Falende justitie is bom voor democratie - Dries Deweer

Falende justitie is bom voor democratie
Deredactie.be, maandag 31/03/2014 - 06:30 Dries Deweer
Het falen van justitie vormt voor de Vlamingen een van de grootste pijnpunten, zo blijkt
uit "De foto van Vlaanderen", het maatschappelijke onderzoek van de VRT. En als daar
niks aan gebeurt, heeft dat belangrijke gevolgen voor onze democratie.
Vier op vijf Vlamingen heeft schoon genoeg van de vrijspraken door procedurefouten of de
mogelijkheid voor fraudeurs om een strafvordering af te kopen. Daarmee samenhangend zijn
ze ervan overtuigd dat wie rijk en machtig is aan justitie weet te ontsnappen. Dit vormt een
ernstig rechtvaardigheidsprobleem, maar het is ook een potentiële bom onder de democratie.
Recht is nooit synoniem van rechtvaardigheid
De problematiek van de procedurefouten werd vorig jaar extra in de verf gezet door de
aangrijpende film Het vonnis van regisseur Jan Verheyen. Een memorabel fragment uit de
film speelde zich af toen acteur Johan Leysen met een onnavolgbare ingehouden pathetiek
declameerde: “Recht is niet langer synoniem van rechtvaardigheid!”
Daarmee gaf hij uiting aan onze spontane reactie van verontwaardiging over onrecht wanneer
we geconfronteerd worden met het falen van ons rechtssysteem. Toch is die uitspraak strikt
genomen onzin. Recht is immers nooit synoniem van rechtvaardigheid.
Om te beginnen behoren beide begrippen tot een andere sfeer. Recht is een juridisch begrip,
verwijzend naar een feitelijke orde van wetgeving en rechtspraak. Rechtvaardigheid is een
moreel begrip, verwijzend naar een wenselijke orde, een aspect van het goede. Dit verschil
komt op vele manieren tot uiting, waarvan ik er een aantal onder de aandacht breng.
Andere doelstellingen
Ten eerste moeten we ons bewust zijn van het feit dat het recht op een primair niveau,
voorafgaand aan de zorg voor rechtvaardigheid, dient om te zorgen voor vrede, orde en
veiligheid. Uiteraard willen we dat een ordelijke samenleving ook rechtvaardig is, maar die
doelstellingen vallen niet volledig samen. Vraag maar aan de gemiddelde Syriër, Somaliër of
andere inwoner van een gebied dat overgeleverd is aan anarchie wat de eerste prioriteit is voor
de staat.
Rechtvaardigheid als doelstelling staat dus niet aan het begin van het recht, maar ten tweede
mag het er ook niet altijd de ultieme doelstelling van zijn. Een samenleving die alleen
gebaseerd is op rechtvaardigheid is een kille samenleving. Ook liefde voor de medemens
heeft hopelijk een plaats. Als een goede samenleving een wisselwerking tussen
rechtvaardigheid en liefde vereist, dan moet die wisselwerking tot op zekere hoogte ook in het
recht kunnen doordringen, bijvoorbeeld in de mogelijkheid tot mildheid en genade.
Pluralisme
Ook het pluralisme impliceert dat recht nooit synoniem kan zijn van rechtvaardigheid. Met
pluralisme bedoel ik in de eerste plaats de veelheid aan opvattingen over het "goede" die
1
leven in onze maatschappij. We hebben allemaal een mening over wat al dan niet rechtvaardig
is en die vele meningen komen op zijn zachtst gezegd niet altijd overeen.
Bijgevolg zal het recht de ambities moeten beperken tot normen die iedereen in principe als
algemeen geldend kan accepteren. Zelfs als de fiscale wetgeving tot in de puntjes uitgevoerd
en afgedwongen wordt, zullen velen dus toch spreken van groot onrecht. Als ik alleen maar de
uitersten vermeld, dan zijn er aan de ene kant aanhangers van absoluut eigendomsrecht die
elke belasting diefstal vinden en aan de andere kant zijn er diegenen die vinden dat
herverdeling niet ver genoeg gaat zolang er een kloof tussen arm en rijk bestaat.
Naast dit maatschappelijk pluralisme is er ook een pluralisme eigen aan rechtvaardigheid. Dat
concept omvat immers vele dimensies die met elkaar in conflict kunnen komen. In deze
context valt bijvoorbeeld op dat er een verschil is tussen rechtvaardige middelen en een
rechtvaardige uitkomst. Dat een wettelijke procedure gevolgd moet worden alvorens iemand
veroordeeld kan worden is belangrijk om te kunnen spreken van rechtvaardige middelen.
We merken tot onze scha en schande dat dit niet altijd ten dienste staat van een rechtvaardige
uitkomst, met name wanneer misdadigers vrijgesproken worden op grond van
procedurefouten.
Rechtsvacuüm
Met het onderscheid tussen recht en rechtvaardigheid wil ik geenszins beweren dat er geen
rechtvaardigheidsprobleem zou zijn. Integendeel, het is een flagrante onrechtvaardigheid
wanneer bewezen misdaden onbestraft blijven, zeker wanneer dit eerder het geval is wanneer
de dader zich een dure procedurepleiter kan veroorloven. Hetzelfde geldt voor de uitbreiding
van de afkoopwet voor fraudezaken, waarbij nu zelfs een gevangenisstraf ontlopen kan
worden als je financieel in staat bent om een minnelijke schikking te aanvaarden. Deze
schendingen van het principe van gelijkheid voor de wet zijn zonder enige twijfel
onrechtvaardig.
Wat ik wil benadrukken is dat er niet alleen een rechtvaardigheidsprobleem is, maar ook een
rechtsprobleem. Zowel de gevolgen van procedurefouten als de verruiming van de afkoopwet
houden verband met het falen van het rechtssysteem. Justitie is mensenwerk en mensen
maken fouten. De wet voorziet echter in zeer verregaande gevolgen van procedurefouten.
Hier komt het onvermogen van justitie dus voort uit de wet.
In het geval van de afkoopwet gebeurt het omgekeerde. Een cruciale reden achter de
verruiming van de afkoopwet is het feit dat grote fraudezaken zelden tot een goed einde
worden gebracht voor de rechtbank, vaak omdat de feiten verjaren vooraleer het parket de
zaak rond krijgt. De mogelijkheid van een minnelijke schikking is dan een pragmatische
noodoplossing. Hier komt de wet dus voort uit het onvermogen van justitie. In beide gevallen
komt het in essentie neer op het onvermogen om de wetten die de samenleving oplegt ook
effectief af te dwingen. Zelfs los van de vraag naar rechtvaardigheid vormt dit rechtsvacuüm
een fundamenteel politiek probleem.
Thomas Hobbes
De basistaak van de staat is immers een rechtsorde te installeren en te handhaven. Dit komt in
het bijzonder tot uiting in de theorie van de Engelse filosoof Thomas Hobbes (1588-1679), de
2
vader van de moderne politieke filosofie. Hobbes stelde dat we politiek moeten begrijpen
vanuit de fictieve vooronderstelling van een sociaal contract. Die idee houdt in dat mensen
oorspronkelijk zouden leven in een natuurtoestand, zonder opgelegde orde. In die
natuurtoestand zou ieder zijn eigenbelang nastreven ten koste van de ander, wat resulteert in
een oorlog van allen tegen allen.
Om te ontsnappen aan het miserabele leven in die natuurtoestand zouden de mensen een
contract sluiten waarin ze hun vrijheid afstaan aan een heerser die voor orde en veiligheid
zorgt. De onderwerping aan de heerser is echter afhankelijk van de mate waarin de staat
effectief orde en veiligheid garandeert. Als de staat stelt dat iets niet mag, dan moet dat ook
betekenen dat het niet kan, althans niet zonder de nodige gevolgen te dragen. Als de staat
daarin op flagrante wijze tekortschiet, dan mogen burgers het regime de rug toekeren of
omverwerpen.
Waarschuwing voor de democratie
Wat we in de hedendaagse context van Hobbes leren is dat een regime dat de wetten die ze
oplegt niet weet af te dwingen legitimiteit verliest. Niet dat we hier dadelijk een revolutie
moeten verwachten, maar we moeten ons bewust zijn van het feit dat een wijdverspreid
ongenoegen over de onmacht van justitie de deur openzet voor populistische en
antidemocratische krachten.
De democratie is er dus bij gebaat als ook de politici deze kwestie als een prioriteit
behandelen. Zo kunnen ze al te makkelijke autoritaire en immorele alternatieven de wind uit
de zeilen nemen. Bijna twintig jaar geleden toonde de Witte Mars aan dat het ongenoegen ten
aanzien van justitie bovenaan de politieke agenda kan worden gezet. Hopelijk schiet de
politiek deze keer wakker zonder voorafgaand maatschappelijk trauma.
(De auteur is politiek filosoof. Hij is als aspirant van het Fonds Wetenschappelijk
Onderzoek –Vlaanderen verbonden aan het Hoger Instituut voor Wijsbegeerte van de
KU Leuven.)
Link:
http://www.deredactie.be/cm/vrtnieuws/opinieblog/opinie/140331_opinie_driesdeweer_justiti
e_standard
3