Masterproef_Lisa Lamblin

UNIVERSITEIT GENT
FACULTEIT LETTEREN EN WIJSBEGEERTE
MASTER IN DE ARCHEOLOGIE, OPTIE GEOARCHEOLOGIE
____________________
ACADEMIEJAAR 2007-2008
Burgerlijke koloniesteden in Romeins Italië
uit medio 4de tot medio 2de eeuw v. Chr.
door
Lisa LAMBLIN
Promotor: Prof. Dr. Frank VERMEULEN
Scriptie voorgelegd tot het behalen van de graad van
Master in de archeologie
UNIVERSITEIT GENT
FACULTEIT LETTEREN EN WIJSBEGEERTE
MASTER IN DE ARCHEOLOGIE, OPTIE GEOARCHEOLOGIE
____________________
ACADEMIEJAAR 2007-2008
Burgerlijke koloniesteden in Romeins Italië
uit medio 4de tot medio 2de eeuw v. Chr.
door
Lisa LAMBLIN
Promotor: Prof. Dr. Frank VERMEULEN
Scriptie voorgelegd tot het behalen van de graad van
Master in de archeologie
Voorwoord
Tot het behalen van het diploma Master in de archeologie, zette ik een masterscriptie uiteen
over burgerlijke koloniesteden uit medio 4de eeuw v. Chr. tot medio 2de eeuw v. Chr. die door
Rome werden gesticht in Italië naar aanleiding van hun expansieproces.
Bij deze gelegenheid wil ik graag mijn promotor Prof. Dr. Frank Vermeulen bedanken voor
zijn begeleiding, coördinatie en het aanreiken van nuttige bronnen bij het tot stand komen van
deze eindverhandeling. Daarnaast richt ik ook een dankwoord aan mijn ouders, zus en vriend
voor hun voortdurende steun en het nalezen van mijn werk.
Inhoudsopgave
VOORWOORD ........................................................................................................................................ 3
ABSTRACTS........................................................................................................................................... 6
1
INLEIDING ...................................................................................................................................... 8
1.1
1.2
1.3
1.4
2
THEMA EN DOELSTELLING ......................................................................................................... 8
METHODOLOGIE EN BRONNEN ................................................................................................... 9
OPBOUW .................................................................................................................................. 9
PROBLEMEN ........................................................................................................................... 11
ROMEINS ITALIË: SITUERING IN TIJD EN RUIMTE ................................................................ 11
2.1
HET GEOGRAFISCHE KADER VAN ITALIË.................................................................................... 11
2.2
DE PRE-ROMEINSE VOLKEREN VAN ITALIË ................................................................................ 13
2.3
HISTORISCH OVERZICHT VAN DE EXPANSIE VAN ROME .............................................................. 14
2.3.1 Het Romeinse Koninkrijk ................................................................................................. 15
2.3.2 De Romeinse Republiek .................................................................................................. 15
2.3.3 Het Romeinse Keizerrijk .................................................................................................. 22
2.4
URBANISTISCHE ONTWIKKELINGEN IN ITALIË ............................................................................. 22
2.4.1 Heuveldorpen................................................................................................................... 22
2.4.2 Griekse kolonies .............................................................................................................. 23
2.4.3 Etruskische steden........................................................................................................... 23
2.4.4 Romeinse steden ............................................................................................................. 24
2.5
DE ORGANISATIE VAN DE ROMEINSE TERRITORIA...................................................................... 27
3
DOEL EN PRAKTIJK VAN DE ROMEINSE KOLONISATIE ...................................................... 30
3.1
NIET-KOLONIALE LANDVERDELINGEN EN KOLONIES ................................................................... 30
3.2
LATIJNSE EN BURGERLIJKE KOLONIES ...................................................................................... 31
3.2.1 Latijnse kolonies .............................................................................................................. 32
3.2.2 Burgerlijke kolonies.......................................................................................................... 33
3.3
HET STICHTEN VAN KOLONIES: PROCEDURE ............................................................................. 35
3.3.1 Politieke context............................................................................................................... 35
3.3.2 Centuriatie........................................................................................................................ 35
3.3.3 Etrusco ritu....................................................................................................................... 37
3.3.4 Verdeling van de percelen ............................................................................................... 38
3.3.5 Eindformaliteiten .............................................................................................................. 38
3.3.6 Praktische aspecten......................................................................................................... 39
4
BURGERLIJKE KOLONIES UIT 338-245 V. CHR...................................................................... 40
4.1
INLEIDING ............................................................................................................................... 40
4.2
KENMERKEN EN FUNCTIE ........................................................................................................ 40
4.3
TIEN COLONIAE MARITIMAE ...................................................................................................... 45
4.3.1 Ostia................................................................................................................................. 45
4.3.2 Antium .............................................................................................................................. 47
4.3.3 Tarracina.......................................................................................................................... 49
4.3.4 Minturnae ......................................................................................................................... 50
4.3.5 Sinuessa .......................................................................................................................... 51
4.3.6 Sena Gallica..................................................................................................................... 52
4.3.7 Castrum Novum ............................................................................................................... 53
4.3.8 Pyrgi ................................................................................................................................. 54
4.3.9 Alsium .............................................................................................................................. 55
4.3.10 Fregenae ......................................................................................................................... 56
5
BURGERLIJKE KOLONIES UIT 194 V. CHR. ............................................................................ 57
5.1
5.2
5.3
INLEIDING ............................................................................................................................... 57
KENMERKEN EN FUNCTIE ........................................................................................................ 57
ACHT BURGERLIJKE KOLONIES................................................................................................. 59
4
5.3.1
5.3.2
5.3.3
5.3.4
5.3.5
5.3.6
5.3.7
5.3.8
6
Puteoli .............................................................................................................................. 59
Salernum.......................................................................................................................... 60
Volturnum......................................................................................................................... 61
Liternum ........................................................................................................................... 62
Sipontum.......................................................................................................................... 62
Buxentum......................................................................................................................... 63
Croton .............................................................................................................................. 63
Tempsa ............................................................................................................................ 64
BURGERLIJKE KOLONIES UIT 184-177 V. CHR...................................................................... 65
6.1
INLEIDING ............................................................................................................................... 65
6.2
KENMERKEN EN FUNCTIE ........................................................................................................ 65
6.3
ZEVEN BURGERLIJKE KOLONIES ............................................................................................... 67
6.3.1 Potentia............................................................................................................................ 67
6.3.2 Pisaurum.......................................................................................................................... 68
6.3.3 Mutina .............................................................................................................................. 70
6.3.4 Parma .............................................................................................................................. 71
6.3.5 Saturnia............................................................................................................................ 72
6.3.6 Gravisca........................................................................................................................... 73
6.3.7 Luna ................................................................................................................................. 73
7
BESLUIT....................................................................................................................................... 74
BIBLIOGRAFIE ..................................................................................................................................... 78
ILLUSTRATIES ..................................................................................................................................... 82
5
Abstracts
During the Republican, the Romans launched a genuine colonization policy in order to
conquer the Italian peninsula. The citizen colonies or coloniae civium Romanorum that were
founded on the territories of subjugated populations with a primary military role, formed one
aspect of this expansion process. In general, their regular town plan, enclosed by a defensive
wall, consisted of two main streets leading to four gates en crossing each other in the town
centre. Furthermore they were provided with a system of parallel streets that subdivided the
city into a grid of (nearly) square blocks, based on Roman centuriation. However, the outline
and orientation of these citizen colonies were frequently conditioned to the prevailing
geographic conditions of the site. In 338-245 BC, Rome founded ten citizen colonies, the
authentic coloniae maritimae, nine of which were situated along the Tyrrhenian coast of
Latium and one on the Adriatic coast. The very first citizen colonies were very small but later
on, their surface area intra muros was slightly enlarged. In 194 BC, Rome again founded
eight somewhat different citizen colonies along the southern and western coasts of Italy.
Eventually, a real shift was made with the foundation in 184-177 BC of seven citizen colonies
that did not resemble the first maritime colonies in any possible way. They were twice as
large and were not necessarily located along the coast. By this time, inland foundations of
citizen colonies were also possible.
Keywords: Roman colonization, Italy, citizen colony, colonia maritima, town planning
Pendant la République, les Romains ont mis sur pied une véritable politique de colonisation
afin de conquérir la péninsule italienne. Les colonies civiles ou coloniae civium Romanorum
qui furent fondées sur les territoires des peuples subjugués avec un rôle militaire primordial,
constituaient un aspect de ce processus d’expansion. En règle générale, leur plan de ville
régulier en étant entouré par un mur défensif, se composait de deux rues principales qui
menaient à quatre portails et qui se croisaient au centre ville. En outre, elles étaient munies
d’un système de rues parallèles qui divisaient la ville en un quadrillage de blocs (quasiment)
carrés, fondé sur le principe de la centuriation romaine. Cependant, le contour et l’orientation
de ces colonies civiles étaient fréquemment déterminés par les conditions géographiques du
site. En 338-245 av. J.-C., Rome a fondé dix colonies civiles, les coloniae maritimae
authentiques, neuf desquelles étaient situées le long de la côte Tyrrhénienne de Latium et une
6
le long de la côte Adriatique. Les toutes premières colonies civiles étaient très petites mais
ultérieurement, leur superficie intra muros a été légèrement augmentée. En 194 av. J.-C.
Rome a de nouveau fondé huit colonies civiles quelque peu différentes le long des côtes
méridionales et occidentales de l’Italie. Finalement, il s’est produit un vrai changement avec
la fondation en 184-177 av. J.-C. de sept colonies civiles qui ne resemblaient d’aucune façon
les premières colonies maritimes. Elles étaient deux fois plus grandes et n’étaient plus
nécessairement localisées le long de la côte. Vers cette époque, des colonies civiles pouvaient
aussi bien être fondées vers l’intérieur du pays.
Mots clés: colonisation romaine, l’Italie, colonie civile, colonia maritima, l’urbanisme
7
1
Inleiding
1.1
Thema en doelstelling
Deze masterscriptie handelt over burgerlijke koloniesteden in Romeins Italië uit medio 4de
eeuw v. Chr. tot medio 2de eeuw v. Chr., die opgericht werden naar aanleiding van het
expansieproces van Rome. Met het oog op territoriale uitbreiding binnen het Italiaanse
schiereiland, zetten de Romeinen tijdens de Republiek namelijk een heuse kolonisatiepolitiek
op touw. De burgerlijke kolonies of coloniae civium Romanorum die het onderwerp zijn van
deze verhandeling, vormden een belangrijk onderdeel van dit veroveringsproces en de
urbanistische ontwikkelingen die hiermee gepaard gingen, lopen er dan ook als een rode draad
doorheen. Binnen de beschouwde tijdspanne kunnen drie periodieke clusters van burgerlijke
kolonies afgebakend worden. Met dit gegeven in het achterhoofd tracht deze literatuurstudie
een overzicht te bieden van de 25 Romeinse kolonies in kwestie, hun evolutie, kenmerken en
rol te schetsen, een analyse te maken van de verschillen en gelijkenissen tussen de drie
clusters of de steden onderling en na te gaan of er doorheen het kolonisatieproces in Romeins
Italië een typemodel voor het grondplan tot ontwikkeling kwam dat standaard gebruikt werd
bij het oprichten van deze burgerlijke kolonies.
Mijn keuze tot het verhandelen van dit onderwerp is grotendeels gebaseerd op een thema dat
mij al had aangesproken als mogelijk onderwerp voor mijn scriptie in het 3de Bachelorjaar –
maritieme koloniesteden in Romeins Italië – maar welk ik met deze scriptie nu vele malen heb
uitgebreid en uitgediept. Aangezien ik beschik over een zeer gevarieerde archeologische
interesse en belangstelling en mijn voorkeur in feite uitgaat naar zowel de Prehistorie, over de
Protohistorie tot en met de Romeinse tijd, vond ik het dan ook zeer moeilijk om een thema te
kiezen uit één van deze periodes. Voor mijn bachelorscriptie opteerde ik uiteindelijk voor een
prehistorisch onderwerp en om die reden besloot ik dit jaar het thema onder de loep te nemen
waar ik het jaar voordien al over had nagedacht. De geografische aspecten die binnen het
kader van urbanistische ontwikkelingen en kolonisatie regelmatig aan bod komen, hebben mij
er mede toe aangezet om mij in de burgerlijke koloniesteden van Romeins Italië te verdiepen.
Ik volgde immers gedurende twee jaar een minor Geografie en het onderwerp sluit ook goed
aan bij de optie Geoarcheologie die ik binnen het huidige masterjaar volgde.
8
1.2
Methodologie en bronnen
De literaire bronnen die het uitgangspunt vormen van deze literatuurstudie, spoorde ik
voornamelijk op via de bibliothecaire zoekmachines en online catalogi op http://lib.ugent.be/
en http://bib.kuleuven.be/. Daarnaast raadpleegde ik ook een reeks wetenschappelijke artikels
via Elin en schuimde ik het Internet af op zoek naar adequate en nuttige informatie met
betrekking tot de expansie van Rome en haar burgerlijke koloniesteden. Na het doornemen
van mijn bronnen en het vormen van een goed beeld over het thema in kwestie, stelde ik in
grote lijnen een inhoudstafel en structurele schets op over de elementen die ik in deze
verhandeling wilde aan bod laten komen. Tijdens het lees- en schrijfproces vergeleek ik de
diverse bronnen onderling en combineerde ik hun gegevens in mijn uiteenzetting tot het
vormen van een coherente tekst. Naarmate het studieproces vorderde, kwamen tussentijdse
conclusies boven water die toelieten om tot een uiteindelijk besluit te komen die in de mate
van het mogelijke de vooropgestelde vraagstellingen en doelstellingen beantwoordt.
Voor de historio-geografische analyse van Romeins Italië, studie van de expansie van Rome
en algemene achtergrondinformatie over kolonies waren vooral de werken van Salmon E.T.,
Potter T.W., David J.M., Mason G.G. en Gates C. nuttig. Bij de analyse van de urbanistische
ontwikkelingen in Italië en de grondplannen van de burgerlijke kolonies hebben vooral de
werken van Sommella P., Gros P., Torelli M., Ward-Perkins J.B., Castagnoli F., Von Hesberg
H., Owens E.J. en Stambaugh J.E. mij hulp geboden. De Princeton Encyclopedia van Stillwell
R. verschafte daarnaast een goede basis voor de situering in tijd en ruimte van de 25 kolonies
onderling. Ook nuttig waren de bronnen die één bepaalde site aan een uitgebreid
archeologisch onderzoek en wetenschappelijke analyse onderwierpen. Verder verzamelde ik
nog een aantal literaire bronnen, artikels uit wetenschappelijke tijdschriften en internetsites
die aanvullende maar adequate informatie aanboden over het desbetreffende onderwerp.
1.3
Opbouw
Afgezien van deze inleiding, is deze scriptie verder opgedeeld in zes hoofdstukken die
enerzijds een informatieve achtergrondstudie omvatten en anderzijds het eigenlijke onderwerp
behandelen. Hoofdstuk 2 beschrijft in principe een uitgebreide historio-geografische analyse
van Romeins Italië. Ten eerste worden hierbinnen de belangrijkste geografische eenheden van
het schiereiland weergegeven. Daarnaast vond ik het noodzakelijk om de pre-Romeinse
volkeren van Italië kort aan bod te laten komen aangezien het immers deze groeperingen zijn
9
die tijdens het Romeinse expansieproces werden onderworpen. Een derde onderverdeling
bestaat uit een historisch overzicht van de Romeinse Republiek, dat inzicht moet verschaffen
in de drijfveren voor de heersende kolonisatiepolitiek van de Romeinen. Hoewel de
bestudeerde koloniesteden allen binnen de Republiek vallen, verschaf ik ook een beknopt
overzicht van de Koningstijd en de Keizertijd om de geschiedenis van de groei van Rome als
een vloeiend geheel te kunnen weergeven. In een vierde subhoofdstuk bespreek ik de antieke
urbanistische ontwikkelingen in Italië die logischerwijze zeer nauw verbonden waren met de
koloniesteden die Rome oprichtte. Ten slotte wordt nog een schets gemaakt over de
organisatie van de Romeinse territoria, waaruit zal blijken dat dit een zeer complexe materie
was waar de koloniesteden immers ook deel van uitmaakten.
Het derde hoofdstuk behandelt de praktijk en de doelstelling van de Romeinse kolonisatie.
Een eerste subhoofdstuk maakt een onderscheid tussen de kolonies en de aanverwante nietkoloniale landverdelingen. Een ander onderdeel schetst de verschillen tussen Latijnse en
burgerlijke kolonies op het vlak van politieke status en uiterlijke kenmerken en laat toe het
concept van de in deze scriptie bestudeerde burgerlijke kolonies ten volle te snappen. Er
wordt daarnaast ter verduidelijking een korte evolutieschets weergegeven over de
ontwikkeling van de burgerlijke kolonies. Aangezien er tijdens de Romeinse tijd heel wat
praktische zaken kwamen kijken bij de procedure van een koloniestichting, wordt ook hier
een volledig subhoofdstuk aan gewijd.
Met de drie daarop volgende hoofdstukken komen we tot de gedetailleerde analyse van de 25
burgerlijke koloniesteden onderling, onderverdeeld in drie periodieke clusters. Hoofdstuk 4
bespreekt de cluster van tien koloniesteden uit 338-245 v. Chr., waarbij eerst en vooral hun
specifieke kenmerken en functie behandeld worden. Daarna wordt elke kolonie afzonderlijk
besproken d.m.v. een situering in tijd en ruimte, waarna ook het grondplan geanalyseerd
wordt. Dezelfde onderzoekswijze wordt herhaald voor hoofdstuk 5 en hoofdstuk 6 die
respectievelijk de acht burgerlijke koloniesteden uit 194 v. Chr. en de zeven uit 184-177 v.
Chr. behandelen.
Hoofdstuk 7, ten slotte, rondt af met een algemeen besluit over de geanalyseerde burgerlijke
koloniesteden. Dit onderdeel tracht in feite de doelstellingen die bij de aanvang van deze
masterscriptie voorop gesteld waren overzichtelijk te beantwoorden en in een goed
10
geformuleerd besluit te gieten. Daarna volgen nog een bibliografische lijst en de gebruikte
illustraties.
1.4
Problemen
Een eerste opduikend probleem gedurende deze literatuurstudie, bestond erin dat over de ene
burgerlijke kolonie al meer informatie te vinden was dan over de andere. Dit is ofwel te wijten
aan een groter aantal vermeldingen in antieke bronnen – omdat de ene kolonie bijvoorbeeld
uitgegroeid was tot een belangrijke stad in tegenstelling tot een andere; ofwel aan meer of
minder en al dan niet gedetailleerder archeologisch onderzoek op de desbetreffende sites,
gepaard gaand met meer of minder meldingen in gepubliceerde naslagwerken; ofwel aan een
gebrek aan archeologische resten waardoor de vormelijke kenmerken van de Romeinse stad
niet kunnen achterhaald worden. Bijgevolg was er ook niet van alle kolonies in kwestie een
goede uitwerking van het antieke grondplan te vinden of in sommige gevallen zelfs helemaal
geen. Om deze gecombineerde redenen kon niet steeds van alle beschouwde steden een
evenwaardige analyse gemaakt worden.
Een ander struikelblok was de taal waarin bepaalde bronnen ter beschikking stonden. Een
aantal naslagwerken betreffende urbanistische ontwikkelingen in Romeins Italië en de
Romeinse koloniesteden, waren namelijk in het betrekkelijk moeilijke Italiaans geschreven.
Als leek in de desbetreffende taal was het dan ook geen sinecure om deze bronnen zonder een
grote portie inzet en vertaalwerk te doorspartelen.
Ten derde ben ik tijdens het onderzoekswerk soms gebotst op onderlinge tegenstrijdigheden
of inconsistenties tussen diverse literaire bronnen, bijvoorbeeld over de vorm van het
grondplan van een kolonie of diens stichtingsdatum. In dat geval moest ik de zaak tot op de
bodem uitpluizen, waarbij het na wat opzoekwerk meestal wel duidelijk werd welke van de
twee stellingen het meest neigde naar het vermoedelijke correcte relaas. Over het algemeen
werd hierbij meer belang gehecht aan de stellingen in de recentste bronnen.
2
Romeins Italië: situering in tijd en ruimte
2.1
Het geografische kader van Italië
De drie voornaamste geografische reliëfeenheden van Italië (figuur 1) worden gevormd door
de lange bergketen van de Apennijnen die zich van het noorden van het schiereiland uitstrekt
11
naar het zuiden, het Alpenmassief in het noorden en de Po-vlakte die zich net vóór de Alpen
bevindt. Elk verbergen ze echter nog heel wat microregionale verschillen in hun topografie.
Het centrum en het zuiden van Italië worden gedomineerd door de Apennijnen, wat ervoor
zorgt dat de kustvlaktes van de Adriatische Zee in het oosten en die van de Tyrrheense Zee in
het westen slechts smalle stroken omvatten. De Po-vlakte vertoont in contrast met de
dominantie van het Alpenmassief aan haar noordkant een open ruimte naar de Adriatische Zee
toe, onder de vorm van een delta en een lage kustvlakte. Naast de Po wordt Italië nog door
talrijke andere rivieren doorsneden en zijn er ook enkele meren aanwezig. Verder wordt de
“laars” van Italië ten zuidoosten begrensd door de Ionische Zee en zijn er op het schiereiland
enkele vulkanische reliëfs aanwezig, wijzend op haar tektonische kwetsbaarheid (Leveau P.,
Sillières P. & Vallat J.-P. 1993, p. 118).
De hierboven vernoemde geografische kenmerken van Italië kunnen in verband gebracht
worden met de evolutie van de gemeenschappen die in de desbetreffende gebieden leefden.
Zo ontwikkelden de volkeren uit de bergstreken van de Apennijnen, vooral in het centrum van
Italië, zich eerder autonoom in isolement, terwijl er in de laaglanden langs de kusten en in het
zuiden van Italië al zeer vroeg sprake was van maritieme contacten, vooral met de Feniciërs
en de Grieken. Ook de noordelijk gelegen Po-vlakte kende veel invloeden vanuit Centraal- en
Oost-Europa en de oostelijke Middellandse Zee (Leveau P., Sillières P. & Vallat J.-P. 1993,
pp. 118-119).
Na de éénmaking van Romeins Italië richtte Augustus in 7 v. Chr. elf administratieve regio’s
of regiones in waarvan de meeste genoemd zijn naar de voornaamste volkeren die er
oorspronkelijk gevestigd waren. Omdat in dit werk nog meermaals zal verwezen worden naar
de desbetreffende regio’s van de Romeinse provincie Italia, worden ze hier ter verduidelijking
vermeld en weergegeven (figuur 2): Regio I - Latium en Campania; Regio II - Apulia en
Calabria; Regio III - Lucania en Bruttium; Regio IV – Sabini en Samnium; Regio V –
Picenum; Regio VI – Umbria; Regio VII – Etruria; Regio VIII - Gallia Cispadana; Regio IX –
Liguria; Regio X - Venetia en Histria; Regio XI - Gallia Transpadana. Gallia Cispadana en
Transpadana waren vóór Augustus samen beter bekend als Gallia Cisalpina of de zuidelijke
Alpen en vormen respectievelijk de gebieden ten zuiden en ten noorden van de Po. Calabria
vormde de “hak” van Italië, die ook wel bekend staat als het Salentijnse schiereiland. Het
gebied van het huidige Calabria vormde onder Augustus echter de regio van Lucania en
Bruttium. De begrenzingen en benamingen van de elf regio’s uit de tijd van Augustus
12
stemmen dan ook niet meer volledig overeen met de twintig huidige regio’s van Italië (figuur
3) (Potter 1987, pp. 18-27).
2.2
De pre-Romeinse volkeren van Italië
Om een succesvolle kolonisatie van het Italiaanse schiereiland – maar ook van de gebieden
daarbuiten – tot stand te brengen, moesten de Romeinen de onderworpen en ingelijfde
volkeren aanzetten tot de overname van hun taal en cultuur en daarin zijn ze dan ook met
volle glans geslaagd, mits talrijke complicaties. Deze omzetting naar één Romeinse natie
kende
verschillende
verantwoordelijken,
zijnde
geografische,
militaire,
politieke,
economische en sociale factoren. De romanisering van Italië begon pas echt hoge toppen te
scheren in de 4de eeuw v. Chr., een proces dat de rechtstreekse oorzaak was van het feit dat de
Romeinse taal, i.e. het Latijn met als bakermat Latium – de enige plaats waar het dan
aanvankelijk ook gesproken werd – zo wijdverspreid raakte. Tijdens de vier eeuwen die
daaraan vooraf gingen, had Rome vooral haar eigen voortbestaan en dominantie over Latium
in zekerheid gesteld (Salmon 1982, pp. 1-2).
Vóór de echte expansie van Rome werd Italië bewoond door een groot aantal verschillende
stammen van uiteenlopende grootte, taal, cultuur, sociale organisatie en herkomst, waaronder
diverse inheemse populaties, stammen afkomstig van elders uit Centraal- of Oost-Europa,
Griekse culturen en Keltische of Gallische groepen. Tussen deze populaties onderling trad
soms vermenging en wederzijdse beïnvloeding op (figuur 4). Sommige aanwezige entiteiten
waren al lange tijd georganiseerd als stadstaten, terwijl andere nog steeds sporen vertoonden
van de antieke structuren van dorpen en volksstammen. De Italische volkeren met
gemeenschappelijke etnische eigenschappen uit het hart van Italië langsheen de volledige
Apennijnse bergketen, vertoonden een lichte achterstand wat betreft urbanisatie en sociale
organisatie, hoofdzakelijk ten opzichte van de vergevorderde beschavingen van de Etrusken,
Grieken en Latijnen. Hierna worden de pre-Romeinse volkeren van Italië samen met hun
bewoonde territoria uit ca. 350 v. Chr. opgesomd en wel om de volgende reden: het is net op
de grondgebieden van deze volkeren dat Rome na annexatie later haar kolonies stichtte. De
diverse stammen in Italië waren op hun beurt echter nog gefragmenteerd in kleinere,
afzonderlijke gemeenschappen (populi), waarvan sommige als identificatiemiddel over een
specifieke etnische benaming beschikten (Salmon 1982, pp. 1-4; David 1996, pp. 13 & 22).
13
De volkeren uit Centraal-Italië waren groot in aantal en diversiteit, te beginnen met de
Latijnen, die hun thuishaven hadden in een groot deel van Latium met Rome als voornaamste
stad binnen de regio. De Romeinen of de populus Romanus beschouwden de populi Latini in
feite als hun voorouders omdat ze min of meer over de hele lijn dezelfde gebruiken deelden.
Daarnaast waren er nog een hele reeks andere Midden-Italische volkeren: de Hernici, Aequi,
Volsci, Samnieten, Aurunci (Ausones genoemd door de Grieken en door andere volkeren ook
benoemd als Osci of Opici), Sidicini, Marsi, Paeligni, Marrucini, Frentari, Vestini, Sabini en
Praetuttii. De stammen naar het noordelijke deel van Centraal-Italië toe werden gevormd door
de Etrusken langs de Tyrrheense kust, de Falisci en de Umbri centraal langs de Tiber en de
Picentes langs de Adriatische kust. Noordelijk Italië werd reeds lange tijd bevolkt door de
Ligures en de Veneti maar werd later ook onder de voet gelopen door verschillende Gallische
stammen, die de grootste bevolkingsgroep vormden van Gallia Cisalpina. Daartoe behoorden
onder meer de Senones, gevestigd in een gebied dat later de ager Gallicus genoemd werd,
gelegen tussen Rimini en Ancona. Ook de Boii, Cenomani, en Insubres waren Gallishe
stammen uit Noord-Italië. Andere bevolkingsgroepen in dit gebied waren de Taurini, Salassi,
Lepontii en Raeti. Zuid-Italië, ten slotte, herbergde langs haar kusten enkele Griekse
populaties die een enorme Hellenistische invloed uitoefenden op Italië, algemeen bekend als
de Italiotes. Verder kende het zuiden van Italië nog andere bewoners, waaronder de Campani,
Apuli, Daunii, Lucani, Peucetii, Messapii en Bruttii, die allen aan Griekse invloeden werden
blootgesteld. De ene populatie drukte al meer dan de ander zijn stempel op de geschiedenis
van de expansie van Rome maar hoe en wanneer deze volkeren precies onder Romeins
bewind gekomen zijn, zal ik verder nog in grote lijnen verduidelijken (Salmon 1982, pp. 439).
2.3
Historisch overzicht van de expansie van Rome
Na de legendarische traditionele stichting van Rome in 753 v. Chr., ontstaan uit een reeks
kleine pastorale huttendorpjes op enkele van “de zeven heuvels van Rome”1, kende de stad
doorheen de daaropvolgende eeuwen een uitgebreide en ingenieuze urbanistische
ontwikkeling, alsook een heuse territoriale expansie. Deze groei is er mede gekomen dankzij
de centrale positie van de stad binnen het landschap in een bocht langs de Tiber en haar
verbinding met de zee, die commerciële en strategische voordelen aanbood en aldus de
dominantie over haar buren vergemakkelijkte. Rome bevond zich namelijk op de enige
1
De zeven heuvels die in de loop van de Romeinse tijd Rome zijn gaan omvatten, waren de Aventinus, Caelius,
Capitolinus, Esquilinus, Palatinus, Quirinalis en Viminalis (Stambaugh 1988, p. 10).
14
makkelijk doorwaadbare plaats van de Tiber, die in feite een culturele barrière vormde tussen
de Etrusken ten noorden, diverse Italische volkeren ten oosten, de Latijnse stammen ten
zuiden en de Grieken nog verder zuidwaarts. Voorts vervulde de inlandse ligging van Rome
een defensieve functie omdat het de stad niet té bereikbaar maakte (Stambaugh 1988, pp. 7-8).
Naast deze positionele factoren zullen ongetwijfeld ook meer politieke en sociale factoren –
onder meer de koloniestichtingen in veroverde territoria tijdens de Romeinse Republiek – een
rol gespeeld hebben in de succesvolle expansie van Rome binnen Italië en daarbuiten (King
R., Proudfoot L. & Smith B. 1997, p. 65).
2.3.1
Het Romeinse Koninkrijk
Tijdens de periode van 753 tot 509 v. Chr. stond Rome onder de heerschappij van
achtereenvolgens vier Latijnse koningen (753-600 v. Chr.) en – na de inval van de Etrusken –
drie Etruskische koningen (600-509 v. Chr.). Onder hen vonden de politieke, religieuze en
militaire gebruiken en gebouwen van Rome hun intrede, ervoer de stad haar eerste
grensgebonden uitbreiding en werd de werkelijke urbanistische ontwikkeling van Rome
geïnitieerd, vooral dankzij de vakkundige Etrusken (Gates 2003, pp. 318-319; Stambaugh
1988, pp. 12-13). Gedurende de eerste 200 jaren sinds de stichting van de stad was Rome nog
een relatief kleine en onbelangrijke monarchie en kon het beschouwd worden als één van de
vele min of meer autonome gemeenschappen in een schiereiland dat gekenmerkt werd door
een sterke etnische, politieke, religieuze, sociale, economische en taalkundige diversiteit
(King R., Proudfoot L. & Smith B. 1997, p. 63). Desalniettemin had de stad onder de 6deeeuwse koningen reeds een politieke en militaire dominantie bereikt over vele andere steden
in Latium (Potter 1987, p. 44).
2.3.2
De Romeinse Republiek
Toen de Etruskische macht en expansie verzwakte en de laatste Etruskische koning verdreven
werd, maakten de Romeinen van de gelegenheid gebruik om Rome en haar territoria in 509 v.
Chr. te organiseren als een oligarchische “republiek”, een term die afgeleid is van het Latijnse
res publica met als betekenis “de publieke zaak”. Deze staatsvorm hield stand tot ca. 27 v.
Chr. en in het begin van de Romeinse Republiek werd eerst en vooral de urbanistische groei
van Rome zelf verder gezet. Vanaf de 4de eeuw v. Chr. verbreedde de stad haar horizonten
d.m.v. een expansief kolonisatieproces om uiteindelijk de belangrijkste militaire en politieke
macht van de Mediterrane wereld te worden. Inspraak om de Romeinse republiek te beheren
was beperkt tot mannelijke burgers en dan vooral deze uit rijke, aristocratische families, i.e.
15
de patriciërs – de tegenhangers van het gewone volk, i.e. het plebs. Onder dergelijke politiek
werden vrouwen, slaven, vrijgemaakte slaven en onderworpen volkeren uitgesloten. Het
centrale regeringsorgaan van deze oligarchie was de Senaat, bestaande uit invloedrijke
burgers die de magistraten adviseerden. De Republiek werd gekenmerkt door een
klassenstrijd tussen de patriciërs en de plebejers, waarbij laatstgenoemden in de loop van de
tijd ook steeds meer invloed kregen. Naast de Senaat werden bepaalde beslissingen genomen
door diverse assemblees waartoe alle burgers konden behoren, zowel patriciërs als plebejers,
en die beheerd werden door magistraten: de Comitia curiata, de Comitia centuriata, de
Comitia plebis tributa – het volkstribuun speciaal opgericht voor het plebs – en de Comitia
populi tributa (Gates 2003, pp. 320-321; Stambaugh 1988, p. 16).
2.3.2.1
Begin 4de tot medio 3de eeuw v. Chr.
Tijdens het Romeinse Koninkrijk had Rome reeds zijn dominantie laten blijken over andere
steden in Latium en kort na de oprichting van de Romeinse Republiek, brak een militaire
strijd los tussen de Romeinen en de Latijnen. Rome won en in 394 v. Chr. werd een verdrag –
het Foedus Cassianum – ondertekend tussen de Romeinen en de Latijnse gemeenschappen,
leidend tot de creatie van een Latijnse Liga, i.e. een defensieve alliantie die Latium moest
beschermen tegen invallen van naburige, anderstalige Italische volkeren. Wanneer een vijand
werd verslagen en verdreven, stichtte de alliantie een kolonie op het veroverde territorium.
Desondanks konden zowel de Latijnse gemeenschappen als Rome eigen initiatieven
ondernemen en aldus ging Rome haar centrale geografische locatie gaan uitbuiten om zichzelf
om te toveren tot een kolossale macht. De expansie van Rome ging werkelijk van start in de
vroege 4de eeuw v. Chr., naar aanleiding van de verovering en annexatie van Veii in 396 v.
Chr., i.e. de belangrijkste Etruskische stad die zich het dichtst bij Rome bevond. Deze
overwinning werd echter overschaduwd door een grandioze nederlaag: in 390 v. Chr. werd
Rome volledig geplunderd na een Gallische inval maar de stad wist echter snel te recupereren
en heroverde haar dominante rol binnen de Latijnse Liga. Rome stond overigens ook sterk in
haar schoenen dankzij een alliantie die ze in 354 v. Chr. had getekend met de Samnieten, het
volk met de grootste populatie en het omvangrijkste gecontroleerd gebied van heel Italië. In
343 v. Chr. brak echter de kortstondige Eerste Samnitische Oorlog uit tussen de Romeinen en
de Samnieten – tot 341 v. Chr. – waarna beide partijen hun alliantie hervatten. Deze
bondgenoten hadden als doel het centrale deel van westelijk Italië in twee te splitsen. Het
verzet van de slachtoffervolkeren leidde in 340 v. Chr. tot de uitbraak van de Latijnse oorlog
tussen Rome en de Latijnse stadstaten van de alliantie – in coalitie met enkele andere
16
stammen, waaronder de Campani en de Volsci – en eindigde pas in 338 v. Chr., na de
overwinning van Rome. Dit resulteerde in de ontbinding van de Latijnse Liga en een niet te
onderschatten uitbreiding van het Romeinse territorium, dat overigens op adequate wijze
moest gereorganiseerd worden ten behoeve van een vlotte administratie. Rome onderwierp na
haar overwinning aldus de Latijnen, westelijke Volsci, Aurunci en Campani, terwijl de
Sidicini en oostelijke Volsci onder Samnitische dominantie kwamen. Het gebied waar Rome
nu controle over had, zijnde zuidelijk Etrurië, het oude Latium en noordelijk Campanië, werd
Latium Adjectum genoemd. De verovering van Romeins Italië werd daarna verder gezet, in
hoofdzaak door het incorporeren van confisqueerde territoria van onderworpen volkeren. De
organisatie van de Romeinse territoria na de Latijnse Oorlog zal verder nog verduidelijkt
worden omdat dit in nauw verband staat met het daaropvolgende initiatief van Rome om zelf
defensieve Latijnse kolonies (coloniae Latinae) en burgerlijke kolonies (coloniae civium
Romanorum) te gaan oprichten (Gates 2003, p. 321; Gros & Torelli 1988, p. 127; Potter 1987,
pp. 43-45; Salmon 1969, pp. 40-48).
Na het aanhoudende oprukken van Samnieten in Romeinse territoria stichtte Rome enkele
kolonies, waarna in 327 v. Chr. de Tweede Samnitische Oorlog uitbrak om pas na een
langdurige strijd en een reeks succesvolle Romeinse doeltreffers in 304 v. Chr. te eindigen.
Rome was de grote overwinnaar en haar territorium was na deze oorlog aanzienlijk
uitgebreid, waarbij de stammen uit de huidige Abruzzen al onderworpen waren aan Rome en
er regelmatig militaire campagnes gehouden werden in Etrurië en Umbrië. De
daaropvolgende Derde Samnitische Oorlog duurde van 298 tot 290 v. Chr. en tijdens deze
strijd werd in 295 v. Chr. een coalitie van Samnieten, Etrusken, Umbriërs en Galliërs
verslagen door Rome in de Slag bij Sentinum (Umbrië). Het Samnitische verzet stortte al snel
ineen en rond 290 v. Chr. moesten de Sabijnen en Praetutti zich ook overgeven aan de
Romeinen. Op het einde van deze oorlog had Rome grote stukken territoria van de Sabijnen,
Praetutti en Gallische Senones geannexeerd, dwars over Italië heen en haar bedoeling was een
wig te creëren tussen de noordelijke en zuidelijke vijanden, opdat ze niet meer zouden kunnen
samenspannen. Rome had bijgevolg in het begin van de 3de eeuw v. Chr. reeds controle over
een uitgestrekt deel van Centraal-Italië, gaande van de Tyrrheense tot de Adriatische kusten.
Het opleggen van een geallieerde status aan de Samnieten en de meeste andere Italische
volkeren van Centraal-Italië, in combinatie met de verspreiding van nederzettingen met het
halve burgerschap (Latijnse kolonies) of volledige burgerschap (burgerlijke kolonies), bleek
een zeer krachtig instrument te zijn ten behoeve van de territoriale expansie van Rome. Na de
17
Samnitische Oorlogen kwam het schiereiland onherroepelijk onder Romeinse dominantie.
Nadat Rome had afgerekend met haar buren in Centraal-Italië, verschoven de conflicten naar
enkele Griekse steden in het zuiden van Italië. Onder leiding van de stad Tarentum (Calabria)
probeerden de Griekse steden hun onafhankelijkheid af te dwingen tegenover Rome en
hiervoor schakelden ze de hulp in van Pyrrhus, koning van Epirus (Noordwest-Griekenland).
De koloniale nederzettingen die de hegemonie van Italië onder Rome moesten verzekeren,
werden zwaar op de proef gesteld tijdens de Pyrrhische Oorlog omdat het schiereiland tijdens
dit conflict van overal bestookt werd met vijanden. Pyrrhus stak in 280 v. Chr. van wal in
Italië waarna hij enkele overwinningen boekte maar uiteindelijk werd zijn leger in 275 v. Chr.
definitief verslagen in de Slag bij Maleventum – daarna omgedoopt tot Beneventum
(Campanië). Dit betekende dan ook het einde van het Griekse verzet en in 272 v. Chr. werd
Tarentum belegerd en onderworpen. Deze overwinningsactie leidde tot Romeinse controle
over geheel Zuid-Italië en werd gekenmerkt door een toevloed van koloniale stichtingen,
onder meer gesteund door de aanleg van wegen – een praktijk die steeds gepaard ging met
kolonisatie. Dit vormde een cruciale stap in de richting van de unificatie van Italië en ca. 260
v. Chr. oefende Rome directe controle uit over reeds meer dan 20% van het schiereiland
(figuur 5). Het was in principe dankzij de organisatie van Italië als een netwerk van Romeinse
en niet-Romeinse gemeenschappen en haar strategisch geplaatste kolonies, dat Rome sterker
dan ooit uit deze oorlogen verrees (Gates 2003, p. 321; Potter 1987, pp. 46-48; Salmon 1969,
pp. 55-62 & 78).
2.3.2.2.
Medio 3de tot medio 2de eeuw v. Chr.
Na de nederlaag van Pyrrhus was de suprematie van Rome over het schiereiland
ontegensprekelijk bevestigd en de volkeren, vooral in de Griekse wereld, kregen vanaf dan
oog voor deze agressieve, nieuwe militaire macht. Weldra ontstonden overzeese conflicten
onder de vorm van de Eerste Punische Oorlog (264-241 v. Chr.) waarin een geschil tussen
Rome en Carthago werd uitgevochten betreffende de controle over het eiland Sicilië. De door
de Feniciërs gestichte stad Carthago in Noord-Afrika was reeds sinds geruime tijd een grote
zeemacht binnen het westelijke deel van het Middellandse Zeegebied en probeerde ook haar
suprematie te doen gelden over de Griekse steden in Sicilië. Tot vóór 264 v. Chr. hadden
beide partijen mekaars invloedssferen nog nooit aangetast. Toen Rome gevraagd werd om
bijstand te verlenen aan een groep Italiaanse huursoldaten die zich meester hadden gemaakt
van de Siciliaanse stad Messina en onder vuur lagen door koning Hieron van Syracuse, kwam
het echter tot een conflict. Carthago spande samen met koning Hieron in een strijd tegen
18
Rome om “de meest prominente oorlog uit de geschiedenis” uit te vechten, die overigens
vooral op zee plaatsvond. De graad van vernieling was groter dan ooit tevoren en Rome zette
voor het eerst, naast haar sterk landleger, ook een sterke oorlogsvloot in met het
hoofdkwartier te Ostia. Dankzij de buitengewone massa aan hulpbronnen en middelen
waarover de Romeinen beschikten, om onder andere een vloot uit te bouwen en herbouwen,
moesten de Carthagers onder leiding van opperbevelhebber Hamilcar Barkas – vader van
Hannibal – zich na een twintig jaar lange strijd gewonnen geven. Sicilië, behalve het
territorium van Syracuse, kwam in Romeinse invloedssfeer terecht en in 238 v. Chr. verkreeg
Rome ook de controle over Corsica en Sardinië. De incorporatie van – in het bijzonder – de
Etruskische en Griekse regio’s met hun rijke culturele tradities, hadden bovendien een enorme
impact op de Romeinse maatschappij. Kort na de Eerste Punische Oorlog braken
vijandelijkheden uit tussen Rome en de Gallische volksstammen uit de Po-vlakte, naar
aanleiding van de toekenning van gronden aan Romeinse burgers in de ager Gallicus. In 225
v. Chr. werd de Gallische krijgsmacht verslagen in de Slag bij Telamon (Etrurië), gevolgd
door een krachtige Romeinse opmars doorheen het Gallische territorium, alsook de
onderwerping van de Galliërs in de Po-vlakte. Binnen een zeer korte tijdspanne kwamen grote
delen van Gallia Cisalpina in Romeinse handen te liggen maar ondanks deze voorspoedige
gebeurtenissen was er al snel opnieuw onweer op til (Gates 2003, p. 321; Potter 1987, pp. 4850; Salmon 1969, pp. 64-66).
De Romeinse expansie binnen en dominantie over Italië was op het einde van de 3de eeuw v.
Chr. zo goed als afgerond, afgezien van het grondgebied van Syracuse en enkele gebieden in
Noord-Italië die pas op het einde van de 2de eeuw v. Chr. Romeins territorium werden. Vanaf
dan begon de interesse van Rome logischerwijze te verschuiven naar gebieden buiten Italië.
Na de Eerste Punische Oorlog was de rivaliteit tussen de Carthaagse en Romeinse
grootmachten verre van gestild en de Carthagers besloten hun positie te herstellen door land
in Spanje te gaan bemachtigen. Er brak een conflict uit toen Carthago, onder leiding van
Hannibal Barkas, Saguntum aanviel, i.e. een Spaanse stad die onder de bescherming van
Rome stond. Hiermee kondigde de Tweede Punische Oorlog (218-202 v. Chr.) zich aan
tussen Carthago en de Romeinse Republiek, die zich toen nog beperkte tot het Italiaanse
schiereiland en de eilanden Sicilië, Corsica en Sardinië. Hannibal viel de Romeinen
rechtstreeks aan door vanuit de Alpen Italië binnen te vallen, waarop de Gallische
bondgenoten van Rome zich prompt bij de Carthaagse krijgsmacht aansloten. Hannibal
boekte aldus een reeks successen en dreef Rome tot aan de rand van de afgrond toen hij haar
19
in 216 v. Chr. op triomfantelijke wijze had verslagen in de Slag bij Cannae (Apulië). Ondanks
het feit dat sommige Italiaanse bondgenoten van Rome overstapten naar het kamp van
Hannibal, bleven velen toch loyaal en na een lange strijd kreeg Rome opnieuw de bovenhand.
In 203 v. Chr. trok Hannibal, die evenwel nog niet verslagen was, zich terug uit Italië om
terug te keren naar Afrika. In 202 v. Chr. werd het leger van Hannibal uiteindelijk verslagen
in de Slag bij Zama (Tunesië) en konden de zegevierende Romeinen een verdrag opleggen
aan de Carthagers, alsook werden ze onder toezicht van Rome geplaatst. Tijdens de Tweede
Punische Oorlog was het oprichten van kolonies door Rome tijdelijk stopgezet maar nu de
strijd over was, ging het kolonisatieproces verder. De campagnes in Noord-Italië waren
wegens de inval van Hannibal onderbroken geweest en in 203 v. Chr. werd een Romeinse
krijgsmacht uitgestuurd die de regio in de daaropvolgende twintig jaar bijna volledig onder
controle kreeg, mede dankzij het oprichten van diverse kolonies in Noord-Italië. Na de
Tweede Punische Oorlog werden ook andere kolonies opgericht langs de zuidelijke en
westelijke kusten, als bescherming tegen mogelijke invallen van de Hellenistische
monarchieën uit het oostelijke Middellandse Zeegebied – onder meer door koning Antiochus
III de Grote van Syrië uit Klein-Azië. Dit benadrukt dat de Romeinse perspectieven nu
volledig Mediterraan geworden waren, gepaard gaand met vele overzeese verwikkelingen. Nu
Italië veilig gesteld was, kon Rome naar hartelust genieten van haar zin voor imperialisme. In
168 v. Chr. werd Macedonië na de Derde Macedonische Oorlog (171-168 v. Chr.) verslagen
door Rome in de Slag bij Pydna (Griekenland) en gebombardeerd tot een Romeinse
provincia. In de periode daarvoor hadden reeds twee andere conflicten plaats genomen tussen
Rome en Macedonië, toen onder leiding van Philippos V. Macedonië had immers steun
geboden aan Hannibal tijdens de Tweede Punische Oorlog, wat uiteraard aanleiding gegeven
had tot de uitbraak van de Eerste Macedonische Oorlog (215-205 v. Chr.), waarna ook nog
een Tweede Macedonische Oorlog (200-197 v. Chr.) volgde. Tijdens de kortstondige Derde
Punische Oorlog (150-146 v. Chr.) werd Carthago volledig vernietigd, leidend tot een
beslissende Romeinse overwinning en controle over het westelijke en centrale Middellandse
Zeegebied. Rome richtte aldus ook geleidelijk aan haar verschillende buitenlandse provincies
op. De definitieve ondergang van Carthago – de enige noemenswaardige rivaal van Rome in
het westelijke Mediterraanse gebied – zette tegelijkertijd ook de terugval van de Romeinse
zeemacht in aangezien een grote marinevloot nu niet meer nodig was. Voor de oorlogen in het
oosten rekenden de Romeinen bovendien hoofdzakelijk op de schepen van hun geallieerde
volkeren (Gates 2003, p. 322; Meiggs 1997, p. 27; Potter 1987, pp. 50-51; Salmon 1969, p.
95).
20
2.3.2.3
Eind 2de eeuw tot 31 v. Chr.
Na de overvloed aan strategisch geplaatste kolonies uit het eerste kwart van de 2de eeuw v.
Chr., werd het oprichten van deze steden opnieuw stopgezet om op het einde van de 2de eeuw
v. Chr. terug ingevoerd te worden. De kolonies uit deze periode – het tijdperk van de Gracchi
– werden echter in de eerste plaats niet meer om militaire doeleinden opgericht maar vooral
om politieke en sociale redenen. Het was ook op het einde van de 2de eeuw v. Chr. dat Rome
kolonies begon op te richten in haar buitenlandse provincies. De Romeinen zetten tijdens de
2de eeuw v. Chr. hun expansie verder naar het oostelijke Middellandse Zeegebied en in 146 v.
Chr. kwam Griekenland onder Romeinse controle terecht. Kort daarna, in 133 v. Chr., werd
de provincie Asia opgericht in westelijk Anatolië. Daarna, ten tijde van de Gracchi, zorgden
de toenemende privileges ten gunste van de Romeinse burgers en de discriminatie t.o.v. de
niet-Romeinen in de Latijnse kolonies en Italische geallieerde steden, voor enorme
ontevredenheid onder deze volken. De Latijnse kolonies bleven loyaal aan Rome maar tussen
de geallieerden en Rome brak uiteindelijk de Sociale Oorlog of Bellum soci(or)um (91-87 v.
Chr.) uit, verwijzend naar de socii of bondgenoten. Het resultaat van deze bloederige
burgerstrijd was dat in Italië ten zuiden van de Po overal het Romeinse burgerschap werd
toegekend en dat in hetzelfde gebied alle Latijnse kolonies verdwenen en municipia civium
Romanorum werden. Aldus werd Italië ten zuiden van de Po omgevormd tot een grote groep
municipia en coloniae. Sommige steden – en dan vooral in de buitenlandse provincies –
kregen hierna wel soms nog de Latijnse status aangemeten wegens waardigheid, zonder dat ze
echt gekoloniseerd waren geweest. Ondertussen ontwikkelden de groot geworden burgerlijke
koloniesteden zich verder tot organismen die vooral in de Keizertijd een belangrijke rol
zouden spelen. Het statutaire verschil tussen Latijnse en burgerlijke kolonies was verdwenen
en vanaf dan werd het gebruik van de term “burgerlijke” koloniesteden in principe overbodig:
alle authentieke kolonies waren voortaan coloniae civium Romanorum en enkel bevolkt door
Romeinse burgers of cives. De kolonies daterend van na de Gracchi werden nu bestempeld als
militaire kolonies die – meestal – dienden om veteranen te huisvesten. Julius Caesar stichtte
naast dergelijke kolonies ten behoeve van ex-soldaten, meestal kolonies om de arme
werklozen uit Rome naar uit te sturen. Vanaf de 1ste eeuw v. Chr. werden de coloniae
militares voornamelijk opgericht buiten Italië en deze hebben dan ook in grote mate
bijgedragen tot de romanisering van het Romeinse imperium. De Romeinen expandeerden
namelijk ook verder westwaarts en in 58-51 v. Chr. deed Julius Caesar zijn opmars in
Noordwest-Europa, waarbij hij het hedendaagse Frankrijk, België, Duitsland ten westen van
21
de Rijn en delen van Zwitserland veroverde. Caesar werd in 44 v. Chr. vermoord als resultaat
van de sociale onrust en burgeroorlogen die de laatste eeuw van de Romeinse Republiek
beheersten en de vrede kwam pas terug in 31 v. Chr., toen Octavianus – de opvolger van
Caesar – zijn rivalen Marcus Antonius en de Egyptische koningin Cleopatra VII versloeg in
de Slag bij Actium (Griekenland). Met deze gebeurtenis werd de Romeinse heerschappij over
het oostelijke Middellandse Zeegebied dan ook in zekerheid gesteld (Gates 2003, p. 322;
Salmon 1969, pp. 113-132).
2.3.3
Het Romeinse Keizerrijk
In 27 v. Chr. kreeg Octavianus de titel van Augustus (“de Verhevene”) en werd hij tot
princeps (eerste burger) van Rome benoemd, wat het einde van de Romeinse Republiek
betekende en het begin van het Principaat of het Romeinse Keizerrijk (27 v. Chr.-395 n. Chr.).
Tijdens deze periode ging Rome verder met haar expansie buiten het Italiaanse schiereiland
en een diepgaand historisch overzicht van het Romeinse Keizerrijk binnen het kader van de
kolonisatie van Romeins Italië is hier bijgevolg niet van toepassing. Wel kan er op gewezen
worden dat Augustus nog steeds coloniae militares oprichtte, zowel binnen Italië als in de
provincies buiten Italië. Desalniettemin kende met Augustus ook de Pax Romana haar intrede,
i.e. een 200 jaar durende periode van algemene rust en vrede binnen het Romeinse Rijk. Het
prestige en de status van de colonia groeide in deze tijd steeds verder aangezien het een
representatie werd van Rome in het buitenland. De status van de colonia werd in de loop van
het Principaat door de Romeinse keizers dan ook meer en meer verleend aan provinciesteden
als blijk van hun loyaliteit. Daarnaast zorgde Augustus voor een heropleving van de militaire
zeemacht, met Misenum als hoofdkwartier van de westelijke vloot. Tijdens de gehele
Keizertijd werd voornamelijk teruggevallen op de oorlogsvloot om te strijden tegen vijanden.
Dit stond in schril contrast met de Republikeinse tijd waarin meestal te land gestreden werd
en aanvankelijk vooral kolonies langs de kust werden opgericht ter bescherming tegen
vijanden (Gates 2003, p. 322; Meiggs 1997, p. 27; Reddé 1986, pp. 412-413; Salmon 1969,
pp. 138-149).
2.4
Urbanistische ontwikkelingen in Italië
2.4.1
Heuveldorpen
Tijdens de Brons- en Ijzertijd was er in Italië enkel sprake van dorpen verspreid over
heuveltoppen of berghellingen en waren er in de verste verte nog geen stedelijke centra te
22
bespeuren. De vroege Ijzertijd, zijnde de 9de en 8ste eeuw v. Chr., verschafte al grotere dorpen
op de vlaktes aan de voet van verscheidene heuvels maar ze misten nog elk monumentaal of
urbanistisch aspect van een echte stad. Een belangrijke culturele entiteit uit deze periode,
meestal gevestigd in op hoogtes gelegen huttendorpen in Centraal- en Noord-Italië, was de
Villanovacultuur – de voorganger van de Etruskische cultuur. Het was vooral in Etrurië,
Latium en Apulië dat vanaf 1000 v. Chr. lokale centra opdoken op plaatsen met een natuurlijk
beschutting en in enkele gevallen met een stenen ommuring (Owens 1994, p. 96; Potter 1987,
p. 65; Stambaugh 1988, p. 243).
2.4.2
Griekse kolonies
De eerste echte steden op het Italiaanse schiereiland waren de kolonies uit de 8ste eeuw v.
Chr., door de Grieken uit Klein-Azië gesticht langs de kusten van Sicilië en Zuid-Italië – ook
Magna Graecia genoemd. Deze steden hadden meestal een regelmatig grondplan met
dambordpatroon, waarbij de parallelle straten elkaar kruisten in min of meer rechte hoeken,
i.e. de zogenaamde orthogonale stadsplanning. Daarenboven werden ze omgeven door een
onregelmatige defensieve stadsomwalling (Stambaugh 1988, p. 243). Het stratennetwerk
deelde deze Griekse koloniesteden op in gelijkmatige langgerekte, rechthoekige blokken of
stadskwartieren. Deze steden waren bovendien voorzien van diverse zoneringen en de
stadskern – de Griekse agora of openbare ontmoetingsplaats – was niet noodzakelijk in het
fysieke centrum van de stad gelegen. In Griekse steden ging de uniformiteit van het stadsplan
immers samen met het concept van decentralisatie, dit omdat er hier geen centrale politieke
focus doorspeelde, in tegenstelling tot de toekomstige geplande Romeinse steden (Castagnoli
1971, p. 121; Owens 1994, p. 48; Potter 1987, p. 65).
2.4.3
Etruskische steden
In de 8ste eeuw v. Chr. kende de Etruskische beschaving in Noord- en Centraal-Italië haar
opmars als een culturele eenheid, waarbij sociale organisatie een karakteristieke plaats innam
binnen hun stedelijke centra. De meeste Etruskische steden waren gelegen op een heuveltop,
beveiligd door rotsen en omwallingen en voorzien van een ongepland stratennetwerk en lichte
woonconstructies. In de 7de eeuw v. Chr. vervingen de Etrusken het houten bouwmateriaal
van de Villanovacultuur door steen en zongedroogde kleiblokken, waardoor nieuwe dorpen
met solidere constructies op het toneel kwamen, evenwel nog steeds zonder regelmatig
grondplan. Toen de Etrusken in de 6de eeuw v. Chr. naar het noorden – tot aan de Po – en naar
het zuiden – tot in Campanië – expandeerden, kregen hun steden een formeler voorkomen met
23
orthogonale plattegronden. In Noord-Italië kwamen de Etrusken waarschijnlijk in contact met
de Grieken in de diverse commerciële havens maar een meer voor de hand liggende
inspiratiebron voor hun regelmatige stadsplanning waren de Griekse steden waarmee ze
vooral in Campanië in direct contact kwamen. De co-existentie van Griekse en Etruskische
gemeenschappen in deze regio zorgde voor een rechtstreekse impuls tot verdere urbanistische
veranderingen. Toch waren de Etruskische steden geen loutere Griekse nabootsingen maar
was er een wederzijdse uitwisseling tussen beide spelers. De Etrusken probeerden op
deskundige en flexibele wijze de verschillende delen van een stad – bijvoorbeeld commerciële
activiteiten, residentiële gebouwen – te integreren in het stadsplan en oefenden vooral
betreffende hun uitgebreide kennis over drainagesystemen een enorme invloed uit op de
Italiaanse steden. De Etruskische vertoonden daarenboven zin voor symmetrie en axialiteit –
i.e. het volgen van een bepaalde richtingsas – in hun steden, gebaseerd op de axiale
organisatie van hun tempels (Stambaugh 1988, pp. 243-244; Owens 1994, pp. 96-105). In
tegenstelling tot de Griekse kolonies in zuidelijk Italië en de Etruskische steden in een groot
deel van Centraal- en Noord-Italië, begon stadsplanning in de werkelijke zin van het woord in
vele regio’s van Italië, voornamelijk de Apennijnen en grote delen van de Po-vlakte, pas na de
Romeinse verovering (Potter 1987, p. 65).
2.4.4
Romeinse steden
De Romeinen gingen in de 4de eeuw v. Chr. van start met hun expansieve kolonisatieproces,
eerst en vooral in Latium en kwamen daarbij in direct contact met bestaande regelmatig
geplande steden, alsook kwamen ze oog in oog te staan met de praktische moeilijkheden die
stadsplanning met zich meebracht. Als onderdeel van de Romeinse expansie werden in Italië
kolonies opgericht en het was de combinatie van de daaraan voorafgaande Griekse en
Etruskische prestaties die de basis vormde voor het uitzicht van de Romeinse steden. Hun
koloniale stedelijke centra werden opgericht volgens een formeel, regelmatig grondplan met
dambordpatroon en omgeven door defensieve stadsmuren. De steden beschikten ook over een
orthogonaal netwerk van parallelle straten en openbare gebouwen. De stadsmuren van deze
steden hadden niet enkel een militaire functie maar vormden ook een teken van
onafhankelijkheid en tijdens de Keizertijd een statussymbool. Een eigen Romeinse
verwezenlijking was de invoer van het systeem van twee hoofdassen die rechtstreeks leidden
naar de stadspoorten en elkaar kruisten in of nabij het stadscentrum waarop of waarbij het
forum gelegen was: de cardo maximus (noord-zuid) en decumanus maximus (oost-west). De
Romeinen hechtten ook enorm veel belang aan axiale symmetrie en centrale focus, een
24
element dat in feite de militaire discipline en gecentraliseerde politieke macht uit die tijd
weerspiegelt. De Romeinse kolonies waren dus geen loutere kopieën van hun Griekse en
Etruskische voorbeelden. Ze bevatten ook Romeinse elementen die de basis vormden voor
een specifieke manier van stadsplanning, aangepast aan de Romeinse noden. Het
urbanistische ontwerp van de Romeinen werd een soort van blauwdruk die herhaaldelijk kon
toegepast worden op nieuw gestichte kolonies. De factoren die de evolutie van de Romeinse
koloniale stadsplanning het meest hebben beïnvloed waren het militaire genie en de
toepassing van landmeetkunde. Er is namelijk een duidelijke relatie tussen de
militaire/strategische
vereisten
en
stedelijke
kenmerken
van
de
kolonies:
de
verdedigingsstructuren waren volledig gecoördineerd ten opzichte van het stratennet en ook
de stadspoorten werden beperkt tot één per zijde om het aantal toegangspunten tot de stad te
reduceren. Daarnaast werd op het territorium onder meer centuriatie toegepast, een vorm van
Romeinse landopdeling in (quasi) vierkante blokken. Er bestonden echter ook andere
landopdelingssystemen die bijgevolg andere types grondplannen voortbrachten maar daar
kom ik verder nog op terug (Castagnoli 1971, p. 121; Stambaugh 1988, p. 244; Owens 1994,
pp. 106-116 & 151; Ward-Perkins 1974, p. 27).
Uit het voorgaande blijkt dat de evolutie van de stadsplanning in Italië een zeer complex
proces omvat, waarbij niet enkel de Grieken maar ook de Etrusken en de Romeinen zelf een
rol gespeeld hebben. De interactie tussen deze drie entiteiten zorgde voor een wederzijdse
uitwisseling van urbanistische ideeën, vooral in Centraal-Italië. De regio’s van de antieke
urbanisatie werden in feite in hoofdzaak gevormd door Etrurië, Latium en Campanië. Het
onregelmatige grondplan waaruit Rome zelf organisch en ongepland gegroeid is, stond in
schril contrast met de geplande Griekse steden uit Zuid-Italië, de geplande Etruskische steden
en later met de geplande Romeinse kolonies doorheen het schiereiland en daarbuiten. Er was
echter wel sprake van diverse types Romeinse stadsplanning. Zo zijn er een viertal groepen te
onderscheiden op basis van de kenmerken van de geplande Romeinse steden. Meestal gingen
deze grondplannen terug op een vorm van landopdeling. Ten eerste waren er Romeinse centra
die rechtstreeks gebaseerd waren op het Griekse dambordpatroon, opgedeeld per strigas, i.e.
blokken die veel langer waren dan dat ze breed waren. Dit betekent dat de lange zijde van de
blokken parallel liep met de cardo maximus. Ten tweede was er een Romeins schema waarbij
de centrale assen elkaar in het stadscentrum kruisten en de parallelle straten over het
algemeen (bijna) vierkante blokken aflijnden, gebaseerd op het systeem van Romeinse
centuriatie. Een derde type vertoonde gelijkenissen met en werd beïnvloed door militaire
25
kampementen (figuur 6) en was in feite een variant van het hierboven vermelde tweede type,
waarbij de intersectie van de hoofdassen naar één kant verschoven was. Voor de benaming
van de hoofdassen werd hier bovendien de terminologie van de militaire kampen gebruikt en
werd dus niet meer gesproken van de cardo maximus en decumanus maximus. Dit stadsplan
kan echter pas ontstaan zijn nadat de castra een formeel regelmatig grondplan kregen maar
hier kom ik verder nog op terug. Ten slotte bestond er ook nog een Romeins stadsplan
gebaseerd op centrale assen en een onderverdeling per scamna, i.e. blokken die veel breder
waren dan dat ze lang waren. Dit betekent in feite dat de lange zijde van de blokken parallel
liepen met de decumanus maximus. De systemen per strigas en per scamna worden over het
algemeen beschouwd als de oudere vormen van landopdeling. De steden met een centrale
kruising van de hoofdassen, vertoonden vele variaties in de proporties van de blokken. Zoals
verder nog zal blijken, was vooral het tweede stadstype in zwang voor de burgerlijke
koloniesteden uit de beschouwde periode (figuur 7) (Campbell 1996, pp. 85-86; Castagnoli
1971, pp. 96, 110, 112 & 120-121; Gros & Torelli 1988, pp. 56 & 130; Leveau, Sillières &
Vallat 1993, p. 127; Owens 1994, pp. 95 & 102).
Een stad fungeerde binnen de Romeinse wereld als het politieke, economische, sociale en
religieuze centrum voor het omliggende territorium en om die functies te kunnen vervullen
werden bepaalde types openbare gebouwen een standaard gegeven in de Romeinse urbane
omgeving. Zoals verder nog zal blijken beschikten de Latijnse kolonies en latere burgerlijke
kolonies over een echte res publica zoals in Rome maar voor de vroege burgerlijke kolonies
geldt echter een ander verhaal. Omdat de kolonies als echte stadstichtingen in feite het
ideaalbeeld van een Romeinse stad verspreidden doorheen het Rijk, werd meestal geprobeerd
om alle essentiële stedelijke elementen in ere te houden, vooral in de buitenlandse provincies.
In of nabij het centrum van de Romeinse steden lag het forum, i.e. de tegenhanger van de
Griekse agora, die de administratieve, politieke en religieuze rol van de stad op zich nam. Bij
het forum bevonden zich dan de typische Romeinse gebouwen: religieuze gebouwen, onder
meer een tempel ter ere van de Romeinse godentriade Jupiter, Juno en Minerva – Capitolium
genaamd – alsook een curia (ontmoetingsplaats van de Senaat), een basilica (rechtbanken en
diverse handelszaken) en een comitium (ontmoetingsplaats van de Assemblees). Soms was
een deel of het volledige plein omgeven door een zuilengang. Andere openbare
infrastructuren die voornamelijk tijdens de Keizertijd deel uitmaakten van de coloniae waren
onder meer triomfbogen, badhuizen, theaters en – normaal buiten de stadsomwalling –
amfitheaters. In Italië zijn meer dan 400 Romeinse steden gekend waarvan een groot deel
26
begraven liggen onder hedendaagse steden, hetgeen duidelijk de deskundigheid illustreert
waarmee in de Romeinse tijd de ligging van de originele sites gekozen werd. Andere steden
werden verlaten en zijn nu herkenbaar door middel van archeologische ondergrondse resten.
Vaak bevatten ze echter ook nog bovengrondse resten van verdedigings- of andere grote
structuren (Owens 1994, pp. 3-4; Potter 1987, p. 63; Salmon 1969, pp. 27-28). Het moet toch
benadrukt worden dat de Romeinse beschaving niet louter urbaan was maar dat het platteland
als agrarische motor, naast het urbanisme, ook een belangrijke rol gespeeld heeft in de
ontwikkeling van de Romeinse wereld (Delano-Smith 1979, p. 129).
2.5
De organisatie van de Romeinse territoria
Het grondgebied van Rome omvatte aanvankelijk de stad zelf en het omliggende platteland,
samen beter bekend als de ager Romanus, wat beschouwd werd als hun nationaal territorium.
De ager Romanus was opgedeeld in diverse stedelijke en landelijke stammen – uiteindelijk
waren dit er 35 in totaal – en alle Romeinse burgers behoorden tot één van deze stammen.
Deze deden dienst als raamwerk voor het heffen van taksen en rekruteren van soldaten. In de
5de eeuw v. Chr. omvatte het Romeinse territorium enkel Rome en haar onmiddellijke
omgeving maar naar het einde van de 3de eeuw v. Chr. strekte het grondgebied zich al uit over
heel Centraal-Italië. Dit territorium werd voornamelijk gevormd door de onderwerping van de
oorspronkelijke volkeren en incorporatie van hun territoria, waarbij sommigen reeds eigen
steden hadden opgericht. Ondanks de grote diversiteit binnen Italië werd het schiereiland toch
verenigd onder invloed van de Romeinse heerschappij. Alhoewel het politieke systeem van
Rome een stadstaat omvatte, kon het tegenstrijdig genoeg toch beschouwd worden als een
grote territoriale staat. Tijdens de uitbreiding van het Romeinse grondgebied werd Italië in
feite georganiseerd in een reeks territoria met verschillende status ten opzichte van Rome zelf
(David 1996, pp. 35-36).
Vanaf het begin van de Romeinse Republiek vormde Rome een alliantie met de Latijnse
gemeenschappen als de Latijnse Liga. Deze alliantie van Romeinen en Latijnen versloeg
menige vijandelijke groepen en wanneer deze verdreven werden uit een bepaald gebied,
richtte de Liga in de 5de en 4de eeuw v. Chr. diverse kolonies op, beter bekend onder de term
Priscae Latinae Coloniae en samengesteld uit zowel Romeinse als Latijnse kolonisten. Toen
de macht van Rome toenam dankzij haar centrale geografische positie ging ze ook een
dominante rol vervullen binnen de Latijnse Liga. In 340 v. Chr. brak de Latijnse oorlog uit
waarna de Latijnse Liga in 338 v. Chr. ontmanteld werd. Daarna werd Latium georganiseerd
27
als een groep gemeenschappen die opgenomen werden in de Romeinse stadstaat, dit om
politieke orde te creëren binnen de regio. Enkele Latijnse kolonies die door de Latijnse Liga
gesticht waren, werden na de Latijnse Oorlog door Rome in stand gehouden en bleven bekend
als coloniae Latinae maar de meeste steden werden echter herbenoemd tot municipia. Vanaf
dat ogenblik begon Rome ook zelf coloniae Latinae en coloniae civium Romanorum op te
richten en kwam de Romeinse kolonisatie in een stroomversnelling terecht (Salmon 1969, pp.
40-48).
De Latijnen beschikten al over eigen versterkte steden en deze moesten dus na inlijving op
adequate wijze geïncorporeerd worden in de Romeinse stadstaat. Rome beschikte echter niet
over voldoende mankrachten en middelen om Romeinse beheerders in te zetten en moest
bijgevolg andere methodes aanwenden. Het probleem werd verholpen door het creëren van
een stadstype dat municipium genoemd werd, afgeleid van de termen munus (plicht of dienst)
en capere (nemen). De grote steden van bepaalde andere Italische stammen – in de nabijheid
van Rome weliswaar – konden eveneens bestempeld worden als municipia. De bewoners
(municipes) van een municipium verkregen het Romeinse burgerschap en droegen bijgevolg
dezelfde lasten als de authentieke Romeinen: ze waren zowel belastingplichtig als militair
dienstplichtig. Toch bleven deze ingelijfde steden lokaal onafhankelijk: ze behielden hun
bestuur met magistraten en instellingen, alsook hun eigen tradities en wetten. De meeste
municipia, vooral van de niet-Latijnse volkeren, verkregen slechts een gedeeltelijk Romeins
statuut en hun bewoners waren dan Romeinse burgers sine suffragio, dus zonder stemrecht.
Later konden deze steden wel nog promoveren naar het volledige Romeinse statuut zodat de
inwoners alle Romeinse burgerrechten verkregen (David 1996, pp. 36-38; Potter 1987, pp. 6768).
Vele andere steden en hun afhankelijke staten werden anders behandeld en mochten hun eigen
identiteit behouden omdat ze noch Romeinen noch vijanden waren: hier werd een verdrag
(foedus) opgesteld waarin Rome en het desbetreffende volk bij noodzaak geallieerden werden
(socii of foederatii). Dit volgde normaliter op een Romeinse verovering en ging gepaard met
het opgeven van een stuk land en soms ook het verschaffen van soldaten. Daarvan afgezien
waren de steden van deze bondgenoten, ondanks de strenge Romeinse controle over hun
territoria, theoretisch onafhankelijk en werden ze vrijgesteld van de Romeinse belastingplicht
(Potter 1987, p. 68).
28
De politiek van de Romeinen verzekerde het voortbestaan van vele urbane Latijnse
gemeenschappen maar meer ten noorden van Rome werden daarentegen vele oude centra
verlaten als gevolg van het koloniale netwerk dat Rome vanaf de 4de eeuw v. Chr. begon uit te
zetten. Deze kolonies zorgden voor een volledig nieuwe economische en sociale structuur
(David 1996, p. 42; Potter 1987, p. 68). Het principe van de municipia – die Romeins waren
door incorporatie – was namelijk zeer geschikt zolang het om geannexeerde gebieden nabij
Rome ging maar zodra de Romeinse dominantie zich buiten Centraal-Italië uitbreidde, was dit
incorporatiebeleid niet meer geschikt. In de 3de eeuw v. Chr. verleenden de Romeinen de titel
van municipium niet meer aan de Italische steden maar voltooiden ze de verovering van Italië
door middel van het stichten van coloniae. Om de Romeinse suprematie te verzekeren was het
vanaf dan beter om te vertrouwen op enerzijds de praktijk van koloniestichtingen in veroverde
territoria en anderzijds de gehoorzaamheid en loyaliteit van de geallieerde stadstaten.
Aanvankelijk werden er vooral coloniae Latinae gesticht maar later kregen de coloniae
civium Romanorum – die Romeins waren door afkomst – de bovenhand en beide zullen
verder in deze uiteenzetting nog nader toegelicht worden. Belangrijk op te merken is dat de
titel van municipium tijdens de latere Romeinse expansie wel nog werd toegekend aan steden
in de buitenlandse provincies (David 1996, p. 38; Salmon 1969, p. 70).
De territoria in Romeins Italië die niet bezet werden met echte coloniae maar waarvan enkel
de gronden individueel verdeeld werden aan kolonisten – de zogenaamde niet-koloniale
landverdelingen – beschikten over speciale fora. Deze deden dienst als landelijke
marktplaatsen voor de omwonende boeren die geregistreerd waren in één van de rustieke
Romeinse stammen. Iets kleinere dorpen die dienst deden als ontmoetingsplaatsen voor deze
Romeinse boeren waren de conciliabula. Deze beide types centra in ruraal Italië waren echter
te klein en onderontwikkeld om zelfbesturend te zijn (Gros & Torelli 1988, p. 127; Salmon
1982, pp. 3-4; Stambaugh 1988, pp. 249 & 252).
De Italische stammen die geen stedelijke centra hadden en onderworpen werden tijdens de
Romeinse Republiek, waren georganiseerd in rurale districten en gehuchten, respectievelijk
pagi en vici genoemd, die door de Romeinen geannexeerd werden. De grootste stad binnen
zo’n ruraal district werd bestempeld als een praefectura. Aldus blijkt dat de Romeinse
territoria op complexe wijze georganiseerd waren en dat alle soorten nederzettingen hun eigen
plaats bekleedden binnen de Romeinse stadshiërarchie (Stambaugh 1988, p. 252).
29
3
Doel en praktijk van de Romeinse kolonisatie
3.1
Niet-koloniale landverdelingen en kolonies
Het woord “kolonie” stamt af van het Latijnse colonia en vormde op zich één van de
voornaamste middelen van de Romeinen om de ager Romanus uit te breiden. De Romeinen
waren echter niet de eersten om kolonies te stichten op veroverde gebieden: ze volgden een
oude Italische praktijk die reeds vóór de groei van Rome toegepast werd door diverse
volkeren. De Romeinen wisten dat een permanente consolidatie binnen Italië het best bereikt
werd door het aanleggen van eigen vestigingen in elke veroverde regio en om die reden ging
de Romeinse staat regelmatig de territoria van verslagen vijanden inlijven en bevolken met
kolonisten. Indien kolonisten niet meteen voor handen waren, bleef het geannexeerde gebied
staatseigendom (ager publicus) en kon het verhuurd worden voor het uitoefenen van
agrarische aangelegenheden of veefokkerij. Aldus kon winst binnen gehaald worden ten
gunste van zowel de Romeinse staat als de personen in kwestie die de gronden huurden
(Salmon 1969, p. 13; Salmon 1982, p. 40).
Meestal werden de kolonies echter voorzien van kolonisten (coloni) waarbij het
gekoloniseerde terrein vervolgens hun privé eigendom en wettige verblijfplaats werd, een
proces dat op twee verschillende manieren kon gebeuren. Binnen het systeem van nietkoloniale toekenning van gronden, verkregen de individuele Romeinse kolonisten percelen
land (assignatio) maar waren de gemeenschappen helemaal niet zelfadministrerend: ze bleven
onder de rechtsbevoegdheid van Rome en werden rechtstreeks vanuit Rome bestuurd,
ondanks de soms veraf gelegen positie van deze vestigingen ten opzichte van de stad. Binnen
het andere systeem, i.e. kolonisatie in de technische Romeinse betekenis van het woord,
verkregen de individuele kolonisten eveneens stukken grond in privé-eigendom maar werden
de kolonies van bij het begin georganiseerd als autonome gemeenschappen met hun eigen
stadscentra en bestuursorganen. De Latijnse kolonies beschikten over een echte res publica
maar zoals verder zal blijken, waren de eerste burgerlijke kolonies slechts in zeer geringe
mate zelfbesturend (Salmon 1969, pp. 13-14).
De keuze om op een stuk ingelijfd territorium hetzij een werkelijke kolonie te stichten, hetzij
een eenvoudige niet-koloniale landdistributie aan individuele kolonisten uit te voeren, was
afhankelijk van twee variabelen: ten eerste en hoofdzakelijk de militaire omstandigheden, ten
30
tweede het aantal arme burgers in Rome zonder landbezit. Regio’s waar nog steeds gevaar
was voor vijandelijke activiteiten en nood hadden aan een bepaalde vorm van militaire
verdediging, waren niet geschikt voor het vestigen van niet-koloniale gemeenschappen en wel
om de volgende redenen: de kolonisten zaten verspreid binnen het territorium, er ontbrak een
versterkte stad om te dienen als toevluchtsoord en het zou voor Rome een uiterst moeilijke
opgave geweest zijn om deze vestigingen van op afstand efficiënt doorheen gevaarlijke
periodes te loodsen. Op dergelijke risicovolle locaties stichtte Rome aldus consequent
geconcentreerde en georganiseerde gemeenschappen binnen een verdedigingsmuur, i.e. de
echte coloniae. Ondanks deze omwalling vereiste een succesvolle verdediging van dergelijke
vestigingen ook een onafhankelijke bestuurlijkheid. Bijgevolg was de colonia een stadstaat
die fungeerde als een stedelijk gemenebest met haar omliggend territorium en bevonden de
niet-koloniale landverdelingen zich vaak tussen een colonia en de stad Rome in. Ook toen de
Romeinen in de late 2de eeuw v. Chr. overzeese kolonies begonnen op te richten, bleven ze
aanschouwd worden als stadstaten (Salmon 1969, pp. 14-15).
Strikt gezien was het woord colonia een verzamelnaam met als betekenis “een groep coloni”,
afgeleid van het woord colere (cultiveren). De kolonisten werden dus aangeduid als
landbouwers of boeren. In technische termen omschreef het woord colonia echter een groep
kolonisten door de Romeinse staat gevestigd op een specifieke locatie als een stedelijke
autonome gemeenschap. De formele handeling tot het stichten van een kolonie werd
aangeduid als deductio. De kolonies konden ofwel opgericht worden binnen ongerept
territorium ofwel op de locatie van een oude vestiging, waarbij de oorspronkelijke bewoners
onderworpen werden aan het Romeinse gezag en plaats moesten ruimen voor de
binnenkomende kolonisten (Salmon 1969, p. 15).
3.2
Latijnse en burgerlijke kolonies
Tijdens de glorietijden van de Romeinse Republiek, in de 4de, 3de en 2de E v. Chr., zond Rome
twee soorten kolonies uit, namelijk Latijnse kolonies (coloniae Latinae) en burgerlijke
kolonies (coloniae civium Romanorum). Ze dienden aanvankelijk vooral om de Romeinse
dominantie over de veroverde territoria in stand te houden en militaire controle te verzekeren
zowel te land als op zee. Naar het einde van de 2de eeuw v. Chr. traden echter economische en
politieke doeleinden op de voorgrond. Beide types kolonies bezaten elk een afzonderlijk
politiek statuut en verschilden ook in vormelijke aspecten van elkaar. Het statutaire verschil
tussen Latijnse en burgerlijke kolonies verdween in de praktijk ten gevolge van de Sociale
31
Oorlog, waarna heel Italië ten zuiden van de Po het Romeinse burgerrecht verkreeg en enkel
nog burgerlijke kolonies werden gesticht. De colonia civium Romanorum, die aanvankelijk
onder het municipium gerankt was, kreeg wegens haar verhoogde status op het einde van de
Republiek en tijdens de Keizertijd uiteindelijk het hoogste aanzien binnen de Romeinse
stadshiërarchie. Het municipium was voordien boven de burgerlijke kolonie gepositioneerd
omdat het een stadstaat was met eigen rechten en een eigen geschiedenis, terwijl de eerste
burgerlijke kolonies slechts een klein aanhangsel van Rome waren en bijgevolg weinig
respect genoten (Gates 2003, p. 324; Owens 1996, pp. 106-107; Potter 1987, pp. 68 & 76;
Salmon 1969, pp. 15-17, 70 & 130).
3.2.1
Latijnse kolonies
De inwoners van Latijnse kolonies beschikten niet over het Romeinse burgerschap maar over
Latijnse rechten. Ze bezaten een bepaalde status die hen wel burgerrechten verschafte – net
zoals de Romeinen – maar geen politieke rechten. Deze Latijnse rechten in relatie tot Rome
bestonden uit het commercium (de mogelijkheid om te trouwen met een Romeinse burger),
conubium (het recht om handel te voeren met Romeinse burgers onder het Romeinse recht)
en ius migrationis (het recht om het Romeinse burgerschap te verkrijgen door te gaan wonen
in de ager Romanus). Omdat deze rechten wederkerig waren – Romeinse burgers konden
dezelfde rechten verkrijgen in de Latijnse gemeenschappen – worden ze vaak aangeduid met
de term isopoliteia. De status van de Latijnse kolonisten stond in principe gelijk aan die van
de inwoners van de Latijnse steden in Latium die voorheen samen met Rome de Latijnse Liga
gevormd hadden. De Latijnse kolonies waren veel talrijker, alsook groter en dichter bevolkt
dan de eerste burgerlijke kolonies, met een bewoningsaantal van 2000 tot 6000 kolonisten
(figuur 17). Meestal ging het om Romeinse burgers die hun politieke rechten hadden
opgegeven in ruil voor grotere stukken grond dan deze in de burgerlijke koloniesteden,
variërend in omvang van 16 tot 40 iugera2 (4 tot 10ha). Ze konden ook bewoners van Latijnse
en andere Italische afkomst aannemen maar beide types kolonisten, zowel oorspronkelijk
Romeins als niet-Romeins, verloren het burgerschap van hun autochtone gemeenschap en
werden Latijnse burgers van de nieuwe stadstaat waarin ze gevestigd werden. Deze kolonies
vormden echte stedelijke, zelfbesturende gemeenschappen met een eigen politiek centrum en
werden dan ook steeds uitgestuurd naar de allerbeste locaties waar veel kans was op een
noemenswaardige ontwikkeling. Bij het stichten van deze kolonies werd een onderscheid
2
De Romeinse vlaktemaat van één iugerum komt overeen met 0,25ha (David 1996, p. 201).
32
gemaakt tussen soldaten van de infanterie en deze van de cavalerie, waarbij laatstgenoemden
grotere percelen verkregen om aldus de aristocratie van de nieuwe stad te gaan vormen. Ze
werden met militaire bedoelingen gesticht als echte bastions en moesten aan elke Romeinse
oorlogsonderneming deelnemen door legertroepen te verschaffen. Op het moment van de
oprichting waren de Latijnse kolonies normaliter fysiek afgescheiden van het Romeinse
territorium, dit in tegenstelling tot de burgerlijke kolonies. Het was bijgevolg zeer wenselijk
dat Latijnse kolonies zelfbesturend waren en over hun eigen magistraten beschikten. De eerste
Latijnse koloniesteden die door Rome zelf gesticht werden, zagen het licht in de 4de eeuw v.
Chr. en tot na de Tweede Punische Oorlog was er een duidelijke voorliefde voor dit type
kolonie. De Latijnse kolonies raakten echter in onbruik in het eerste kwart van de 2de eeuw v.
Chr., waarna enkel nog burgerlijke kolonies zouden opgericht worden (David 1996, pp. 3940; Gros & Torelli 1988, p. 127; Salmon 1969, p. 16; Salmon 1982, p. 6; Sherwin-White
1973, p. 77).
3.2.2
Burgerlijke kolonies
Burgerlijke kolonies werden bevolkt door kolonisten die het volledige Romeinse burgerschap
genoten met zowel burger- als politieke rechten. Aangezien alle Romeinse burgers behoorden
tot één van de verschillende stammen van de ager Romanus – uiteindelijk waren er in totaal
35 – werd elke burgerlijke kolonie ook in één van deze tribus ingeschreven. Deze kolonies
waren aanvankelijk beperkt in aantal en slechts dun bevolkt, met een gemiddelde van 300
kolonisten, plus familieleden. De toegewezen percelen land waren eveneens klein in
oppervlakte, meestal twee iugera (0,5ha) maar dit werd waarschijnlijk gecompenseerd door
het verlenen van toegang tot gemeenschappelijke gronden. Daarnaast behielden de kolonisten
al hun bezittingen en rechten in Rome zelf. De eerste burgerlijke kolonies hadden een
gebrekkige bestuurlijke organisatie en beschikten niet over een echte res publica omdat hun
omvang te klein was om het leven van een “staat” te kunnen ondersteunen. Daarom werden
deze kolonies dan ook uitgezonden naar plaatsen waar weinig kans was op het ontstaan van
een belangrijke gemeenschap en waar wegens geografische of economische redenen ook een
bepaalde limiet stond op een mogelijke ontwikkeling. Door de aanwezigheid van de Latijnse
kolonies was er in het begin dan ook geen reden om de burgerlijke kolonies te vergroten.
Door de rudimentaire vorm van zelfbestuur waren de enige lokale beambten in de vroege
burgerlijke kolonies een koppel duoviri, i.e. twee magistraten wiens bevoegdheid beperkt was
tot het organiseren van de verdediging en militaire acties wanneer nodig. De duoviri hadden
geen gerechtelijke bevoegdheid en de kolonisten zelf hadden weinig tot geen inspraak in
33
openbare gelegenheden. Deze kolonies werden dan ook grotendeels rechtstreeks bestuurd
vanuit Rome zelf. De onaantrekkelijke eigenschappen van de eerste burgerlijke kolonies
zorgden voor moeilijkheden bij het rekruteren van Romeinse burgers. Bijgevolg moest Rome
ook niet-Romeinen accepteren onder de kolonisten. Burgerlijke kolonies konden dichtbij of
verder weg van Rome gesitueerd zijn, doch aanvankelijk werden ze nooit afgescheiden van de
ager Romanus. De eerste exemplaren verschenen in de 2de helft van de 4de eeuw v. Chr. – dit
concept vloeide waarschijnlijk voort uit de Latijnse kolonies – en tot het einde van de 3de
eeuw v. Chr. werden ze enkel en alleen gesticht langs de kusten, vandaar de benaming
“maritieme kolonies” of coloniae maritimae. Vóór de Tweede Punische Oorlog namen deze
stichtingen slechts zelden plaats maar vanaf de 2de eeuw v. Chr. keerde het tij en waren bijna
alle nieuw gestichte kolonies van het burgerlijke type. De coloniae maritimae waren zeer
kleine nederzettingen zonder een degelijke stedelijke organisatie en met een overwegend
militaire functie als bewakers van de Romeinse kustgebieden. De vroege burgerlijke kolonies
waren te klein om een mogelijk vijandelijk leger te kunnen verslaan – onder meer omdat er te
weinig manschappen waren in vergelijk tot de lengte van de stadsmuren – maar ze konden
wel een obstakel vormen in de opmars van de vijand en hun doortocht vertragen tot ze
afgelost werden door een nabije Latijnse kolonie. Elke burgerlijke kolonie had namelijk een
Latijnse kolonie in haar nabije omgeving als back-up en ondersteuning. In het begin van de
2de eeuw v. Chr. werd een reeks ietwat andere burgerlijke kolonies opgericht maar ze
bevonden zich nog steeds allen langs de kust en volgden nog grotendeels de principes van de
eerste burgerlijke koloniesteden. Daarna was er een plotselinge ommezwaai met de oprichting
van een aantal burgerlijke kolonies volgens een stijl die volledig afweek van de authentieke
maritieme kolonies. Ze waren dubbel zo groot en moesten niet meer noodzakelijk langs de
kust gelegen zijn. De kolonies verkregen vanaf dan 2000 kolonisten en ook de toegewezen
percelen land namen toe in omvang. De burgerlijke kolonies ondergingen dus een vormelijke
en functionele evolutie doorheen de tijd en naarmate de controle van Rome over Italië in
zekerheid werd gesteld, gingen de steden zich ook gaan uitbreiden buiten de oorspronkelijke
stadsmuren. De incorporatie van niet-Romeinen naast Romeinen in de burgerlijke kolonies
duurde slechts iets meer dan 200 jaar: ten tijde van de Gracchi in de late 2de eeuw v. Chr.
stapte Rome hiervan af en werden niet-Romeinen niet meer toegelaten in hun burgerlijke
kolonies. Tijdens de Late Republiek (eind 2de eeuw v. Chr.-1ste eeuw v. Chr.) en de Keizertijd
werden de burgerlijke kolonies niet meer opgericht met primaire militaire doeleinden maar in
de eerste plaats om politieke of economische redenen en omtrent huisvestingen, in het
bijzonder om de bevolkingsdruk in grote steden te verhelpen en om veteranen te belonen met
34
geschonken stukken land. Ondanks de zichtbare evolutie in de voorname rol van de coloniae,
mogen deze verschillende doeleinden niet té strikt van elkaar gescheiden worden. (David
1996, p. 39; Gates 2003, p. 324; Salmon 1969, pp. 16, 74-75 & 80; Salmon 1982, p. 64;
Sherwin-White 1973, pp. 77-78; Stambaugh 1988, p. 246; Watkins 1983, pp. 319-320 & 336).
3.3
Het stichten van kolonies: procedure
3.3.1
Politieke context
Het stichten van een kolonie – zowel Latijns als burgerlijk – vereiste een gedetailleerde en
nauwkeurige planning. Alhoewel dit ook het geval was bij de individuele landverdelingen,
moesten voor een kolonie uitzonderlijke regelingen getroffen worden omdat ze in meer of
mindere mate zelfbesturend waren en nood hadden aan een stadscentrum en een goed
functionerend administratief orgaan. De keuze omtrent datum en plaats van een
koloniestichting behoorde technisch gezien toe aan het Romeinse volk en om deze reden werd
kolonisatie vooraf gegaan door een wet (lex coloniae) die doorgevoerd werd door het
Plebejisch Assemblee (Comitia populi tributa). In de praktijk lag de verantwoordelijkheid
voor het stichten van kolonies echter elders: vóór 200 v. Chr. bij de Romeinse Senaat die een
voorkeur vertoonde voor Latijnse kolonies, in de 2de eeuw v. Chr. bij de volkstribuun, in de
1ste eeuw v. Chr. bij de militaire dictators en onder het Romeinse Keizerrijk bij de Romeinse
keizers. Eens de beslissing genomen was om een kolonie aan te planten, werd een soort
commissie opgericht bestaande uit drie magistraten – ook wel driemanschap (tresviri of
triumviri) geheten – die werden aangesteld om het volledige stichtingsproces onder toezicht te
houden. Om hun plichten tot een goed einde te kunnen brengen, werden de leden van de
commissie bekleed krachtens het imperium, i.e. de macht om volgens eigen oordeel te
handelen in naam van het Romeinse volk. De taken van de stichtingscommissie bestonden
ondermeer in het bepalen van de grenzen van de kolonie, het toewijzen van landpercelen aan
de kolonisten, het oplossen van eventuele geschillen tussen de kolonisten en/of de inheemse
bevolking, het vastleggen van de grondwet voor de nieuwe gemeenschap en het aanduiden
van haar belangrijkste magistraten en priesters (Campbell 1996, p. 82; Salmon 1969, p. 19).
3.3.2
Centuriatie
Alvorens de kolonisten hun stukken grond verkrijgen, moest het territorium van de kolonie
opgemeten en opgedeeld worden in verschillende secties, die op hun beurt werden gesplitst in
percelen om vervolgens aan de kolonisten toe te wijzen. Deze landmetingen gebeurden door
35
middel van de groma, i.e. een instrument bestaande uit een houten kruis met gewichten dat
toeliet rechte lijnen en hoeken te creëren. Dit proces van landmeting en landopdeling werd
toen limitatio genoemd maar wordt nu meestal aangeduid als “centuriatie”, afgeleid van de
term centuria, i.e. een vierkant stuk grond met een omvang van 200 iugera (50ha) of ca.
710m op 710m (twintig actus). Centuriatie omvatte in de Romeinse tijd de uitlijning van een
plattelandsgebied in de vorm van een dambordpatroon, net zoals gebruikelijk was voor het
grondplan van een stad. Idealer wijze bestond de plattelandsindeling uit een grid van
centuriae, i.e. vierkante stukken grond die elk honderd percelen van twee iugera groot
bevatten of ca. 71m op 71m (twee actus) (figuur 8). Een perceel van twee iugera was
namelijk de omvang van het traditionele, erfelijke stuk grond (heredium) behorend tot een
Romeinse burger en deze verdeling werd bijgevolg in het bijzonder toegepast in de
burgerlijke kolonies. De centuriae waren van elkaar gescheiden door middel van grenzen
(limites), meestal onder de vorm van straten – decumani en cardines genaamd – waarbij de
twee belangrijkste elkaar kruisten in het centrum van het grid: de decumanus maximus (oostwest) en de cardo maximus (noord-zuid). Alle decumani lagen parallel met en waren serieel
genummerd vanaf de decumanus maximus en hetzelfde gold voor de cardines in relatie tot de
cardo maximus. Opvallend is dat elke vijfde straat meestal iets breder was dan de andere
straten binnen het grid. Op de hoek van elke centuria werd een gegraveerde grenssteen
geplaatst die exact vermeldde waar de desbetreffende centuria gelegen was ten opzichte van
de intersectie tussen de twee hoofdstraten. Het stadsdeel intra muros werd traditioneel ook,
net zoals het omliggende territorium, opgedeeld in een dambordpatroon. Hoewel de
centuriatie van een kolonie normaliter begon aan de voet van de buitenkant van de
stadsomwalling, kon het grid ook de stad zelf opnemen omdat de kruising van de beide
hoofdstraten theoretisch gezien in het precieze middelpunt van de kolonie moest gesitueerd
zijn. Het was echter ook mogelijk dat de straten van het stadsgedeelte een dambordpatroon
vormden dat niet uitgelijnd was conform de limites van het omliggende territorium. De vroege
Latijnse kolonies, die fungeerden als zelfbesturende entiteiten en geen onderdeel van de
Romeinse staat vormden, moesten geen rekening houden met deze manier van landopdeling
in percelen van twee iugera groot. Bijgevolg waren hun territoria soms op een andere manier
ingedeeld, ofwel in stroken, ofwel in rechthoeken, ofwel in vierkanten van nietgestandaardiseerde grootte. Centuriatie in de werkelijke zin van het woord slaat dus in
principe niet op de Latijnse kolonies maar omdat de opdeling in centuriae overal de gangbare
methode werd kort vóór 200 v. Chr., wordt deze term nu algemeen aanvaard in de
beschrijving van beide types kolonies. Het is ook vanaf dan dat, zoals reeds gezegd, door
36
Rome vooral nog burgerlijke kolonies werden uitgezonden (Campbell 1996, pp. 82-84 & 86;
Gros & Torelli 1988, pp. 128-130; Salmon 1969, pp. 20-22).
Het territorium van een kolonie werd echter nooit volledig opgedeeld in centuriae omdat de te
overbruggen gebieden daarvoor in sommige gevallen veel te uitgestrekt waren. De landmeters
verdeelden net genoeg grond om te voorzien in de allocaties van de kolonisten maar soms
waren er net te weinig opgedeelde percelen. Kolonisten konden bijgevolg ook nietgecenturieerd land toegewezen krijgen. De overblijvende stukken landbouwland die in surplus
waren nadat alle kolonisten een stuk grond hadden gekregen of die om vormelijke redenen
niet pasten binnen het systeem van centuriatie – te klein of te onregelmatig – werden
subseciva genoemd. Er moet echter op gewezen worden dat dit systeem van centuriatie ook
toegepast werd bij de individuele landverdelingen en om deze reden kunnen de gridvormige
patronen die via luchtprospectie soms zeer duidelijk te herkennen zijn, niet louter bestempeld
worden als relicten van coloniae (Campbell 1996, p. 79; Salmon 1969, pp. 22-23).
3.3.3
Etrusco ritu
Na de centuriatie van het territorium werden de aangeworven kolonisten in militaire formatie
naar de plaats van de te stichten kolonie geleid. Volgens de legende volgden de Romeinen
hiervoor Etruskische rituelen (Etrusco ritu) waarbij eerst en vooral voorspellingen uitgevoerd
en offers gebracht werden om de goden gunstig te stellen met het oprichten van de nieuwe
stad. De verbrande offers werden in een rituele, circulaire put (mundus) geplaatst die het
centrum van de stad symboliseerde. Daarna werd door middel van een bronzen ploeg de
omtrek van de stadsmuur (pomerium) aangebracht onder de vorm van een rituele ploegsnede
die sacrale bescherming bood van de onderaardse goden aan de inwoners van de kolonie. De
perifere straat langs de binnenkant van de stadsmuren wordt daarom ook bestempeld als de
“pomerium-weg”. Op de plaatsen waar de stadspoorten zouden komen – meestal drie of vier
in aantal – werd de ploeg opgetild om toegang tot de stad mogelijk te maken zonder de sacrale
beschermingslinie te moeten oversteken. Er werd in het centrum van de kolonie ook een
Capitolium opgericht. Het stichten van nieuwe steden of kolonies was dus een complex
proces waarbij rituele en praktische aspecten met elkaar verweven werden (Owens 1994, p. 9;
Salmon 1969, p. 24).
37
3.3.4
Verdeling van de percelen
De landpercelen werden door middel van een loterij toegewezen aan de coloni en werden
daarom vaak sortes genoemd. De omvang van de stukken grond varieerden echter volgens het
type kolonie en het desbetreffende tijdperk. Zo waren de lappen grond in de Latijnse kolonies
over het algemeen veel groter dan deze in de burgerlijke kolonies. Na de Tweede Punische
Oorlog werden de toegewezen percelen alsmaar groter in oppervlakte, zodat de
oorspronkelijke twee iugera kavels uit de vroege burgerlijke kolonies onder het Romeinse
Keizerrijk al waren opgeklommen tot 200 iugera. In de Latijnse kolonies werd het na de
Tweede Punische Oorlog ook gebruikelijk dat de grootte van de percelen bepaald werd op
basis van de status van de desbetreffende kolonist: Romeinse onderofficieren (centurio’s) en
cavaleristen kregen aldus veel grotere lappen grond dan de andere kolonisten. Dergelijke
bevoorrechting van bepaalde bewoners beoogde mogelijk het in zekerheid stellen van een
lokale aristocratie die zou kunnen dienen als de bestuursklasse van de kolonie. Uiteindelijk
werd dit systeem ook toegepast in de burgerlijke kolonies. Toen de kolonisten onder het
Romeinse Keizerrijk hoofdzakelijk bestonden uit oud-soldaten, was de omvang van de
percelen afhankelijk van de bodemkwaliteit maar vooral van de militaire reputatie en rang van
de personen in kwestie (Salmon 1969, pp. 24-25).
3.3.5
Eindformaliteiten
Het begin en het einde van het koloniale territorium werd aangeduid door middel van
grensstenen en daarnaast werd op een bronzen plaat het grondplan van de kolonie gegraveerd
(forma), die de centuriatie en de afzonderlijke percelen weergaf. Deze forma werd samen met
een kopie van de lex coloniae opgezet in het forum van de colonia en de groma werd op
ceremoniële wijze verwijderd. Met deze formaliteiten eindigde de oprichtingsprocedure van
de stad en de dag waarop deze gebeurtenissen plaatsvonden werd dan ook beschouwd als de
officiële stichtingsdatum van de kolonie. De kolonies konden daarna echter nog vernieuwd of
uitgebreid worden, ofwel door herverdeling van percelen die plots onbezet waren, ofwel door
nog grotere delen van het territorium te verkavelen. Na de voltooiing van het stichtingsproces
moesten binnen de kolonie nog heel wat bouwwerken vervolledig worden – waarschijnlijk
door de kolonisten zelf – en zeker indien het ging om een splinternieuwe maagdelijke stad
(Salmon 1969, p. 26).
38
3.3.6
Praktische aspecten
De beginperiode van het bestaan van een nieuwe kolonie was meestal zeer gevaarlijk wegens
het grote risico op aanvallen door naburige en vijandelijke autochtone bewoners. Daarom
moesten de koloniale verdedigingsstructuren vanaf het begin gebruiksklaar gemaakt worden
en waarschijnlijk kregen de kolonisten – tot ze zelf hun gewassen konden oogsten – tijdens
deze kritische periode bijstand van Rome. Meestal vormden de kolonies volledig nieuw
gevestigde steden maar soms werden de kolonisten ook gehuisvest in al bestaande steden en
in dat geval moesten bepaalde aanpassingen doorgevoerd worden met betrekking tot de
inheemse bevolking, meestal niet zonder de nodige moeilijkheden. De oplossingen om met de
autochtonen af te rekenen waren velerlei: ofwel werden ze massaal verdreven; ofwel werden
sommige of allen onder hen toegelaten tot de colonia en werden ze burgerrechten toegekend;
ofwel mochten ze als ondergeschikte bewoners van de kolonie zonder burgerrechten ter
plaatse blijven; ofwel mochten ze hun politieke bestaan behouden in een afzonderlijke
gemeenschap (Salmon 1969, pp. 25-26).
De beschermende stadsomwalling van de kolonies was tijdens de vroege Romeinse Republiek
vervaardigd uit steen maar was in het daaropvolgende Romeinse Keizerrijk met
baksteenbekleding uitgerust. Het forum kon tijdens de vroege Republiek onregelmatig zijn
van vorm, al naargelang de topografische situatie maar vanaf de 3de eeuw v. Chr. ging het
algemeen gezien om een rechthoekig plein. De openbare gebouwen konden soms een grote
oppervlakte in beslag binnen de stadsomwalling, wat ervoor zorgde dat er – vooral in de
kleinere kolonies – slechts weinig grond overbleef voor de kolonisten en hun familie. De
kolonisten met de meest nabij gelegen percelen leefden waarschijnlijk binnenin de
stadsomwalling, terwijl deze met verderaf gelegen percelen ofwel op hun eigen gronden een
woning hadden, ofwel gehuisvest waren in de gehuchten die elders in het territorium
verspreid lagen. Hieruit blijkt dat het stadscentrum van een kolonie in eerste instantie het
bestuurscentrum was en niet noodzakelijk woningen verschafte aan alle kolonisten (Salmon
1969, pp. 27-28).
39
4
Burgerlijke kolonies uit 338-245 v. Chr.
4.1
Inleiding
Tussen 338 en 245 v. Chr., meer bepaald tussen het einde van de Latijnse Oorlog en de laatste
jaren van de Eerste Punische Oorlog, werden in Romeins Italië tien burgerlijke koloniesteden
of coloniae civium Romanorum uitgezonden, welke aangeduid werden met de titel “maritieme
kolonies” of coloniae maritimae. Deze titel hadden ze te danken aan hun locatie waarbij
negen onder hen – zijnde Ostia, Antium, Tarracina, Minturnae, Sinuessa, Castrum Novum,
Pyrgi, Alsium en Fregenae – gesitueerd waren langs de westelijke kust van Centraal-Italië en
één – namelijk Sena Gallica – langs de oostelijke kust (figuur 9 en 10). Traditioneel wordt
Ostia beschouwd als de eerste burgerlijke kolonie en geografisch gezien bevinden vier van de
tien kolonies zich dan ten noorden van deze stad (Alsium, Fregenae, Castrum Novum en
Pyrgi) en vier ten zuiden daarvan (Antium, Tarracina, Minturnae en Sinuessa) (Mason 1992,
p. 75; Potter 1987, p. 73; Salmon 1963, p. 15).
4.2
Kenmerken en functie
In de 4de eeuw v. Chr. spitste Rome haar energie op de landelijke en maritieme invallen te
Latium van respectievelijk de Galliërs en de Grieken. Deze twee volkeren waren echter niet
de enige vijandelijke groepen waartegen weerstand moest geboden worden, zoals zal blijken
uit de afzonderlijke besprekingen van deze kolonies. De nood aan bescherming van de kust en
de ondoeltreffendheid van de gebruikelijke militaire acties, leidde tot het ontstaan van deze
eerste burgerlijke kolonies, met name de coloniae maritimae. Ze vormden in eerste instantie
strategische, militaire vestingen om de kuststreek te bewaken, soms voor offensieve
doeleinden maar toch vooral als bescherming of verdedigingsmiddel. Daarnaast vormden ze
een efficiënt substituut voor een militaire vloot en lieten ze bovendien toe de oprichting van
een dergelijke zeemacht uit te stellen. Voor de bescherming van de kust was een militaire
vloot zeker niet even doeltreffend geweest als deze burgerlijke kolonies: de constante
waakzaamheid van kustwachtstations zou namelijk veel efficiënter zijn dan patrouillerende
oorlogsschepen. Tijdens de periode die vooraf ging aan de Punische Oorlogen vormden de
Romeinen immers niet de dominante mogendheid over de zee en volstond de toen bestaande
Romeinse marine niet om weerstand te bieden aan de grootschalige aanvallen. In die periode
kon de oprichting van maritieme kolonies aldus soelaas bieden en bovendien konden deze ook
dienst doen als douanecontroleposten. De eerste vijf burgerlijke kolonies – Ostia, Antium,
40
Tarracina, Minturnae en Sinuessa – die tussen 338 en 295 v. Chr. gesticht werden in Latium,
verdedigden enkel de kuststrook onmiddellijk ten zuiden van Rome. In 283 v. Chr. werd Sena
Gallica gesticht langs de Adriatische kust en zo’n twintig jaar later moest noodgedwongen een
versterking van de westelijke kust doorgevoerd worden. Met het oog op het gevaar voor
Carthago, was het nodig ook permanente kustwachtstations op te richten onmiddellijk ten
noorden van de monding van de Tiber – de noordelijke grens van Latium Adjectum. Carthago
had immers reeds gedurende lange tijd interesse getoond in zuidelijk Etrurië en toen de
Pyrrhische Oorlog ten einde liep, vormde de Carthaagse zeemacht een steeds groter wordende
bedreiging voor Rome. Bijgevolg werden tussen 264 en 245 v. Chr. langs de zuidelijke
kuststrook van Etrurië nog vier burgerlijke kolonies opgericht: Castrum Novum, Pyrgi,
Alsium en Fregenae. Zoals eerder vermeld, konden de kleine burgerlijke kolonies rekenen op
de steun van nabij gelegen Latijnse kolonies. Zo kon Ostia rekenen op Ardea, Antium op
Norba, Tarracina op Setia, Minturnae op Fregellae, Sinuessa op Suessa Aurunca, Sena Gallica
op Ariminum, Castrum Novum op Cosa en Pyrgi, Alsium en Fregenae op Sutrium en Nepet.
Met deze prominente militaire functies van de burgerlijke kolonies voorop gesteld, mag hun
agrarische rol desondanks niet onderschat worden, zoals verder in deze uiteenzetting nog zal
blijken. De periodes van actieve oorlogsvoering in deze kolonies zal immers slechts
sporadisch geweest zijn, waardoor de kolonisten ook andere activiteiten konden uitvoeren: ze
deden aan landbouw, dreven handel en maakten deel uit van commerciële ondernemingen. Er
moet echter nog eens op gewezen worden dat er binnen het kolonisatieproces van de
Romeinen naast burgerlijke kolonies ook nog steeds Latijnse kolonies werden opgericht maar
deze worden in deze uiteenzetting niet besproken (Mason 1992, pp. 76-77; Meiggs 1997, p.
20; Reddé 1986, p. 412; Ruegg 1986, p. 211; Salmon 1963, p. 33; Salmon 1969, pp. 71 & 7679).
De vroege burgerlijke koloniesteden werden nooit fysiek afgescheiden van de ager Romanus
en waren oorspronkelijk allen klein in omvang. Ze beschikten daarenboven, zoals verder zal
blijken, niet over een echt politiek centrum wegens hun gebrekkig zelfbestuur en te kleine
oppervlakte intra muros. De Latijnse en latere burgerlijke kolonies hadden daarentegen het
typische voorkomen van een echte Romeinse stad. Normaliter werden de burgerlijke kolonies
in “paren” uitgezonden en hun standaard bevolkingscijfer vóór 184 v. Chr. lijkt gefixeerd te
zijn geweest op 300 kolonisten, alhoewel dit aantal maar voor één van de tien maritieme
kolonies – Tarracina – daadwerkelijk gerapporteerd is. Het gebied binnen de stadsmuren
vormt echter een bijkomende parameter voor de mogelijke omvang van de populatie en wijst
41
mede in de richting van een dergelijk algemeen bevolkingscijfer. Daarnaast is het aantal van
300 kolonisten voor vijf van de acht burgerlijke kolonies uit 194 v. Chr. vermeld in antieke
bronnen, waardoor de hypothese mag gesteld worden dat dit voor de maritieme kolonies uit
338-245 v. Chr. ook het gebruikelijke aantal was. De fixatie op 300 kolonisten per stichting
was vermoedelijk gerelateerd aan de drie oorspronkelijke stammen (tribus) van Rome,
waarvan elk onder hen moest voorzien in 100 coloni voor één centuria land, al waren er ook
praktische beweegredenen voor het verkiezen van dit aantal. Het lage bevolkingscijfer in de
burgerlijke koloniesteden was in feite toe te schrijven aan diverse redenen. Eerst en vooral
was de Romeinse stadstaat niet gewillig om duizenden van haar goedgekeurde en gezonde
Romeinse burgers te huisvesten in kolonies waar ze vrijgesteld waren van militaire dienst. Het
was namelijk net uit diezelfde groep dat de soldaten werden gerekruteerd. Ten tweede was het
in de 4de en 3de eeuw v. Chr. onmogelijk om in grote aantallen vrijwilligers te vinden voor de
onpopulaire en onaantrekkelijke burgerlijke kolonies uit die tijd. Hun voornaamste minpunten
waren: de kleine omvang, de minieme individuele percelen, de locatie en afstand van Rome,
de minimale vorm van zelfbestuur waarbij ze vooral rechtstreeks vanuit Rome bestuurd
werden, de sombere economische vooruitzichten en de verplichting van de kolonisten om ter
plaatse blijven – in feite leefden deze coloni in ballingschap. Een derde en belangrijkere factor
waren de constitutionele struikelblokken. Vanuit Romeins oogpunt kon een Romeins burger
namelijk Rome niet verlaten en een tweede burgerschap verkrijgen, zonder het eigen
burgerschap te verliezen. Het vestigen van georganiseerde gemeenschappen bestaande uit
Romeinse burgers in afgelegen gebieden, stemde ook niet overeen met de traditionele
opvatting van de stadstaat Rome. Daarnaast zou een reeks Romeinse burgers verspreid in
enclaves over de ager Romanus de gecentraliseerde administratie praktisch onmogelijk
maken. Doch, vertrekkende vanuit opportunistische beweegredenen, was het aanvaardbaar om
aan een kleine groep emigrerende Romeinen het volledige Romeinse burgerschap te verlenen
in een andere gemeenschap, zijnde hun eigen burgerlijke kolonie. Dit principe kon echter niet
toegepast worden op grote groepen omdat dit problemen zou veroorzaakt hebben omtrent
administratie en supervisie, vooral op wettelijk en gerechtelijk vlak. Eén oplossing om deze
hindernissen te omzeilen, was het oprichten van de grotere Latijnse kolonies en deze politiek
werd tot het uiterst mogelijke doorgevoerd. Rome had een groot aantal Latijnse kolonies
opgericht langs de kust en aanvankelijk waren er ook meer van dit type dan van het
burgerlijke type. De Latijnse kolonies vervulden essentieel maar onvermijdelijk op
efficiëntere wijze dezelfde rol als de burgerlijke kolonies. Wegens de moeilijkheden voor het
vinden van kolonisten, moest Rome ook niet-Romeinen toelaten in de burgerlijke kolonies,
42
welke het Romeinse burgerschap verkregen door incorporatie. De 300 kolonisten in deze
vroege burgerlijke koloniesteden waren in feite gevestigd op drie centuriae, wat overeenkomt
met 600 iugera (150ha). Het territorium van hun kolonie omvatte dus letterlijk een ager
centuriatus (Gros & Torelli 1988, pp. 127-128 & 150; Mason 1992, pp. 76-78 & 80; Salmon
1963, pp. 26-29; Salmon 1969, pp. 72-75).
De 300 kolonisten in deze eerste burgerlijke kolonies verkregen elk twee iugera grond maar
een landbouwer die produceert voor eigen gebruik kon zichzelf en zijn familie op basis van
zo’n klein stukje land niet onderhouden: minstens drie keer zoveel land was hiervoor vereist.
Om deze reden is het aannemelijk dat de kolonisten in burgerlijke kolonies ook nog andere,
niet-persoonlijke stukken landbouwland in gebruik namen, meer bepaald gemeenschappelijke
gronden (ager compascuus). De burgerlijke kolonies zouden aldus toch een wezenlijke
agrarische functie gehad hebben. Er zijn zo’n vijftal bronnen die deze stelling voeden en
kracht bijzetten: antieke referenties naar deze sites, hun landbouwkundige vruchtbaarheid en
algemene voorspoed; specifieke referenties in naslagwerken van antieke landmeters, onder
andere in de Agrimensores; sporen van Romeinse centuriatie op de desbetreffende sites;
archeologische vondsten in relatie tot de landbouw; de groeiende vergelijkende literatuur over
zelfvoorzienende landbouw vanaf de prehistorie tot heden. Niet al deze bronnen zijn relevant
voor de tien maritieme kolonies maar de beschikbare informatie wijst toch in de richting van
een niet te onderschatten agrarische rol. Mogelijk werden de individuele percelen in deze
burgerlijke kolonies zo klein gehouden om onenigheid te vermijden onder de aristocraten te
Rome. De kolonisten werden namelijk vooral gerekruteerd uit de groep Romeinse burgers
zonder landbezit en indien ze grotere percelen hadden ontvangen, waren ze mogelijk
opgeklommen naar een hogere klasse en hadden ze de toenmalige Romeinse aristocraten
binnen de volksvergaderingen verdrongen. Aangezien de kolonisten in de Latijnse kolonies
geen Romeinse burgers waren, konden hun grotere lappen grond geen dergelijk gevaar
vormen voor de Romeinse politiek. Daarenboven moest tegenover het opgeven van hun
Romeinse burgerrechten ook een materiële compensatie staan (Mason 1992, pp. 80-81 & 87;
Salmon 1969, pp. 24-25 & 72).
Het enige voordeel waarover de bewoners in deze maritieme kolonies beschikten, was de
sacrosancta vacatio militiae, i.e. een privilege die hen in zekerheid stelde van een vrijstelling
van legerdienst in de Romeinse legioenen, waarmee de Romeinse burgers normaliter wel
belast waren. De kolonisten moesten wel ten alle tijde alert zijn en ter plaatse blijven om
43
weerstand te bieden aan overzeese invallen. Hun ononderbroken aanwezigheid in deze
kuststations betekende dan ook dat ze echte coloni maritimi waren. Wanneer ze toch verplicht
werden om naar de wapens te grijpen, vochten ze op het strand of in het nabij gelegen
platteland. Hun taak bestond er immers in de doortocht van vijanden te ontzeggen, zowel van
deze die langs de kust aanlandden als deze die te land probeerden door te dringen. Gedurende
het bestaan van deze maritieme kolonies werd soms afstand gedaan van de sacrosancta
vacatio militiae van de kolonisten. Tijdens de crisis van 207 v. Chr., toen Hasdrubal er in
geslaagd was om versterking binnen te smokkelen in Italië om zijn broer Hannibal te helpen,
moest Rome wanhopige pogingen ondernemen om nieuwe troepen in te zetten. De vele
verliezen die Rome had geleden in eerdere veldslagen hadden gezorgd voor een grote reductie
in militaire mankrachten. Om deze reden werden de bewoners van de maritieme kolonies,
ondanks hun vrijstelling van militaire dienst, ingeschakeld om te voorzien in rekruten. De
Senaat besliste dat hun wettelijk privilege moest opgegeven worden aangezien de vijand zich
op Italiaans grondgebied bevond. Enkel Ostia en Antium moesten zich bij deze gelegenheid
niet aanmelden voor militaire dienst maar hun mannelijke kolonisten die de dienstplichtige
leeftijd hadden bereikt, moesten een eed afleggen dat ze de steden niet zouden verlaten zolang
de vijand in Italië was, behalve voor zeer korte periodes. Ostia werd hieromtrent bevoorrecht
behandeld omdat er nood was aan enerzijds scheepsbemanning en anderzijds mankrachten
voor het onderhouden van diensten en het beheren van de voorraden die vanuit en naar de
haven vervoerd werden. Dergelijke begunstiging werd later echter niet meer verleend. In 191
v. Chr. richtte Rome een vloot op om oorlog te voeren tegen koning Antiochus de Grote van
Syrië waarbij de soldaten zonder enige uitzondering gerekruteerd werden vanuit alle tien de
maritieme kolonies. De Senaat had namelijk bepaald dat de bewoners van deze kolonies niet
vrijgesteld waren van militaire dienst bij de Romeinse vloot en dat ze hierop bijgevolg niet in
beroep konden gaan. Deze gebeurtenis betekende dan waarschijnlijk ook het einde van de
sacrosancta vacatio militiae van de coloni maritimi en met het verlies van deze vrijstelling,
eindigde ook het bestaan van de categorie coloniae maritimae. De tien maritieme kolonies
werden vervolgens geassimileerd met de burgerlijke kolonies die gesticht werden na de
Tweede Punische Oorlog (Mason 1992, pp. 78-79; Meiggs 1997, pp. 26-27; Salmon 1963, pp.
13-14; Salmon 1969, pp. 77 & 81).
De kleine burgerlijke kolonies uit de 4de en 3de eeuw v. Chr. worden normaliter beschouwd als
steden met het voorkomen van een castrum maar de Romeinse castra in de werkelijke zin van
het woord, dus met een gestandaardiseerde regelmatige en kruisvormige opdeling, zijn pas na
44
275 v. Chr. opgedoken. Ondanks het militaire karakter van deze vroege koloniesteden, is het
dus niet zo dat hun grondplan beïnvloed werd door de gelijktijdige legerkampementen en ze
vormden evenmin een weerspiegeling van deze kampen. De Romeinen waren immers voor
het eerst tijdens de oorlog tegen Pyrrhus in contact gekomen met kampementen die opgedeeld
waren volgens een regelmatig schema. Daarna ontstond er qua vormelijke ontwikkelingen
echter snel een wederzijdse beïnvloeding tussen de Romeinse legerkampementen en de nieuw
gevestigde Romeinse steden. Hier moet dus voorzichtigheid geboden worden bij het gebruik
van de term castrum (Salmon 1969, p. 27; Sommella 1988, p. 238; Ward-Perkins 1974, p.
28).
4.3
Tien coloniae maritimae
4.3.1
Ostia
4.3.1.1
Situering in tijd en ruimte
Ostia situeert zich in de Augustijnse regio Latium langs de Tyrrheense kust en was
oorspronkelijk gelegen aan de monding van de Tiber maar bevindt zich nu ongeveer 6km
stroomopwaarts (figuur 9 en 10). De kolonie was ongeveer 225m verwijderd van de rivier
maar de antieke kustlijn, die overigens niet exact kan bepaald worden, lag vermoedelijk iets
verder van de stadsmuren. De partnerkolonie van Ostia was Antium. De traditie zegt dat te
Ostia – of in haar nabije omgeving – reeds een nederzetting gesticht werd door de vierde
koning van Rome maar dit wordt niet bevestigd door de tot nu toe gevonden oudste
archeologische resten, al mag deze mogelijkheid daarom niet volledig afgeschreven worden.
Verder archeologisch onderzoek in de omgeving van Ostia zou eventueel de resten van een
vroegere bewoningsfase, mogelijk gerelateerd aan zoutproductie, kunnen blootleggen. De
vroegst gekende archeologische nederzetting te Ostia lag zo’n 200m ten zuiden van de Tiber,
nabij haar monding. Het betreft hier de burgerlijke kolonie die door Rome vermoedelijk
halverwege de 4de eeuw v. Chr. opgericht werd op een zandvlakte ter verdediging van de
kustlijn en de monding van de Tiber. De exacte stichtingsdatum van de maritieme kolonie te
Ostia wordt nog betwist omdat de archeologische bewijzen niet sluitend zijn. De omwalling
van de stad was opgebouwd uit grote tufblokken afkomstig uit een gebied gaande van Fidenae
tot Prima Porta. Het lijkt erop dat dit type tufsteen niet door de Romeinen benut was geweest
vóór de verovering van Fidenae en Veii in de vroege 4de eeuw v. Chr. en daarna slechts een
kortdurende gebruiksperiode kende wegens haar broosheid. Deze onbeslissende gegevens
45
worden wel nog bijgestaan door de vondsten van aardewerk, daterend uit een periode gaande
van 400 tot 340 v. Chr. en wijzen aldus in de richting van de traditie die voorschrijft dat Ostia
de allereerste Romeinse burgerlijke kolonie was. De meeste hedendaagse vorsers suggereren
eveneens dat Ostia of in 349/348 v. Chr. of in 338 v. Chr. gesticht zou geweest zijn omdat
Rome toen moest strijden tegen zeerovers en in oorlog was met haar buren. Er zijn echter ook
gegevens die mogelijk wijzen op een latere oprichting van de stad, eerder naar het einde van
de 4de eeuw v. Chr. of het begin van de 3de eeuw v. Chr. toe, welke ervoor zorgen dat de
stichtingsdatum van Ostia controversieel blijft en dat Antium als mogelijke eerste burgerlijke
kolonie voorop gesteld wordt. De riviermonding van de Tiber moest dienst doen als
commerciële haven van Rome – reeds in de 2de helft van de 4de eeuw v. Chr. – en het belang
van Ostia nam dan ook toe toen Rome nood kreeg aan overzeese invoer van goederen.
Daarnaast werd de stad tijdens de Punische Oorlogen op het einde van de 3de eeuw v. Chr. een
belangrijke marinebasis langs de westelijke kust van Italië. Wegens de bevolkingstoename
van Rome tijdens de 2de eeuw v. Chr., groeide enerzijds de vraag naar overzeese import –
vooral van graan – en anderzijds deinde Ostia uit buiten haar stadsmuren, gepaard gaand met
urbanistische ontwikkelingen. In de vroege 1ste eeuw v. Chr. was de verdedigingskolonie die
bij haar aanvang slechts 2,4ha groot was, uitgegroeid tot een wezenlijke stad en de nieuwe
ommuring omvatte nu een gebied van 64ha groot. Ostia kende overigens haar grootste bloei
tijdens de Keizertijd maar naar het einde van deze periode toe – met de afname van de handel
– ging de stad in economisch verval en werd het een residentiële trekpleister voor de rijkere
bevolking (S.n. 2008, Ostia, internet, ¶ 1, 2 & 4; Hermansen 1982, p. 2; Meiggs 1976, p. 658;
Meiggs 1997, pp. 16-24; Sommella 1988, p. 221; Von Hesberg 1985, p. 129).
4.3.1.2
Grondplan
Het grondplan van de antieke vesting te Ostia had de vormelijke kenmerken van een castrum
en was gebaseerd op de intersectie van de centrale assen. De ruimte binnen de stadsmuren
was ongeveer 2,4ha groot, goed voor de huisvesting van ongeveer 300 families. De kolonie te
Ostia was in principe gelegen op de plaats van het huidige forum van Ostia. De koloniestad
beschikte over een regelmatig rechthoekig grondplan van 194m op 125,70m, opgedeeld in
vier gelijke sectoren door middel van twee prominente orthogonale assen – de decumanus
maximus en de cardo maximus – die elkaar kruisten in het stadcentrum, waar het forum
gelegen was (figuur 11). In de kolonie te Ostia was echter geen sprake van een echt forum
met politieke gebouwen: er was enkel een tempel aangeplant in het centrum van de stad,
terwijl een curia en comitium beide ontbraken. Dit was te wijten aan de beperkte politieke
46
autonomie van de vroege burgerlijke kolonies. Ze hadden namelijk deze gebouwen niet nodig
maar ook hun oppervlakte intra muros was te klein voor een echt forum. De oriëntatie van
deze weinig omvangrijke, militaire stad werd bovendien bepaald door de Tiber. De
decumanus maximus was uitgelijnd volgens de richtingsas van Tiber en werd mettertijd
geïncorporeerd in de oost-west georiënteerde hoofdstraat van de latere havenstad. Het
oorspronkelijke castrum van de maritieme kolonie te Ostia was omgeven door een stevige
ommuring opgebouwd uit grote tufblokken en beschikte over vier poorten: in het centrum van
elke muur één doorgang. De ruimte binnen de stadsmuren was opgedeeld in blokken door
middel van een orthogonaal netwerk van smalle straten en bevatte zo’n 60 huizen waarin
telkens één familie kon wonen, wat overeenstemt met de huisvesting van 1/5 van de 300
kolonisten (figuur 12). Dit betekende, zoals eerder aangehaald, dat de rest van de kolonisten
buiten de eigenlijke kolonie werden ondergebracht in landelijke huizen. De stadswoningen
waren echter groot genoeg om in tijden van nood ook de bevolking van op het platteland te
huisvesten gedurende een kortstondige periode. De oorspronkelijke kolonie te Ostia omvatte
een karakteristiek Romeins stadsplan dat later in vele andere kolonies – onder meer in
Tarracina, Minturnae en Pyrgi – zou gevolgd en ontwikkeld worden, conventioneel
gedefinieerd als een castrum, dit in vergelijking tot de versterkte steden uit de Keizertijd.
Zoals eerder vermeld hadden ze echter niks gemeen met de gelijktijdige kampementen
(Castagnoli 1971, p. 100; Gros & Torelli 1988, p. 130; Meiggs 1976, p. 658; Owens 1994, pp.
110-111; Sommella 1988, p. 221; Von Hesberg 1985, pp. 129, 131 & 137).
4.3.2
Antium
4.3.2.1
Situering in tijd en ruimte
Antium, of het huidige Anzio, situeert zich in de Augustijnse regio Latium langs de kust van
de Tyrrheense Zee en is gelegen 52km ten zuiden van Rome (figuur 9 en 10). Het antieke
Antium lag evenwel iets ten noordwesten van het huidige stadcentrum en bevond zich op de
uitloper van heuvels die uitgaven op de kust. De plaats was reeds lang bewoond geweest
vooraleer het in de 5de eeuw v. Chr. een Volskische havenstad werd. Als zijnde één van de
belangrijkste vestingen van de Volsci, participeerde Antium in de strijd tegen Rome tot 467 v.
Chr., toen het de locatie van één van de priscae coloniae Latinae werd. Tijdens de Latijnse
Oorlog streden de Volsken te Antium mee met de Latijnen tegen Rome. Na de Slag bij de
rivier de Astura in 338 v. Chr. – i.e. de laatste grote strijd tussen de Romeinen en de Latijnen
– kon een revolte van de stad tegen Rome onderdrukt worden, waarbij de oude haven van
47
Antium – de Caenon – door Rome bezet werd. In hetzelfde jaar stichtten de Romeinen een
burgerlijke kolonie in Antium – de eerste burgerlijke kolonie waarvan de stichtingsdatum met
zekerheid geweten is – bestuurd door magistraten uit Rome en het was niet vóór 317 v. Chr.
dat de stad haar eigen magistraten verkreeg. Dit laatste gegeven kan verklaard worden door
het bestaan van twee afzonderlijke gemeenschappen te Antium – een inheemse en een
Romeinse – en dit betekent dus ten stelligste niet dat de kolonie te Antium pas in 317 v. Chr.
gesticht werd. De Volsken moesten plaats ruimen voor de binnendringende kolonisten maar
daar tegenover werd een deel van de inheemse bewoners opgenomen in de Romeinse kolonie,
enerzijds om de gemoederen van de autochtonen te bedaren en anderzijds mogelijk als
compensatie voor een tekort aan Romeinse kolonisten. Er bestond echter nog steeds een
inheemse gemeenschap die niet opgenomen was in de kolonie en deze Volsci werden
aanvankelijk geïncorporeerd in de Romeinse staat als cives sine suffragio (burgers zonder
stemrecht). Tegelijkertijd werden hun stedelijke organismes aan banden gelegd en aldus was
de burgerlijke kolonie nog de enige georganiseerde gemeenschap te Antium, slechts voorzien
van de meest rudimentaire bestuurlijke instrumenten. Deze chaotische situatie werd twintig
jaar later beantwoord met de organisatie van de inheemse bevolking in een municipium sine
suffragio onder de bescherming van de burgerlijke kolonie, die aldus ook haar eigen
magistraten ontving. Tijdens de Keizertijd werd naar Antium nog een nieuwe
veteranenkolonie uitgezonden, bestaande uit leden van de Praetoriaanse Wacht – i.e. een
Romeinse militaire elite-eenheid die de keizerlijke lijfwacht vormde – en werd de haven
nieuw leven ingeblazen (Gros & Torelli 1988, p. 150; La Regina 1976, p. 65; Meiggs 1997, p.
22; Queirazza, Marcato, Pellegrini et. al. 1991, p. 32; Salmon 1969, pp. 75-76; Sommella
1988, p. 35; Von Hesberg 1985, p. 137).
4.3.2.2
Grondplan
De kolonie te Antium werd in feite gesticht op een site waar zich reeds een georganiseerde
stad bevond. Het antieke centrum had een omtrek van ca. 3900m en was omsloten door een
fortificatie bestaande uit een aarden wal met een ondersteunende stadsmuur uit tufstenen
blokken, daterend uit de 5de of 4de eeuw v. Chr. op basis van de stratigrafie. De stad volgde de
meest “bruikbare” hellingen, resulterend in een onregelmatig grondplan dat aangepast was
aan de orografische eigenschappen (figuur 13). Er waren minstens drie poorten aanwezig in
de stadsomwalling, waarvan één in de richting van Rome waar de Via Anziatina en de Via
Severiana samen de stad binnenkwamen. Een tweede poort lag vermoedelijk aan de zuidelijke
zijde, in de richting van de zee en op een as met de eerste poort. De derde poort verschafte
48
waarschijnlijk de uitgang voor de Via Anziatina, die leidde naar Astura – aanvankelijk een
eiland maar nu een schiereiland in de zuidoostelijke hoek van de Baai van Antium. De
archaïsche stad werd tijdens de Republikeinse en Keizertijd uitgebreid naar het zuiden, dus
naar de kust toe. Om defensieve redenen bevond de oude haven zich buiten het versterkte
gebied (La Regina 1976, p. 65; Sommella 1988, p. 35).
4.3.3
Tarracina
4.3.3.1
Situering in tijd en ruimte
Tarracina, of het huidige Terracina, situeert zich in de Augustijnse regio Latium en is gelegen
op een hoge heuvel in de Baai van Gaeta – een inham van de Tyrrheense Zee – halverwege
tussen Rome en Napels (figuur 9 en 10). De naam van de havenstad is mogelijk afgeleid van
de Griekse term trachys (ruw), verwijzend naar de klif waarop Tarracina gelegen is. De plaats
werd reeds tijdens de prehistorie bewoond, wat haar wenselijke strategische locatie en sterke
natuurlijke bescherming benadrukt. Na bewoning door de Aurunci, werd de stad
overgenomen door de Etrusken en daarna door de Volsken, die het de naam Anxur gaven –
naar de beschermende god Anxur – en ombouwden tot een vesting tegen Rome. In 406 v. Chr.
overmeesterden de Romeinen Anxur en in 329 v. Chr. werd ginds een Romeinse kolonie
uitgestuurd om de Colonia Anxuras op te richten. De stad domineerde in feite het enige
doorgangspunt tussen de Pontijnse vlakte (piana Pontina) – een voormalig moerassig gebied –
en het gebied ten zuiden daarvan. De kolonie te Tarracina moest enerzijds de kuststrook
domineren en beschermen en anderzijds de bergpas tussen de Ausonische bergen en de zee in
haar greep houden. Enkele jaren na de stichting van de kolonie werd de Via Appia – de weg
die liep van Rome naar Brundisium aan de Adriatische zuidoostkust – aangelegd richting
Tarracina (figuur 14). Aanvankelijk klom de Via Appia de heuvel op waar Tarracina gelegen
was, wat zorgde voor een moeilijke doorgang. Later verhielp Trajanus dit probleem door het
weg houwen van rotsen aan de voet van de kaap (Pisco Montano) waarlangs de Via Appia
vervolgens omgeleid werd. De haven van de stad gaat terug tot in de Volskische periode
waarna deze verzandde maar tijdens de Keizertijd werd de haven vernieuwd en vergroot (S.n.
2008, Terracina, internet, ¶ 1; Salmon 1969, p. 77; Queirazza, Marcato, Pellegrini et. al.
1991, p. 650; Schoder 1976, pp. 881-882; Sommella 1988, p. 220).
49
4.3.3.2
Grondplan
Uit de kenmerken van de latere overbouwingen en uitbreiding van de stad, kon het mogelijke
grondplan van de oorspronkelijk kolonie afgeleid worden. De ommuringen te Tarracina zijn
dan ook afkomstig uit diverse periodes. De Via Appia deed dienst als decumanus maximus en
de cardo maximus liep waarschijnlijk langs het Capitolium en verbond het forum, dat op de
kruising van de hoofdstraten gelegen was, onder meer met de noordelijk gelegen Porta Nova
(figuur 15 en 16). Het grondplan van de kolonie was rechthoekig van vorm, met
vermoedelijke afmetingen van 191m op 133m, wat overeenkomt met 2,5ha. De stad geleek
bijgevolg zeer sterk op Ostia, ook qua innerlijke opdeling en vermoedelijk werd diens
grondplan hier overgenomen. Het stratennet te Tarracina was echter wel met twee decumani
verrijkt. Het oude forum bevond zich waar nu de Piazza Municipio gelegen is en bezit nog
steeds haar antieke plaveiing. De nieuwe ommuring van Tarracina volgde deels de
oorspronkelijk muur maar creëerde wel een onregelmatige omtrek. De stad werd ook vergroot
en uitgebreid met torens (Castagnoli 1971, p. 103; Schoder 1976, p. 882; Sommella 1988, p.
220; Von Hesberg 1985, pp. 138-139).
4.3.4
Minturnae
4.3.4.1
Situering in tijd en ruimte
Minturnae, of het huidige Minturno, situeert zich in de Augustijnse regio Latium, zo’n 150km
ten zuiden van Rome en is meer bepaald gelegen op de rechter- en linkeroever van de rivier
de Liris – ook bekend als de Garigliano rivier (figuur 9 en 10). Deze rivier vormde in feite de
zuidelijke grens van Latium Adjectum. Het oorspronkelijke Minturnae dateerde uit de 7de
eeuw v. Chr. en behoorde tot het volk der Aurunci maar in 313 v. Chr. richtten de Romeinen
er een bloedbad aan en veroverden ze de stad. In 311 v. Chr. werd een deel van de Via Appia
aangelegd en in 295 v. Chr. – tijdens de Derde Samnitische Oorlog – stichtte Rome 2km
landinwaarts op de rechteroever van de Liris haar 4de burgerlijke kolonie, net op de plaats
waar de Via Appia de rivier overbrugde. Minturnae werd tegelijkertijd opgericht met een
zusterkolonie te Sinuessa en beide steden moesten net als Tarracina het gebruik van de
kustroute door de Samnieten, zowel te land – de Via Appia – als ter zee, verhinderen. De
Samnieten hadden immers in het stichtingsjaar van Minturnae en Sinuessa reeds enkele
plundertochten ondernomen en hiertegen moest bescherming geboden worden. Ook de
inlandse route van Rome naar Campanië, die gevolgd werd door de Via Latina, moest
beschermd worden wegens de nabije ligging van potentiële vijandelijke territoria. Kort
50
samengevat stonden deze kolonies dus in voor de bescherming van Latium tegen overzeese
aanvallen en verzekerden ze de contacten tussen Rome en haar nieuw veroverde gebieden in
Campanië. Het castrum dat in 295 v. Chr. gesticht werd te Minturnae moest voornamelijk de
rivieroversteek van de Liris in bescherming nemen. De stad kende daarna een grote bloei en
urbanistische uitbreiding buiten haar stadsmuren en in de loop van de Romeinse tijd werden
naar Minturnae nog enkele veteranenkolonies uitgezonden (Comfort 1976, pp. 582-583;
Ruegg 1986, pp. 209 & 211; Salmon 1969, pp. 76-77; Sommella 1988, p. 40; Von Hesberg
1985, p. 139).
4.3.4.2
Grondplan
De kolonie werd gesticht als een rechthoekig castrum en werd doorkruist door de Via Appia
die de decumanus maximus vormde en aldus de stad in twee gelijke sectoren verdeelde (figuur
17). Daarnaast was er vermoedelijk ook een cardo maximus die de decumanus maximus
loodrecht kruiste in het kleine stadscentrum. Het gebied binnen de stadsmuren was
vermoedelijk net als in Ostia te klein om een echt forum te herbergen. De layout van de
kolonie was in feite niet naar het noorden georiënteerd maar wel volgens de as van de Liris en
was omgeven door een polygonale kalkstenen omwalling. De binnenruimte van de stad was
vermoedelijk onderverdeeld in vierkantige blokken en ook hier was er sprake van 60
woningen die in totaal 60 kolonistenfamilies huisvesten (figuur 18). Het rechthoekige
grondplan te Minturnae met een bescheiden oppervlakte van ca. 2,8ha en afmetingen van
182m op 155m, stemt goed overeen met dat van Ostia maar verschilt in het feit dat de
ommuring op de hoeken versterkt was door middel van vierkante torens (Castagnoli 1971, p.
102; Comfort 1976, p. 582; Gros & Torelli 1988, p. 150; Sommella 1988, p. 40; Von Hesberg
1985, pp. 139, 141 & 144).
4.3.5
Sinuessa
4.3.5.1
Situering in tijd en ruimte
Sinuessa, of het huidige Mondragone, situeert zich ongeveer op de grens tussen de
Augustijnse regio’s Latium en Campanië langs de Tyrrheense kust, zo’n 45km ten
noordwesten van Napels en is gelegen tussen de rivieren de Liris en de Volturno (figuur 9 en
10). Normaliter werd Sinuessa beschouwd als de meest zuidelijke en dus laatste stad van
Latium Adjectum maar soms werd de plaats ook toegeschreven aan Campanië. Sinuessa was
de zusterkolonie van Minturnae en vormde net als laatstgenoemde reeds een goed
51
ontwikkelde stad alvorens er in 295 v. Chr. een Romeinse kolonie gesticht werd. Bovendien
vervulde deze kolonie dezelfde functie als Minturnae. De stad controleerde in principe de
nauwe doorgang tussen de Mons Massicus en de Tyrrheense Zee. Het huidige Mondragone
ontstond op een kleine afstand van de antieke stad Sinuessa (Crimaco 1991, p. 11; Queirazza,
Marcato, Pellegrini et. al. 1991, p. 404; Salmon 1963, p. 19; Sommella 1988, p. 41).
4.3.5.2
Grondplan
Luchtfotografisch onderzoek heeft uitgewezen dat het om een rechthoekige omtrek ging die
een urbanistisch netwerk herbergde bestaande uit twee orthogonale hoofdassen die elkaar in
het centrum van de stad kruisten (figuur 19, nr. 13). Vermoedelijk was dit een oppervlakte
van ongeveer 500m op 300m, wat een serieuze vergroting in omvang betekent in vergelijking
met de vorige kolonies. De cardo maximus werd gevormd door de Via Appia, terwijl de
decumanus maximus dan de verbinding van de stad met de haven – nu verdronken in zee –
moet voorgesteld hebben. Er was enkel ten noorden van de stad een schaarste aan territorium
beschikbaar wegens de limieten opgelegd door de zee, de moerassen en het nabije
berglandschap. Desalniettemin stemt de omvang van dat territorium overeen met het aantal
inwoners van de burgerlijke kolonie te Sinuessa (Sommella 1988, p. 41).
4.3.6
Sena Gallica
4.3.6.1
Situering in tijd en ruimte
Sena Gallica, of het huidige Senigallia, situeert zich in de Augustijnse regio Umbrië langs de
Adriatische kust en is gelegen aan de monding van de rivier de Misa langs een brede alluviale
vlakte, in het centrum van een lagunedepressie (figuur 10). Aanvankelijk was dit een
nederzetting bewoond door de Gallische Senones en gesticht in de 4de eeuw v. Chr. maar na
de Slag bij Sentino in 295 v. Chr. – tijdens de Derde Samnitische Oorlog – werden de
Senones onderworpen. De Romeinen vestigden er vervolgens in 283 v. Chr. een burgerlijke
kolonie. Net als de kolonisten te Antium, leefden deze uit Sena Gallica dus naast een
vijandelijke en ontstemde inheemse bevolkingsgroep, wat zorgde voor extra gevaren. Sena
Gallica was overigens de eerste burgerlijke kolonie gesticht langs de Adriatische kust en de
eerste op Gallisch grondgebied. Haar rol bestond in het afweren van Illyrische zeerovers – i.e.
een Indo-Europees volk uit de westelijke Balkan – en rovers afkomstig uit Gallia Cisalpina.
Sena Gallica was tijdens deze periode de enige colonia maritima langs de Adriatische kust
omdat gedurende een lange tijd na haar kolonisatie comparatief slechts een klein deel van
52
deze kust technisch gezien toebehoorde aan het Romeinse territorium: dit was enkel de ager
Gallicus en een deel van Picenum. Daarenboven lagen de belangen van Rome sowieso
hoofdzakelijk langs de westelijke kust van Italië. De naam “Sena” verwijst vermoedelijk niet
naar de oorspronkelijke bewoners van de stad maar wel naar het Gallische woord Sena (de
oude) afkomstig van het Indo-Europese sen- (oud), om aldus de Latijnse term senex (oud) te
benaderen. De toevoeging van de naam “Gallica” liet bovendien toe een duidelijk onderscheid
te maken met de stad Saena of Sena Etruriae – nu Siena – gelegen in Etrurië. Het lijkt erop dat
deze kolonie nooit uitgegroeid is tot een invloedrijke stad (Alfieri 1976, p. 826; Queirazza,
Marcato, Pellegrini et. al. 1991, p. 617; Salmon 1963, pp. 19-20; Salmon 1969, pp. 78 & 81;
Sommella 1988, p. 74).
4.3.6.2
Grondplan
Op basis van de beperkte en niet éénduidige archeologische resten, kon toch een plausibel
grondplan voor de kolonie achterhaald worden. Het antieke stadsplan van Sena Gallica was
quasi vierkant van vorm, afgezien van de onregelmatige noordelijke hoek (figuur 20). De
mogelijke maximale afmetingen van de orthogonale zijden waren van de orde van ca. 270m
op 300m. Deze stad was dus ook groter dan de eerste maritieme kolonies. Volgens een
hypothese was het urbanistische netwerk binnen de stadsmuren uitgelijnd in een gridpatroon
van vierkante blokken met gemiddelde afmetingen van ca. 50m à 60m per zijde maar dit
stemt echter niet goed overeen met de indeling van de huidige stad. De noordelijke zijde van
het grondplan was afgestompt om de stad aan te passen aan de alluviale vlakte van de rivier
en daarenboven was Sena Gallica georiënteerd volgens de kustlijn. De cardo maximus is nog
herkenbaar in de huidige Via Arsilli en de decumanus maximus in de huidige Renaissance
Strada Grande. Het forum van de stad was gesitueerd op de plaats waar zich nu de Piazza
Roma bevindt (Alfieri 1976, p. 826; Castagnoli 1971, pp. 103-104; Sommella 1988, p. 74).
4.3.7
Castrum Novum
4.3.7.1
Situering in tijd en ruimte
Castrum Novum, of het huidige Torre Chiaruccia, situeert zich in de Augustijnse regio Etrurië
langs de Tyrrheense kust en is gelegen nabij het kustoord Santa Marinella (figuur 9 en 10). De
uitbraak van de Eerste Punische Oorlog werd door de Romeinen in datzelfde jaar, meer
bepaald in 264 v. Chr., beantwoord met de stichting van een kolonie te Castrum Novum, die
de eerste was uit een reeks van vier burgerlijke kolonies die langs de kuststrook ten noorden
53
van Rome zouden opgericht worden. De kustdefensies van Italië moesten immers aangesterkt
worden tegen de prominente Carthaagse zeemacht en het was ook ter gelegenheid van deze
oorlog dat Rome haar miezerige zeemogendheden opkrikte tot een stevige militaire vloot.
Castrum Novum bevond zich op territorium dat oorspronkelijk toebehoorde aan de
Etruskische stad Caere – het huidige Cerveteri – en vermoedelijk onder Romeinse controle
terecht kwam toen Rome eerstgenoemde stadstaat ca. 353 v. Chr. beroofd had van een groot
stuk land. De kolonie kon met moeite een ruwe en primitieve bestaanswijze in dit grensgebied
op touw zetten, wat de bewoning in deze stad er ook niet bepaald op vergemakkelijkte. De
stad werd later onder Caesar nogmaals gekoloniseerd (Salmon 1963, p. 21; Salmon 1969, pp.
78-79 & 81; S.n. s.d., Castrum Novum, internet, ¶ 1).
4.3.7.2
Grondplan
Gedetailleerde gegevens over de oorspronkelijke kolonie te Castrum Novum werden niet
gevonden. Evenmin kon een uitwerking van het antieke grondplan opgespoord worden maar
vermoedelijk ging het om een relatief kleine, rechthoekige oppervlakte omsloten door een
stadsmuur, gelijkend op de grondplannen van de hiervoor besproken kolonies. De stad was
bovendien gelegen op de Via Aurelia (figuur 14). Mogelijk was deze locatie reeds bewoond
geweest tijdens de Ijzertijd en later door de Etrusken en werd de kolonie gedeeltelijk over de
eerste nederzetting heen gebouwd, net zoals bij Pyrgi het geval was (S.n. s.d., Castrum
Novum, internet, ¶ 2 & 5; S.n. 2006, Santa Marinella, internet, ¶ 3).
4.3.8
Pyrgi
4.3.8.1
Situering in tijd en ruimte
Pyrgi, of het huidige Santa Severa, situeert zich eveneens in de Augustijnse regio Etrurië
langs de Tyrrheense kust en is gelegen halverwege tussen Castrum Novum en Alsium (figuur
9 en 10). Pyrgi bestond reeds lange tijd en deed aanvankelijk dienst als kleine Etruskische
haven voor Caere tot Rome er vermoedelijk in de 3de eeuw v. Chr. een kolonie oprichtte. De
stichtingsdatum van deze burgerlijke kolonie is echter nog steeds onduidelijk maar mogelijk
vormde de stad de partner van de kolonie te Castrum Novum. Een andere optie is dat de stad
werd opgericht tijdens de eindjaren van de Eerste Punische Oorlog, toen de invallen van
Hamilcar langs de westelijke kusten van Italië Rome hadden overtuigd van de noodzaak tot
verdere versterking van de Etrurische kuststrook. In dit geval zou Pyrgi tot dezelfde periode
behoren als Alsium en Fregenae. De kolonie te Pyrgi werd in ieder geval opgericht in een
54
gebied met een reeds lang bestaande Etruskische bloei maar de stad lijkt nooit erg groot te
zijn geworden (Mason 1992, p. 82; Oleson 1977, p. 297; Salmon 1963, pp. 23-24; Salmon
1969, p. 79).
4.3.8.2
Grondplan
Het rechthoekige grondplan van Pyrgi bevat opnieuw twee centrale assen die elkaar in het
centrum snijden en is vergelijkbaar met het castrum te Ostia (figuur 21). De oppervlakte van
deze stad was echter toch iets groter dan bij Ostia en Minturnae het geval was. De maximale
afmetingen van de stad langs de orthogonale zijden waren vermoedelijk 220m op 250 à 270m.
De kolonie was opgedeeld in vier kwadranten door de hoofdassen en waren op hun beurt nog
eens verdeeld in gelijkmatige blokken door de parallelle straten (figuur 22c). De
stadsomwalling uit 3m dikke polygonale massieve blokken – wijzend op een oude
nederzetting – had in het midden van elke muur een doorgangspoort. De volledige
zuidwestelijke muur tegenover de haven, samen met het zeewaartse stuk van zuidoostelijke
muur van het castrum zijn echter verdwenen, waarschijnlijk te wijten aan kusterosie. Er wordt
verondersteld dat de kolonie zelf beschikte over een korte zuidoostelijke muur omdat deze de
schuine hoek van de kustlijn volgde en aldus geen gehele rechthoek vormde. Verticale
luchtfotografie van muurresten die in zee terecht gekomen zijn, wijzen immers ook in de
richting van deze hypothese (figuur 23). De grotere oppervlakte en innerlijke opdeling van de
stad wijzen er mogelijk op dat in vergelijking tot Ostia en Minturnae meer kolonisten een
onderkomen hadden binnen de vestiging. Ook was er in deze kolonie vermoedelijk meer
ruimte voor openbare gebouwen (Castagnoli 1971, pp. 102-103; Oleson 1977, pp. 299 & 307;
Sommella 1988, p. 69; Von Hesberg 1985, pp. 142 & 145).
4.3.9
Alsium
4.3.9.1
Situering in tijd en ruimte
Alsium, of het huidige Palo, situeert zich in de Augustijnse regio Eturië langs de kust van de
Tyrrheense Zee en is gelegen net ten zuiden van Pyrgi, alsook maakt het deel uit van het
kustoord Ladispoli (figuur 9 en 10). Alsium is één van de oudste steden van Italië en werd
opgericht door de Pelasgi – een volk uit Griekenland – vooraleer het door de Etrusken werd
bewoond en door de Romeinen tot kolonie werd benoemd. De burgerlijke kolonie te Alsium
werd in 247 v. Chr. gesticht op grondgebied dat werd veroverd van Caere, net zoals bij Pyrgi
het geval was. Alsium had aanvankelijk dienst gedaan als kleine haven van het Etruskische
55
Caere. De kolonie in kwestie is niet uitgegroeid tot een grote stad (Mason 1992, p. 82; S.n.
s.d., Caere, internet, ¶ 2; S.n. 2005, Alsium, internet, ¶ 1; Salmon 1963, pp. 24-25; Salmon
1969, p. 79).
4.3.9.2
Grondplan
Deze kolonie was gelegen op de Via Aurelia en moet een relatief kleine stad geweest zijn,
zoals blijkt uit de weinige vermeldingen in antieke bronnen. De archeologische resten laten
echter niet toe een schatting te maken over de werkelijke omvang van de kolonie. Een
grondplan en doeltreffende informatie over deze kolonie konden niet gevonden worden
(Salmon 1963, p. 25).
4.3.10
Fregenae
4.3.10.1 Situering in tijd en ruimte
Fregenae, of het huidige Fregene, situeert zich in de Augustijnse regio Etrurië langs de
Tyrrheense kust en is gelegen halfweg tussen Alsium en de monding van de Tiber (figuur 9 en
10). De kolonie te Fregenae werd door Rome in 245 v. Chr. gesticht op territorium dat
geconfisqueerd werd van Caere en vormde de zusterkolonie van Alsium, die twee jaar eerder
werd opgericht. Zowel Alsium als Fregenae dateren dus van het einde van de Eerste Punische
Oorlog en waren bedoeld om de kust langs Etrurië nabij Rome te beschermen tegen invallen
van Carthago, onder leiding van Hamilcar Barkas. Deze stad was vermoedelijk gelegen in een
moerassig, ongezond gebied en kende geen grote bloei (Mason 1992, p. 83; Salmon 1969, p.
25; Salmon 1969, p. 79).
4.3.10.2 Grondplan
Net als Alsium moet de kolonie te Fregenae een relatief kleine nederzetting geweest zijn
waarvan zeer weinig resten bewaard zijn. Een grondplan van deze antieke stad ontbreekt, net
zoals bij Castrum Novum en Alsium. Een uitvoerige analyse kan hier bijgevolg ook niet
neergeschreven worden (Salmon 1963, p. 25).
56
5
Burgerlijke kolonies uit 194 v. Chr.
5.1
Inleiding
Gedurende de Tweede Punische Oorlog werd het stichten van kolonies stopgezet maar in de
nasleep van deze strijd tegen Hannibal, werden door Rome ca. 194 v. Chr. nog acht nieuwe
burgerlijke koloniesteden opgericht, voornamelijk verspreid over de zuidelijke en westelijke
kusten van het schiereiland. Deze dienden als bescherming tegen invallen vanuit het oostelijke
Middellandse Zeegebied. De desbetreffende acht koloniesteden waren Puteoli, Salernum,
Volturnum, Liternum, Sipontum, Buxentum, Croton en Tempsa (figuur 10) (Potter 1987, p.
73).
5.2
Kenmerken en functie
Na de Tweede Punische Oorlog staken er voor de Romeinen genoeg redenen de kop op om
opnieuw aan het koloniseren te slaan – dit ging zowel om Latijnse als burgerlijke kolonies.
Sommige delen van Italië, waaronder enkele kolonies die zwaar geleden hadden onder de
oorlog, moesten dringend versterkt worden door kolonisten. Philippos V van Macedonië
moest immers gestraft worden voor de steun die hij geboden had aan Hannibal tijdens de
Tweede Punische Oorlog en dit betekende dat Rome zou verwikkeld raken in de
gecompliceerde wereld van de Hellenistische monarchieën, die overigens over sterke vloten
beschikten. Omdat de operaties tegen Philippos V van Macedonië vooral een sterke Romeinse
oorlogsvloot op de Adriatische kust zouden vereisen, werd beslist om een reeks burgerlijke
kolonies aan te planten langs de Tyrrheense kust, opdat deze ook genoeg beschermd zou zijn
tegen invallen vanuit het oostelijke Middellandse Zeegebied. De stichtingen namen vooral
plaats in het zuidelijke gedeelte van het schiereiland, meer bepaald in Campanië, omdat reeds
een aantal kolonies de kusten van Etrurië en Latium in veiligheid stelden. Het bleef echter net
als in de beginperiode zeer moeilijk om kolonisten te rekruteren omdat de kolonies over het
algemeen nog steeds even onaantrekkelijk waren. De eerste vier burgerlijke kolonies – Puteoli
en Salernum, Volturnum en Liternum – die in feite twee koloniale paren vormden, werden
reeds gepland in 199-197 v. Chr. maar pas in 194 v. Chr. gesticht, een feit die het probleem
omtrent het vinden van kolonisten nog maar eens benadrukt. Naast het beschermen van de
Tyrrheense kust moesten deze kolonies ook het maritieme verkeer richting Latium onder
controle houden. Toen verwacht werd dat de vloot van Antiochus de Grote een bedreiging zou
gaan vormen – zekere wanneer Hannibal bevelhebber zou worden – werd het programma
57
uitgebreid met de oprichting, ook in 194 v. Chr., van twee extra paren. Deze waren ook alle
gevestigd langs de kust: drie onder hen – Sipontum, Buxentum en Croton – lagen langs de
Tyrrheense kust nog meer naar het zuiden toe en één – Sipontum – werd gesticht langs de
zuidelijke Adriatische kust. Ze bevonden zich bovendien allemaal op territoria van voormalig
rebellerende groeperingen (Crimaco 1991, p. 18; Salmon 1969, pp. 95-97).
De burgerlijke kolonies uit 194 v. Chr. waren ietwat anders dan voorheen maar toch
gehoorzaamden ze nog min of meer de principes van de oude maritieme kolonies. De steden
bevonden zich volgens de traditie langs de Italiaanse kusten en moesten net als de maritieme
kolonies overzeese invallen afweren. Aangezien een aanval op de westelijke kust van Italië
door een Hellenistische monarchie zeer onwaarschijnlijk leek, konden deze kolonies echter
ook nog andere functies vervullen: dit kon gaan van douaneposten tot het houden van toezicht
over naburige, rebellerende volkeren of gebieden waar politieke onvrede heerste. Het
bevolkingscijfer was net als voorheen gefixeerd op de gebruikelijke 300 kolonisten maar dit
aantal is slechts voor vijf van de acht kolonies daadwerkelijk gerapporteerd. De omvang van
de individuele landpercelen van de kolonisten bleef ook beperkt: ze waren vermoedelijk niet
groter dan twee iugera. Een eerste verschilpunt met de oude maritieme kolonies was van
toepassing op vijf van de acht kolonies die in 194 v. Chr. gesticht werden. Voorheen werden
burgerlijke kolonies nooit afgescheiden van de ager Romanus maar toen deze gefragmenteerd
raakte als gevolg van de annexatie van territoria die niet fysiek bij het Romeinse territorium
gevoegd werden, moest deze politiek noodgedwongen herzien worden. Sipontum, Croton en
Tempsa waren niet meer rechtstreeks begrensd door de ager Romanus en konden dus enkel
bereikt worden vanuit Rome via niet-Romeins territorium. Daarnaast waren Salernum en
Buxentum slechts met de ager Romanus verbonden door middel van een dunne en kronkelige
strook land. Er was echter nog een tweede belangrijke verschilpunt met de echte coloniae
maritimae, dat op alle acht van toepassing was. De burgerlijke kolonies die kort na de Tweede
Punische Oorlog werden opgericht, waren namelijk niet meer vrijgesteld van militaire
legerdienst: ze konden opgeroepen worden voor dienst in de legioenen of zelfs bij de
Romeinse vloot. De kolonisten waren bijgevolg niet gebonden aan hun kustwachtstations
zoals deze in de echte maritieme kolonies. Er mag dus gesteld worden dat na de Eerste
Punische Oorlog nooit nog authentieke coloniae maritimae zoals deze uit 338-241 v. Chr.
werden opgericht. De Romeinse autoriteiten beslisten ook dat voortaan geen enkele
burgerlijke kolonie, ook niet de echte coloniae maritimae, nog zou vrijgesteld worden van
58
militaire dienstplicht (Crimaco 1991, pp. 19 & 34; Salmon 1969, pp. 81 & 97-98; SherwinWhite 1973, pp. 77-78 & 98).
5.3
Acht burgerlijke kolonies
5.3.1
Puteoli
5.3.1.1
Situering in tijd en ruimte
Puteoli, of het huidige Pozzuoli, situeert zich in de Augustijnse regio Campanië langs de kust
van de Tyrrheense Zee en is gelegen halverwege de Baai van Napels, die gevormd wordt door
de voorgebergtes van de Mons Posilypus en de stad Misenum (figuur 10). Het achtergedeelte
van de inham is omsingeld door een reeks vulkanische heuvels en tot aan Cumae – ten
noordwesten van Napels – was het gebied gekend als de campi phlegraei, de Griekse term
voor brandende velden, wijzend op de zwavelhoudende atmosfeer, geisers en andere
vulkanische fenomenen in die regio. Rond 520 v. Chr. werd de stad bewoond door Griekse
vluchtelingen afkomstig van Samos – een Grieks eiland langs de kust van huidig Turkije – die
het de naam Dicaearchia (Stad van de Gerechtigheid) gaven. Geografisch gezien bevond deze
stad zich op de Rione Terra, een soort voorgebergte dat vooruit sprong in de zee. Dicaearchia
was politiek afhankelijk van Cumae en vormde een voorpost tegen Napels tot het in 421 v.
Chr. veroverd werd door de Samnieten. In 334 v. Chr. kwam het grootste deel van Campanië
onder Romeinse controle terecht en in 215 v. Chr. bood de stad op succesvolle wijze
resistentie tegen de aanvallen van Hannibal. In 199 v. Chr. verkreeg de stad vervolgens een
Romeinse douanepost en in 194 v. Chr. werd op diezelfde kaap een maritieme kolonie
gevestigd om de Baai van Pozzuoli te beschermen, waar al snel een commercieel potentieel
tot ontwikkeling zou komen. De kolonie bevond zich bovendien vlakbij de verzamelplaats
van de rebellerende Campani. Puteoli – zoals de Romeinen de stad voortaan zouden noemen –
is in feite de Latijnse term voor “minerale bronnen” en verwijst vermoedelijk naar de vele
warme springbronnen in het gebied. Doorheen de Romeinse tijd werd het territorium van de
stad aanzienlijk uitgebreid en haar roem en bloei waren vooral te danken aan haar belangrijke
rol als haven van Rome. In de 2de eeuw n. Chr. begon Puteoli echter in verval te gaan maar
bleef desalniettemin belangrijk tot de stad in de 6de eeuw n. Chr. verlaten werd (S.n. 2008,
Pozzuoli, internet, ¶ 1; Castagnoli 1971, p. 104; Comfort 1976, p. 743-744; Crimaco 1991, p.
18; Salmon 1969, p. 97; Sommella 1980, p. 77; Sommella 1988, pp. 85 & 217).
59
5.3.1.2
Grondplan
Het regelmatige grondplan van Puteoli bestond vermoedelijk uit een rasterpatroon van
orthogonale straten die – gecentraliseerd rond het Capitolium – de ruimte binnen de
stadsmuren opdeelden in vierkante blokken van ca. 71m per zijde, gelijkend op de vierkante
blokken te Minturnae en overeenstemmend de vaak toegepaste module van twee actus (figuur
22b en 24). De hoeken van deze burgerlijke kolonie werden door kusterosie vernield maar het
lijkt erop dat de stad qua grootteklasse binnen de orde van Ostia en Minturnae viel: ze had
namelijk een oppervlakte met mogelijke afmetingen van ca. 155m op 155m. Vermoedelijk
werd het grondplan van Puteoli overgenomen van Minturnae, net zoals het grondplan te
Tarracina vermoedelijk overgenomen werd van Ostia. De stad beschikte net als in de vroegere
burgerlijke kolonies over twee hoofdassen die elkaar in het centrum kruisten. Door de
vestiging van deze kolonie in heuvelachtig gebied, moest het grondplan wel aangepast worden
aan de terreinomstandigheden. De belangrijkste oriëntering te Puteoli was in feite oost-west.
De voornaamste straat was dus de decumanus maximus, de huidige Via Duomo, omdat deze
de enige uitweg vormde naar het gebied buiten de stad, via de Porta Castello. De cardo
maximus komt dan vermoedelijk overeen met de Via Fraja. Alhoewel deze stad veel Griekse
centra in haar nabije omgeving had, verschilt haar grondplan in sterke mate van het Griekse
type (Castagnoli 1971, p. 104; Crimaco 1991, p. 34; Sommella 1980, p. 85; Sommella 1988,
p. 217; Von Hesberg 1985, p. 141).
5.3.2
Salernum
5.3.2.1
Situering in tijd en ruimte
Salernum, of het huidige Salerno, situeert zich in de Augustijnse regio Campanië langs de
Tyrrheense kust ten zuidoosten van Napels en is gelegen aan de monding van de Irno-vallei
(figuur 10). De Irno is een kleine rivier die haar naam leent aan de oorspronkelijke preRomeinse – waarschijnlijk Etruskische – stad Irna, die uiteindelijk het onderspit moest delven
voor de oprukkende Romeinen, vervangen werd door een Romeinse kolonie en een nieuwe
Latijnse naam kreeg. Toponymisch gezien is de naam Salernum een samentrekking van het
Latijnse salum (zee) en het hydroniem Irno. Salernum, de zusterkolonie van Puteoli, werd
tevens gesticht in 194 v. Chr. en was een belangrijke burgerlijke kolonie. Ze vormde een
doeltreffende vesting tegen de rebellerende Picentes die na de Slag bij Cannae Hannibal
hadden vervoegd in de strijd tegen Rome. De kolonie bevond zich dan ook op het
grondgebied dat door Rome werd afgenomen van deze ontrouwe Picentes. Alhoewel deze
60
stad deel uitmaakte van een militair programma en dus ook om militaire redenen gesticht
werd, ontpopte Salernum zich doorheen de Romeinse tijd tot een bloeiende handelseconomie
dankzij haar uitstekende geografische positie in de noordoostelijke hoek van de Baai van
Salerno. Salernum bleef een belangrijke stad tot op het einde van de Keizertijd (Panebianco
1976, p. 798; Queirazza, Marcato, Pellegrini et. al. 1991, p. 564; Salmon 1969, p. 97).
5.3.2.2
Grondplan
Over het grondplan van de kolonie te Salernum, die aangeplant werd bovenop een Etruskische
stad, werd geen informatie gevonden maar vermoedelijk ging het om een relatief kleine
oppervlakte.
5.3.3
Volturnum
5.3.3.1
Situering in tijd en ruimte
Volturnum, of het huidige Castel Volturno, situeert zich in de Augustijnse regio Campanië,
zo’n 35km ten noordwesten van Napels en is gelegen langs de rivier de Volturno, aan het
uiteinde van de Campanische vlakte (figuur 10). In 194 v. Chr. werd in deze alluviale vlakte,
aan de monding van de Volturno, een Romeinse kolonie opgericht. Door de regressie van de
zee en de schommelingen van het zeepeil doorheen de tijd, ligt de site nu echter zo’n 2km
landinwaarts (figuur 25). Volturnum was de zusterkolonie van Liternum en beiden werden
gesticht op territoria die werden geconfisqueerd van Capua, als straf voor de steun die ze
geboden had aan Hannibal tijdens de Tweede Punische Oorlog, na de Slag bij Cannae. Hun
rol bestond er dus onder andere in om toezicht te houden over de afvallige Campani. De stad
kende geen bloei en is tot op vandaag nog steeds slechts een gehucht (Crimaco 1991, pp. 1112; Salmon 1969, pp. 97 & 99).
5.3.3.2
Grondplan
Het grondplan van de kolonie vertoonde sterke gelijkenissen met de oudere burgerlijke
kolonies, zoals te Ostia en Minturnae, al was haar omvang wel iets groter. De oppervlakte
intra muros moet zo’n 7ha omvat hebben, met een rechthoekige omtrek van vermoedelijk
280m op 250m (figuur 26). Volturnum volgde aldus de tendens van Sinuessa, Sena Gallica en
Pyrgi. Het urbanistische netwerk was niet perfect noord-zuid georiënteerd omdat de oriëntatie
van de stad bepaald werd door de richtingsas van de oude rivierbedding van de Volturno. De
cardo maximus en decumanus maximus kruisten elkaar in het centrum van de stad, waar het
61
forum gelegen was. Zo’n 200m ten noorden van de kolonie, ter hoogte van het huidige Piazza
Annunziata, lagen vermoedelijk de antieke havenfaciliteiten van Volturnum (Crimaco 1991,
pp. 33-34).
5.3.4
Liternum
5.3.4.1
Situering in tijd en ruimte
Liternum situeert zich in de Augustijnse regio Campanië langs de kust van de Tyrrheense Zee
en is gelegen links van de rivier de Liternus, die vroeger het afvoerkanaal vormde van het
Literna moeras – vandaag Lago di Patria (figuur 10). De zusterkolonie van Volturnum werd in
194 v. Chr. opgericht in dit ongezonde moerasgebied en bevond zich, zoals reeds vermeld, op
grondgebied dat voorheen toebehoorde aan Capua. Liternum ontwikkelde zich op relatief
hoge gronden en groeide niet uit tot een groot centrum (Johannowsky 1976, p. 520; Salmon
1969, pp. 97 & 99).
5.3.4.2
Grondplan
Het opgegraven forum te Liternum met haar openbare gebouwen dateert in haar
oorspronkelijke vorm van de stichtingsfase van de kolonie. Gedetailleerde informatie en een
grondplan van de kolonie konden niet opgespoord worden maar vermoedelijk ging het om een
relatief kleine oppervlakte (Johannowsky 1976, p. 520).
5.3.5
Sipontum
5.3.5.1
Situering in tijd en ruimte
Sipontum, of het huidige Siponto, situeert zich in de Augustijnse regio Apulië langs de
Adriatische kust en is gelegen onmiddellijk ten zuiden van het Gargano voorgebergte, nabij
Manfredonia (figuur 10). De stad werd vermoedelijk opgericht door de Daunii. Rond 330 v.
Chr. werd het centrum veroverd door Alexander van Molossos – koning van Epirus en oom
van Alexander de Grote – maar later werd de stad onderworpen door de Romeinen die er in
194 v. Chr. een burgerlijke kolonie stichtten. Sipontum kende hoogstwaarschijnlijk geen
noemenswaardige bloei, mogelijk te wijten aan de nabije stagnerende lagunes die een
ongezonde omgeving creëerden. Later lieten opstekende gunstige klimatologische condities
echter een nieuwe toevloed van kolonisten toe, waarna de stad aan belang won in de
graanhandel (Lo Porto 1976, pp. 842-843; S.n. 2008, Manfredonia, internet, ¶ 1).
62
5.3.5.2
Grondplan
Er werd geen informatie gevonden over het grondplan van de kolonie te Sipontum maar net
als de vorige drie kolonies, kunnen we ook hier een relatief kleine kolonie verwachten.
5.3.6
Buxentum
5.3.6.1
Situering in tijd en ruimte
Buxentum, of het huidige Policastro Bussentino, situeert zich in de Romeinse regio Lucania
langs de Tyrrheense kust en is meer specifiek gelegen aan de monding van de rivier de
Bussentino in de Baai van Policastro (figuur 10). Aanvankelijk ging het om een Griekse
kolonie van Magna Graecia, Pyxous genaamd, die later bewoond werd door de volkeren van
Lucania. Toen de Romeinen in 194 v. Chr. de stad bevolkten met een burgerlijke kolonie,
werd Pyxous omgedoopt tot Buxentum – een naam die waarschijnlijk wijst op de overvloed
aan buxusbomen in de omgeving. Buxentum werd dus in principe aangeplant op grondgebied
dat toebehoorde aan de Lucani en vormde daarenboven de zusterkolonie van Sipontum. De
kolonie verkreeg duovirs als magistraten, i.e. twee staatsambtenaren, en moest in 186 v. Chr.
aangesterkt worden met een nieuwe lichting kolonisten. Ook al had Buxentum een haven,
toch kende deze stad tijdens de Romeinse tijd nooit een noemenswaardige bloei (Richardson
1976, p. 746; Salmon 1969, p. 97).
5.3.6.2
Grondplan
De kolonie werd aangeplant op de locatie van een voormalige Griekse kolonie maar gerichte
informatie over het grondplan werd niet teruggevonden.
5.3.7
Croton
5.3.7.1
Situering in tijd en ruimte
Croton, of het huidige Crotone, situeert zich in de Augustijnse regio Bruttium – het huidige
Calabria – langs de oostelijke kust van de tip van Italië en meer bepaald langs de Baai van
Taranto en de Ionische Zee (figuur 10). De stad is gelegen op een voorgebergte aan de
monding van de rivier de Esaro en ontstond in 710 v. Chr. als de Griekse kolonie Croton.
Meer specifiek was het in feite een Achaeïsche kolonie met kolonisten afkomstig van Achaea,
een streek in westelijk Griekenland. Al snel breidde de stad zich uit in zuidelijke richting naar
de vruchtbare vlaktes maar na een verloren veldslag medio 6de eeuw v. Chr., ging Croton in
63
verval. Met de aankomst van Pythagoras vanuit Samos ca. 530 v. Chr., die overigens de
opbouw en structuur van de stad vernieuwde, werd Croton nieuw leven ingeblazen. Toen de
kolonie na een gewapend conflict Sybaris – een belangrijke invloedrijke Griekse (Achaeïsche)
stad in zuidelijk Italië – verwoestte, werd het de machtigste stad van Zuid-Italië (Magna
Graecia). Tijdens de 4de eeuw v. Chr. werd Croton echter overrompeld door aanvallen van de
Lucani en Brutti en in de 3de eeuw v. Chr. verder neergehaald door de campagnes van
Pyrrhus. In 277 v. Chr., net tussen de twee occupatieperiodes van Pyrrhus in, slaagden de
Romeinen erin om Croton in hun bezit te krijgen. Na de Slag bij Cannae in 216 v. Chr. had
Croton tijdelijk gerevolteerd tegen Rome maar ontving daarna haar ultieme genadeslag toen
Hannibal de stad omvormde tot het centrum van zijn wanhopige terugtrekking uit Italië. Toen
de Romeinen er in 194 v. Chr. een burgerlijke kolonie aanplantten, verdween de prominente
status van de stad definitief (Coulson 1976, p. 470; Queirazza, Marcato, Pellegrini et. al.
1991, p. 240).
5.3.7.2
Grondplan
De burgerlijke kolonie te Croton werd aangeplant op een reeds bestaande Griekse kolonie. De
antieke stadsomwalling was vermoedelijk 12 Romeinse mijlen ofwel bijna 18km lang – één
Romeinse mijl komt overeen met ca. 1478m. Na de Pyrrhishce Oorlog zou nog slechts de
helft van de binnenruimte bewoond geweest zijn. Hoogstwaarschijnlijk liepen de ommuringen
in noordwestelijke richting vanaf de haven en over de Esaro heen. Het is bovendien
aannemelijk dat Croton met de voorzijde naar de zee gericht was, waarbij de Esaro de stad in
twee delen splitste. Doeltreffende informatie over het grondplan van de kolonie werd echter
niet gevonden (S.n. 2008, Crotone, internet, ¶ 2; Coulson 1976, p. 470).
5.3.8
Tempsa
5.3.8.1
Situering in tijd en ruimte
Tempsa situeert zich in de Augustijnse regio Bruttium nabij Santa Eufemia en langs de
Tyrrheense kust maar werd aanvankelijk Temesa genoemd (figuur 10). De kolonie te Tempsa
vormde samen met Croton het laatste koppel uit 194 v. Chr. en beiden werden aangeplant op
voormalig grondgebied van de Bruttii (Salmon 1969, p. 97).
5.3.8.2
Grondplan
Informatie over het grondplan van deze kolonie kon niet gevonden worden.
64
6
Burgerlijke kolonies uit 184-177 v. Chr.
6.1
Inleiding
Eveneens in de nasleep van de Tweede Punische Oorlog stichtte Rome tussen 184 en 177 v.
Chr. nog zeven burgerlijke kolonies, waarna het oprichten van kolonies gedurende een halve
eeuw opnieuw werd stopgezet. De burgerlijke kolonies uit de hier beschouwde periode
situeerden zich allen in Noord-Italië maar niet meer noodzakelijk langs de kust. De zeven
desbetreffende kolonies waren: Potentia, Pisaurum, Mutina, Parma, Saturnia, Gravisca en
Luna (figuur 10) (Salmon 1969, pp. 104-105).
6.2
Kenmerken en functie
Na de Tweede Punische Oorlog was er ook nood aan kolonies in Gallia Cisalpina om
weerstand te bieden aan de Kelten in het noorden. Deze hadden namelijk steun geboden aan
Hannibal tijdens de oorlog en bleven in het verzet na de nederlaag van laatstgenoemde. De
Romeinse verdediging werd benut met het oprichten van een reeks Latijnse kolonies in de
desbetreffende regio maar toen wegens omstandigheden het gebruik van dit type kolonie
minder wenselijk werd, stichtten de Romeinen er ook nog een aantal burgerlijke kolonies. Na
de Tweede Punische Oorlog, toen veel Romeinen land hadden verkregen door middel van de
niet-koloniale landverdelingen ten nadele van ontrouwe Italische staten, beschikte Rome niet
meer over genoeg mankrachten om enerzijds de verwoeste Latijnse kolonies te versterken en
anderzijds nieuwe Latijnse kolonies op te richten. Daarenboven zou Rome sowieso haar
manschappen niet willen verliezen aan Latijnse kolonies: ze wilde er liever zelf controle over
behouden. Het Romeinse burgerschap was populair en waardevoller geworden dankzij de
resulterende predominantie van Rome waarmee het uit de voorafgaande reeks oorlogen te
voorschijn gekomen was. Om die reden werd het moeilijker om vrijwilligers te vinden die hun
Romeinse burgerschap wilden opgeven om zich in een Latijnse kolonie te gaan vestigen.
Omdat de Romeinse controle over de Gallische gronden moest geconsolideerd worden,
beslisten de Romeinen om de reeds aanwezige Latijnse kolonies aan te vullen met een reeks
burgerlijke kolonies, aangezien het nu waarschijnlijk makkelijker zou zijn om vrijwilligers te
vinden voor kolonies die het Romeinse burgerschap genoten. Zoals bij de vroegere burgerlijke
kolonies werden hier ook nog altijd niet-Romeinen geïncorporeerd onder de kolonisten, naast
authentieke Romeinse burgers. De drie paren burgerlijke kolonies – Potentia en Pisaurum,
Mutina en Parma, Saturnia en Gravisca – die gesticht werden tussen 184 en 181 v. Chr.
65
versterkten de greep van Rome op de doorgangen naar het Italiaanse vasteland – noordelijk of
continentaal Italië met andere woorden. Ze bereidden namelijk de weg voor de exploitatie van
Gallia Cisalpina en de definitieve onderwerping van de Ligures in de westelijke uithoek van
hun woongebied. In 177 v. Chr. werd nog een burgerlijke kolonie opgericht te Luna om de
Ligures een belangrijke haven te ontzeggen voor hun reeds eeuwenlange praktijk van piraterij
en om hun zuidwaartse weg richting de Tyrrheense kust te blokkeren. Vanaf dan tot het einde
van de 2de eeuw v. Chr. had het Italiaanse schiereiland nog slechts weinig problemen met
bedreigingen vanuit continentaal Italië. Aldus kwam de vroege fase van de Romeinse
kolonisatie tot zijn einde en waren nieuwe kolonies voorlopig niet meer nodig. Een halve
eeuw later – eind 2de eeuw v. Chr. – werd de kolonisatie onder de Gracchi echter terug
opgepikt maar vanaf dan werden enkel en alleen nog authentieke Romeinse burgers
toegelaten in de kolonies. De allerlaatste Latijnse kolonie werd immers opgericht in het eerste
kwart van de 2de eeuw v. Chr. dus voortaan werden enkel en alleen nog burgerlijke kolonies
opgericht die volledig afweken van de vroegste exemplaren (Salmon 1969, pp. 37-38; Salmon
1969, pp. 95, 100-103 & 109; Sommella 1988, pp. 62-63).
De desbetreffende reeks kolonies, opgericht tussen 184 en 177 v. Chr., zorgden voor een
duidelijke ommezwaai in het voorkomen van de burgerlijke kolonies, volgens een stijl die
compleet afweek van het antieke model. Bijgevolg hadden ze dan ook niks meer te maken
met de authentieke coloniae maritimae. Vóór de Tweede Punische Oorlog werden doorgaans
vooral Latijnse kolonies gesticht en waren burgerlijke kolonies in feite eerder uitzonderlijk
maar vanaf nu gold het volledig tegenovergestelde beeld en namen de burgerlijke kolonies de
bovenhand. De Romeinen waren in 194 v. Chr. reeds vertrouwd geraakt met het stichten van
burgerlijke kolonies geïsoleerd en afgescheiden van de ager Romanus. Rond 185 v. Chr.
moest Rome echter nog een stap verder gaan en werd het idee omtrent burgerlijke kolonies
nog meer vernieuwd: Rome veranderde het karakter van de coloniae civium Romanorum over
de gehele lijn en toverde ze om in uiterst belangrijke nederzettingen. Zo waren deze kolonies
dubbel zo groot als voorheen en verkregen ze nu over het algemeen 2000 of mogelijk meer
families – te vergelijken met de omvang van Latijnse kolonies – in plaats van de vroegere 300
maar ook hier werd dit aantal niet voor alle steden gerapporteerd. De steden waren groot
genoeg voor een degelijke stedelijke organisatie en konden bijgevolg ook beschikken over
hun eigen lokale magistraten om de bestuurlijke taken te volbrengen. Daarnaast werden de
toegewezen percelen land per kolonist in mindere of meerdere mate vergroot in omvang, over
het algemeen variërend tussen vijf en tien iugera (1,25 à 2,5ha), wat een breuk betekende met
66
de traditionele twee iugera. De grotere percelen van de kolonisten gaven blijk van hun rol als
wezenlijke agrarische gemeenschappen en hun verloren functie als kustwachtstations. De
burgerlijke kolonies uit deze periode waren niet meer noodzakelijk gelegen langs de kust en
ook al lagen ze langs de kust, dan waren ze desondanks niet geacht de rol van een
kustwachtstation te vervullen. Vier onder de beschouwde zeven waren wel nog maritiem van
aard – Potentia, Pisaurum, Gravisca en Luna – maar zoals verder in dit hoofdstuk nog zal
blijken, waren de overige burgerlijke kolonies – Mutina, Parma en Saturnia – nu in meer of
mindere mate in het Italiaanse binnenland gelegen, aldus brekend met de maritieme ligging
van de traditionele burgerlijke kolonie. Voortaan was de omvang van elke gestichte kolonie
van het nieuwe type en bevond het zich normaliter afgescheiden van het Romeinse
territorium. Deze veranderingen verbloemden in feite de doelbewuste assimilatie van de
burgerlijke kolonie naar de Latijnse kolonie, waarbij eerstgenoemde laatstgenoemde moest
vervangen. Alhoewel de burgerlijke kolonie nog steeds hoofdzakelijk een strategisch
instrument was, zorgde haar grotere omvang en verhoogde status voor het ontstaan van
rivaliteit omtrent wie de gevolmachtigde zou moeten zijn voor het stichten van deze kolonies.
Het gouden tijdperk van de burgerlijke kolonie was in deze periode nog niet echt aangebroken
maar de zeven burgerlijke kolonies uit het eerste kwart van de 2de eeuw v. Chr. hadden er in
ieder geval wel de weg voor open gelegd (Gros & Torelli 1988, pp. 147-148; Salmon 1969,
pp. 103-104; Sherwin-White 1973, p. 78-79; Sommella 1988, p. 63).
6.3
Zeven burgerlijke kolonies
6.3.1
Potentia
6.3.1.1
Situering in tijd en ruimte
Potentia, of het huidige Potenza (Picena), situeert zich in de Augustijnse regio Picenum langs
de Adriatische kust en is gelegen op een heuvel – 237m boven de zeespiegel – op de
linkeroever van de rivier de Potenza (figuur 10). Het antieke Potentia ligt nu dus meer
landinwaarts, doch parallel met de hedendaagse stad. In 184 v. Chr. richtte Rome er een
burgerlijke kolonie op en de resulterende sporen van centuriatie, als gevolg van de
kolonisatie, zijn nog duidelijk herkenbaar. Het centrale, alsook het kustgedeelte van de stad
kende waarschijnlijk al een bewoningsfase tijdens de pre-Romeinse tijd, met name van de 6de
tot 4de eeuw v. Chr. toen contacten met Griekse zeevaarders de kop op staken. De kolonie was
gelegen op de Via Flaminia (figuur 14) – de weg die liep van Rome doorheen de Apennijnen
67
naar de Adriatische kust, meer specifiek naar Ariminum (Rimini) – en moest net als haar
zusterkolonie te Pisaurum de contacten met Gallia Cisalpina langs de Adriatische zijde van
Italië in zekerheid stellen. Betreft de individuele percelen, kregen de kolonisten te Potentia elk
een stuk grond van zes iugera (1,5ha) groot. Potentia kende overigens een grote bloei
doorheen de Romeinse tijd en werd intensief bewoond vanaf het begin van de 2de eeuw v.
Chr. tot de 6de eeuw n. Chr. (Alfieri 1976, p. 734; Percossi, Pignocchi & Vermeulen 2006, pp.
91-93; Queirazza, Marcato, Pellegrini et. al. 1991, p. 515; Salmon 1969, pp. 104-105).
6.3.1.2
Grondplan
Het antieke Potentia bezat een eerder regelmatig, rechthoekig grondplan van ongeveer 525m
op 300m, dat intra muros een oppervlakte van minstens 18ha groot omvatte. De ommuring
van de stad beschikte over drie poorten, meer bepaald een noordelijke, westelijke en
zuidelijke toegang tot de stad (figuur 27). De cardo maximus liep zo goed als door het
centrum van het urbane gebied en werd in of nabij haar middelpunt doorsneden door de
decumanus maximus. De andere straten van het urbanistische netwerk bakenden afzonderlijke
rechthoekige blokken van ongelijke grootte af (Percossi, Pignocchi & Vermeulen 2006, p.
91).
6.3.2
Pisaurum
6.3.2.1
Situering in tijd en ruimte
Pisaurum, of het huidige Pesaro, situeert zich in de Augustijnse regio Umbrië langs de
Adriatische kust en is gelegen aan de monding van de rivier de Pisaurus – nu Foglia genaamd
(figuur 10). Langs de zijkanten is de stad begrensd door heuvels en dit verschafte haar tijdens
de Romeinse tijd, in combinatie met de zeezijde, een sterke natuurlijke bescherming. De zee
bevond zich op het moment van de koloniestichting uiteraard meer landinwaarts maar dankzij
haar positie op een verhoogd plateau, was de stad beschermd tegen overstromingen. Pisaurum
bevindt zich in feite op de rechteroever van de Foglia op een kleine vlakte tussen twee
uitlopers van de Apennijnen en werd als burgerlijke kolonie gesticht in het territorium dat
oorspronkelijk toebehoorde aan de Picentes, die de regio reeds hadden bewoond sinds de
Vroege Ijzertijd. Het Romeinse Pisaurum werd net als Potentia opgericht in 184 v. Chr.,
alsook met dezelfde tresviri en werd als militair instrument ingeschakeld in de verdediging
van de gebieden langs de midden-Adriatische kust. De kolonisten verkregen overigens net als
deze in Potentia elk zes iugera land. De kolonie groeide niet uit tot een welvarende en
68
bloeiende gemeenschap, ondanks haar ligging op de Via Flaminia maar later werden naar de
stad wel nog enkele keren veteranenkolonies uitgezonden waarbij één door Marcus Antonius
en een andere door Augustus. De potentiële uitbreiding van de stad werd immers beperkingen
opgelegd door haar natuurlijke bescherming langs drie zijden. Pisaurum bezat ook een haven
en ontwikkelde zich doorheen de Romeinse tijd tot een actief scheepsbouwcentrum (Cresci
Marrone & Mennella 1984, pp. 25 & 35; Dall’Aglio & Di Cocco 2004, pp. 31 & 37;
Queirazza, Marcato, Pellegrini et. al. 1991, p. 483; Richardson 1976, p. 714; Sommella 1988,
p. 81).
6.3.2.2
Grondplan
Deze kolonie had een grondplan bestaande uit een orthogonaal stratennetwerk en beschikte in
haar centrum over een forum, op de kruising van de twee hoofdstraten (figuur 28, 29 & 30).
Pisaurum vertoont in principe heel wat gelijkenissen met de kolonie te Parma. De
ommuringen wijzen erop dat het om een bijna vierkante oppervlakte ging van ca. 18ha à 19ha
met maximale afmetingen van ca. 484m op 400m en een binnenwaartse boog naar de
noordelijke ingangspoort toe (figuur 28). De noordelijke zijde keek namelijk uit op de
Pisaurus en was uitgelijnd volgens diens oorspronkelijke loop, zorgend voor een
onregelmatigheid in het grondplan. Ook daardoor was de oriëntatie van de stad niet perfect
noord-zuid gericht. De Via Flaminia kwam Pisaurum binnen langs de noordelijke poort en
doorkruiste de stad als de cardo maximus; corresponderend met de huidige Via S. Francesco –
corso XI Settembre. De decumanus maximus stemt daarentegen overeen met de huidige Via
Branca en de Via Rossini. Deze laatste werd op ongeveer 2/3 van haar totale lengte gekruist
door de Via Flaminia, waardoor het kruispunt van de hoofdstraten, die de stad in vier delen
splitste, dus niet exact in het centrum van de stad gelegen was. Het forum van Pisaurum
bevond zich ter hoogte van het huidige Piazza Popolo. Het interne urbanistische netwerk was
gebaseerd op de onderverdeling van geïsoleerde blokken met ongelijke afmetingen. De basis
van de omwalling bestaat uit blokken lokale zandsteen in opus quadratum en stelt
waarschijnlijk de muur van de oorspronkelijke kolonie voor maar de bovenste delen zijn
vernieuwingen uit baksteen en mortel (Cresci Marrone & Mennella 1984, pp. 25-28;
Dall’Aglio & Di Cocco 2004, pp. 31-32 & 39-40; Richardson 1976, p. 714; Sommella 1988,
p. 81).
69
6.3.3
Mutina
6.3.3.1
Situering in tijd en ruimte
Mutina, of het huidige Modena, situeert zich in de Augustijnse regio Gallia Cispadana – het
huidige Emilia-Romagna – in het zuidelijke gedeelte van de Po-vallei ten noordwesten van
Bologna en is gelegen in de vlakte tussen de rivieren de Secchia en de Panaro – i.e. zijrivieren
van de Po (figuur 10). De stad werd achtereenvolgens bewoond door de Ligures, Etrusken en
in de 4de eeuw v. Chr. de Gallische Boii, alvorens het ca. 218 v. Chr. onder Romeinse controle
terecht kwam. In 183 v. Chr. stichtte Rome er een burgerlijke kolonie, overigens de eerste die
landinwaarts gelegen was. De 2000 kolonisten te Mutina verkregen elk een perceel van vijf
iugera groot. Deze stad was in de loop van haar bestaan het object van vele strijdtonelen en
haar ligging op de Via Aemilia (figuur 14) – de Romeinse weg die Ariminum (Rimini) met
Placentia (Piacenza) in de Po-vlakte verbond – brandmerkte haar militaire, politieke en
commerciële belang en voorspoed tot minstens in de late 4de eeuw n. Chr. (S.n. 2008,
Modena, internet, ¶ 1; Queirazza, Marcato, Pellegrini et. al. 1991, p. 398 ; Salmon 1969, p.
105; Scavone 1976, p. 600; Sommella 1988, p. 78).
6.3.3.2
Grondplan
Wegens de geomorfologische positie van Mutina – tussen twee rivieren – en de daarmee
gepaard gaande overstromingen, bevinden de archeologische lagen zich nu op een diepte van
zes tot acht meter. Bovendien bevindt de huidige stad zich bovenop de antieke kolonie maar
dankzij uitvoerige opgravingen kon toch de hypothese gesteld worden dat Mutina een
rechthoekige oppervlakte omvatte van 950m op 550m. Dit grondplan is nauwelijks te
herkennen in de huidige contouren van de stad. De decumanus maximus van de kolonie werd
gevormd door de Via Aemilia en de cardo maximus vermoedelijk door de huidige Rua
Pioppa, een straat die vandaag zeker geen hoofdas voorstelt. Het noordelijke deel van de
omwalling liep waarschijnlijk langs de Piazza Roma en de Via San Giovanni del Cantone
(figuur 31). Het antieke forum bevond zich mogelijk tussen de Rua Pioppa en de Viale Martiri
della Libertà, terwijl het huidige centrum van de stad zich meer westwaarts bevindt
(Castagnoli 1971, pp. 96, 98, 100 & 121; S.n. 2008, Via Emilia, internet, ¶ 2-5; Scavone 1976,
p. 600; Sommella 1988, pp. 78-79).
70
6.3.4
Parma
6.3.4.1
Situering in tijd en ruimte
Parma situeert zich in de Augustijnse regio Gallia Cispadana, eveneens in het zuidelijke
gedeelte van de Po-vlakte ten noordwesten van Bologna en is gelegen langs de rivier de
Parma en de Via Aemilia (figuur 10). De stad was oorspronkelijk een nederzetting uit de Late
Bronstijd die tot ontwikkeling is gekomen door de Etrusken en daarna de Gallische Boii.
Parma – de zusterkolonie van Mutina – werd een urbaan centrum toen er in 183 v. Chr. een
Romeinse kolonie werd uitgezonden en bovendien kende de handel er een grote bloei dankzij
de voordelig locatie van de stad op een wegenknooppunt. Elk van de 2000 kolonisten te
Parma verkreeg een perceel met een omvang van 8 iugera. De stad ontwikkelde zich na
verloop van tijd ook buiten haar stadsmuren en dan vooral in zuidelijke richting. In 44 v. Chr.
werd Parma door Marcus Antonius verwoest maar vervolgens onder Augustus opnieuw
gereconstrueerd op basis van het oude stadsplan (S.n. 2008, Parma, internet, ¶ 1; Frova 1976,
p. 233; Queirazza, Marcato, Pellegrini et. al. 1991, p. 474; Sherwin-White 1973, p. 78;
Sommella 1988, p. 79).
6.3.4.2
Grondplan
Het grondplan te Parma met haar rastervormige indeling, is duidelijk zichtbaar in de
contouren van de huidige stad en is vandaag bijgevolg nog steeds gemakkelijk te herkennen
op luchtfoto’s. Het plan van de oorspronkelijke kolonie kan in grote lijnen geschetst worden
door middel van de Augustijnse stedelijke reconstructie die gebaseerd was op de oriëntatie
van het originele plan. De omtrek van de stadsmuur omvat een bijna vierkant grondplan met
afmetingen van ca. 432m op 500m (figuur 32). Parma had de intersectie van haar hoofdassen
– waarbij de decumanus maximus gevormd werd door de Via Aemilia – bijna exact in het
centrum waar het forum gelegen was en verdeelde de stad aldus in vier sectoren.
Vermoedelijk was het grid onderverdeeld in blokken van eerder ongelijkmatige omvang
(figuur 33). Het is echter niet helemaal duidelijk of deze hypothetische onderverdeling
identiek was aan het grondplan van de oorspronkelijke kolonie maar de grootste urbanistische
trekken van laatstgenoemde zijn in feite wel gekend. De cardo maximus komt overeen met de
huidige Via Farini-Via Cavour en de decumanus maximus met de Via Mazzini en Via della
Repubblica die de oude Via Aemilia volgen. Het centrale forum bevond zich op de plaats van
het huidige Piazza Garibaldi (Castagnoli 1971, p. 106; Frova 1976, p. 233; Sommella 1988, p.
79).
71
6.3.5
Saturnia
6.3.5.1
Situering in tijd en ruimte
Saturnia, of het huidige Aurinia, situeert zich in de Augustijnse regio Etrurië en is deels
gelegen op een kalksteenplateau – meer bepaald uit travertijn – op de linkeroever van de rivier
de Albegna, nabij de samenvloeiing met de rivier de Stellata (figuur 10). Het massief is niet
zo opgeheven – slechts 294m boven de zeespiegel – maar desalniettemin beschikte Saturnia
over een goede natuurlijke bescherming dankzij de steile plateauwanden. De stad was
bovendien strategisch gelegen binnen het centrum van een vallei en op de invalswegen naar
het interne deel van Etrurië. Saturnia was door middel van de Via Clodia (figuur 14) – die
richting Rome liep en waarschijnlijk aangelegd was op een reeds bestaande Etruskische weg –
goed verbonden met zuidelijk Etrurië. Dit inlands gelegen Etruskische centrum werd continu
bewoond – reeds in de pre- en protohistorie – vanaf de Villanova tot de Romeinse periode met
een onderbreking van de 5de tot de 3de/2de eeuw v. Chr., zoals het geval is in de meeste
Etruskische steden. In 280 v. Chr. kwam Saturnia onder Romeinse controle als een
praefectura, waarna het in 183 v. Chr. een triumviri ontving en uitgeroepen werd tot een
Romeinse colonia. De 2000 kolonisten verkregen toen elk een stuk land met een omvang van
maar liefst tien iugera (Rendini 1999, pp.97-99; Sherwin-White 1973, p. 78; Talocchini 1976,
p. 127).
6.3.5.2
Grondplan
De kolonie te Saturnia beschikte vermoedelijk over een stadsomwalling met vier poorten die
uitgelijnd waren met de cardo maximus en decumanus maximus en correspondeerden met de
oude wegen die leidden naar de valleien van de Albegna en de Stellata (figuur 19, nr. 17 en
figuur 34). De zuidelijke poort van Saturnia – de Porta Romana – werd doorkruist door de Via
Clodia. Laatstgenoemde maakte deel uit van het uitgebreide en vertakte Romeinse
stratennetwerk, dat grotendeels gebaseerd was op het reeds bestaande stratensysteem van de
Etrusken. De twee hoofdstraten van de kolonie kenden een NNO-ZZW en OZO-WNW
verloop en kruisten elkaar in het huidige Piazza Vittorio Veneto, dat indertijd dienst deed als
het forum van de kolonie. De cardo maximus die liep naar de noordwestelijke Porta di Fonte
Buia wordt vandaag gevormd door de Via B. Ciacci. Het verlengde van de decumanus
maximus richting het NO kon deels getraceerd worden op basis van de huidige Via Mazzini
en liep vermoedelijk door tot aan de huidige noordoostelijk gelegen Porta Fiorentina, onder
meer bepaald op basis van de orografische eigenschappen van de site en de ligging van de
72
poort (figuur 35). Het grondplan van de kolonie te Saturnia was gebonden aan de reeds
bestaande
urbanistische
structuren
en
straten
van
de
Etrusken
en
aan
de
terreinomstandigheden (Rendini 1999, pp. 97-99, 104-107 & 110; Talocchini 1976, p. 127).
6.3.6
Gravisca
6.3.6.1
Situering in tijd en ruimte
Gravisca/Graviscae, of het huidige Porto Clementino, situeert zich in de Augustijnse regio
Latium langs de Tyrrheense kust (figuur 10) en was een Etruskische havenstad tot de
Romeinen er in 181 v. Chr. een burgerlijke kolonie oprichtten. Gravisca en haar zusterkolonie
Saturnia hadden in feite dezelfde rol als Potentia en Pisaurum maar dan langs de andere kant
van het schiereiland. De kolonisten te Gravisca ontvingen elk een stuk grond met een omvang
van vijf iugera (Salmon 1969, p. 105; Torelli 1976, p. 366).
6.3.6.2
Grondplan
De Etruskische stad waarop de kolonie werd gevestigd, was groter en beschikte over een
ander stratennet. De Romeinse kolonie te Gravisca was vermoedelijk aangeplant volgens een
regelmatig grondplan maar gedetailleerde informatie hierover kon niet gevonden worden
(Torelli 1976, p. 366).
6.3.7
Luna
6.3.7.1
Situering in tijd en ruimte
Luna, of het huidige Luni, situeert zich ongeveer op de grens tussen Ligurië en Etrurië langs
de kust van de Tyrrheense Zee en is gelegen in de Baai van Spezia aan de monding van de
rivier de Magra, die de scheiding vormt tussen beide Augustijnse regio’s (figuur 10).
Luchtfoto’s hebben uitgewezen dat de oude kustlijn ongeveer 2km landinwaarts lag van de
huidige kustlijn. De plaats was vermoedelijk niet eerder bewoond geweest tot de Romeinen er
in 177 v. Chr. een burgerlijke kolonie oprichtten om hun bezitrecht over de Ligurische
kustzone in zekerheid te stellen en een uitvalsbasis voor militaire expedities te creëren. De
vermoedelijke 6000 kolonisten te Luna kregen aanvankelijk elk 6,5 iugera (1,6ha) grond ter
beschikking. In het tijdperk van Augustus werd opnieuw een kolonie uitgezonden naar Luna
en de stad dankte haar grootste bloei vooral aan de nabije marmergroeves – bekend van het
witte Carrara marmer. Aanvankelijk vormden deze groeves een onderdeel van de kolonie
73
maar ca. 27 n. Chr. werden ze keizerlijk bezit (Frova 1976, pp. 532-533; Gros & Torelli 1988,
p. 148; Salmon 1969, p. 105; Sommella 1988, p. 219).
6.3.7.2
Grondplan
Het grondplan van Luna was eerder rechthoekig van vorm en vertoonde om topografische
redenen onregelmatigheden aan de oostelijke zeegerichte kant: deze zijde van de muur werd
aangepast aan het verloop van de kustlijn (figuur 36). De stad was – afgezien van die ene
oostelijke hoek – uitgelijnd volgens een rechthoek van 420m op 580m en opgedeeld in vier
kwadranten als gevolg van de kruising van de twee hoofdstraten in het forum. Binnenin was
het netwerk opgedeeld in eerder ongelijkmatige blokken. De stadsomwalling varieerde in
structuur: grote rotsblokken gevolgd door metselwerk, elk behorend tot een verschillende
fase. De decumanus maximus van de stad was de Via Aemilia Scauri, i.e. een verlenging van
de Via Aurelia – de weg die liep van Rome naar Pisa langs de Tyrrheense kust. Zelf maakte
de Via Aemilia Scauri een verbinding tussen Pisa, Genua en Piacenza. De cardo maximus
vormde een belangrijke commerciële slagader met de haven van Luna (Frova 1976, p. 533;
Potter 1987, p. 75; Sommella 1988, p. 219).
7
Besluit
De burgerlijke koloniesteden of coloniae civium Romanorum speelden net als hun Latijnse
tegenhangers een belangrijke rol binnen het expansieproces van Rome, dat begin 4de eeuw v.
Chr. pas echt van start ging en op het einde van diezelfde eeuw grote proporties begon aan te
nemen. Deze kolonies vormden in feite echte stadstichtingen op de geconfisqueerde territoria
van verslagen volkeren. De Romeinse stad was gebaseerd op de urbanistische principes van
de Etrusken en de Grieken maar de Romeinen voegden er ook eigen elementen aan toe. Een
eigen Romeinse verwezenlijking was de invoer van twee centrale assen – de cardo maximus
(noord-zuid) en decumanus maximus (oost-west) – die leidden naar vier stadspoorten en
elkaar kruisten in het stadscentrum, waarop of waarbij het forum gelegen was. Het
urbanistische ontwerp van de Romeinen deed dienst als blauwdruk en kon herhaaldelijk
toegepast worden op nieuw gestichte steden. Er was echter wel sprake van diverse types
Romeinse stadsplanning, die meestal terug gingen op een bepaalde soort landopdeling. Alle
kolonies hadden met elkaar gemeen dat ze omsloten waren door een stadsmuur, voorzien van
poorten en al dan niet versterkt met torens maar de vorm van het grondplan en de interne
opdeling van de steden konden variëren.
74
Het grote merendeel van de burgerlijke kolonies uit medio 4de tot medio 2de eeuw v. Chr.
waren van het type met twee hoofdassen die elkaar in het centrum kruisten en voorzien van
een netwerk van parallelle straten die de stad opdeelden in een dambordpatroon van (quasi)
vierkante blokken. Er heerste wel variatie in de afmetingen van deze blokken maar een
gebruikelijke dimensie was deze van twee actus (ca. 71m). De omtrek van de burgerlijke
kolonies was normaliter rechthoekig of (bijna) vierkant. Dit type grondplan was gebaseerd op
het systeem van Romeinse centuriatie en sporen van dergelijke landopdeling werden op de
sites van enkele van de besproken kolonies aangetroffen. Regelmatig werd de oriëntatie of
zelfs in sommige gevallen de vorm van het stadsplan van een kolonie bepaald door de
geografische terreinomstandigheden van de site, zoals kustlijnen (Pyrgi), rivieren (Ostia,
Minturnae, Sena Gallica, Pisaurum, Luna) of belangrijke verkeersaders. Dit kon zorgen voor
onregelmatigheden binnen het grondplan. De kolonies werden bovendien niet altijd in
maagdelijk terrein aangeplant: sommige onder hen werden uitgezonden naar locaties waar
reeds een stad aanwezig was. De site werd in dat geval wel aan de Romeinse noden aangepast
maar kon afwijken van het traditionele regelmatige grondplan.
Politiek gezien werden de burgerlijke kolonies bevolkt door kolonisten die volwaardige
Romeinse cives waren: ze beschikten over het volledige Romeinse burgerrecht met zowel
burger- als politieke rechten. Deze steden hadden echter slechts een rudimentaire vorm van
zelfbestuur en werden dus voornamelijk rechtstreeks vanuit Rome bestuurd. Om hun
aantrekkelijke eigenschappen, waren de burgerlijke kolonies tussen medio 4de en medio 2de
eeuw v. Chr. niet bepaald populair en door het gebrek aan vrijwilligers moest Rome ook nietRomeinen aannemen, die het Romeinse burgerschap verkregen door incorporatie.
De tien burgerlijke kolonies uit 338-245 v. Chr., de authentieke coloniae maritimae,
situeerden zich alle langs de kust, waarvan negen net ten noorden en ten zuiden van de Tiber
en één langs de Adriatische kust. Ze vervulden een primaire militaire rol – doch niet hun
enige rol – als vestingen ter verdediging van het kustgebied. De kolonies werden elk bevolkt
met 300 kolonisten plus familie, die elk twee iugera land ter beschikking kregen buiten de
stadsmuren. De kolonies werden alle tien gesticht op territoria die onmiddellijk grensden aan
de ager Romanus. Ter compensatie van de onaantrekkelijke leefomstandigheden op deze
locaties beschikten de inwoners over een privilege die hen vrijstelde van legerdienst maar ze
moesten dan ook steeds ter plaatse blijven. De allereerste burgerlijke kolonies, namelijk Ostia,
Minturnae en Tarracina, hadden minuscule afmetingen en door de kleine stedelijke
75
oppervlakte intra muros was er dan ook geen sprake van een echt forum: er stond enkel een
tempel in het centrum van de stad, dit onder meer omdat burgerlijke kolonies toch niet echt
autonoom waren en geen nood hadden aan politieke gebouwen. Al snel werden deze
opgevolgd door een aantal maritieme kolonies met iets grotere proporties, namelijk Sinuessa,
Sena Gallica en Pyrgi. De allereerste maritieme kolonies worden normaliter beschouwd als
steden met een castrum-achtig grondplan maar de Romeinse castra in de werkelijke zin van
het woord, dus met een gestandaardiseerde regelmatige opdeling, doken pas op na de
Pyrrhische Oorlog. Hier moet bijgevolg voorzichtigheid geboden worden bij het gebruik van
de term castrum. In deze periode waren de steden intern opgedeeld in vrij gelijkmatige
blokken maar zoals gezegd, bestond er tussen de kolonies onderling meestal wel variatie in de
afmetingen. Het lijkt er wel op dat de interne opdeling van Tarracina gebaseerd is op het
grondplan van Ostia.
De acht burgerlijke koloniesteden uit 194 v. Chr. situeerden zich langs de zuidelijke en
westelijke kusten van het Italiaanse schiereiland en werden gesticht met als primaire rol het
bieden van bescherming tegen mogelijke invallen vanuit het oostelijke Middellandse
Zeegebied. De kolonie te Puteoli had met haar kleine omvang terug het voorkomen van de
eerste burgerlijke kolonies en haar innerlijke opdeling lijkt te zijn gebaseerd op het grondplan
van Minturnae. Volturnum leek daarentegen de tendens te volgen van een groter wordende
oppervlakte intra muros. De burgerlijke kolonies uit 194 v. Chr. herbergden net als voorheen
300 kolonisten plus familie en ook de individuele landpercelen zullen niet veel groter geweest
zijn dan twee iugera. In tegenstelling tot voorheen werden vijf van de acht kolonies uit deze
periode gesticht op territoria die niet rechtstreeks begrensd waren door de ager Romanus.
Daarnaast beschikten deze kolonies niet meer over hun vrijstelling van legerdienst en waren
ze niet meer zo sterk gebonden aan hun kustwachtstation. Bijgevolg waren dit geen echte
coloniae maritimae meer maar ging het om een ietwat ander type burgerlijke kolonie.
Een echte breuk kwam er met de zeven burgerlijke kolonies die in 184-177 v. Chr. opgericht
werden. Deze kolonies situeerden zich alle in noordelijk Italië en met nog steeds een militaire
rol op de voorgrond, moesten ze de greep van Rome op de doorgangen naar continentaal Italië
versterken. Ze bereidden daarnaast ook de weg tot volledige onderwerping van Gallia
Cisalpina. Vanaf nu waren de burgerlijke kolonies niet meer gebonden aan de kust: drie van
de zeven kolonies waren meer landinwaarts gelegen, de vier andere waren nog steeds
maritiem. De burgerlijke kolonies die in deze periode gesticht werden, waren veel groter in
76
omvang dan voorheen: dubbel zo groot als vroeger en dus binnen de grootteorde van de
Latijnse kolonies. Het stratenpatroon in deze kolonies lijkt meer ongelijkmatige blokken te
hebben afgelijnd dan voorheen. De kolonies werden bevolkt met 2000 kolonisten of zelfs
meer, die nu elk over het algemeen vijf à tien iugera land ter beschikking kregen. Deze grote
percelen geven blijk van hun rol als wezenlijke agrarische gemeenschappen en hun verloren
functie als kustwachtstations. De grote omvang van deze kolonies maakte van hen belangrijke
nederzettingen en liet hen toe om meer zelfbesturend te zijn en meer publieke en politieke
infrastructuren te voorzien binnen de stad. Bovendien grensden deze kolonies niet meer
noodzakelijk aan de ager Romanus en waren ze net als de vorige cluster niet meer vrijgesteld
van legerdienst. De burgerlijke kolonies uit 184-177 v. Chr. hadden bijgevolg in de verste
verte niets meer te maken met de authentieke coloniae maritimae en vormden in feite een
doelbewuste assimilatie van de Latijnse kolonie.
Sommige van deze burgerlijke kolonies zijn doorheen de Romeinse tijd en daarna uitgegroeid
tot grote steden, andere niet. Onder meer om deze reden is niet over alle kolonies evenveel
informatie beschikbaar en bestaat er niet van alle steden een uitwerking van het antieke
grondplan. Het grootste nadeel binnen deze studie was dan ook dat niet van alle beschouwde
kolonies een evenwaardige analyse kon gemaakt worden. Desondanks is over de meeste
burgerlijke kolonies al heel wat geweten, zowel geschiedkundig als archeologisch over hun
urbanistische evolutie. Omdat de Romeinen hun diverse stadsplannen in ieder geval
herhaaldelijk toepasten op nieuwe locaties, kan redelijk doeltreffend gegist worden naar de
vormelijke kenmerken van de minder goed gekende koloniesteden. Aldus kon tot op heden al
een uitstekend algemeen beeld gevormd worden over hoe de burgerlijke kolonies van
Romeins Italië er moeten uitgezien hebben.
77
Bibliografie
Literaire bronnen
Alfieri N. 1976, Potentia, In: Stillwell R. (ed.) 1976, The Princeton Encyclopedia of Classical
Sites, Princeton, p. 734
Alfieri N. 1976, Sena Gallica, In: Stillwell R. (ed.) 1976, The Princeton Encyclopedia of
Classical Sites, Princeton, p. 826
Castagnoli F. 1971, Orthogonal town planning in Antiquity, Cambridge
Comfort H. 1976, Minturnae, In: Stillwell R. (ed.) 1976, The Princeton Encyclopedia of
Classical Sites, Princeton, pp. 582-583
Comfort H. 1976, Puteoli, In: Stillwell R. (ed.) 1976, The Princeton Encyclopedia of
Classical Sites, Princeton, pp. 743-744
Coulson W. D. E. 1976, Kroton, In: Stillwell R. (ed.) 1976, The Princeton Encyclopedia of
Classical Sites, Princeton, pp. 470-471
Cresci Marrone G. & Mennella G. 1984, Pisaurum, Pisa
Crimaco L. 1991, Volturnum, Roma
Dall'Aglio P. L. & Di Cocco I. 2004, Pesaro romana: archeologia e urbanistica, Bologna
David J.-M. 1996, The Roman Conquest of Italy, Cambridge
Delano-Smith C. 1979, Western Mediterranean Europe: a historical geography of Italy,
Spain and Southern France since the Neolithic, London
Frova A. 1976, Colonia Julia Augusta Parmensis, In: Stillwell R. (ed.) 1976, The Princeton
Encyclopedia of Classical Sites, Princeton, p. 233
Frova A. 1976, Luna, In: Stillwell R. (ed.) 1976, The Princeton Encyclopedia of Classical
Sites, Princeton, pp. 532-533
Gates C. 2003, Ancient cities. The archaeology of urban life in the ancient Near East and
Egypt, Greece and Rome, London
Gros P. & Torelli M. 1988, Storia dell’urbanistica: il mondo romano, Roma
Hermansen G. 1982, Ostia: aspects of Roman city life, Edmonton
Johannowsky W. 1976, Liternum, In: Stillwell R. (ed.) 1976, The Princeton Encyclopedia of
Classical Sites, Princeton, p. 520
King R., Proudfoot L. & Smith B. 1997, The Mediterranean: environment and society,
London
78
La Regina A. 1976, Antium, In: Stillwell R. (ed.) 1976, The Princeton Encyclopedia of
Classical Sites, Princeton, p. 65
Leveau P., Sillières P. & Vallat J.-P. 1993, Campagnes de la Méditerrannée romaine:
Occident, Paris
Lo Porto F. G. 1976, Sipontum, In: Stillwell R. (ed.) 1976, The Princeton Encyclopedia of
Classical Sites, Princeton, pp. 842-843
Mason G. G. 1992, The Agrarian Role of Coloniae Maritimae: 338-241 B.C., Historia:
Zeitschrift für alte Geschichte XLI/1, pp. 75-87
Meiggs R. 1976, Ostia, In: Stillwell R. (ed.) 1976, The Princeton Encyclopedia of Classical
Sites, Princeton, pp. 658-661
Meiggs R. 1997, Roman Ostia, Oxford
Owens E. J. 1994, The city in the Greek and Roman world, London
Panebianco V. 1976, Salernum, In: Stillwell R. (ed.) 1976, The Princeton Encyclopedia of
Classical Sites, Princeton, p. 798
Percossi E., Pignocchi G. & Vermeulen F. 2006, I siti archeologici della Vallata del
Potenza: conoscenza e tutela, Ancona
Potter T. W. 1987, Roman Italy, London
Queirazza G. G., Marcato C., Pellegrini G. B. et. al. 1991, Dizionario di toponomastica:
storia e significato dei nomi geografici italiani, Torino
Reddé M. 1986, Mare nostrum: les infrastructures, le dispositif et l’histoire de la marine
militaire sous l’Empire romain, Rome
Rendini P. 1999, L’urbanistica di Saturnia. Un aggiornamento, In: Quilici L. & Quilici Gigli
S. (eds.) 1999, Atlante tematico di topografia antica 7: Città e monumenti nell’Italia Antica,
Roma, pp. 97-118
Richardson E. 1976, Pisaurum, In: Stillwell R. (ed.) 1976, The Princeton Encyclopedia of
Classical Sites, Princeton, p. 714
Richardson L. Jr. 1976, Pyxous, In: Stillwell R. (ed.) 1976, The Princeton Encyclopedia of
Classical Sites, Princeton, p. 746
Ruegg B. S. D. 1986, Minturnae: a Roman River Seaport on the Garigliano River, Italy, In:
Raban A. (ed.) 1988, Archaeology of Coastal Changes. Proceedings on the first international
symposium “Cities on the sea – past and present” Haifa, Israel, September 22-29, 1986, BAR
International Series 404, Israel, pp. 209-228
Salmon E. T. 1963, The Coloniae Maritimae, Athenaeum, Studi periodici di letteratura e
storia dell’ antichità XLI, pp. 3-38
79
Salmon E. T. 1969, Roman colonization under the Republic, London
Salmon E. T. 1982, The making of Roman Italy, London
Scavone D. C. 1976, Mutina, In: Stillwell R. (ed.) 1976, The Princeton Encyclopedia of
Classical Sites, Princeton, p. 600
Schoder R. V. 1976, Tarracina, In: Stillwell R. (ed.) 1976, The Princeton Encyclopedia of
Classical Sites, Princeton, pp. 881-882
Sherwin-White A. N. 1973, The Roman citizenship, Oxford
Sommella P. 1980, Forma e urbanistica di Pozzuoli Romana, Puteoli: studi di storia antica II,
Napoli
Sommella P. 1988, Italia antica: l’urbanistica romana, Roma
Stambaugh J. E. 1988, The ancient Roman city, Baltimore
Talocchini A. 1976, Aurinia, In: Stillwell R. (ed.) 1976, The Princeton Encyclopedia of
Classical Sites, Princeton, p. 127
Torelli M. 1976, Gravisca, In: Stillwell R. (ed.) 1976, The Princeton Encyclopedia of
Classical Sites, Princeton, p. 366
Von Hesberg H. 1985, Zur plangestaltung der Coloniae Maritimae, Mitteilungen des
deutschen archaeologischen Instituts. Roemische Abteilung 92, pp. 127-150
Ward-Perkins J. B. 1974, Cities of ancient Greece and Italy : planning in classical antiquity,
London
Internetbronnen
Campbell B. 1996, Shaping the Rural Environment: Surveyors in Ancient Rome, The
Journal of Roman Studies, Vol. 86, pp. 74-99, Retrieved February 7, 2008 from
http://www.jstor.org
Oleson J. P. 1977, Underwater Survey and Excavation in the Port of Pyrgi (Santa Severa),
1974, Journal of Field Archaeology, Vol. 4, No. 3, pp. 297-308, Retrieved February 7, 2008
from http://www.jstor.org
S.n. 2005, Alsium, 05/05/2005
(http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Gazetteer/Places/Europe/Italy/_Periods/Roman/Archa
ic/Etruscan/_Texts/DENETR*/34.html)
S.n. 2006, Santa Marinella, 13/10/2006
(http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Gazetteer/Places/Europe/Italy/_Periods/Roman/Archa
ic/Etruscan/_Texts/DENETR*/31.html)
80
S.n. 2008, Crotone, 23/04/2008, Encyclopædia Britannica Online
(http://www.britannica.com/EBchecked/topic/144335/Crotone)
S.n. 2008, Manfredonia, 15/04/2008, Encyclopædia Britannica Online
(http://www.britannica.com/eb/article-9050510/Manfredonia)
S.n. 2008, Modena, 15/04/2008, Encyclopædia Britannica Online
(http://www.britannica.com/eb/article-9053142/Modena)
S.n. 2008, Ostia, 15/04/2008, Encyclopædia Britannica Online
(http://www.britannica.com/eb/article-9057610/Ostia)
S.n. 2008, Parma, 15/04/2008, Encyclopædia Britannica Online
(http://www.britannica.com/eb/article-9058527/Parma)
S.n. 2008, Pozzuoli, 15/04/2008, Encyclopædia Britannica Online
(http://www.britannica.com/eb/article-9061156/Pozzuoli)
S.n. 2008, Terracina, 15/04/2008, Encyclopædia Britannica Online
(http://www.britannica.com/eb/article-9071785/Terracina)
S.n. 2008, Via Emilia, 05/05/2008
(http://turismo.comune.modena.it/turismo/itinerary/itineraristorici_a/via-emilia.shtml)
S.n. s.d., Caere, 23/04/2008
(http://www.comune.santamarinella.rm.it/museo/html/inglese/a236.html)
S.n. s.d., Castrum Novum, 23/04/2008
(http://www.comune.santamarinella.rm.it/museo/html/italiano/a3126.html)
Watkins T. H. 1983, Coloniae and Ius Italicum in the Early Empire, The Classical Journal,
Vol. 78, No. 4, pp. 319-336, Retrieved February 7, 2008 from http://www.jstor.org
81
Illustraties
Figuur 1 van: http://www.britannica.com/eb/art-1451/The-Apennines-mountain-range
Figuur 2 in: David 1996, p. 9, kaart 2
Figuur 3 van: http://www.enchantedlearning.com/europe/italy/labelregions/labelanswers.GIF
Figuur 4 in: Salmon 1982, kaart 1
Figuur 5 van: http://www.piercecollege.edu/faculty/addisonke/earlyrome.jpg
Figuur 6 in: Gros & Torelli 1988, p. 130, fig. 48
Figuur 7 in: Leveau, Sillières & Vallat 1993, p. 127, fig. 20
Figuur 8 in: Salmon 1969, p. 23, fig. 2
Figuur 9 in: Gros & Torelli 1988, p. 129, fig. 47
Figuur 10 in: David 1996, pp. 8-9, kaart 3 (zelf bewerkt)
Figuur 11 in: Castagnoli 1971, p. 101, fig. 40
Figuur 12 in: Von Hesberg 1985, fig. 2
Figuur 13 in: Sommella 1988, fig. 3
Figuur 14 in: Salmon 1982, kaart 3
Figuur 15 in: Von Hesberg 1985, fig. 3
Figuur 16 in: Sommella 1988, fig. 64
Figuur 17 in: Sommella 1988, fig. 7
Figuur 18 in: Von Hesberg 1985, fig. 4
Figuur 19 in: Sommella 1988, fig. 69
Figuur 20 in: Sommella 1988, fig. 20
Figuur 21 in: Castagnoli 1971, p. 103, fig. 43
Figuur 22 in: Gros & Torelli 1988, p. 148, fig. 56
Figuur 23 in: Castagnoli 1971, p. 102, fig. 42
Figuur 24 in: Sommella 1988, fig. 65
Figuur 25 in: Crimaco 1991, fig. XXIII
Figuur 26 in: Crimaco 1991, fig. XXXIV
Figuur 27 in: Percossi, Pignocchi & Vermeulen 2006, p. 92, fig. 32
Figuur 28 in: Sommella 1988, fig. 25
Figuur 29 in: Cresci Marrone & Mennella 1984, kaart 2
Figuur 30 in: Dall’Aglio & Di Cocco 2004, p. 39, fig. 9
Figuur 31 van: http://www.agentgroup.unimo.it/Leonardi/mappa_modena.gif (zelf bewerkt)
82
Figuur 32 in: Sommella 1988, fig. 21
Figuur 33 in: Sommella 1988, fig. 22
Figuur 34 in: Rendini 1999, p. 98, fig. 1
Figuur 35 in: Rendini 1999, p. 115, fig. 20
Figuur 36 in: Potter 1987, p. 75
83
Figuur 1: Fysisch-geografische kaart van Italië
Figuur 2: De elf Augustijnse regio’s van Romeins Italië. Regio XIII heette bij de éénmaking
van Italië Gallia Cispadana en werd pas later Aemilia genoemd.
Figuur 3: De twintig huidige regio’s van Italië
Figuur 4: De volkeren van Italië ca. 350 v. Chr.
Figuur 5: De Romeinse expansie in Italië van 485 tot 265 v. Chr.
Figuur 6: Het grondplan van een Romeins castrum
Figuur 7: Centuriatie te Terracina
Figuur 8: Het plan van een centuriatiegrid
Figuur 9: Negen van de tien maritieme kolonies van vóór de Tweede Punische Oorlog
Figuur 10: De antieke steden van Italië. De besproken burgerlijke kolonies zijn in kleur
onderlijnd. Blauw: gesticht in 338-245 v. Chr.; Geel: 194 v. Chr.; Rood: 184-177 v. Chr.
Figuur 11: Het grondplan van de burgerlijke kolonie te Ostia
Figuur 12: Gedetailleerde uitwerking van het grondplan van de burgerlijke kolonie te Ostia
Figuur 13: Het gebied van de archaïsche stad te Antium (1) en de uitbreidingszone tijdens de
Romeinse Republiek en Keizertijd (2) met een weergave van de hoogtelijnen van het
landschap
Figuur 14: Centraal- en Zuid-Italië met enkele van haar belangrijkste Romeinse wegen
Figuur 15: Gedetailleerde uitwerking van het grondplan van de burgerlijke kolonie te
Tarracina, met een gedeeltelijke weergave van de latere overbebouwing (stippellijn)
Figuur 16: Het grondplan van de burgerlijke kolonie te Tarracina uit de overbouwingsfase
(2) met een weergave van de Via Appia die de stad doorkruiste als decumanus maximus (1) en
de hoogtelijnen van het landschap
Figuur 17: Het grondplan van de burgerlijke kolonie te Minturnae (1) en een weergave van
de oorspronkelijke loop van de Liris (4)
Figuur 18: Gedetailleerde uitwerking van het grondplan van de burgerlijke kolonie te
Minturnae
Figuur 19: De oppervlaktes intra muros van de Latijnse (1-10) en burgerlijke kolonies(11-19)
uit de 4de t.e.m. de 2de eeuw v. Chr.
1. Norba, 2. Cales, 3. Suessa Aurunca, 4. Alba Fucens, 5. Hatria, 6. Cosa, 7. Ariminum, 8.
Aesernia, 9. Aquileia, 10. Luca, 11. Ostia, 12. Minturnae, 13. Sinuessa, 14. Pyrgi, 15. Puteoli,
16. Pisaurum, 17. Saturnia, 18. Parma, 19. Luna
Figuur 20: Hypothetische reconstructie van het grondplan van de burgerlijke kolonie te Sena
Gallica
Figuur 21: Het grondplan van de burgerlijke kolonie te Pyrgi
Figuur 22: Een gedetailleerde hypothetische uitwerking van de grondplannen van de
burgerlijke kolonies te Ostia (a), Puteoli (b) en Pyrgi (c) en de Latijnse kolonie te Cosa (d).
Het grondplan van Pyrgi is hier weergegeven als een gehele rechthoek maar
luchtfotografische gegevens hebben echter uitgewezen dat de zuidoostelijke hoek van de
ommuring de schuine hoek van de kustlijn volgde en bijgevolg niet regelmatig was.
Figuur 23: Luchtfoto van Pyrgi
Figuur 24: Het grondplan van de burgerlijke kolonie te Puteoli op Rione Terra (1) met een
weergave van de hoogtelijnen van het landschap
Figuur 25: De laterale verschuivingen van de Volturno en de schommelingen van de kustlijn
Figuur 26: Het grondplan van de burgerlijke kolonie te Volturnum
Figuur 27: Het grondplan van de burgerlijke kolonie te Potentia
Figuur 28: Het schematisch grondplan van de burgerlijke kolonie te Pisaurum
Figuur 29: Het schematische grondplan van de burgerlijke kolonie te Pisaurum zoals
herkenbaar in het huidige stadsplan
Figuur 30: Luchtfoto van het centrum van het huidige Pesaro. Het grondplan van de
burgerlijke kolonie uit 184 v. Chr. is duidelijk herkenbaar in het huidige stratenplan.
Figuur 31: Het stadsplan van het huidige Modena. De rode lijnen stellen de hypothetische
decumanus maximus, cardo maximus en noordelijke begrenzing van de antieke burgerlijke
kolonie voor. Het forum bevond zich vermoedelijk op de kruising van de twee hoofdassen. De
afstanden van de lijnen kloppen echter niet: ze dienen enkel om een beeld te schetsen.
Figuur 32: Het grondplan van de burgerlijke kolonie te Parma
Figuur 33: Hypothetische reconstructie van de interne opdeling van de burgerlijke kolonie te
Parma
Figuur 34: Algemeen grondplan van Saturnia (schaal 1:5000)
Figuur 35: Hypothetische reconstructie van het grondplan van de burgerlijke kolonie te
Saturnia (schaal 1:2500)
Figuur 36: Het grondplan van de burgerlijke kolonie te Luna