie via internet Uitbreiding van opdracht 5. Ga met de leerlingen naar het computerlokaal. Via de links op www.indigo.wolters.nl kunnen ze naar een paar interessante sites surfen ter oriëntatie op het onderwerp Steden en staten. tip 5 Activeren van voorkennis Uitbreiding van opdracht 6. 1 Om voorkennis te activeren kunt u de volgende vragen stellen: – Hoe ziet volgens jullie een middeleeuwse stad eruit? Wat stel je je daar bij voor? – Wie is er wel eens in een middeleeuwse stad geweest? 2 Stuur de kinderen eventueel eerst naar de mediatheek op school of naar de bibliotheek. Laat ze twee aan twee een boek zoeken over de middeleeuwse stad. Geef de volgende opdracht: – Zoek in de mediatheek een boek met afbeeldingen over de Middeleeuwen. Leen het boek, zodat je het kunt laten zien aan de klas. – Kies een afbeelding en vertel over deze bron in de klas. Met behulp van de afbeeldingen kunnen leerlingen makkelijk herkennen of ze al eens iets dergelijks hebben gezien. tip 6 Nadenken over Toen en nu Vervanging van opdracht 5. Houdt een klassengesprek over de stad. Wij gebruiken het woord ‘stad’ heel gemakkelijk, maar wat betekent het eigenlijk. U kunt de volgende vragen stellen: – Wat verstaan jullie onder ‘de stad’? – Om welke stad gaat het als jullie het hebben over ‘de stad’? – Wat betekent het voor jullie als je ‘een dagje naar de stad’ gaat? – Wat doen jullie dan zoal in de stad? – Hoe vaak ga je naar de stad? – Zou je ook zo vaak gaan als je twee dagen lang moet lopen voor je in de stad komt? – Stel, om in de stad te komen moet je twee dagen lopen: waarvoor zou je dan naar de stad gaan? Voor elk klein dingetje of alleen voor het heel hoognodige? Mogelijke reacties zijn: in een stad wonen veel verschillende mensen, er is veel te beleven, je gaat erheen om te winkelen. De een gaat veel vaker dan de ander, afhankelijk van de afstand van de stad. Door middel van een klassengesprek ontdekken leerlingen dat ‘de stad’ niet voor iedereen hetzelfde betekent. tip 7 Gebruik een stadsplattegrond Vervanging van opdracht 4. Van verschillende middeleeuwse steden bestaan stadsplattegronden die op posterformaat zijn uitgegeven. Daarop zijn alle kerken, belangrijke gebouwen en zelfs de huizen in de stad herkenbaar getekend. Met behulp van de plattegrond kan de middeleeuwse stad gevisualiseerd worden. Hang de kaart op voor de klas en maak een ‘stadswandeling’ door alle belangrijke gebouwen en plekken op de kaart aan te wijzen. Als u geen kaart kunt verkrijgen, is het mogelijk de plattegronden op A4 te kopiëren uit een boek of u kunt op A4-formaat een voorbeeld downloaden of printen van www.indigo.wolters.nl. U kunt dan de stad ‘bespreken’, terwijl de leerlingen de plattegrond voor zich hebben liggen. 6 Ontdekkers en hervormers Instap Toen en nu Informatieboek, bladzijden 100 t/m 103. Werkboek, bladzijden 94 en 95. tip 1 tip 2 tip 3 tip 4 tip 5 tip 6 tip 7 tip 8 Bladerles Een verhaal Werken met de tijdvakkenposters Oriëntatie via internet Activeren van voorkennis Nadenken over Toen en nu Historische jeugdboeken Aanvullende tip tip 1 Bladerles Vervanging van opdracht 1. Blader het hoofdstuk met de leerlingen door en stel bij enkele afbeeldingen verkennende vragen. Suggesties: Bron 3 introtekening: waar komen de mannen bij de poort vandaan? Waarom hadden sommige plaatsen vroeger muren en poorten en andere niet? Bron 2 kaart: had Nederland vroeger meer of minder water dan nu? Welke dingen stonden toen nog niet op de kaart? Was Nederland groter of kleiner dan nu? Bron 7 drukkerij: wat gebeurt hier? Hoe gaat dat nu? Per paragraaf één of twee illustraties bespreken. Opdracht (tweetallen) Kies 10 afbeeldingen. Begin alleen. Maak bij elke afbeelding een zoekvraag / kijkvraag. Probeer daarna elkaars vragen te beantwoorden! Variatie: laat elke vraag beginnen met: Op welke afbeelding zie je... tip 2 Een verhaal Uitbreiding van opdracht 2. Lees het volgende verhaal voor of gebruik het als inspiratie om uw eigen verhaal te vertellen. Laat de leerlingen tijdens het voorlezen of vertellen kijken naar de tekening (bron 3). ‘Hé Hermen! Wat doe je daar op de grond?’ Maartje Jansdochter holt naar haar buurman toe, die neerknielt. ‘Wat heb je daar voor een dik boek bij je?’ Dan slaat ze haar hand voor haar mond en kijkt snel over haar schouder. Ze begrijpt opeens: dat moet zo’n verboden bijbel zijn... Pas zei de pastoor nog dat gewone mensen de bijbel moeten overlaten aan priesters. Maar die nieuwe groep gelovigen waar Hermen bij hoort, zegt dat iedereen zelf de bijbel moet lezen. Zelfs als de koning het verboden heeft. Op plakkaten aan de muur van het stadhuis staat duidelijk dat iedereen die met een bijbel wordt gesnapt, in de gevangenis kan komen. Hermen doet niks. Het lijkt of hij bidt. Nu kijkt hij op, met een vrolijke opgewonden lach. Hij keert zich naar de stad. Dan ziet Maartje het ook: soldaten, rook, vuur bij de poort! Wat betekent dat? Is er oorlog? Wat zijn dat voor kerels bij de poort? ‘Watergeuzen!’ lacht Hermen. Ja, dat moet een vlag van de prins van Oranje zijn, met die strepen: oranje, wit, blauw. Watergeuzen, dat zijn ruige zeerovers, gevlucht voor de maatregelen van de koning tegen het nieuwe geloof. Ze plunderen schepen en vermoorden katholieken, daar heeft ze vaak genoeg gruwelijke verhalen over gehoord. Ze ziet dat Hermen opeens met andere ogen: niet als een aardige buurman, maar als iemand van een andere groep, die gevaarlijk kan worden met die woeste watergeuzen erbij. En dan wil ze opeens weg. Terug naar huis, om te waarschuwen. Maar hoe? Natuurlijk! De Zuidpoort aan de andere kant van de stad! Misschien kan ze die nog halen. Mensen en karren verdringen elkaar op de smalle zandweg, er klinkt paniekerig geschreeuw. Hé, dat is haar oom Sybren op de bok van zijn koopmanswagen. ‘Oom Sybren! Waar ga je heen!?’ ‘Weg hier vandaan!’ Als ze een stukje met hem mee rent, buigt hij zich naar haar toe. ‘Ik moet onze dure spullen in veiligheid brengen! Straks komen de watergeuzen alles roven!’ ‘Zijn ze al in de stad?’ ‘Ja! Ik zag er een paar het stadhuis binnengaan! En de rest van die troep is ook al onderweg!’ ‘Weet je of vader en moeder...’ Te laat, ze struikelt bijna, en als ze recht staat, is oom al verderop. Ze rent de poort binnen, steeds opbotsend tegen anderen die de stad ontvluchten. Als ze goed en wel binnen de muren is, komen er ook mensen met vlaggen aanlopen die uitgelaten gillen: ‘Leve de geus! Leve Oranje! Den Briel voor de prins!’ Daar heb je die gek van een Steven ook, de zoon van de bakker uit de Havensteeg. Ook van het nieuwe geloof. Als hij haar ziet, blijft hij hard staan lachen en prikt met zijn wijsvinger in haar richting. ‘Ha Maartje Jansdochter, ga maar gauw naar je pastoor om te vertellen dat hij in zijn broek kan gaan schijten! We komen hem zo halen, wacht maar! Nu is het onze beurt om jullie te pakken, rotpapen.’ Maartje voelt zich zo ongeveer verstenen. Gisteren liepen ze nog gekheid met elkaar te maken aan de haven, en nu is Steven opeens veranderd... in een vijand, ze kan geen ander woord bedenken. Ze zegt niets terug, is al opzij een steeg in geschoten, en ziet halverwege als ze omkijkt hoe een watergeus-edelman, te paard en omringd door gewapende mannen, door de hoofdstraat klept. De Zuidpoort is nu afgesloten, dat is duidelijk. Via omweggetjes is ze nu snel thuis. Gelukkig, iedereen is binnen. Vader Jan trekt haar bij zich. Als hij op zijn bekende manier tegen haar grijnst, is ze haar angst ineens kwijt. Ze vertelt wat ze heeft gezien. ‘Moeten wij ook niet vluchten, vader?’ ‘Nee Maartje. We blijven. We moeten er maar het beste van hopen. Maar ik kan het huis en de winkel niet achterlaten. Dan hebben we helemaal niets meer.’ Als moeder Maartjes verhaal heeft gehoord, schudt ze het hoofd. ‘Tot nu toe moesten de mensen van het nieuwe geloof vluchten. Nu zijn wij katholieken aan de beurt. Bij die watergeuzen zijn heel wat vluchtelingen die alles kwijt zijn en nu wraak gaan nemen.’ ‘Wie heeft die geuzen hier eigenlijk gebracht?’ vraagt Maartje. Vader snuift. ‘Vanmorgen kwam die verwaande snuiter van een veerman, Koppelstok, hier de straat in lopen met heel verhaal over dat híj de geuzenschepen had ontdekt. En aan boord was geklommen. Hij kent die edelman die je zag rijden, nog van vroeger. Treslong heet hij, ik weet wel dat zijn vader hier vroeger iets hoogs was op het eiland. Veerman Koppelstok moest namens de geuzen de overgave van de stad gaan eisen op het stadhuis. Toen het wachten de heren watergeuzen te lang duurde, zijn ze blijkbaar de poort gaan rammen.’ Moeder trekt een nadenkend gezicht. ‘En dat allemaal om het ware geloof. Waarom kunnen mensen niet gewoon in vrede met elkaar leven? Kan de pastoor me dat misschien eens uitleggen?’ ‘Vraag het liever aan de koning in Spanje! Die heeft toch zo’n hekel aan dat nieuwe geloof? Of aan zijn generaal Alva die hier zo nodig met moord en brand de baas moest komen spelen!’ ‘Of aan de prins van Oranje, die ongehoorzaam is geworden aan de koning, en watergeuzen op ons afstuurt!’ Buiten horen ze gezang en gejuich. Maartje loopt naar het venster. Kijk, daar loop Hermen midden op straat. Hij heeft zijn bijbel nog steeds bij zich. Naast hem loopt Koppelstok, de veerman, druk te gebaren. Boven de daken uit ziet ze de kerktoren, met de vlag van Oranje in top. Den Briel is voorlopig niet langer van Alva of van de koning, maar van een opstandige prins. Hoe het afloopt, weet niemand. tip 3 Werken met de tijdvakkenposters Vervanging van opdracht 1. Bij de methode Indigo horen tijdvakkenposters. Hang ze goed zichtbaar op in de klas. Wijs de perioden van ‘Monniken en ridders’ en ‘Steden en staten’ aan; deze worden samen de Middeleeuwen genoemd; ga met de klas na, hoelang deze periode duurde. Snijd daarna de vraag aan: hoe komt er een einde aan een periode? Werk toe naar de conclusie, dat er blijkbaar belangrijke veranderingen plaatsvonden. Geef met behulp van afbeeldingen op de posters twee voorbeelden van deze veranderingen, en leg de nadruk op tegenstellingen. Voorbeelden: – Een middeleeuwse monnik (poster 3) tegenover de ex-monnik Luther in de vroegmoderne periode (poster 4). – Een middeleeuwse handelaar (poster 3) tegenover een vroegmoderne ontdekkingsreiziger (Vasco da Gama op poster 4). De tegenstellingen en veranderingen kunnen extra kleur krijgen als u ze tot leven brengt in een soort rollenspel-vorm: wat zouden ze te bespreken hebben als ze elkaar tegenkwamen? De ontdekkingsreiziger zou de handelaar verbazen met zijn verhalen over een zeeweg naar Indië en zich vrolijk maken over de middeleeuwse wereldkaart die de monnik heeft getekend. Luther zou de monnik verbazen met een heel stapeltje snel gedrukte pamfletten, waar de monnik een jaar over zou doen, en ze zouden ongetwijfeld ruzie krijgen over het geloof... Na behandeling van het hoofdstuk kunt u de leerlingen zelf een dergelijk rollenspel laten bedenken: ‘Kortsluitingen in de tijdmachine’. tip 4 Oriëntatie via internet Uitbreiding van opdracht 1. Ga met de leerlingen naar het computerlokaal. Via de links op www.indigo.wolters.nl kunnen ze naar een paar interessante sites surfen, ter oriëntatie op het onderwerp ‘Ontdekkers en hervormers’. tip 5 Activeren van voorkennis Uitbreiding van opdracht 1. Wat weten de leerlingen van de kerk? En van verre onbekende streken op aarde? Enkele opdrachten om vooraf te laten maken door individuele leerlingen of groepjes: – informatie verzamelen over plaatselijke kerkgenootschappen (Hoeveel verschillende zijn er in je woonplaats? Hoe weet je welke christelijk zijn?) – straatnamen en namen van gebouwen, verenigingen, scholen verzamelen die met het koningshuis te maken hebben – een kaart maken van de eigen woonplaats met aanduidingen van alle kerkgebouwen – plaatjes zoeken van Rome, de Sint-Pieter en de paus – mooie illustraties en verhalen kopiëren uit kinderbijbels – een wereldreis door ‘onbekende’ gebieden bedenken en uitstippelen op een wereldkaart. Laat de leerlingen tijdens de volgende les een muurkrant samenstellen met behulp van hun bijdragen. tip 6 Nadenken over Toen en nu Vervanging van opdracht 5. Vraag leerlingen voorbeelden van situaties in landen, waar nu sprake is van oorlog en onderdrukking. Vraag om voorbeelden van conflicten waarin godsdienst een rol speelt (Noord-Ierland) en de gevolgen hiervan voor het dagelijkse leven. In een klassengesprek dat zo ontstaat, kan naar voren komen welke vrijheden de leerlingen zelf erg belangrijk vinden en wat ze daar bijvoorbeeld op school van merken. Leg de link met 5 mei: een feest dat aanvankelijk alleen op de bevrijding van de Tweede Wereldoorlog betrekking had, maar nu een bredere strekking heeft die goed aansluit op het thema van Toen en nu. Bedenk met de klas een (school-)feestprogramma voor bevrijdingsdag, waarin ook aandacht wordt besteed aan het thema vrijheid. N.B.: (Delen van) oude Anne Frank-kranten kunnen bruikbaar zijn als uitgangspunt van het klassengesprek. tip 7 Historische jeugdboeken Uitbreiding van opdracht 1. Sommige leerlingen kunt u veel plezier bezorgen door ze leestips te geven. Bij dit hoofdstuk zijn veel titels van spannende en informatieve historische jeugdboeken te geven, waaruit hierbij een keuze, gebaseerd op de meer uitgebreide beschrijving door Utrechtse Pabostudenten. Zij lazen en kozen geschikte en spannende historische jeugdboeken. Op hun site, via www.indigo.wolters.nl te bereiken, vindt u honderd titels en korte omschrijvingen, gerangschikt naar periode, onder andere: Thea Beckman: De val van de Vredeborch. Greet Beukenkamp: Teruggaan kan niet meer. Ben Borgert: De kale kaart. Bies van Ede: Gebakken rat met beukenblad. Jacob Starreveld: De sluwaard van Veere. Wim Daems: De horizonjagers. Johan Diepstraten: De ondergang van de Batavia. Lieneke Dijkzeul: Bevroren tijd. Frank Herzen: De reis van de Zwarte Draeck. Frank Herzen: Duivel van de zee. A.D. Hildebrand: Het behouden huis: de overwintering op Nova Zembla (bewerking 1990 door Suzanne Braam). Job Joustra: Oranda, een Hollandse jongen in Japan. Henk van Kerkwijk: Komplot op volle zee. Simone van der Vlugt: Bloedgeld. Hans Werner: Het vriendje van de admiraal. tip 8 Aanvullende tip Uitbreiding van opdracht 1. In veel plaatsen staan oude kerken die in het verleden rooms-katholiek waren en ten tijde van de Opstand in handen van de protestantse gemeente zijn overgegaan. Zo’n kerk kan herinneringen bevatten aan de tijd van de Opstand, maar ook elementen die geschikt zijn als illustratie van het protestantse geloof (de kanselbijbel, de ouderlingenbank, herenbanken met wapens, het grote orgel, lege witte wanden waar vroeger beelden hingen, enz.). Kosters en kerkbesturen zijn vaak bereid te helpen bij een rondleiding en informatiemateriaal ter beschikking te stellen. Misschien is er een roomskatholieke schuilkerk in uw omgeving bekend. 6.1 Ruzie om het geloof Informatieboek, bladzijden 104 en 105. Werkboek, bladzijden 96 en 97. tip 1 De aflaatkwestie tip 2 Hagepreken tip 3 Lof der zotheid tip 4 Je favoriete bijbelverhaal Lesvariatie: Een historisch persoon tip 1 De aflaatkwestie Uitbreiding van opdracht 2. Tekstbron 9 biedt een handvat voor uitleg van de veelbesproken aflaatkwestie, die immers de aanleiding vormde voor het schrijven van de stellingen van Luther. De uitleg van het begrip aflaten biedt de mogelijkheid, enkele belangrijke elementen van het rooms-katholieke geloof toe te lichten zoals zonden, biechten, vagevuur, hemel en hel, het bidden voor het zielenheil van gestorvenen, en: aflaten als bron van inkomsten voor de kerk. In dit geval waren de inkomsten voor een deel bestemd voor bisschop Albert van Brandenburg, die hiermee zijn schulden aan bankier Fugger kon inlossen. Die had hij gemaakt om de dispensatie aan de paus te betalen voor de onwettige wijze waarop hij op te jonge leeftijd bisschop was geworden van maar liefst drie bisdommen. De paus had ingestemd met deze financiële constructie, temeer daar hij er zelf inkomsten mee kreeg voor de nieuwbouw van de Sint Pieterskerk. De aflaatkwestie biedt dus meer dan één mogelijkheid om kritiekpunten op de kerkelijke praktijken van die dagen aan de orde te stellen. tip 2 Hagepreken Uitbreiding van opdracht 3. De afbeelding van de hagepreek vormt een verhaal op zichzelf. Ze biedt aanknopingspunten om iets meer te vertellen over de grote rol van predikant en bijbel in de protestantse eredienst (vgl. de predikant op de platte wagen, die met behulp van zijn aantekeningenbriefje preekt. Een dienst duurde niet zelden drie uur, een hele zit: zie de jonge kinderen op het schilderij... Een predikant legde niet alleen de bijbel uit, maar bracht die ook in verband met de actuele gebeurtenissen: zie voorbeelden in bron 5, 19 en 27. De Beeldenstorm begon met een hagepreek. De houding van veel toehoorders is eerbiedig, maar niet allen luisteren: zie de mannen te paard (edelen?) die zich misschien zorgen maken over de veiligheid van de aanwezigen; op gevaar duiden ook de vele gewapende mannen (hellebaarden en pieken). De omgeving doet denken aan die van Den Briel: je ziet in de verte molens en een kerktoren. Op de voorgrond knielt een man met een kerkboek (met vertaalde psalmen). tip 3 Lof der zotheid Vervanging van opdracht 3. Erasmus’ Lof der zotheid, waaruit citaat 2 (bron 10) is genomen, biedt meer begrijpelijke en amusante spot met de veronderstelde dwaasheid van kerkelijke praktijken die door de hervormers als bijgeloof werden geduid. In veel vertaalde uitgaven van Lof der Zotheid zijn de beroemde prenten van Holbein afgedrukt, waarvan sommige fraai uitdrukking geven aan de kritische kijk op de geestelijkheid van die dagen. Het loont de moeite enkele prenten te kopiëren en als illustratie te gebruiken in de les. Een recente uitgave van Lof der Zotheid is die van Boom/Sun (ISBN 90 6168575 3). tip 4 Je favoriete bijbelverhaal Uitbreiding van opdracht 8. Veel leerlingen die een christelijke basisschool hebben bezocht, zijn bekend met een aantal bijbelverhalen. Andere leerlingen zijn dat juist niet. Vraag aan leerlingen, of zij een bijbelverhaal kennen dat ze bijzonder mooi, vreemd of spannend vonden en laat ze dit nazoeken in een kinderbijbel om zelf te vertellen of voor te lezen. Er zijn leerlingen die bijzonder veel plezier hebben in voorlezen en dat ook heel goed kunnen! Het zou mooi zijn als ze een verhaal kiezen dat toepasbaar is op de situatie tijdens de hervorming in de Nederlanden. Een voorbeeld: het verhaal van David en Goliath zou door een hagepreker kunnen worden toegepast op de situatie van de protestanten: zoals David de reus versloeg met een simpel steentje, zo zullen de schijnbaar zwakke protestanten door de kracht van een eenvoudig geloof de overwinning behalen op de massale dreiging van Alva en de paus. Het concept God, Nederland en Oranje dat zo’n grote rol speelde in het historisch besef van de protestanten van vorige generaties, kan zo op een aansprekende manier worden toegelicht. Lesvariatie: Een historisch persoon Uitbreiding bij paragraaf 6.1. 1 Wat is de bedoeling? Vertel het levensverhaal van Maarten Luther. Zorg dat uw leerlingen zich kunnen inleven in de ervaringen van Luther tijdens enkele belangrijke momenten in zijn leven. 2 Wat hebt u nodig? Zoek in de (jeugd)bibliotheek een boek met concrete gegevens over Luthers leven. Nog steeds heel goed bruikbaar is J. de Rek: Van Bourgondië tot barok, hoofdstuk 12. 3 Hoe pakt u het aan? Begin vanuit een prikkelende hoofdvraag: hoe wordt iemand hervormer? Besteed bij het vertellen aandacht aan enkele van de volgende relevante punten: – Luthers keuze voor het monnikenbestaan (onweer, gelofte aan H. Anna: geloofsbeleving) en de weerstand daartegen bij zijn vader (kritiek op praktijk monnikenleven) – Luthers ervaringen in Rome (rijkdom van de kerk) – Luthers ‘bekering’ (nieuwe visie op geloof en bijbel) – de 95 stellingen – twistgesprek met Eck – Luther voor de keizer – ballingschap op de Wartburg – huwelijk, invloed op kerkmuziek – Luthers maatschappelijke keuzes: antisemitisme, houding tijdens boerenopstand. Verwijs naar relevante gegevens en bronnen in paragraaf 6.1: leertekst ‘Hervormers’, bron 9 t/m 11. Verwerkingsmogelijkheden (laat de leerlingen kiezen): schrijf een brief aan Luther; schrijf een dagboekbladzijde van Luther over een spannend moment in zijn leven; teken een strip met de drie belangrijkste momenten uit Luthers leven. 6.2 Opstand! Informatieboek, bladzijden 106 en 107. Werkboek, bladzijden 98 en 99. tip 1 De belegering van Alkmaar tip 2 Ter kaapvaart tip 3 De Beeldenstorm Lesvariatie: Handeling of omgevingsgeschiedenis tip 1 De belegering van Alkmaar Uitbreiding van opdracht 6b. De belegering van Alkmaar is (als elke belegering) een apart verhaal waard. Bij deze belegering werden de Spaanse bestormers tot driemaal toe teruggedreven onder zware verliezen. De aanvallers werden opgewacht door de verdedigers, onder wie veel burgers, met pekkransen en kokend kalkwater. Twee dagen later weigerden de Spaanse soldaten opnieuw aan te vallen. Toen de Spanjaarden overgingen op een uithongeringstactiek, liet de geuzenaanvoerder Sonoy dijken doorgraven om de vijand met behulp van het water te verdrijven. Boze boeren probeerden de gaten in de dijken weer te dichten, die daarop bewaakt moesten worden. Stadstimmerman Van der Mey sloop door de linies om Oranje om hulp te vragen. Met een boodschap voor de prins van Oranje (namelijk het bevel vier vuren te ontsteken als teken voor het doorsteken van nog meer dijken) in een uitgeholde polsstok keerde Van der Mey terug. Bijna werd hij gepakt door Spaanse wachtposten, bij welke gelegenheid hij zijn polsstok moest achterlaten. Toen de Spaanse aanvoerder Don Frederik (zoon van Alva) de geheime boodschap las, besloot hij op 8 oktober de aftocht te blazen. Zijn kanonnen konden maar met moeite uit de drassige grond worden getrokken. ‘Bij Alkmaar begon de victorie’ dus dankzij het water. Toen ook een zeeslag op de Zuiderzee door de watergeuzen werd gewonnen, besloot Alva zijn ontslag in te dienen en verliet hij met zijn zoon de Nederlanden. Bespreek aan de hand van de toenmalige kaart van Nederland (bron 2), waarom het water in de Nederlanden juist in het westen een machtig wapen was. Laat de klas bedenken, waarom dit nu niet langer geldt. tip 2 Ter kaapvaart Vervanging van opdracht 5. Deze bron vraagt om een verklaring van het begrip ‘kaperbrief’. In een kaperbrief geeft een vorst onderdanen toestemming om schade die zij hebben opgelopen door de vijand, op deze vijand te verhalen door diens bezittingen aan te vallen. Deze kaapvaart werd door vorsten vaak als oorlogswapen ingezet. Ook Willem was als prins van Oranje gerechtigd, soldaten te werven en kaperbrieven te verstrekken. Zo werden de watergeuzen als het ware gelegitimeerde zeerovers. Zij vielen dan ook alle schepen aan die de vijand bevoordeelden, te weten de hertog van Alva en allen die hem steunden. Ook koopvaardijschepen die op weg waren naar Amsterdam, een stad die trouw was aan de landvoogd, liepen het risico te worden aangevallen. De watergeuzen maakten graag gebruik van Engelse havens als uitvalsbases en om de gekaapte goederen te gelde te maken. Koningin Elisabeth van Engeland voelde er weinig voor hierdoor in politieke problemen te komen bij Filips II, en ontzegde om die reden de watergeuzen de toegang tot haar havens. Suggesties voor een klassen- / leergesprek: – Laat de leerlingen zich proberen voor te stellen wat kaapvaart in onze tijd zou betekenen. Bestaan er tegenwoordig afspraken over hoe landen oorlog mogen voeren (welke middelen ze daarbij wel of niet mogen gebruiken)? – Ook in onze tijd zijn er volken die vechten voor hun onafhankelijkheid. Zoek samen voorbeelden. Discussie: stel je voor dat een Koerdische leider zijn mensen opdracht geeft een vliegtuig te kapen en losgeld te eisen. Kun je dit vergelijken met de activiteiten van de watergeuzen? tip 3 De Beeldenstorm Uitbreiding van informatieboek, Afsluiting, bladzijde 112/113. Bij de toepassingsopdracht in de Afsluiting, over de Beeldenstorm, kunt u een debat in de klas organiseren over de vraag: waren de beeldenstormers vandalen? Verdeel de leerlingen in twee groepen, die argumenten verzamelen vóór, respectievelijk tegen deze stelling. Laat elke groep zelf een vertegenwoordiger aanwijzen, die het standpunt naar vormen moet brengen. Fungeer zelf als voorzitter en maak van tevoren enkele afspraken over de wijze van debatteren. Wijs na afloop een winnaar aan of laat dit over aan een derde partij: een collega of stagiair? Betrek in het eindoordeel de wijze waarop gebruik is gemaakt van historische informatie. Lesvariatie: Handeling of omgevingsgeschiedenis Uitbreiding bij paragraaf 6.2. 1 Wat is de bedoeling? Organiseer een excursie naar een stad in uw omgeving, waar zaken te zien zijn betreffende de Opstand of musea die aspecten van de Opstand of de ontdekkingsreizen belichten. Voorbeelden: Leiden – Stadswandeling Delft – Legermuseum, Prinsenhof, Nieuwe Kerk Amsterdam – Scheepvaartmuseum, de Amsterdam Den Briel – Stedelijk Museum, wallen met poortmonument 2 Wat hebt u nodig? Gebruik informatie van een plaatselijke VVV of museum, of raadpleeg de website van een instelling. Neem contact op om tips en hulp te krijgen in de vorm van speurtocht, rondleiding of wandelroutes. Win ook informatie in over openingstijden, evenementen, eventueel te vertonen films of diashows, en over de kosten die aan één en ander verbonden zijn. 3 Hoe pakt u het aan? Verdeel de leerlingen in groepjes, als het kan elk met een eigen opdracht. Laat iedere groep na afloop in de les verslag uitbrengen. Bespreek klassikaal de antwoorden van de speurtochtopdrachten en leg verband met de lesstof in het boek. 6.3 Verder zonder koning Informatieboek, bladzijden 108 en 109. Werkboek, bladzijden 100 en 101. tip 1 Een aanslag tip 2 Dieren als symbolen tip 3 Het beleg van Antwerpen tip 4 Immigranten uit alle streken tip 5 Verder zonder koning Lesvariatie: Video tip 1 Een aanslag Uitbreiding van opdracht 3. De eerste aanslag op Willem van Oranje vond plaats in 1582 in Antwerpen: een zekere Jean Jauregui verwondde met een pistoolschot de prins aan zijn hals. De aanvaller werd gegrepen door hellebaardiers en gedood. De aanslag en het langzame herstel van de prins vergden zoveel van zijn echtgenote Charlotte van Bourbon, dat zij niet lang hierna overleed. tip 2 Dieren als symbolen Vervanging van opdracht 4. Niet alleen de leeuw, maar ook de koe wordt nogal eens als symbool van de Nederlanden gebruikt. Van de koe als symbool zijn ook veel afbeeldingen te vinden in geschiedenisboeken. De koe is hierbij symbool van welvaart. De leeuw symboliseert uiteraard kracht en moed. De Romeinse en Duitse adelaar, de Amerikaanse visarend en de Russische beer zijn andere voorbeelden van symbolische dieren. Laat de leerlingen zelf afbeeldingen van de Nederlandse leeuw zoeken (denk aan oude munten, afbeeldingen van het Nederlandse wapen), en van andere symbooldieren. Zij kunnen deze afbeeldingen verwerken in bijvoorbeeld een presentatie van zelf ontworpen vlaggen of wapenschilden met toelichting. tip 3 Het beleg van Antwerpen Uitbreiding van opdracht 6. Bron 20 geeft aanleiding tot een bespreking van het beleg van Antwerpen. Deze gebeurtenis bezegelde in zekere zin de scheiding tussen de noordelijke en de zuidelijke Nederlanden. Parma had steeds meer zuidelijke gewesten weer aan de kant van de koning weten te krijgen. Antwerpen was de laatste stad die nog in handen van de opstandelingen was. Parma liet toen de Schelde afsluiten door een schipbrug, zodat de stad ook van die zijde geen hulp kon krijgen van de geuzen. Dezen stuurden er twee vuurschepen op af, volgeladen met buskruit. Eén van die schepen veroorzaakte een enorme explosie in de schipbrug. Er volgde evenwel geen uitval van de Antwerpenaren; de brug werd gerepareerd en met een vlot versterkt. Antwerpen gaf zich over in 1585. De stad kwam nu dus weer in handen van de koning. Nu was het de beurt van de opstandige gewesten om de Schelde af te sluiten en zo Antwerpen te beroven van zijn belangrijkste inkomstenbron: de handel. Dit was dus een belangrijke reden voor vele kooplieden om de stad te verlaten, meer dan de vrijheid van geloof. Bespreek met de klas de vraag, op welke manieren oorlog de handel tussen landen kan verhinderen, welke gevolgen dit heeft voor de burgerbevolking en wat een regering hieraan kan doen. tip 4 Immigranten uit alle streken Uitbreiding van opdracht 6. Lees samen in het Historisch overzicht (bladzijde 127) over de overgang van Amsterdam naar de kant van de geuzen in 1578. Naar aanleiding van de preek van ds. Trigland (bron 19) is het interessant om enkele aanvullende voorbeelden te geven van groepen immigranten in de Nederlanden die steden als Amsterdam een multiculturele samenleving bezorgden. In de preek klinkt wel enigszins de angst door die deze ontwikkeling opriep bij de principiële calvinisten. Bij de vreemdelingen waren er immers ook, die minder gewenste opvattingen meebrachten: joden uit Portugal, vrijdenkers, sektariërs. De officiële protestantse opvatting dat het overheidsplicht was de ware christelijke godsdienst te bevorderen en de ketterijen te bestrijden, paste niet erg bij de meer liberale gezindheid van veel kooplieden / regenten. Het ligt hier voor de hand, vergelijkingen te zoeken in de actualiteit: worden buitenlandse culturen en godsdiensten ook nu nog als een bedreiging ervaren, en waarom? Mag de regering zich hiermee bemoeien? tip 5 Verder zonder koning Uitbreiding van opdracht 7. Voordat de Nederlanden een republiek werden, mislukten enkele pogingen om een nieuwe vorst te krijgen. Het is interessant om hierop wat dieper in te gaan. Na de afzwering van Filips riepen de StatenGeneraal de Franse hertog van Anjou, broer van de Franse koning, uit tot nieuwe heer der Nederlanden. Veel vertrouwen genoot hij niet en zelf voelde hij zich vernederd door de geringe macht die hij had gekregen; in Holland en Zeeland bleef de prins van Oranje de baas. Anjou probeerde zijn macht te vergroten door een aantal steden te laten bezetten door Franse troepen, o.a. Antwerpen (de ‘Franse Furie’). Dit liep op niets uit en Anjou verliet de Nederlanden. Na de moord op Willem van Oranje en de val van Antwerpen werd koningin Elisabeth bang voor een aanval op Engeland vanuit Antwerpen. Daarom beloofde zij de opstandige gewesten hulp. Die kwam in de persoon van haar vertrouweling en minnaar Robert Dudley, graaf van Leicester, met een hulpleger. Hij kreeg als landvoogd grote macht, maar maakte zich gehaat door de (zeer winstgevende) handel met de vijand te verbieden en aan te dringen op onderhandelingen met Spanje. Hij moest uiteindelijk ook het veld ruimen. Daarna besloten de Staten zonder koning verder te gaan. Lesvariatie: Video Uitbreiding bij paragraaf 6.3. 1 Wat is de bedoeling? Alweer geruime tijd geleden is het leven van Willem van Oranje verfilmd. Enkele afleveringen zijn uitermate geschikt om de leerlingen zich te laten inleven in de sfeer van de opstand, en in de hoofdpersoon. 2 Wat hebt u nodig? Zorg voor een videoband van de film. Hij is te leen in veel openbare bibliotheken. 3 Hoe pakt u het aan? Voorbereiding: kies een fragment / aflevering van plm. 20 minuten. Noteer enkele belangrijke momenten die aansluiten bij opdrachten of informatie uit het leerboek of die aanvullende informatie geven. Verwerk deze notities tot vragen, die u van tevoren aan de leerlingen verstrekt. Laat de leerlingen het fragment daarna bekijken en pas achteraf in tweetallen de vragen beantwoorden. 6.4 Nederlanders overzee Informatieboek, bladzijden 110 en 111. Werkboek, bladzijden 102 en 103. tip 1 Willem Barentszoon tip 2 Meer over Columbus tip 3 Zeevaartinstrumenten tip 4 Historisch overzicht tip 5 Rollenspel over ontdekkers Lesvariatie: Samenwerking tip 1 Willem Barentszoon Uitbreiding van opdracht 3. Vertel iets meer over de achtergrond van Barentsz’ reis in 1596. Het plan om een noordelijke doorvaart te zoeken, lijkt niet erg voor de hand liggend, maar had alles te maken met de oorlogsgevaren op de zuidelijke route (de Duinkerker kapers, Spanje). Niemand wist hoe het er in die noordelijke streken uitzag. De bekende deskundige ds. Plancius vermoedde dat daar een ijsvrije zee in het noorden. Een eerste poging werd ondernomen in 1594 en bracht Barentsz en zijn mannen tot de Kara Zee. Een tweede poging, een jaar later, reikte niet verder. De beroemde derde poging werd ondernomen door twee schepen, waarvan het eerste al eerder terugkeerde. Jacob van Heemskerk en Willem Barentsz raakten vast in het ijs en waren gedwongen een blokhut te bouwen (het ‘Behouden Huys’) van aangespoelde bomen en overblijfselen van hun schip. De volgende zomer pas konden zij terugkeren met een zieke Barentsz aan boord van een open sloep. Nadat hij was overleden, kwamen de overlevenden aan op Kola, waar zij een Nederlands schip zagen dat hen kon terugbrengen. tip 2 Meer over Columbus Vervanging van opdracht 5. Geef de leerlingen een blinde wereldkaart. Schets zelf een wereldkaart op het bord (of gebruik / projecteer een wandkaart). Gebruik een populair geschreven (jeugd-)boek over Columbus uit de bibliotheek om het verhaal van zijn reis na te vertellen, en laat de leerlingen elke episode bijtekenen op de kaart. Laat de klas in een nagesprek nadenken over het belang en de gevolgen van Columbus’ reis: negatieve en positieve. U kunt hierbij vooruitlopen op de behandeling van de vaardigheidscategorie ‘bedoelde en onbedoelde gevolgen’. Een geschikt jeugdboek over Columbus’ reis is: Wim Daens, De horizonjagers. Dit kunt u gebruiken ter voorbereiding of u kunt er een stukje uit voorlezen. tip 3 Zeevaartinstrumenten Uitbreiding van opdracht 2. De ontdekkingsreizen werden sterk gestimuleerd door de verbeteringen in de scheepsbouw en de ontwikkeling van verfijndere navigatietechnieken en -instrumenten. Maak kopieën van afbeeldingen uit boeken over deze onderwerpen, waarbij valt te denken aan: – snelheid: handlog (aantal knopen dat een schip vaart – nog steeds gebruikte eenheid) – richting: kompas (zie ook de STAP-opdrachten) – oriëntatie: sterrenbeelden, zonnetje schieten, hoekmetingen, Jacobsstaf, de uitkijk in het kraaiennest, kijkers – scheepstypen: Portugees zeil, galjoen, fluitschip, straatvaarders – kennis van zeestromingen en passaatwinden: onontbeerlijk om in Azië te komen – tijdmeting: zandlopers, aantal ‘glazen’. Zet bovenstaand schema op papier, met daarnaast een lege kolom. Laat de leerlingen vergelijken: welke nieuwere technieken maken nu een goede navigatie mogelijk? Laat ze hun vondsten per categorie in de rechter kolom noteren. tip 4 Historisch overzicht Uitbreiding van opdracht 4. Laat de leerlingen in het Historisch overzicht zoeken naar vroegere voorbeelden van handel en kolonialisme, en hiervan een overzicht maken per volk / periode. Laat ze op het internet zoeken naar illustraties bij deze voorbeelden. Dit is een goede oefening in het bedenken van trefwoorden. Er zijn veel bruikbare zoekmachines; laat de leerlingen gevonden afbeeldingen naar de eigen map of diskette kopiëren, en daarna gebruiken als illustraties in het overzicht. tip 5 Rollenspel over ontdekkers Vervanging van opdracht 8. De ontmoeting tussen ontdekkingsreizigers en inwoners van ontdekte landen spreken tot de verbeelding van de leerlingen en nodigen daarom uit tot inleving en naspelen. Een rollenspel is hiervoor een uitdagende en aansprekende vorm. Laat de leerlingen zelf enkele hoofdpersonen kiezen en een gebeurtenis. Hierbij is keuze en begrenzing noodzakelijk. Suggesties: Columbus ontmoet indianen en vraagt de weg naar de keizer van het goudland; de scène waarbij de overwinteraars op Nova Zembla worden aangevallen door een ijsbeer; een ontmoeting tussen Nederlandse en Oost-Indische handelaars waarbij ze proberen ruilhandel te bedrijven. Wees vindingrijk in het bedenken en maken van eenvoudige en effectieve attributen (hoofddeksels, verentooi, omslagdoek, koffers, wapens, een wollen muts...) Ook het hoorspel is een vorm die tot verrassende resultaten kan leiden. Laat bijvoorbeeld het geraas van de sneeuwstorm horen en het gebrul van de ijsbeer. Of het klapperen van de zeilen, het gekreun van de zieke bemanning, de verwaaiende stem van de uitkijk in het kraaiennest, die Indië in zicht krijgt – de mogelijkheden zijn legio. Leg geslaagde opvoeringen vast met de camera: leuk voor een ouderavond of de presentatie van uw vak tijdens een open huis. Lesvariatie: Samenwerking Uitbreiding bij paragraaf 6.4. 1 Wat is de bedoeling? Laat de leerlingen in groepjes van vier zelf een klein onderzoekje doen naar enkele beroemde ontdekkingsreizigers. 2 Wat hebt u nodig? Encarta-encyclopedie boeken / cd-roms uit bibliotheek of mediatheek uitgebreide wereldatlas internetaansluiting 3 Hoe pakt u het aan? Elk groepje gebruikt een eigen ingang tot dit onderwerp: cd-rom, multimedia-encyclopedie, bibliotheek, atlas, internet. Elk groepje gebruikt vier presentatievormen: schriftelijk, visueel, verhaal, kaart. Elk groepslid is verantwoordelijk voor één presentatievorm. Elk groepje doet van zijn bevindingen verslag met behulp van een wereldkaart met route en schriftelijke toelichting, eventueel vergezeld van illustraties. stap Informatieboek, bladzijden 116 en 117. Werkboek, bladzijden 110 en 111. Hieronder vindt u enkele suggesties om de STAP-opdrachten uit het werkboek uit te breiden. De uitbreiding kan zowel een inhoudelijke verdieping zijn (waardoor de opdracht een licht onderzoekend karakter krijgt), alsook een uitbreiding in tijd (nu 30 minuten in plaats van 15) door middel van een huiswerkopdracht of een extra les. Samenhang: Ontdekkingsreizen Teamwork: Stedendwinger Actueel: Het Wilhelmus Praktijk: Een kompas-speurtocht Samenhang: Ontdekkingsreizen 1 Wat is de bedoeling? Verbind het verhaal van de ontdekkingsreizen niet alleen met aardrijkskunde, maar ook met tekenen, biologie en gezondheidskunde. 2 Wat hebt u nodig? Gekopieerde kaartjes met daarop de routes van enkele beroemde ontdekkingsreizen. Atlassen en encyclopedieën, eventueel andere naslagwerken / leerboeken op het gebied van landen en volken en voeding. Grote tekenvellen en schrijfpapier; tekenmaterialen. 3 Hoe pakt u het aan? stap 1 Ga kort op de kaartjes de belangrijkste ontdekkingsroutes na. stap 2 Verdeel de klas in 6 groepen van 4 leerlingen. Stel de naslagwerken centraal op en verdeel de atlassen. stap 3 Wijs elke groep een ontdekkingsreiziger toe. stap 4 Geef elke groep de opdracht: reis je ontdekker achterna en verzamel in elk land dat hij aandeed, een plaatsnaam, een kenmerkend dier, een kenmerkende plant en een kenmerkend voedingsmiddel. Gebruik hierbij de naslagwerken. Noteer alles op je papier. stap 5 Op je tekenvel teken je nu: een dierentuin of kooi met alle gevonden dieren en planten en een menukaart met een diner in vier gangen. Zorg voor afwisselende en gezonde gerechten in een smakelijke volgorde. stap 6 Exposeer de werkstukken in de klas, en laat de leerlingen elkaars werk bestuderen. (extra) stap 7 Organiseer een internationaal buffet met de klas, op basis van de bedachte menu’s. Teamwork: Stedendwinger 1 Wat is de bedoeling? Speel het spel Stedendwinger. Dit is een variant op het bekende Zeeslag. In plaats van schepen te laten zinken, ram je de poort van je tegenstander of beukt zijn muren met kanonskogels, zodat je leger naar binnen kan. Zorg dat je zelf niet geraakt wordt, natuurlijk. Wie het eerst een leger binnen de muren heeft, wint de slag en verdient de eretitel Stedendwinger. 2 Wat hebt u nodig? Per speler twee papieren met op elk een vierkant, verdeeld in 18 × 18 hokjes (zie blz. C74). In plaats van schepen, tekent elke speler op zijn speelveld: – de muren van zijn stad: minimaal 30, maximaal 50 hokjes aaneengesloten, vorm vrij – twee poorten in de muren: elke poort is twee hokjes breed – een carré lansiers: 4 hokjes in een vierkant – vier kanonnen: per kanon 1 hokje – een afdeling ruiterij: 6 hokjes op rij. 3 Hoe pakt u het aan? Spelregels: Om beurten mag elke speler met zijn kanonnen schieten op een willekeurig veld van de tegenstander: hij noemt de coördinaten en de tegenspeler geeft aan wat er eventueel geraakt wordt: kanon, muur, poort, lansknecht, ruiter. Elke speler houdt op zijn lege veld bij wat hij geraakt heeft door een letter te noteren. Wie zijn kanonnen kwijt is, kan de stad niet meer veroveren en verliest. Wie alle ruiters of lansknechten kwijt is, verliest om dezelfde reden. Zodra een poort is geopend, mag een speler tijdens de volgende beurt zijn ruiters of lansknechten verplaatsen naar een punt binnen de stad. Pas als dat inderdaad gelukt is, wint hij de slag. Actueel: Het Wilhelmus 1 Wat is de bedoeling? Het Wilhelmus en de Opstand. Bedoeling is erachter te komen: waar gáát dit gedicht over? Van de historische gegevens maakt u samen met de klas een overzicht. Met dit overzicht en het Wilhelmus op schijf maken de leerlingen in het computerlokaal een versie met hyperlinks naar de aantekeningen. Zie voor het aanmaken van hyperlinks de Helpfunctie in uw tekstverwerker. 2 Wat hebt u nodig? Tekst en achtergrondinformatie zijn gemakkelijk te vinden via www.indigo.wolters.nl. U kunt de tekst hier vandaan kopiëren naar een nieuw document in een tekstverwerker op de computer. U kunt de tekst natuurlijk ook beschikbaar stellen via een map op het schoolnetwerk. Als u onvoldoende computers beschikbaar heeft, kan de opdracht ook elders worden gemaakt. 3 Hoe pakt u het aan? Leerlingen kopiëren de tekst van het Wilhelmus naar een nieuw bestand in de tekstverwerker. In een ander bestand verwerken ze zelf de gemaakte aantekeningen, en verbinden die via hyperlinks met steekwoorden in de Wilhelmustekst. Zo komt er een klikbare versie van het Wilhelmus, die naar eigen fantasie kan worden uitgebreid met plaatjes en overige info. Kies het meest geslaagde product uit voor publicatie op de school-homepage! Praktijk: Een kompas-speurtocht 1 Wat is de bedoeling? Organiseer een kompas-speurtocht door de school. Tijdens de speurtocht moeten de leerlingen antwoorden zoeken op historische vragen over schepen, zeevaartinstrumenten en ontdekkingsreizen. 2 Wat hebt u nodig? Kompassen (bijvoorbeeld de zelfgemaakte van de P-opdracht), minimaal 1 per groep. Speurtochtvel met routecommando’s en speurtochtvragen; opdrachtvellen die in de school kunnen worden opgehangen (suggesties vindt u op www.indigo.wolters.nl); een pen. 3 Hoe pakt u het aan? Geef elk groepje van plusminus 8 leerlingen een kompas mee en een vel met routecommando’s. U kunt de looproute uitstippelen met behulp van richtingcommando’s: loop 10 stappen ZW, ga op het kruispunt richting ZO, na 5 stappen N, enz. Maak drie varianten: A > B, B > C en C > A, zodat u drie groepen tegelijk kunt laten vertrekken. Bijlage jaarplanning Drie mogelijke varianten voor een hoofdstukindeling/jaarplanning Weken 1-6 7 - 13 14 - 20 21 - 26 27 - 33 34 - 40 Hs ingekorte route t. (6 x 7 lessen) 1 - instap (1/2 les) - paragrafen 1 t/m 4 (5 lessen) - Toen en Nu (1/2 les) - Test jezelf en oefentoets 2 (1/2 les) - eindtoets (1/2 les) standaard route (6 x 10 lessen) - instap (1/2 les) - paragrafen 1 t/m 4 (6 lessen) - de ict-paragraaf i-go (1 les) - Toepassing (1/2 les) - Toen en Nu (1/2 les) - Test jezelf (1/2 les) - Terugkijken (1/2 les) - oefentoetsen (1/2 les) - eindtoets (1/2 les) - bespreking eindtoets (1/2 les) 2 3 4 5 6 idem idem idem idem idem idem idem idem idem idem uitgebreide route (6 x 13 lessen) - instap met verdieping (1 les) - paragraaf 1 t/m 4 met verdieping (6 lessen) - de ict-paragraaf i-go (1 les) - extra paragraaf (1/2 les) - Toepassing (1/2 les) - Toen en Nu (1/2 les) - Test jezelf (1/2 les) - Terugkijken (1/2 les) - oefentoetsen (1/2 les) - eindtoets (1/2 les) - bespreking eindtoets (1/2 les) - STAP (1 les) idem idem idem idem idem [zelf in te vullen planning van 52 weken (waarvan 40 effectieve lesweken) - zie volgende pagina] Jaarplanning Indigo vmbo kgt 1 Weeknummer Les Hoofdstuk/onderdeel Werkvorm Bijzonderheden
