2.3. Deelvraag 3: Wat is de juridische basis van mensenrechten?
advertisement
ONDERZOEKSRAPPORT Mensenrechteneducatie in Nederland Opdrachtgever: Dhr. C. Hamelink namens de Liga voor de rechten van de Mens Opleiding: HBO-Rechten Leerjaar: 4 Minor: Werken in de procespraktijk / Werken in het bedrijfsleven Vak: Onderzoekspracticum Begeleider: Mw. S. Poldermans Datum: 8 januari 2015 Studenten: Gaby Bakker Edwige Benineza Björn Blom Khalid Imaalitane Kiki de Kan Romy Knol Julia van Kuijk Wendy Raaijmakers Susanne van Vulpen VOORWOORD Voor u ligt het rapport van het onderzoek gericht op de vraag: “In hoeverre wordt er aandacht besteed aan het onderwerp mensenrechten aan de juridische faculteiten van de verschillende universiteiten in Nederland?”. Het onderzoek is verricht door negen vierdejaars HBO-Rechten studenten. De afgelopen twintig weken hebben wij als projectgroep intensief onderzoek gedaan om tot een zo goed mogelijk eindresultaat te komen. Met trots presenteren wij dit onderzoeksrapport aan de heer Cees Hamelink van de Liga voor de Rechten van de Mens en danken wij hem voor het in ons gestelde vertrouwen. Dank betuigen wij aan onze begeleidster; mevrouw Poldermans voor haar intensieve begeleiding gedurende het onderzoek. Namens alle leden van de projectgroep Amsterdam, 7 Januari 2015 3 Inhoud Verklarende woordenlijst ........................................................................................................... 6 Lijst met afkortingen ................................................................................................................ 10 Samenvatting............................................................................................................................ 11 HOOFDSTUK 1: INLEIDING ........................................................................................................ 14 1.1 De aanleiding ............................................................................................................. 14 1.2 Projectkader .............................................................................................................. 14 1.3 Doelstelling van het onderzoek ................................................................................. 15 1.4. Centrale vraagstelling ................................................................................................ 16 1.5. Deelvragen ................................................................................................................ 16 1.6 Methodologische verantwoording ............................................................................ 18 1.7. Onderzoeksafbakening .............................................................................................. 18 1.8. Leeswijzer .................................................................................................................. 19 HOOFDSTUK 2: THEORETISCH KADER: MENSENRECHTEN................................................... 20 2.1. Deelvraag 1: Wat zijn mensenrechten?......................................................................... 20 2.2. Deelvraag 2: Welke mensenrechten zijn er? …………………………………………………………… 19 2.3. Deelvraag 3: Wat is de juridische basis van mensenrechten? ...................................... 22 2.4. Deelvraag 4: Wie houdt er toezicht op de naleving van mensenrechten? ................... 26 2.5. Deelvraag 5: Wat weten Nederlanders van mensenrechten? ...................................... 27 2.6. Deelvraag 6: Wat is mensenrechteneducatie?.............................................................. 29 2.7. Samenvatting theoretisch kader ................................................................................... 30 HOOFDSTUK 3: RECHTSFACULTEITEN NEDERLAND ................................................................. 32 3.1 Deelvraag 7: Welke rechtsfaculteiten is Nederland rijk? ............................................... 32 HOOFDSTUK 4: UNIVERSITEIT VAN AMSTERDAM ................................................................... 33 4.1 Deelvraag 8: In hoeverre zijn mensenrechten vertegenwoordigd in de voorgeschreven literatuur van de Universiteit van Amsterdam? ................................................................... 33 HOOFDSTUK 5: VRIJE UNIVERSITEIT VAN AMSTERDAM .......................................................... 38 5.1 Deelvraag 9: In hoeverre zijn mensenrechten vertegenwoordigd in de voorgeschreven literatuur van de Vrije Universiteit van Amsterdam? .......................................................... 38 HOOFDSTUK 6: RADBOUD UNIVERSITEIT NIJMEGEN .............................................................. 42 6.1. Deelvraag 10 : In hoeverre zijn mensenrechten vertegenwoordigd in de voorgeschreven literatuur van de Radboud Universiteit Nijmegen .................................... 42 HOOFDSTUK 7: RIJKSUNIVERSITEIT GRONINGEN .................................................................... 47 4 7.1 Deelvraag 11: In hoeverre zijn mensenrechten vertegenwoordigd in de voorgeschreven literatuur van de Rijksuniversiteit Groningen? .................................................................... 47 HOOFDSTUK 8: ERASMUS UNIVERSITEIT ROTTERDAM ........................................................... 52 8.1. Deelvraag 12: In hoeverre zijn mensenrechten vertegenwoordigd in de voorgeschreven literatuur van de Erasmus Universiteit Rotterdam?.................................. 52 HOOFDSTUK 9: UNIVERSITEIT LEIDEN ...................................................................................... 56 9.1. Deelvraag 13 : In hoeverre zijn mensenrechten vertegenwoordigd in de voorgeschreven literatuur van de Universiteit Leiden? ....................................................... 56 HOOFDSTUK 10: UNIVERSITEIT MAASTRICHT .......................................................................... 60 10.1. Deelvraag 14 : In hoeverre zijn mensenrechten vertegenwoordigd in de voorgeschreven literatuur van de Universiteit Maastricht? ................................................ 60 HOOFDSTUK 11: UNIVERSITEIT UTRECHT ................................................................................ 66 11.1. Deelvraag 15: In hoeverre zijn mensenrechten vertegenwoordigd in de voorgeschreven literatuur van de Universiteit Utrecht? ..................................................... 66 HOOFDSTUK 12: TILBURG UNIVERSITY .................................................................................... 71 12.1. Deelvraag 16 : In hoeverre zijn mensenrechten vertegenwoordigd in de voorgeschreven literatuur van de Tilburg University? ......................................................... 71 HOOFDSTUK 13: OPEN UNIVERSITEIT ...................................................................................... 78 13.1. Deelvraag 17: In hoeverre zijn mensenrechten vertegenwoordigd in de voorgeschreven literatuur van de Open Universiteit? ......................................................... 78 HOOFDSTUK 14: CONCLUSIE .................................................................................................... 84 14.1 Eindconclusie ............................................................................................................. 84 14.2 Aanbevelingen .......................................................................................................... 85 14.3 Reflectie op het onderzoek ....................................................................................... 86 LITERATUUROVERZICHT ........................................................................................................... 88 BIJLAGEN ................................................................................................................................ 100 SLO-CHECKLISTS .................................................................................................................. 100 Bijlage 1: Bijlage 2: Bijlage 3: Bijlage 4: Bijlage 5: Bijlage 6: Bijlage 7: Bijlage 8: SLO-checklists Universiteit van Amsterdam SLO-checklists Vrije Universiteit van Amsterdam SLO-checklists Radboud Universiteit Nijmegen SLO-checklists Rijksuniversiteit Groningen SLO-checklists Erasmus Universiteit Rotterdam SLO-checklists Universiteit Leiden SLO-checklists Universiteit Maastricht SLO-checklists Universiteit UTRECHT 5 Bijlage 9: Bijlage 10: SLO-checklists Tilburg University SLO-checklists Open Universiteit 6 Verklarende woordenlijst In deze woordenlijst zijn de veelvoorkomende begrippen op alfabetische volgorde opgenomen. A Afweerrechten: zie Politieke rechten. Analyse: onderzoek van de literatuur per universiteit, aan de hand van de SLO Checklists. B Bachelor: bacheloropleiding aan de universiteit: 3 jaar. Burgerlijke rechten: zie Burgerrechten. Burgerrechten: rechten die de burgers bescherming bieden tegen onrechtmatig en ongeoorloofd overheidsoptreden. C Collectieve rechten: rechten die van toepassing zijn op groepen, zoals families, clans, volken en naties, deze moeten hen beschermen en helpen ontwikkelen. Checklist: zie SLO-checklist Culturele rechten: recht op culturele identiteit en de deelname aan het culturele leven. D Derde generatie: hieronder vallen de collectieve rechten (ziek ook Collectieve rechten). E Eerste generatie : hieronder vallen de burgerrechten en politieke rechten (ziek ook Burgerrechten, Politieke rechten). Economische rechten: rechten die zich richten op waarborgen en aanspraken inzake deelname aan het economische leven van de gemeenschap waarin men leeft om op die manier voordeel of gewin te ontlenen aan arbeid of andere economische activiteiten. 7 F Fundamentele mensenrechten: het recht van de burger zijn persoonlijke vrijheid en de bescherming van het individu tegen schendingen door de staat. G Generatie: soort generatie mensenrechten (3 soorten). Grondrechten: nationaal erkende, in de grondwet of wetten vastgelegde fundamentele rechten. Grondwet: Nederlandse Grondwet. J Juridische faculteiten: juridische hoofdafdelingen binnen de 10 universiteiten. K Klassieke mensenrechten: zie Fundamentele mensenrechten. L Liga: Liga voor de Rechten van de Mens: organisatie die de Rechten van de Mens waarborgt op nationaal niveau. Literatuur(onderzoek): de voorgeschreven literatuur van de verschillende rechtsfaculteiten in Nederland. M Master: masteropleiding (vervolg op een bacheloropleiding): minimaal 1 jaar. Mensenrechten: rechten die ieder mens ter wereld toekomen. Mensenrechteneducatie: de onderwijzing van mensenrechten in het onderwijs. P Politieke rechten: rechten die de overheid verplichten om actief bepaalde voorzieningen te bieden aan burgers, zoals het staatsgezag. 8 S Score: opgetelde score van de analyse van de SLO-checklists. Sociale mensenrechten: rechten die betrekking hebben op de bescherming van arbeiders/werknemers, en de omstandigheden (in materiële en immateriële zin), waarin mensen leven en wonen. SLO- checklist: checklist van de Stichting Leerplanontwikkeling Nederland waarin mensenrechten in 4 onderdelen worden verdeeld en hieraan scores kunnen worden toebedeeld. T Tweede generatie: hieronder vallen de sociale, economische en culturele rechten (ziek ook Sociale rechten, Economische rechten, Culturele rechten). 9 Lijst met afkortingen AWGB CED CERD CAT CEDAW CMW CRC CRPD EVRM EHRM ESH EU GW Het College IVBPR IVESCR IVRK SLO (checklist) UvA UU UVRM VN VU WCRM WGBL WGBH/CZ WGB WAO WOBOT Algemene wet gelijke behandeling Internationaal Verdrag tegen gedwongen verdwijningen Internationaal Verdrag inzake de uitbanning van alle vormen van rassendiscriminatie Internationaal Verdrag tegen foltering en andere wrede, onmenselijke of onterende vormen van bestraffing Internationaal Verdrag voor de uitbanning van alle vormen van vrouwendiscriminatie Internationaal verdrag over de bescherming van de rechten van alle migrerende arbeiders en hun familieleden Internationaal Verdrag voor de rechten van het kind Verdrag inzake de rechten van personen met een handicap Europees Verdrag tot Bescherming van de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden Europees Hof voor de Rechten van de Mens Europees Sociaal Handvest Europese Unie Grondwet Het College voor de Rechten van de Mens Internationale Verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten Internationale Verdrag inzake economische, sociale en culturele rechten Internationaal verdrag inzake de rechten van het kind (Checklist van) Stichting Leerplanontwikkeling Nederland Universiteit van Amsterdam Universiteit van Utrecht Universele Verklaring van de Rechten van de Mens Verenigde Naties Vrije Universiteit Wet College voor de rechten van de mens Wet gelijke behandeling op grond van leeftijd bij de arbeid Wet gelijke behandeling op grond van handicap of chronische ziekte Wet gelijke behandeling voor mannen en vrouwen Wet onderscheid arbeidsduur Wet onderscheid bepaalde en onbepaalde tijd 10 Samenvatting In opdracht van de heer C. Hamelink namens de Liga voor de Rechten van de Mens hebben wij als onderzoeksgroep, bestaande uit negen studenten van de opleiding HBO-Rechten aan de Hogeschool van Amsterdam, een onderzoek uitgevoerd naar mensenrechteneducatie op de juridische faculteiten van de verschillende universiteiten binnen Nederland. De aanleiding van dit onderzoek vindt zijn oorsprong in de constatering dat Nederlanders weinig theoretische kennis hebben over mensenrechten. Dit onderzoek maakt in dat kader onderdeel uit van een geheel. Het is de laatste schakel van het in kaart brengen in hoeverre er aandacht wordt besteed aan het onderwerp mensenrechten in het Nederlands onderwijs. Het is van belang dat de (Nederlandse) bevolking wordt onderwezen in de mensenrechten, want als mensen niet weten wat mensenrechten zijn en wat deze inhouden, dan kunnen zij daar ook geen beroep op doen als dat nodig is. De centrale vraag in dit onderzoek luidt als volgt: “In hoeverre wordt er aandacht besteed aan het onderwerp mensenrechten aan de juridische faculteiten van de verschillende universiteiten in Nederland?”. Ter beantwoording van de centrale vraag hebben wij eerst het theoretisch kader uiteengezet, alvorens wij praktijkgericht onderzoek, in de vorm van literatuuronderzoek hebben verricht. Daarbij hebben wij vastgesteld dat mensenrechten fundamentele rechten zijn van iedereen en in principe altijd en overal zouden moeten gelden. Ze beschermen de burger op nationaal en internationaal niveau en er worden drie generaties onderscheiden, De eerste generatie: klassieke mensenrechten; De tweede generatie: sociale, economische en culturele mensenrechten; De derde generatie: collectieve mensenrechten. Klassieke rechten zien toe op de persoonlijke vrijheid en de bescherming van het individu tegen schendingen door de staat. Ze leggen hiertoe verplichtingen op aan de staat. De economische, sociale en culturele rechten zien toe op het waarborgen van de minimumvoorwaarden voor welvaart en welzijn en de collectieve rechten bieden groepen, volken en naties bescherming. 11 Alle mensenrechten zijn vastgelegd in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM), in (specifieke) verdragen van de Verenigde Naties, de Raad van Europa en de Europese Unie en de Nederlandse Grondwet. De Verenigde Naties en de Raad van Europa zijn onder andere belast met het toezicht op de naleving van mensenrechten. De overheid, niet-gouvernementele organisaties en mensenrechteninstituten rapporteren om het paar jaar aan bovenstaande toezichthouders over hoe de lidstaat het betreffende verdrag implementeert. Op basis van de rapportages volgt dan een dialoog tussen het comité en de overheid. Voor dit onderzoeksrapport hebben wij onderzoek gedaan naar tien rechtsfaculteiten van de universiteiten in Nederland. In Amsterdam zijn een drietal rechtsfaculteiten, te weten: De Open Universiteit, De Vrije Universiteit en de Universiteit van Amsterdam. Daarnaast zijn de volgende universiteiten onderdeel van het onderzoek: Universiteit van Utrecht, de Universiteit van Maastricht, de Tilburg University, De Erasmus Universiteit te Rotterdam, de Radboud Universiteit te Nijmegen, de Rijksuniversiteit Groningen en de Universiteit Leiden. Dit theoretisch kader vindt zijn koppeling in het literatuuronderzoek. Zo is de SLO checklist die is gebruikt voor het literatuuronderzoek verdeeld in vier onderdelen, namelijk onderdeel A: mensenrechten in het algemeen, onderdeel B: specifieke mensenrechten, onderdeel C: naleving van mensenrechten en onderdeel D: schending van mensenrechten. Na het analyseren van de checklists hebben wij kunnen concluderen dat de juridische faculteiten van de tien onderzochte universiteiten in Nederland voldoende aandacht besteden aan het onderwerp mensenrechten, maar dat dit echter wel genuanceerd moet worden. Want bij elke universiteit wordt er minder aandacht besteed aan de tweede en derde generatie mensenrechten dan aan de eerste generatie mensenrechten. Collectieve rechten komen bij zowel de bachelor Rechtsgeleerdheid als bij de mastersopleidingen van de faculteit Rechtsgeleerdheid weinig voor. Deze worden zelfs niet of nauwelijks behandeld tijdens de bachelorfase. Over het algemeen beschikken bachelorstudenten over basale kennis omtrent mensenrechten van voornamelijk de eerste generatie mensenrechten en zijn ze op hoogte van het bestaan van de tweede en de derde generatie mensenrechten na het behalen van hun bachelordiploma. Daarentegen beschikken de masterstudenten, die de onderzochte 12 masteropleidingen of vakken volgen, na het behalen van hun diploma over meer en diepgaande kennis omtrent mensenrechten, de naleving en schending van mensenrechten en de mensenrechtenorganisaties. Tijdens de studies krijgen het EVRM en het IVBPR krijgen meer aandacht dan andere specifieke verdragen. Bovendien hebben wij niet kunnen constateren dat er genoeg aandacht wordt besteed aan de naleving, de schending van mensenrechten en mensenrechtenorganisaties. Opmerkelijk is het feit dat mensenrechten als vak op zich niet wordt onderwezen tijdens de bachelorfase. Uitzonderingen hierop zijn de Universiteit van Amsterdam en de Open Universiteit. Bij de betreffende universiteiten is het vak fundamentele rechten zelfs verplicht tijdens de bachelorfase. Over het algemeen hebben wij de meeste boeken kunnen onderzoeken en analyseren. Echter bevelen wij aan om de masters en de boeken die niet zijn onderzocht in de toekomst te laten onderzoeken om een completer beeld te krijgen over mensenrechteneducatie. Daarnaast bevelen wij de Liga voor de Rechten van de Mens aan om zich voornamelijk in te zetten voor de bekendheid van de tweede en derde generatie mensenrechten, de naleving en schending van mensenrechten in het onderwijs c.q. bij de faculteiten Rechtsgeleerdheid in Nederland. Dit kan gerealiseerd worden door bijvoorbeeld lezingen te verzorgen op de universiteiten. Tevens kan in overleg worden getreden met de universiteiten. 13 HOOFDSTUK 1: INLEIDING 1.1 De aanleiding Als onderzoeksgroep, bestaande uit negen studenten van de opleiding HBO-Rechten aan de Hogeschool van Amsterdam, hebben wij gezamenlijk onderzoek verricht in het kader van het vak ‘Onderzoekspracticum’. Onze opdrachtgever is een vereniging van natuurlijke personen die zich inzetten voor de bescherming van alle mensenrechten, te weten; de Liga voor de Rechten van de Mens. Mensenrechten vormen de basis voor alle wetgeving en het beleid van de overheid. De aanleiding van dit onderzoek vindt zijn oorsprong in de constatering dat Nederlanders weinig theoretische kennis hebben van mensenrechten. De Liga voor de Rechten van de Mens heeft daartoe onderzoeken uit laten voeren, waarbij mensenrechteneducatie in het basisonderwijs, middelbaar onderwijs en de HBO-rechten instellingen in kaart zijn gebracht. Om een completer beeld te krijgen van hoe het gesteld is met de mensenrechteneducatie in het Nederlands onderwijs, hebben wij onderzoek gedaan naar mensenrechteneducatie op juridische faculteiten van de universiteiten die Nederland rijk is. De opdrachtgever verlangt in dit kader een inventarisatie van de curricula van juridische faculteiten die betrekking hebben op mensenrechten. 1.2 Projectkader Het merendeel van de Nederlandse bevolking is niet op de hoogte van wat mensenrechten inhouden. Uit onderzoek blijkt dat 30% van de Nederlanders geen schendingen van mensenrechten in Nederland weet te noemen. In het algemeen denken Nederlanders bij schending van mensenrechten aan het buitenland. Dit terwijl er ook in Nederland sprake is van schendingen van mensenrechten. Nederland heeft veel verdragen omtrent mensenrechten ondertekend en geratificeerd, waardoor deze verdragen onderdeel zijn geworden van onze wetgeving. Daarbij is het belangrijk om te weten dat deze verdragen boven de Nederlandse grondwet staan. Nederlanders hebben het vaak over vrijheid van meningsuiting, maar wat dat precies inhoud is vaak onduidelijk. Dit kan een probleem vormen voor degene wiens rechten, zonder kennis hiervan, geschonden worden. Wat te vaak gebeurd is dat staten de fundamentele rechtsprincipes alleen op hun eigen burgers toepassen, maar dit achterwege laten voor de mensen die hier buiten vallen. Beide groepen 14 hebben hier echter aanspraak op. Mensenrechten zijn er namelijk altijd, overal en voor iedereen. Om meer bewust te worden van het schenden van de mensenrechten in eigen land is het belangrijk dat het bespreekbaar wordt gemaakt. Er zijn diverse onderzoeken door deskundigen uitgevoerd om in kaart te brengen wat Nederlanders weten over mensenrechten. Zo is er bijvoorbeeld onderzoek gedaan door de Liga voor de rechten van de mens, de Universiteit van Amsterdam en de NDCO. Daarbij is een artikel geschreven over mensenrechtenkennis door de onderzoekers: Jasper van den Munnik en Eva den Ouden. Wanneer de kennis van mensenrechten laag is, kan dit een probleem vormen voor alle burgers. Dit komt omdat mensenrechten voor iedereen geldt. Wet- en regelgeving heeft betrekking op 'gewone' burgers, op onder andere: ouderen, scholieren, allochtonen, militairen, politie en politici. Met de bevindingen uit dit soort onderzoeken kan een plan van aanpak worden bedacht om burgers te onderwijzen over mensenrechten. Het is belangrijk om duidelijkheid te hebben over welke gebieden van de mensenrechten weinig kennis is, zodat hier extra aandacht aan besteed kan worden. De concrete vragen die gesteld moeten worden zijn: weet de Nederlandse burger wat het begrip mensenrechten inhoudt, waar deze rechten vandaan komen, waar ze zijn vastgelegd en in hoeverre deze rechten gelden binnen de Nederlandse samenleving. Uiteindelijk zullen de schendingen van mensenrechten beter bestreden kunnen worden. 1.3 Doelstelling van het onderzoek Voorafgaand aan dit onderzoek is door de opdrachtgever, Cees Hamelink van de Liga voor de Rechten van de Mens, een doelstelling gegeven. Deze doelstelling luidt: het in kaart brengen van het onderwerp mensenrechten in het Nederlands onderwijs. Antwoord op deze vraag is van belang om in kaart te kunnen brengen op welke niveaus en in welke mate mensenrechteneducatie aanwezig is. Wij hebben door middel van dit onderzoek in kaart gebracht of en hoe mensenrechteneducatie aanwezig is in de literatuur van de tien verschillende universiteiten in Nederland. De bevindingen van dit onderzoek zijn verwerkt in 15 een conclusie welke eveneens leidt tot aanbevelingen over mensenrechteneducatie. Deze aanbevelingen kunnen eventueel worden aangeboden aan het Ministerie van Onderwijs. 1.4. Centrale vraagstelling De centrale vraag in dit onderzoek luidt als volgt: “In hoeverre wordt er aandacht besteed aan het onderwerp mensenrechten aan de juridische faculteiten van de verschillende universiteiten in Nederland?”. 1.5. Deelvragen Bij de deelvragen zijn er twee onderdelen te onderscheiden. Het eerste onderdeel omvat mensenrechten in het algemeen en bestaat uit vier deelvragen. Dit onderdeel is inleidend en draagt bij aan ons onderzoek met betrekking tot algemene kennis over mensenrechten en mensenrechteneducatie. Het tweede onderdeel omvat alle rechtsfaculteiten die wij onderzocht hebben. Elke deelvraag beperkt zich tot een bepaalde universiteit, waarna een deelconclusie volgt. De conclusie van dit onderzoeksrapport is gebaseerd op de deelconclusies van het tweede onderdeel. De deelvragen zijn als volgt opgebouwd; Mensenrechten algemeen Deelvraag 1: wat zijn mensenrechten? Deelvraag 2: welke mensenrechten zijn er? Deelvraag 3: waar ligt de juridische basis van mensenrechten? Deelvraag 4: wie houdt er toezicht op de naleving van mensenrechten? Deelvraag 5: wat weten Nederlanders van mensenrechten? Deelvraag 6: wat is mensenrechteneducatie? De rechtsfaculteiten in Nederland Deelvraag 7: welke rechtsfaculteiten is Nederland rijk? Mensenrechten Universiteit van Amsterdam Deelvraag 8: in hoeverre zijn mensenrechten vertegenwoordigd in de voorgeschreven literatuur van de Universiteit van Amsterdam? 16 Mensenrechten Vrije Universiteit Amsterdam Deelvraag 9: in hoeverre zijn mensenrechten vertegenwoordigd in de voorgeschreven literatuur van de Vrije Universiteit Amsterdam? Mensenrechten Radboud Universiteit Nijmegen Deelvraag 10: in hoeverre zijn mensenrechten vertegenwoordigd in de voorgeschreven literatuur van de Radboud Universiteit Nijmegen? Mensenrechten Rijksuniversiteit Groningen Deelvraag 11: in hoeverre zijn mensenrechten vertegenwoordigd in de voorgeschreven literatuur van de Rijksuniversiteit Groningen? Mensenrechten Erasmus Universiteit Rotterdam Deelvraag 12: in hoeverre zijn mensenrechten vertegenwoordigd in de voorgeschreven literatuur van de Erasmus Universiteit Rotterdam? Mensenrechten Universiteit Leiden Deelvraag 13: in hoeverre zijn mensenrechten vertegenwoordigd in de voorgeschreven literatuur van de Universiteit Leiden? Mensenrechten Universiteit Maastricht Deelvraag 14: in hoeverre zijn mensenrechten vertegenwoordigd in de voorgeschreven literatuur van de Universiteit Maastricht? Mensenrechten Universiteit Utrecht Deelvraag 15: in hoeverre zijn mensenrechten vertegenwoordigd in de voorgeschreven literatuur van de Universiteit Utrecht? Mensenrechten Tilburg University Deelvraag 16: in hoeverre zijn mensenrechten vertegenwoordigd in de voorgeschreven literatuur van de Tilburg University? 17 Mensenrechten Open Universiteit Deelvraag 17: in hoeverre zijn mensenrechten vertegenwoordigd in de voorgeschreven literatuur van de Open Universiteit? 1.6 Methodologische verantwoording Voor dit onderzoek is er gebruik gemaakt van literatuuronderzoek en bronnenonderzoek, om er op die manier achter te komen hoe groot het aanbod mensenrechteneducatie binnen de Nederlandse rechtsfaculteiten is. Ons onderzoek wordt voornamelijk gekenmerkt door een juridische aanpak, omdat de benodigde informatie vooral uit geschreven bronnen komt en daardoor een empirisch onderzoek niet geschikt is. In het literatuuronderzoek hebben wij ons gericht op de voorgeschreven literatuur van de verschillende rechtsfaculteiten in Nederland. Wij hebben geïnventariseerd in hoeverre de mensenrechten aan bod komen. Dit hebben wij gedaan aan de hand van de SLO checklists, welke te vinden zijn in de bijlage van dit rapport. Aan de hand van de checklists hebben wij een scoretabel opgesteld per universiteit, waarna wij een analyse hebben uitgevoerd en vervolgens aan de hand daarvan per universiteit deelconclusies hebben geformuleerd. Aan de hand van de deelconclusies hebben wij een algehele conclusie gevormd, die antwoord geeft op de centrale vraag. 1.7. Onderzoeksafbakening In dit onderzoek gaan wij ons richten op alle universiteiten binnen de Nederlandse grenzen. Uitgesloten van dit onderzoek is de Roosevelt Universiteit. Wij hebben de mate van lesgeven op universiteiten op het gebied van mensenrechten onderzocht aan de hand van de voorgeschreven literatuur. Tijdens het onderzoek hebben wij ons beperkt tot de studie ‘Rechtsgeleerdheid’ en de relevante masters. Er is geen aandacht besteed aan andere juridische studies. Wij hebben ons beperkt tot een bepaald studiejaar en hebben in ons onderzoek derhalve alle studiejaren behandeld. Wel hebben wij ons in dit onderzoek beperkt tot bepaalde vakken, waarvan verwacht kan worden dat er mensenrechten in voorkomen. De vakken waarop wij ons tijdens dit onderzoek op hebben gericht zijn: staatsrecht, strafrecht, internationaal recht, Europees recht en het vak mensenrechten zelf. Verder dient er vermeld te worden dat tijdens ons onderzoek is gebleken dat het niet mogelijk was om onderzoek te doen naar bepaalde literatuur, omdat deze literatuur niet 18 beschikbaar was. Als gevolg daarvan is er bij sommige universiteiten wel onderzoek gedaan naar masteropleidingen en bij andere universiteiten niet. Bij de behandeling van elke universiteit wordt in de inleiding vermeld welke vakken er zijn onderzocht en of er wel of geen onderzoek is gedaan naar de masteropleidingen. 1.8. Leeswijzer De opbouw van het rapport is als volgt. In hoofdstuk 1 is het onderzoeksontwerp uiteengezet, met daarin de aanleiding, het probleem, de doelstellingen, de centrale vraag en de deelvragen. In hoofdstuk 2 wordt vervolgens een theoretisch kader gegeven met daarin de belangrijkste onderwerpen uit het onderzoek. In dit hoofdstuk wordt daarmee antwoord gegeven op de eerste zeven deelvragen zoals geformuleerd in hoofdstuk 1. In hoofdstuk 3 wordt deelvraag 8: “Welke rechtsfaculteiten is Nederland rijk?” beantwoord. In de hoofdstukken 4 tot en met 13 wordt vervolgens telkens per universiteit antwoord gegeven op de volgende deelvraag: “In hoeverre zijn mensenrechten vertegenwoordigd in de voorgeschreven literatuur van de desbetreffende universiteit”. Tot slot wordt in hoofdstuk 14 de conclusie gegeven, door middel van beantwoording van de centrale vraag. Tevens worden in dit hoofdstuk aanbevelingen gedaan omtrent de onderzoeksresultaten en eventueel vervolgonderzoek. Aansluitend wordt nog een reflectie gegeven op het onderzoek en is er een literatuurlijst opgenomen. In de bijlagen zijn de SLOchecklists per universiteit opgenomen. 19 HOOFDSTUK 2: THEORETISCH KADER: MENSENRECHTEN 2.1. Deelvraag 1: Wat zijn mensenrechten? Mensenrechten zijn fundamentele rechten die ieder individu toekomen. Mensenrechten zorgen voor bestaanszekerheid en vormen zo de basis van menselijke waardigheid, vrijheid en ontwikkeling. Mensenrechten zijn dus rechten die je hebt, omdat je mens bent. Ze gelden (in beginsel) voor alle mensen, altijd en overal.1 2.2. Deelvraag 2: Welke mensenrechten zijn er? Als je alle rechten uit internationale verdragen en verklaringen op het gebied van mensenrechten bij elkaar optelt, kom je tot meer dan honderd verschillende rechten. Er bestaat echter geen hiërarchie ten aanzien van al deze rechten. Elk recht is gelijk.2 Toch zijn er drie generaties mensenrechten te onderscheiden: 1. de klassieke: de eerste generatie mensenrechten; 2. de sociale, economische en culturele: de tweede generatie mensenrechten; 3. en de collectieve: de derde generatie mensenrechten. In het belang van dit onderzoek behandelen wij alle drie de generaties hieronder. Bij het behandelen van de door ons onderzochte universiteiten komen wij terug op de drie generaties. Eerste generatie: de klassieke rechten De klassieke mensenrechten worden ook wel de fundamentele mensenrechten genoemd. Deze fundamentele rechten zijn onderverdeeld in burgerrechten en politieke rechten en zien toe op de persoonlijke vrijheden en de bescherming van het individu tegen schendingen door de staat. Burgerlijke rechten, ook wel afweerrechten, dienen iemand te beschermen tegen onrechtmatig en ongeoorloofd overheidsoptreden (art. 6 EVRM). Ze beschermen zogezegd 1 2 http://www.humanrights.com/nl/what-are-human-rights.html http://www.ohchr.org/EN/Issues/Pages/WhatareHumanRights.aspx 20 de burgers tegen de overheid.3 Politieke rechten zijn bedoeld om iemand deel te laten nemen aan het staatsgezag. Deze rechten verplichten de overheid juist om actief bepaalde voorzieningen te bieden aan burgers. Daarnaast zijn er vrijheidsrechten. Deze omvatten de vrijheid om ‘inlichtingen en denkbeelden van welke aard ook te ontvangen, te vergaren en door te geven, ongeacht grenzen en ongeacht de vorm’. Tevens zijn er de participatierechten, dit zijn de rechten die waarborgen dat alle burgers in gelijke mate aan het politieke proces kunnen deelnemen of in openbare ambten benoemd kunnen worden. Ook zijn er de rechten van arrestanten, beklaagden en gedetineerden. Een ander belangrijk recht zijn de rechten van beschermde groepen. De verklaring regelt de rechten van ieder mens in het algemeen gelijkelijk. De meeste bepalingen beginnen dan ook met de kenmerkende 'een ieder' of 'niemand'. Als laatste zijn er ook de rechten van vreemdelingen en vluchtelingen. Tweede generatie: de economische, sociale en culturele rechten De tweede generatie omvat economische, sociale en culturele rechten, ten behoeve van gelijkheid en gewaarborgde toegang tot noodzakelijke sociale en economische goederen, diensten en mogelijkheden. In andere woorden regelt de tweede generatie de rechten op de minimumvoorwaarden voor welvaart en welzijn, als genoemd in artikelen 22-27 van de Universele Verklaring. Economische, sociale en culturele rechten geven mensen recht op een behoorlijke levensstandaard en benadrukken de kwaliteit van het leven in morele en materiële zin. Ze hebben betrekking op de omstandigheden waaronder mensen werken en leven. Economische rechten richten zich op waarborgen en aanspraken inzake deelname aan het economische leven van de gemeenschap waarin men leeft om op die manier voordeel of gewin te ontlenen aan arbeid of andere economische activiteiten. Sociale rechten hebben betrekking op de bescherming van arbeiders/werknemers, en de omstandigheden (in 3 ‘Mensenrechten in Nederland’, Rijksoverheid: <http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/mensenrechten/mensenrechten-nederland> 21 materiële en immateriële zin), waaronder mensen leven en wonen. Culturele rechten ten slotte omvatten het recht op culturele identiteit en de deelname aan het culturele leven.4 Derde generatie: de collectieve rechten Als laatste generatie zijn er de collectieve rechten. Deze mensenrechten zijn van toepassing op groepen, zoals: families, clans, volken en natie. Deze rechten moeten hen beschermen en helpen ontwikkelen. Collectieve rechten moeten niet worden verward met groepsrechten, zoals het recht op vereniging en vergadering. Deze worden namelijk tot de burgerlijke- en politieke rechten gerekend. Of de collectieve rechten tot de mensenrechten horen, kan worden betwist aangezien er in sommige gevallen voorang wordt gegeven aan de collectieve rechten tegenover de individuele rechten. Dat gebeurd wanneer de belangen van een volk of groep daarboven gesteld wordt.5 2.3. Deelvraag 3: Wat is de juridische basis van mensenrechten? Mensenrechten zijn vastgelegd in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, in verdragen van de Verenigde Naties, de Raad van Europa en de Europese Unie, in de Nederlandse grondwet en in verschillende wetten voortvloeiend uit de grondwet.6 In de grondwet wordt gesproken van grondrechten als het om mensenrechten gaat. Mensenrechten worden in Nederland dus beschermd door internationale verdragen en nationale wetten. Nationaal niveau In hoofdstuk 1 van de Nederlandse Grondwet staan verschillende mensenrechten. De grondwet bestaat uit klassieke grondrechten en een aantal sociale grondrechten.7 Beide soorten rechten zijn in het eerste hoofdstuk van de Grondwet te vinden. Grondwet In de Grondwet zijn verschillende grondrechten opgenomen. Godsdienstvrijheid, vrijheid van drukpers en de bescherming van de woning worden in de Grondwet gegarandeerd. In de 4 ‘Sociaal- economische mensenrechten’, Amnesty International: <http://www.amnesty.nl/mensenrechten/encyclopedie/sociaal-economische-rechten> 5 “Colectieve mensenrechten’, Amnesty International: <http://www.amnesty.nl/mensenrechten/encyclopedie/collectieve-rechten> 6 http://www.mensenrechten.nl/wat-zijn-mensenrechten/verdragen-en-wetten. 7 http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/grondwet-en-statuut/grondwet. 22 loop van de jaren is de Grondwet een aantal keren gewijzigd. Sinds 1972 bestaat de Grondwet uit acht hoofdstukken en 142 artikelen. Hoofdstuk 1 heeft de titel grondrechten. In dit hoofdstuk worden grondrechten, zoals: gelijke behandeling van alle burgers in Nederland, eerbieding en bescherming persoonlijke levenssfeer, onaantastbaarheid menselijk lichaam en de onschendbaarheid van het telefoon- en telegraafbeleid vertegenwoordigd. Gelijkebehandelingswetgeving Artikel 1 van de Grondwet, welke het gelijkheidsbeginsel en het discriminatieverbod formuleert, is in een aantal afzonderlijke wetten uitgewerkt. Dit is gedaan om ervoor te zorgen dat het recht op gelijke behandeling wordt gewaarborgd. Artikel 1 van de Grondwet luidt als volgt: ‘’Allen die zich in Nederland bevinden, worden in gelijke gevallen gelijk behandeld. Discriminatie wegens godsdienst, levensovertuiging, politieke gezindheid, ras, geslacht of op welke grond dan ook, is niet toegestaan’’. De volgende wetten vloeien voort uit artikel 1 van de Grondwet:8 1. Wet College voor de rechten van de mens (WCRM) 2. Algemene wet gelijke behandeling (AWGB) 3. Wet gelijke behandeling op grond van leeftijd bij de arbeid (WGBL) 4. Wet gelijke behandeling op grond van handicap of chronische ziekte (WGBH/CZ) 5. Wet gelijke behandeling voor mannen en vrouwen (WGB) 6. Wet onderscheid arbeidsduur (WOA) 7. Wet onderscheid bepaalde en onbepaalde tijd (WOBOT) Internationaal niveau Er bestaan meer dan honderd verschillende mensenrechten welke in verschillende internationale verdragen zijn opgenomen. Verregaande internationalisering van de mensenrechten vond plaats na de Tweede Wereldoorlog. In 1945 zijn de Verenigde Naties (VN) door 51 landen opgericht met het doel de internationale vrede en veiligheid te waarborgen en het bevorderen van respect voor mensenrechten en fundamentele 8 ‘Gelijkebehandelingswetgeving’, www.mensenrechten.nl/wat-zijn-mensenrechten/verdragen-enwetten#WOBOT. 23 vrijheden. Inmiddels bestaat de VN uit 193 landen.9 In 1948 stelden de VN de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens op. Deze verklaring vormt de basis van verschillende verdragen omtrent mensenrechten. De UVRM is zelfs het meest vertaalde document in de wereld.10 Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM) Ondanks dat de UVRM een belangrijke document betreft omtrent mensenrechten, gaat het slechts om een verklaring welke geen bindende kracht heeft. De UVRM was de eerste internationale bevestiging van mensenrechten en bevat in totaal dertig artikelen over ongeveer zestig mensenrechten. Uit de Preambule van de UVRM blijkt duidelijk dat het gaat om een verklaring ter erkenning van universele mensenrechten. Naar aanleiding van de UVRM stelden Europese lidstaten in 1950 het Europees Verdrag tot Bescherming van de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden (EVRM) op. Europees Verdrag tot Bescherming van de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden (EVRM) Dit verdrag is op 4 november 1950 te Rome tot stand gekomen, in navolging van de in 1948 opgestelde Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Het EVRM is een verdrag van de Raad van Europa. Het EVRM bevat mensen- en burgerrechten voor alle inwoners van de 47-aangesloten landen, waaronder Nederland. Het EVRM bevat negenenvijftig artikelen en dient ter erkenning en naleving van mensenrechten die in het verdrag (EVRM) zijn opgenomen.11 In tegenstelling tot de UVRM is het EVRM wel bindend. Naast het EVRM zijn er twee belangrijke verdagen betreffende mensenrechten die door de UVRM zijn geïnspireerd. Het betreft het Internationale Verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten (IVBPR) en het Internationale Verdrag inzake economische, sociale en culturele rechten (IVESCR). Een paar van de bovenvermelde verdragen bevatten tevens verschillende protocollen die aanvullende rechten bevatten. Deze protocollen dienen zoals de desbetreffende verdragen geratificeerd te worden. Zo heeft het EVRM acht aanvullende protocollen die rechten bevatten over onder andere de bescherming van eigendom, recht op 9 ‘Verenigde Naties (VN)’, www.europa-nu.nl/id/vg9xnvnt6ay1/verenigde_naties_vn#p2. Guinness World Records, www.guinnessworldrecords.com (zoek op: most-translated-document). 11 Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden, Rome, 04-11-1950. 10 24 onderwijs, verbod van collectief uitzetting van vreemdelingen en afschaffing van de doodstraf. Internationale Verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten (IVBPR oftewel BUPOverdrag) Het internationaal verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten is een verdrag van de Verenigde Naties en is op 16 december 1966 tot stand gekomen. Dit verdrag is door Nederland ondertekend (25 juni 1969) en geratificeerd (11 december 1978). Zoals het EVRM, is dit verdrag bindend en door de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens geïnspireerd.12 IVBPR bestaat uit 53 artikelen betreffende burgerlijke en politieke rechten en bevat twee protocollen met 25 artikelen. Internationale Verdrag inzake economische, sociale en culturele rechten (IVESCR) Zoals het Internationale Verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten, is dit verdrag ook afkomstig van de Verenigde Naties. Dit verdrag is eveneens door de UVRM geïnspireerd. IVESCR bestaat uit 31 artikelen. Dit verdrag is door Nederland ondertekend (25 juni 1969) en geratificeerd (11 december 1978). In dit verdrag worden elf rechten van de mens beschermd. Voorbeelden hiervan zijn onder andere: het recht op zelfbeschikking voor volken, gelijke rechten van mannen en vrouwen, recht op arbeid, recht op een zo goed mogelijke lichamelijke en geestelijke gezondheid en de bescherming van het gezin en het huwelijk. Specifieke verdragen Naast bovengenoemde verdragen gelden er nog meer specifieke internationale verdragen waarvan Nederland partij is. Het betreft de volgende verdagen: - Internationaal Verdrag inzake de uitbanning van alle vormen van rassendiscriminatie (CERD); - Internationaal Verdrag voor de rechten van het kind (CRC); - Internationaal Verdrag tegen gedwongen verdwijningen (CED); - Internationaal Verdrag tegen foltering en andere wrede, onmenselijke of onterende vormen van bestraffing (CAT); 12 Preambule van het Internationale Verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten. 25 - Internationaal Verdrag voor de uitbanning van alle vormen van vrouwendiscriminatie (CEDAW); - Verdrag inzake de rechten van personen met een handicap (CRPD); - Internationaal verdrag over de bescherming van de rechten van alle migrerende arbeiders en hun familieleden (CMW). 2.4. Deelvraag 4: Wie houdt er toezicht op de naleving van mensenrechten? Bij het afsluiten van een internationaal verdrag wordt er een toezichthoudend comité aangesteld. Als een lidstaat zo'n verdrag ratificeert, accepteert het ook het internationale toezicht. De Verenigde Naties en de Raad van Europa zijn onder andere belast met het signaleren van mensenrechtenkwesties in Nederland. De Mensenrechtenraad en de Verdragsorganen zijn de twee toezichthoudende organen van de Verenigde Naties. Bij de Raad van Europa zijn: het Europese Hof voor de Rechten van de Mens, de Commissaris voor de Mensenrechten, de Europese Commissie tegen discriminatie en intolerantie, het Europees Comité ter voorkoming van foltering en het Europees Comité voor Sociale Rechten de comités en organen die belast met het toezicht op de mensenrechtensituatie. Daarbij zijn alleen de uitspraken van het Europese Hof voor de Rechten van de Mens juridisch bindend. De overheid, niet-gouvernementele organisaties en mensenrechteninstituten rapporteren om de paar jaar aan bovenstaande toezichthoudende comités over hoe de lidstaat het betreffende verdrag implementeert. Op basis van de rapportages volgt dan een dialoog tussen het comité en de overheid. Daaruit volgen aanbevelingen aan de lidstaten om de mensenrechten in het eigen land te verbeteren. 13 De rol van het College voor de Rechten van de Mens Het Koninkrijk der Nederlanden is op 21 oktober 2014 in de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (VN) voor de periode van 2015-2017 gekozen in de Mensenrechtenraad.14 Ten tijde van de verkiezingen tot lid van de Mensenrechtenraad heeft Nederland toegezegd om een mensenrechteninstituut op te richten. Daartoe is bij wet van 24 november 2011, houdende de oprichting van het College voor de Rechten van de Mens, het College voor de 13 14 http://www.mensenrechten.nl/wat-zijn-mensenrechten/internationaal-toezicht http://www.rijksoverheid.nl/nieuws/2014/10/21/nederland-in-mensenrechtenraad-verenigde-naties.html 26 Rechten van de Mens opgericht. Het College heeft tot doel in Nederland de rechten van de mens, waaronder: het recht op gelijke behandeling te beschermen, het bewustzijn van deze rechten te vergroten en de naleving van deze rechten te bevorderen.15 Zo is één van de wettelijke taken van het College voor de Rechten van de Mens om samen te werken met internationale organisaties. Het College doet dit door te rapporteren aan toezichthoudende comités en door delegaties te ontvangen in Nederland. Verder volgt het College de inspanningen van de regering om aanbevelingen te realiseren. 2.5. Deelvraag 5: Wat weten Nederlanders van mensenrechten? Het schenden van mensenrechten gebeurt overal, ook in Nederland. Omdat scholen zelf mogen bepalen of zij aandacht besteden aan mensenrechten in vakken zoals: levensbeschouwing of maatschappijleer, kan het de kennis van mensenrechten beïnvloeden. Dit wil zeggen dat de overheid geen of weinig invloed uitoefent op het onderwijzen van Nederlanders over mensenrechten. Het gevolg is dat de kennis van mensenrechten van de gemiddelde Nederlander laag is. Over het algemeen wordt opgevat dat mensenrechten iets voor het buitenland zijn, omdat de Nederlander het immers ‘goed’ heeft. Ook Nederland discrimineert en doet hier te weinig tegen. Veel zaken hebben met mensenrechten te maken, alleen worden deze niet als zulks herkend. Immers zijn het veilig zijn in je huis of het recht op een onbezorgd gezinsleven ook mensenrechten. Een recent wereldwijd onderzoek heeft duidelijkheid gegeven over in hoeverre Nederlandse jongeren kennis hebben over mensenrechten.16 Uit dit onderzoek blijkt dat veel andere landen meer aandacht besteden aan politiek burgerschap.17 Het gaat hier om de kennis over het rechtssysteem en rechtspraak, alsmede de werking van de regering en overheidsinstituties. In Nederland hebben 43% van de leerlingen hier alleen globale kennis over. Dit is veel lager dan in andere Europese landen. Daarnaast nemen Nederlandse jongeren een extreme positie in wanneer het gaat over de afwijzing van buitenlanders (45.8%). Belangstelling voor Europa is beduidend laag (20%, tegenover een gemiddelde van 32%). Ditzelfde geldt voor de bereidheid om te stemmen (74% tegenover 81%). In Nederland 15 Art. 1 lid 3 Wet College voor de rechten van de mens B. Oomen, Inspiratie voor mensenrechteneducatie, Democratisch burgerschap en mensenrechten in het (burgerschaps)onderwijs, Leiden 2010 16 17 R. Maslowski et al., Eerste bevindingen International civic and citizenship education study: Rapportage voor Nederland, 2010 27 heeft 59% van de jongeren ooit van het Kinderrechtenverdacht gehoord. Dit is de op drie na laatste plaats in de EU. Wat wel opvalt, is dat Nederlandse jongeren veel vertrouwen hebben in de overheid. Met name de Nederlandse jongeren, namelijk 93% hebben er vertrouwen in dat de kinderrechten in Nederland goed gewaarborgd worden. Het onderzoek ‘Jonge Burgers en Democratie’ is specifiek gericht op Nederland en laat in tegenstelling tot bovenstaand onderzoek beter zien wat jongeren weten.18 In dit onderzoek werd gekeken naar kennis, houding en vaardigheden onder jongeren van 18-25 jaar. Een aantal resultaten uit dit onderzoek zijn: - 27% van de jongeren weet niet dat de gemeenteraad door de bevolking gekozen wordt; - 13% van de jongeren weet niet dat de tweede kamer door de bevolking gekozen wordt; - 53% van de jongeren weet dat nationale regels ondergeschikt zijn aan Europese regels. De meeste van de jongeren zijn op de hoogte van de basiskennis zoals het verschil tussen democratie en dictatuur. Echter hebben jongeren beduidend minder kennis over de relatie tussen Nederland en Europa. De beginselen vrijheid van meningsuiting en het gelijkheidsbeginsel worden belangrijk gevonden, in tegenstelling tot rekening houden met de standpunten van minderheden. Hierbij moet worden opgemerkt dat hoger opgeleide jongeren meer sympathie uiten voor anderen en andersdenkenden. Uit een onderzoek door de Liga voor de Rechten van de Mens uit 2005 blijkt dat er gebrek aan kennis over mensenrechten aanwezig is.19 De resultaten van Hét Mensenrechtenonderzoek zijn in dit kader interessant. De meest genoemde mensenrechten door Nederlanders zijn de vrijheid van meningsuiting, de godsdienstvrijheid, de onderwijsvrijheid en het recht op gelijke behandeling. Als gevraagd 18 4 H. Binnema, M. Adriaansen en D. Verhue, Jonge burgers en democratie: kennis, houding en vaardigheden, Amsterdam: Veldkamp 2007. 19 C. Hamelink, Mensenrechten in Nederland. Terecht: nieuwsbrief van de liga voor de rechten van de mens, 2005, p. 4-5. 28 wordt naar waar de mensenrechten te vinden zijn wordt genoemd: de Grondwet (20%), het Kinderrechtenverdrag (5%) en als laatst (en een voor Nederland belangrijke) het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (4%). De rest weet niet waar de grondrechten te vinden zijn. Nederlanders weten dus relatief weinig over mensenrechten. Door het gebrek aan kennis kan er ook geen bijdrage worden geleverd aan de bescherming van mensenrechten. Diverse organisaties concluderen dat aandacht aan dit onderwerp gebrekkig is in het onderwijs. Mensenrechteneducatie zorgt ervoor dat het onderwijs een bijdrage levert aan het bevorderen en het beschermen van de rechten van de mens. 2.6. Deelvraag 6: Wat is mensenrechteneducatie? Nu antwoord is gegeven op wat mensenrechten zijn, welke mensenrechten er zijn en waar deze hun grondslag vinden in de internationale en nationale wetgeving, is het in het belang van het onderzoek om antwoord te geven op de vraag wat mensenrechteneducatie is. Tegen de achtergrond van een uitspraak van Eleanoor Roosevelt uit 1948, inzake de wereld van het individu, is de preambule en in artikel 26 tweede lid van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens geformuleerd. Hierin staat opgenomen dat de lidstaten van de Verenigde naties zullen streven de eerbied voor mensenrechten en fundamentele vrijheden te bevorderen middels onderwijs.20 In zowel het Internationaal Verdrag inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten, als in het Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind wordt verwezen naar deze passages uit de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Nederland heeft zich middels ondertekening aangesloten bij de doelstelling zoals geformuleerd in verklaring en verdragen. In 2005 namen de Verenigde Naties, het Wereldprogramma Mensenrechteneducatie aan. Dit programma hanteert de volgende definitie voor het begrip mensenrechteneducatie: “Mensenrechteneducatie gaat om onderwijs, training en informatie gericht op het bouwen van een universele cultuur van mensenrechten. Structurele mensenrechteneducatie gaat niet alleen om kennis van mensenrechten en de beschermingsmechanismen, maar ook om 20 Preambule jo. artikel 26 van de Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens. 29 de vaardigheden die nodig zijn voor de promotie, de verdediging en de toepassing van mensenrechten in het dagelijkse leven. Mensenrechteneducatie koestert de houding, en het gedrag nodig om mensenrechten voor iedereen in de maatschappij te respecteren”.21 Mensenrechteneducatie vindt op nationaal niveau aansluiting in artikel 23 van de Grondwet. Dit artikel is gebaseerd op internationale verdragen waartoe Nederland zich heeft verbonden. De uitvoer van mensenrechteneducatie is gelegen in het onderwijs, training en informatie. Nederland heeft echter geen expliciete verplichtingen vastgelegd in nationale wet- en regelgeving. Het is voor onderwijsinstellingen op dit moment dus vrij om te bepalen of zij al dan niet mensenrechten opnemen in hun voorgeschreven literatuur en onderwijsprogramma. 2.7. Samenvatting theoretisch kader Middels het beantwoorden van de eerste zeven deelvragen hebben wij in dit hoofdstuk vorm gegeven aan het theoretisch kader van het onderzoek. Dit vormt de springplank voor het beantwoorden van de praktijkgerichte deelvragen. Zo hebben wij vastgesteld dat: mensenrechten fundamentele rechten zijn van iedereen, altijd en overal. Ze beschermen de burger op nationaal en internationaal gebied. De mensenrechten uit internationale verdragen en verklaringen zijn onder te verdelen in drie generaties mensenrechten: klassieke mensenrechten; sociale, economische en culturele mensenrechten; collectieve mensenrechten. Klassieke rechten zien toe op de persoonlijke vrijheid en de bescherming van het individu tegen schendingen door de staat. Ze leggen hiertoe verplichtingen op aan de staat. De economische, sociale en culturele rechten zien toe op het waarborgen van de minimumvoorwaarden voor welvaart en welzijn en de collectieve rechten bieden groepen, volken en naties bescherming. 21 United Nations, Plan of Action: World Programme on Human Rights Education, New York & Geneva: 2006, p. 11. 30 Alle mensenrechten zijn vastgelegd in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM), in (specifieke) verdragen van de Verenigde Naties, de Raad van Europa en de Europese Unie en in de Nederlandse Grondwet. De Verenigde Naties en de Raad van Europa zijn onder andere belast met het toezicht op de naleving van mensenrechten. Het is van belang dat de (Nederlandse) bevolking wordt onderwezen in de mensenrechten, omdat als mensen niet weten wat mensenrechten zijn en wat ze inhouden, ze hier ook niet naar kunnen handelen. Artikel 26 tweede lid van de UVRM stelt in dit kader dat de lidstaten van de VN zullen streven de eerbied voor mensenrechten en fundamentele vrijheden te bevorderen middels onderwijs. Nederland heeft hieromtrent geen expliciete verplichtingen vastgelegd in haar wet- en regelgeving met als gevolg dat onderwijsinstellingen vrij zijn in de educatie van mensenrechten. Tevens blijkt uit eerder verricht onderzoek dat de kennis van mensenrechten onder Nederlandse jongeren beneden het Europese gemiddelde ligt. 31 HOOFDSTUK 3: RECHTSFACULTEITEN NEDERLAND 3.1 Deelvraag 7: Welke rechtsfaculteiten is Nederland rijk? Voor dit onderzoek hebben wij onderzoek gedaan naar tien universiteiten in Nederland. Dit betreft de tien rechtsfaculteiten die Nederland rijk is. Er zijn in Amsterdam een drietal rechtsfaculteiten, te weten: De Open Universiteit, De Vrije Universiteit en de Universiteit van Amsterdam. Daarnaast zijn de volgende universiteiten onderdeel van het onderzoek: Universiteit van Utrecht, de Universiteit van Maastricht, de Tilburg University, De Erasmus Universiteit te Rotterdam, de Radboud Universiteit te Nijmegen, de Rijksuniversiteit Groningen en de Universiteit Leiden. In de volgende hoofdstukken worden de universiteiten individueel behandeld aan de hand van deelvragen. De University College Roosevelt oftewel Roosevelt Universiteit, is een onderdeel van de Universiteit Utrecht en is gevestigd te Middelburg. De Roosevelt Universiteit wordt in dit onderzoek buiten beschouwing gelaten. 32 HOOFDSTUK 4: UNIVERSITEIT VAN AMSTERDAM 4.1 Deelvraag 8: In hoeverre zijn mensenrechten vertegenwoordigd in de voorgeschreven literatuur van de Universiteit van Amsterdam? 4.1.2. Inleiding Voor het onderzoek naar de mensenrechteneducatie aan de Universiteit van Amsterdam (hierna UvA) hebben wij onderzoek verricht naar de literatuur die wordt voorgeschreven bij de bachelor Rechtsgeleerdheid aan de UvA. Naar aanleiding van de keuze om een aantal specifieke vakken te onderzoeken moesten wij ons bij deze universiteit beperken tot het onderzoeken van de voorgeschreven literatuur van de vakken staatsrecht, strafrecht, Europees recht, internationaal recht en fundamentele rechten. Hiermee ligt bij de UvA voornamelijk de focus op de bachelor en niet op de masters. De UvA biedt twee masters aan die vallen binnen het onderzoekkader, namelijk de master publiekrecht: Staats- en Bestuursrecht en de master publiekrecht: Strafrecht. Het was echter niet mogelijk om onderzoek te doen naar deze literatuur, als zijnde geen UvA studenten. Bij het onderzoeken van de bachelorvakken was het, om dezelfde reden, niet mogelijk om onderzoek te doen naar de literatuur van het vak Europees recht, dat een verplicht vak is in jaar 1 van de bachelor. Het onderzoek beperkt zich als gevolg hiervan tot de vakken straf(proces)recht, Internationaal recht en fundamentele rechten. 4.1.3. Scoretabel In onderstaand tabel worden, zoals bij de SLO checklists, mensenrechten verdeeld in vier onderdelen, namelijk onderdeel A: mensenrechten in het algemeen, onderdeel B: specifieke mensenrechten, onderdeel C: naleving van mensenrechten en onderdeel D: schending van mensenrechten. Aan de hand van de optelsom van de scores die uit de checklists zijn gekomen wordt een toelichting gegeven over in hoeverre er aandacht wordt besteed aan een bepaald onderdeel van mensenrechten. 33 Onderdelen Scores Toelichting (optelsom SLO checklist) A mensenrechten in het 40 algemeen Een score van 40 lijkt hoog. Je kunt je afvragen of dit komt doordat het verschil met de andere scores groot is of dat het mensenrechten in het algemeen goed vertegenwoordigd wordt in de boeken van de UvA. De drie boeken die het vak strafrecht voorschrijft scoren gemiddeld een 3 over heel onderdeel A. Als je op basis van het vak strafrecht een score zou baseren zou deze score 10 zijn. Hierbij komt duidelijk naar voren dat de andere vakken, namelijk internationaal recht en fundamentele rechten een grote bijdrage hebben aan deze score. In elk boek staat het woord mensenrechten en EVRM. Het ene boek behandelt het EVRM uitgebreider dan het andere boek. Over het ontstaan van mensenrechten is niet veel terug te vinden in de onderzochte boeken. Ook de principes achter mensenrechten zijn minimaal vertegenwoordigd behalve bij de literatuur van fundamentele rechten, waar uitgebreid aandacht wordt besteed aan alle onderwerpen van onderdeel A. B specifieke mensenrechten 23 Bij onderdeel B valt op dat vooral de boeken van het vak internationaal recht bijdragen aan de score. Zowel in het strafrecht als in het fundamentele recht is de score erg laag. 34 Er wordt wel aandacht besteed aan politiekindividuele rechten maar dit is slechts oppervlakkig. Opvallend is dat in het boek van fundamentele rechten amper aandacht wordt besteed aan onderdeel B. Er worden heel veel politiek-individuele rechten genoemd, maar er wordt helemaal niet verder op ingegaan dan het benoemen van het bestaan van de rechten, zoals godsdienstvrijheid en recht op privacy. Er worden dus wel veel specifieke mensenrechten genoemd, maar er wordt geen uitleg over gegeven of iets dergelijks. Dit verklaart de score. C naleven van 15 mensenrechten Het voornaamste dat bijdraagt aan de score is het feit dat de grondwet in alle boeken wordt genoemd, behalve in één boek. Verder wordt de democratische rechtsstaat in een boek uitgebreid behandeld. De verantwoordelijkheden bij het naleven van mensenrechten en het opkomen voor mensenrechten worden niet tot nauwelijks behandeld. Alleen is het Handvest van de VN opgenomen in een van de boeken waarbij opkomen voor mensenrechten vooraan staat. D schending van mensenrechten 13 Het vak internationale mensenrechten behandelt onderdeel D. Zo worden er veel voorbeelden genoemd van genocide en worden spanningen tussen verschillende rechten genoemd. De focus hierbij ligt 35 echter niet echt op de schending van mensenrechten. Dit komt vooral omdat er niet bij wordt gemeld dat het gaat om mensenrechten. Over het algemeen is de schending van mensenrechten slecht vertegenwoordigd. Zo wordt er geen aandacht besteed aan actuele politieke discussies en worden spanningen tussen verschillende rechten en mensenrechtenschendingen minimaal behandeld en als ze worden behandeld, zeer oppervlakkig. Totaal: 91 4.1.4. Conclusie UvA Om antwoord te geven op de deelvraag: “In hoeverre zijn mensenrechten vertegenwoordigd in de voorgeschreven literatuur van de Universiteit van Amsterdam?”, kan het bovenstaande in ogenschouw worden genomen en kan worden geconcludeerd dat de educatie omtrent mensenrechten, in de literatuur van de inzake mensenrechten relevante vakken, minimaal is vertegenwoordigd. De score van de SLO checklists wijzen uit dat er sprake is van een redelijke vertegenwoordiging van de eerste generatie mensenrechten. Hetgeen in het geval van de UvA inhoudt dat de bachelorstudenten na het behalen van de bachelor op de hoogte zijn van mensenrechten in het algemeen, wat inhoudt dat zij weten wat het EVRM is en waartoe dit verdrag dient. Verder hebben zij gelezen over principes achter mensenrechten en kunnen zij de link leggen tussen deze principes en mensenrechten. Bij het behandelen van de volgende generaties kan gesproken worden van een neerwaartse spiraal. Van de tweede generatie mensenrechten worden veel politiek-individuele mensenrechten genoemd. Maar er wordt niet dieper op ingegaan dan de simpele vermelding van het bestaan van deze rechten waardoor de onderwerpen totaal niet tot de verbeelding spreken. Culturele rechten komen slechts in één boek voor. Er wordt weinig 36 aandacht besteed aan het belang van mensenrechten evenals aan de schending van mensenrechten. Het feit dat het vak fundamentele rechten een verplicht onderdeel is van de bachelor is positief en draagt veel bij aan de algehele vertegenwoordiging van mensenrechten. 37 HOOFDSTUK 5: VRIJE UNIVERSITEIT VAN AMSTERDAM 5.1 Deelvraag 9: In hoeverre zijn mensenrechten vertegenwoordigd in de voorgeschreven literatuur van de Vrije Universiteit van Amsterdam? 5.1.2 Inleiding Voor het onderzoek naar de mensenrechteneducatie aan de Vrije Universiteit (hierna VU) hebben wij de voorgeschreven literatuur van de bachelor Rechtsgeleerdheid en de daarbij aansluitende masteropleidingen van de faculteit Rechtsgeleerdheid onderzocht. Wij hebben ervoor gekozen om de voorgeschreven literatuur van de volgende vakken te onderzoeken: Staatsrecht, Strafrecht, Europees recht, Internationaal recht en mensenrechten vakken. De vakken die wij bij de bachelor van de VU hebben onderzocht zijn onderverdeeld in drie jaren. Van de eerste twee leerjaren hebben wij de voorgeschreven literatuur van de bovengenoemde vakken onderzocht. In het derde leerjaar moeten de studenten een aantal verplichte vakken volgen. Daarnaast moeten ze een profiel kiezen. De volgende profielen zijn voor dit onderzoek van belang: Human Rights and Migration en Transnational Legal Studies. Wij hebben de voorgeschreven literatuur van de verplichte vakken en de profielen Human Rights and Migration en Transnational Legal Studies niet kunnen onderzoeken. De voorgeschreven literatuur wordt namelijk bekend gemaakt op Blackboard of bestaat uit readers. Echter, alleen studenten van de VU hebben toegang tot Blackboard of de readers waardoor wij deze profielen en vakken niet konden onderzoeken. Voor het onderzoek hebben wij de voorgeschreven literatuur van de volgende masteropleidingen onderzocht: staats- en bestuursrecht, strafrecht en Transnational Legal Studies. Het was niet mogelijk om alle vakken te onderzoeken van de betreffende masteropleidingen, omdat de voorgeschreven literatuur nog bekend moet worden gemaakt op Blackbord of bestaat uit readers. 38 5.1.3. Scoretabel Onderdelen Scores Toelichting (optelsom SLO checklist) A mensenrechten in 77 het algemeen Op de VU krijgt het onderdeel mensenrechten in het algemeen de hoogste score. Dit heeft te maken met het feit dat het EVRM in de meeste boeken voorkomt. Daarnaast komt het woord mensenrechten regelmatig voor in de voorgeschreven literatuur van de Vrije Universiteit. Het IVBPR, UVRM en de ESH komen ook vaak voor in de onderzochte boeken en worden in de meeste gevallen nader behandeld. Opvallend is hoe weinig kinderrechten worden genoemd. Op twee boeken na komt dit woord in geen enkele boek voor. Wat ook opmerkelijk is, is het feit dat de kritiek op universalisme van mensenrechten in geen enkel boek wordt behandeld. Specifieke vrouwenverdragen en gehandicaptenverdragen worden regelmatig genoemd. In sommige boeken wordt de geschiedenis en de ontwikkeling van diverse mensenrechten zoals godsdienstvrijheid en vrijheid van meningsuiting beschreven. B specifieke mensenrechten 41 Er wordt er aandacht besteed aan verschillende politiek-individuele rechten. De politieke individuele rechten worden bijna bij elk vak uitgebreid behandeld. De meeste rechten die worden behandeld zijn: godsdienstvrijheid, vrijheid van meningsuiting, stemrecht en recht op een eerlijk proces. Sociaaleconomische rechten en culturele rechten 39 worden, in vergelijk met politiek-individuele rechten, heel weinig behandeld. Deze rechten worden meestal in het kort beschreven. C naleven van 21 mensenrechten In de voorgeschreven literatuur van de VU wordt er weinig gesproken over het naleven van mensenrechten. De gezagdragers en de (inter)nationale instituties en organisaties komen vaak aan bod in de boeken, maar dan heeft dit meestal niet veel te maken met mensenrechten. De grondwet wordt ook vaak genoemd. Het is bijvoorbeeld verboden om de doodstraf op te leggen. In diverse boeken kwam de nationale ombudsman terug. Verantwoordelijkheden bij het naleven van mensenrechten is een onderwerp die bijna niet terug te vinden is in de boeken. In vergelijking met mensenrechten in het algemeen en specifieke mensenrechten kwam dit onderdeel weinig aan bod. D schending van mensenrechten 15 Dit onderdeel heeft de laagste score. Dit heeft te maken met het feit dat er bijna geen aandacht wordt besteed aan de schendingen van mensenrechten. In een aantal boeken worden concrete voorbeelden gegeven van samenlevingen waarin politiekeindividuele rechten ontbreken. Ook wordt er in een aantal boeken aandacht besteed aan de verhouding tussen verdragen en bepalingen op internationaal en nationaal niveau. Net als bij de andere universiteiten werd dit onderdeel 40 het minst behandeld in de voorgeschreven literatuur van de verschillende universiteiten. Totaal: 154 5.1.4. Conclusie VU Aan de hand van bovenstaande scoretabel kan een antwoord worden geformuleerd op de deelvraag: “In hoeverre zijn mensenrechten vertegenwoordigd in de voorgeschreven literatuur van de Vrije Universiteit?”. Zoals hiervoor vermeld hebben wij ons voor het literatuuronderzoek beperkt tot de volgende vakken: staatsrecht, strafrecht, Europees recht, internationaal recht en mensenrechten vakken. Uit dit onderzoek is gebleken dat de kennis over mensenrechten in het algemeen voldoende is. Dit onderdeel wordt vrijwel in alle boeken behandeld. Er wordt dus veel aandacht besteed aan de eerste generatie mensenrechten in de voorgeschreven literatuur van de Vrije Universiteit. Opvallend is dat er veel minder aandacht wordt besteed aan de tweede generatie en bijna helemaal geen aandacht wordt besteed aan de derde generatie. In de meeste boeken worden de politiekindividuele rechten uitgebreid behandeld. De sociaaleconomische rechten en de culturele rechten worden in mindere mate behandeld en meestal worden ze alleen maar genoemd. Ook wordt er weinig aandacht besteed aan het naleven en de schending van mensenrechten in de voorgeschreven literatuur van de Vrije Universiteit. De studenten van de Vrije Universiteit zullen dus vooral veel weten over de eerste generatie mensenrechten na het behalen van hun bachelordiploma. Over de masteropleidingen kunnen wij geen conclusies trekken, omdat wij de meeste boeken niet hebben kunnen onderzoeken. 41 HOOFDSTUK 6: RADBOUD UNIVERSITEIT NIJMEGEN 6.1. Deelvraag 10 : In hoeverre zijn mensenrechten vertegenwoordigd in de voorgeschreven literatuur van de Radboud Universiteit Nijmegen 6.1.2. Inleiding Voor het onderzoek mensenrechteneducatie aan de Universiteit Radboud Nijmegen hebben wij ons enkel gericht op een selectie boeken. Het onderzoek is verricht aan de hand van de volgende vakken: staats- en bestuursrecht, strafrecht, Europees recht en internationaal recht. Daarnaast is een stukje criminologie ook terug te vinden in de literatuurlijst. Op bachelorniveau wordt Rechtsgeleerdheid aangeboden. In het derde leerjaar waren echter geen bruikbare boeken te vinden die aansloten op de rechtsgebieden waarop wij onderzoek hebben verricht. Bij de masters Staats- en Bestuursrecht en Strafrecht werden enkel readers als verplichte literatuur voorgeschreven. Helaas was het niet mogelijk om ons te verdiepen in deze stof, omdat alleen studenten die aan de Universiteit Radboud te Nijmegen studeren, toegang hebben tot deze readers. Voor de masters International and European Law en Human Rights hebben wij verschillende boeken kunnen vinden die in de te onderzoeken rechtsgebieden vielen. Maar ook bij deze masters waren veel readers als verplichte literatuur voorgeschreven. De masters bestaan uit keuzevakken waaruit studenten vakken kunnen kiezen om een eigen vakkenpakket samen te stellen. 42 6.1.3. Scoretabel Onderdelen Scores Toelichting (optelsom SLO checklist) A mensenrechten in 89 het algemeen Onderdeel A heeft, als het om de Universiteit Radboud Nijmegen gaat, de hoogste score in vergelijking met de overige onderdelen van de checklist. Het woord mensenrechten en de afkortingen EVRM en EHRM zijn vaak genoemd in de boeken. Het woord kinderrechten hebben wij daarentegen niet tot weinig gelezen. Daaruit valt te concluderen dat de nadruk vooral gelegd wordt op mensenrechten. In enkele boeken is tevens het ontstaan en de geschiedenis van de Europese Unie, EVRM en de EHRM terug te lezen. Als daar aandacht aan besteedt wordt, dan is dit door de schrijver op een uitgebreide manier beschreven. Er was weinig tot niets terug te vinden over het Kinderrechtenverdrag, Gehandicaptenverdrag of het Verdrag tegen rassendiscriminatie. Over het Vrouwenverdrag hebben wij wel gelezen, maar dit onderwerp werd globaal omschreven. De principes achter de mensenrechten waren over het algemeen voldoende goed beschreven. Het gelijkheidsbeginsel en menselijke waardigheid waren goed terug te vinden in de boeken. B specifieke mensenrechten 36 Uit het onderzoek is gebleken dat onderdeel B en C de laagste scores hebben behaald. Wat ons direct opviel is dat er geen één Nederlands boek (die gebruikt worden tijdens de studies) geheel 43 aan mensenrechten toegewijd is. In de boekenlijst was slechts één Engels boek dat alleen over mensenrechten ging. In de Engelstalige boeken is dieper ingegaan op politiek-individuele rechten en sociaal-economische rechten, in vergelijking met Nederlandstalige boeken. Mensenrechten worden in Engelstalige boeken vanuit een ander invalshoek bekeken, als er sprake is van eventuele schendingen van mensenrechten, dan wanneer dit het geval is in Nederlandstalige boeken. In zowel de Nederlands- als de Engelstalige boeken werd de meeste aandacht besteed aan politiekindividuele rechten. Vrijheid van meninguiting, vrijheid van godsdienst, stemrecht, inspraak en het recht om gehoord te worden, recht op een eerlijk proces, recht van vereniging en vergadering, recht op een eerlijk proces, het recht op privacy en humanitair recht kwamen veelvuldig voor. Hoewel de Engelstalige boeken dieper zijn ingegaan op deze onderwerpen, viel ons op dat sociaal-economische rechten veel minder werden genoemd in vergelijking met Nederlandstalige boeken. Onderwerpen als: sociale zekerheid en het recht op onderwijs, waren namelijk zo nu en dan terug te vinden in de Nederlandstalige boeken. C naleven van mensenrechten 36 Er wordt redelijk vaak geschreven over de democratische rechtsstaat waarin wij leven. In een deel van de onderzochte boeken was goed terug te vinden wat precies de rol is bij de bescherming van mensenrechten. Er werd 44 omschreven welke gerechtelijke instanties er zijn, hoe deze zijn opgebouwd, waar ze over oordelen, hoe een procedure eruit ziet bij de betreffende instantie, wat de bevoegdheden zijn en waar de instanties te vinden zijn. Het Internationaal Strafhof zijn wij onder andere vaak tegengekomen gedurende het onderzoek. Er is zeker aandacht besteedt aan mensenrechtenorganisaties. In het ene boek uiteraard meer dan in het andere boek, vandaar de lage score. Maar het is wel degelijk genoemd en omschreven. D schending van 40 mensenrechten Met name in de Engelstalige boeken wordt erg veel aandacht besteedt aan rechtszaken uit het verleden. Deze rechtszaken waren vooral gericht op oorlogssituaties, schendingen van politiekindividuele rechten en misdaden tegen de mensheid. In zowel de Nederlands- als de Engelstalige boeken wordt aandacht besteedt aan de bekende situaties uit het verleden waar iedereen vanaf weet. Genocide, Holocaust, de Eerste en Tweede Wereldoorlog zijn namelijk vaak genoemd. Daarnaast is regelmatig terug te lezen wat de verhouding is tussen verdragen en bepalingen op internationaal en nationaal niveau. Er wordt af en toe verwezen naar de positie van vrouwen, migratie/asielbeleid, het recht op asiel en rechten van vluchtelingen. Totaal: 201 45 6.1.4. Conclusie Radboud Universiteit Nijmegen Bovenstaand vindt u de uitwerking van het onderzoek naar de Radboud Universiteit Nijmegen. Aan de hand hiervan zullen wij een antwoord geven op de deelvraag: “In hoeverre zijn mensenrechten vertegenwoordigd in de voorgeschreven literatuur van de Universiteit Radboud Nijmegen?”. Het onderzoek is verricht aan de hand van de volgende vakken: staatsen bestuursrecht, strafrecht, Europees recht en internationaal recht. Daarnaast is een stukje criminologie ook terug te vinden in de literatuurlijst. Uit ons deelonderzoek, gericht op de Universiteit Radboud Nijmegen, kunnen wij opmaken dat Nederlandstalige boeken over het algemeen een goed beeld laten zien van wat mensenrechten inhoud en alles wat daarbij komt kijken. De Engelstalige boeken hebben meer diepgang en beschrijven mensenrechten op internationaal niveau veel uitgebreider. In de Engelstalige boeken worden overigens ook meer voorbeelden gebruikt uit rechtszaken die aanhangig zijn gemaakt uit het verleden. De Engelstalige boeken worden met name gebruikt op masterniveau. Wat ons opvalt is dat er veel aandacht besteedt wordt aan de eerste generatie mensenrechten, over de tweede generatie hebben wij zo nu en dan iets over gelezen, maar over de derde generatie weinig tot niets. Naar ons inziens zijn de studenten op de Radboud Universiteit Nijmegen voldoende op de hoogte van mensenrechten. De studenten van de masters International and European Law en Human Rights weten meer af van mensenrechten dan de studenten die Rechtsgeleerdheid (bachelor) studeren. De studenten van de bachelor Rechtsgeleerdheid zullen vooral over globale kennis beschikken over mensenrechten en dan voornamelijk over de eerste generatie. De studenten van de masters International and European Law hebben veel meer diepgang in de materie en beschikken daarnaast ook over algemene kennis over de tweede generatie mensenrechten. 46 HOOFDSTUK 7: RIJKSUNIVERSITEIT GRONINGEN 7.1 Deelvraag 11: In hoeverre zijn mensenrechten vertegenwoordigd in de voorgeschreven literatuur van de Rijksuniversiteit Groningen? 7.1.2. Inleiding Voor het onderzoek naar de mensenrechteneducatie aan de Rijksuniversiteit Groningen hebben wij onderzoek verricht naar de literatuur die wordt voorgeschreven bij de bachelor Rechtsgeleerdheid en verschillende mastersopleidingen van de faculteit Rechtsgeleerdheid aan de Rijksuniversiteit Groningen. Voor de Rijksuniversiteit Groningen hebben wij ons beperkt tot het onderzoeken van de literatuur van de vakken: staatsrecht, strafrecht, Europees recht, internationaal recht en vakken die mensenrechten betreffen. Aan het begin van de studie kiezen studenten meteen een bachelor afstudeerrichting, zoals Fiscaal Recht, IT-Recht, Notarieel Recht en Nederlandse Recht. Na de bestudering van alle afstudeerrichtingen hebben wij besloten om alleen de afstudeerrichting Nederlands Recht te onderzoeken. Tijdens het eerste jaar krijgen alle studenten, ondanks hun keuze, wel dezelfde vakken. De Rijksuniversiteit Groningen biedt verschillende masters aan die voor dit onderzoek van belang zijn. Het gaat om de masters Criminal Law and Criminology, European Law, International and European Law, International Law and the Law of International Organizations, International Law and the Law of International Organizations - specialization Human Rights, Nederlands Recht - specialisatie Staats -en Bestuursrecht en Nederlands Recht - specialisatie Strafrecht en Criminologie. De literatuurlijst voor bachelor en mastersopleidingen Rechtsgeleerdheid van de Rijksuniversiteit Groningen is toegankelijk en volledig waardoor wij bijna alle boeken hebben kunnen onderzoeken. Drie van de achttien boeken hebben we niet kunnen onderzoeken. Een van de boeken betreft een opdrachtenbundel die niet toegankelijk is voor niet-studenten aan de Rijksuniversiteit Groningen, het tweede boek is niet verkrijgbaar en het derde boek is momenteel nog onbekend. 47 7.1.3. Scoretabel Onderdelen Scores Toelichting (optelsom SLO checklist) A mensenrechten 75 in het algemeen Op de Rijksuniversiteit Groningen krijgt het onderdeel mensenrechten in het algemeen de hoogste score. Dit heeft te maken met het feit dat het woord mensenrechten in de meeste boeken voorkomt en dat in de meeste boeken het EVRM en de daaruit voortvloeiende individuele rechten uitgebreid worden behandeld. Het IVBPR en de UVRM komen ook vaak voor in de onderzochte boeken, maar deze worden echter in de meeste gevallen niet nader behandeld. Opvallend is hoe weinig kinderrechten worden genoemd en hoe mensenrechten als woord nauwelijks in boeken over het strafrecht te vinden zijn. wat ook opmerkelijk is, is het feit dat het ontstaan van mensenrechten nauwelijks wordt behandeld. Met name het gelijkheidsbeginsel in samenhang met het verbod op discriminatie en menselijke waardigheid worden in de meeste boeken als principes achter de mensenrechten behandeld. Tijdens de bachelor wordt mensenrechten nauwelijks behandeld, de hoge score is met name te danken aan de masterboeken. B specifieke mensenrechten 59 Op de Rijksuniversiteit Groningen wordt er aandacht besteed aan verschillende politieke-individuele rechten, maar opvallend is dat dit met name tijdens de masterfase gebeurt. In de bachelor fase worden politiek-individuele rechten behandeld bij het vak 48 staatsrecht. Bij strafrechtvakken wordt voornamelijk het recht op een eerlijk proces behandeld. Sociaaleconomische rechten en culturele rechten worden minder behandeld dan politiek-individuele rechten. Opvallend hierbij is dat de universiteit geen boeken over mensenrechten voorschrijft tijdens de bachelorfase en dat de meeste boeken over mensenrechten in de masterfase in het Engels zijn. slechts het boek Grondrechten: De Nationale, Europese en Internationale Dimensie, is in het Nederlands. Dit boek is echter zeer uitgebreid en gaat over de manier waarop grondrechten op verschillende niveaus (nationaal, Europees en internationaal) worden gereguleerd en toegepast. C naleven van 30 mensenrechten Over het algemeen krijgt de naleving van mensenrechten weinig aandacht in de onderzochte boeken. In masterboeken wordt wel meer nadruk op naleving gelegd dan bij de bachelorboeken. De verantwoordelijkheden bij het naleven van mensenrechten worden in een aantal boeken behandeld, waarbij er wordt ingegaan op de individuele klachtenrecht bij het EHRM. Het opkomen voor mensenrechten wordt niet tot nauwelijks behandeld. Er wordt in bijna alle boeken niets over mensenrechtenorganisaties geschreven. D schending van mensenrechten 21 Onderdeel D krijgt op de Rijksuniversiteit Groningen de laagste score. Dit heeft te maken met het feit dat tijdens de bachelorfase bijna geen aandacht wordt besteed aan schending van mensenrechten. In de boeken wordt met name jurisprudentie behandeld waarbij het EHRM of de Hoge Raad heeft bepaald dat 49 bepaalde rechten zijn geschonden. Slechts in de Engelse boeken wordt er meer aandacht besteed aan schending van mensenrechten. Het gaat dan om genocide, oorlogssituaties, schendingen van politiekindividuele rechten en misdaden tegen de mensheid. Hierbij wordt voornamelijk ingegaan op rol van het Internationaal Strafhof (ICC). De verhouding tussen verdragen en bepalingen op internationaal en nationaal niveau is niet altijd even goed vertegenwoordigd in de boeken en ook ontbreken voorbeelden van actuele (politieke) discussies in bijna alle boeken. Totaal: 185 7.1.4. Conclusie Rijksuniversiteit Groningen Aan de hand van de bovenstaande scorelijst zullen wij antwoord geven op de vraag “In hoeverre zijn mensenrechten vertegenwoordigd in de voorgeschreven literatuur van de Rijksuniversiteit Groningen?”. Op grond van de bovenstaande scorelijst komt duidelijk naar voren dat mensenrechten over het algemeen goed zijn vertegenwoordigd op de Rijksuniversiteit Groningen. Dit heeft te maken met het feit dat mensenrechten als woord en verschillende politiek-individuele rechten in de meeste boeken voorkomen. Wij kunnen hiernaast concluderen dat er is gebleken dat in de bachelorfase geen specifiek mensenrechtenboek wordt voorgeschreven, zoals wel het geval is in de masterfase. Blijkens het onderzoek kan er eveneens vastgesteld worden dat masterstudenten duidelijk meer kennis opdoen over mensenrechten dan bachelorstudenten. Dit heeft te maken met het feit dat de voorgeschreven literatuur in de bachelorfase mensenrechten oppervlakkig behandeld en er soms diepgang mist, terwijl mensenrechten in de masterboeken zeer uitgebreid behandeld worden. Opmerkelijk bij de Rijksuniversiteit Groningen is dat de Engelse boeken mensenrechten beter vertegenwoordigen dan Nederlandse boeken, met uitzondering van het boek Grondrechten: De Nationale, Europese en Internationale Dimensie. Dit kan wellicht verklaard worden door het feit dat Engelse boeken gebruikt worden bij masteropleidingen, 50 waarbij enige diepgang is vereist. Ook krijgt de naleving en schending van mensenrechten opvallend weinig aandacht in de onderzochte boeken. Bij de Rijksuniversiteit Groningen is het ons opgevallen dat aan de eerste generatie mensenrechten veel meer aandacht wordt besteed dan aan de tweede en derde generatie mensenrechten. Op de Rijksuniversiteit Groningen worden sociaaleconomische rechten, culturele rechten en collectieve rechten minder behandeld ten opzichte van de politiek-individuele rechten. Tijdens de bachelorfase komen deze zelfs niet of nauwelijks aan bod. Collectieve rechten komen bij zowel de bachelor Rechtsgeleerdheid als bij de mastersopleidingen van de faculteit Rechtsgeleerdheid weinig voor. Concluderend, kan er vastgesteld worden dat bachelor studenten aan de Rijksuniversiteit Groningen algemene kennis beschikken over de eerste en tweede generatie mensenrechten en dat masterstudenten meer kennis beschikken over zowel de eerste als de tweede generatie mensenrechten. Masterstudenten weten in het algemeen ook meer over de naleving en de schending van mensenrechten dan de bachelor studenten. 51 HOOFDSTUK 8: ERASMUS UNIVERSITEIT ROTTERDAM 8.1. Deelvraag 12: In hoeverre zijn mensenrechten vertegenwoordigd in de voorgeschreven literatuur van de Erasmus Universiteit Rotterdam? 8.1.2. Inleiding Bij het samenstellen van de literatuurlijst voor de Erasmus Universiteit van Rotterdam hebben wij ons verdiept in de verplichte literatuur per studiejaar die wordt voorgeschreven bij de bachelor Rechtsgeleerdheid en de aansluitende masteropleidingen van de faculteit Rechtsgeleerdheid. Hierbij hebben wij ons eveneens beperkt tot de vakken: staatsrecht, Europeesrecht, strafrecht, Internationaal recht en mensenrechten. De vakken die wij bij de bachelor van de Erasmus Universiteit van Rotterdam hebben onderzocht zijn onderverdeeld in drie jaren. In het eerste jaar hebben wij ons beperkt tot de literatuur van de vakken ‘Inleiding staats- en bestuursrecht’, ‘Inleiding strafrecht’ en ‘Internationaal en Europees recht’. In het tweede studiejaar hebben wij de literatuur voor de vakken ‘Staatsrecht’, ‘Europees recht’ en ‘Materieel strafrecht’ onderzocht. In het laatste jaar van de bachelorfase is gekeken naar literatuur van de vakken: ‘Formeel strafrecht’ en ‘Public International Law’. Ook wordt er in de bachelorfase een aantal keuzevakken aangeboden. Wij hebben ervoor gekozen om ook het keuzevak ‘Internationaal en Europees strafrecht’ mee te nemen in ons onderzoek. De Erasmus Universiteit van Rotterdam biedt een breed scala van masters aan. Degene die aansluiten op het onderzoek zijn ‘Human Rights in International Law’, ‘Economic Analysis of European Integration’ en ‘Rule of law in international Law’. Helaas stond er bij de twee laatstgenoemde de mededeling “– Material distributed via website or in class”, wat betekent dat wij deze niet hebben kunnen onderzoeken. Als gevolg hiervan wordt het onderzoek beperkt tot de literatuur, voorgeschreven in de eerste drie jaar van de bachelor Rechtsgeleerdheid en de master ‘Human Rights in International Law’. 52 8.1.3. Scoretabel Onderdelen Scores Toelichting (optelsom SLO checklist) A mensenrechten 104 Aan mensenrechten in het algemeen wordt bij de in het algemeen literatuur van de Erasmus Universiteit van Rotterdam het meeste aandacht besteed. De score van de SLO checklist van dit onderdeel is hoog, en staat op de eerste plek. Wat opvalt is dat dit onderdeel van de checklists twee keer zo hoog scoort vergeleken met hetzelfde onderdeel van bijvoorbeeld de Universiteit Leiden. Verklaringen werden over het algemeen herhaaldelijk genoemd in de literatuur. Zowel het EVRM als UVRM worden bijna in ieder boek wel herhaaldelijk besproken of genoemd. Ook andere verdragen zoals het ESH en IVBPR komen aan bod. Het woord mensenrechten komt veelvuldig voor in de literatuur. Kinderrechten minder, maar ook hieraan wordt zo nu en dan aandacht besteed. Over het ontstaan van mensenrechten wordt niet vaak gesproken. Er was één boek waarin wel meer aandacht werd besteed aan dit onderwerp. Discriminatie kwam ook regelmatig naar voren, evenals het gelijkheidsbeginsel en andere gelijkheid van mensen. B specifieke mensenrechten 53 Over specifieke mensenrechten wordt een stuk minder geschreven. Opvallend is dat dit onderdeel ongeveer de helft minder punten krijgt dan het voorgaande onderdeel A, de mensenrechten in het algemeen. Over politiek-individuele rechten wordt beduidend meer geschreven dan sociaal53 economische of culturele rechten. Vaak worden er in de boeken onderwerpen behandeld als het recht op vrijheid van meningsuiting en het verbod op slavernij. Ook het stemrecht wordt een aantal keer besproken. De score van 53 totaal geeft aan dat mensenrechten in de literatuur voldoende zijn vertegenwoordigd. C naleven van 36 mensenrechten Over het naleven van mensenrechten wordt een stuk minder geschreven. Als er wel iets over wordt gezegd in de boeken heeft dit meestal betrekking op de Grondwet. De Europese Unie en Verenigde Naties worden ook genoemd. Over het naleven van en opkomen voor mensenrechten is een stuk minder terug te vinden in de literatuur. D schending van 29 mensenrechten De laagste score is toebedeeld aan het onderdeel over schending van de mensenrechten. Vooral in strafrechtelijke boeken werd dit onderdeel genoemd, en dan met name waar het gaat om oorlogssituaties. Het verbod op genocide wordt behandeld in de literatuur. Er wordt af en toe verwezen naar de positie van vrouwen of gelijke behandeling van mannen en vrouwen, het recht op asiel en rechten van vluchtelingen. Ook homoseksualiteit wordt wel eens genoemd, vaak in combinatie met het verbod op discriminatie. Als er iets over beschreven wordt, dan wordt er vaak niet diep ingegaan op het onderwerp. Dit verklaart de lage score. Totaal: 222 54 8.1.4. Conclusie Erasmus Universiteit van Rotterdam Aan de hand van de scorelijst kunnen wij antwoord geven op de onderzoeksvraag: “In hoeverre zijn mensenrechten vertegenwoordigd in de voorgeschreven literatuur van de Erasmus Universiteit van Rotterdam?”. Uit ons deelonderzoek, gericht op de Erasmus Universiteit van Rotterdam, kunnen wij opmaken dat de literatuur voldoende laat zien wat mensenrechten zijn. Tijdens de gehele studie wordt er meer aandacht besteed aan het algemene deel van mensenrechten, dan dat er specifiek op wordt ingegaan. Dit blijkt tevens uit de scorelijst. Daarnaast is opvallend dat er in de literatuur veel meer aandacht wordt besteed aan de eerste categorie mensenrechten, dan aan de tweede en derde. Aan de tweede generatie wordt nauwelijks aandacht besteed en aan de derde nog minder. In de bachelorfase wordt niet specifiek ingegaan op het onderwerp mensenrechten, door middel van een vak of boek. In de masterfase echter wel, namelijk door middel van de master ‘Human Rights in International Law’. Wij kunnen daardoor concluderen dat de studenten met een bachelor beschikken over een basale kennis van mensenrechten. De studenten die kiezen om de door ons onderzochte master te volgen, zullen over meer diepgang van de materie beschikken. Ook wordt er in die fase meer aandacht besteed aan het onderwerp: naleven van mensenrechten, dat terug te vinden is in de checklist onder onderdeel C. Uit al het bovenstaande kunnen wij concluderen dat de bachelor studenten aan de Erasmus Universiteit van Rotterdam beschikken over een goede basiskennis. Masterstudenten gaan daarentegen dieper in op de materie en zullen daarom beschikken over een betere basale kennis over zowel de algemene als specifieke mensenrechten, alsook over de naleving en de schending hiervan. 55 HOOFDSTUK 9: UNIVERSITEIT LEIDEN 9.1. Deelvraag 13 : In hoeverre zijn mensenrechten vertegenwoordigd in de voorgeschreven literatuur van de Universiteit Leiden? 9.1.2. Inleiding Bij het onderzoek naar de mensenrechteneducatie aan de Universiteit Leiden hebben wij onderzoek gedaan naar de literatuur die wordt voorgeschreven bij de bachelor Rechtsgeleerdheid en aansluitende masteropleidingen van de faculteit der Rechtsgeleerdheid. De vakken die wij bij de bachelor van de Universiteit Leiden hebben onderzocht zijn onderverdeeld in drie jaren. In het eerste jaar is de literatuur van de vakken ‘Inleiding Strafrecht’ en ‘Grondslagen van het recht’ onderzocht. In het tweede jaar is gekeken naar de literatuur voor de vakken ‘Europees recht’, ‘Materieel strafrecht’ en ‘Staatsrecht’. In het derde jaar zijn dit ‘Internationaal recht’ en ‘Geschiedenis van het Europees Publiekrecht’. De Universiteit Leiden biedt verschillende masters aan die aansluiten op het onderzoek. Dit zijn de masters ‘European Law’ en ‘Public International Law’. Het was echter bij de Universiteit Leiden niet mogelijk om literatuur te verkrijgen van deze masters. Literatuur wordt namelijk bekend gemaakt via Blackboard en indien je geen student bent aan de Universiteit van Leiden kun je niet aan deze informatie komen. Als gevolg hiervan beperkt het onderzoek naar de educatie van mensenrechten op de Universiteit Leiden zich tot de literatuur van de eerste drie jaar van de bachelor Rechtsgeleerdheid. 56 9.1.3. Scoretabel Onderdelen Scores Toelichting (optelsom SLO checklist) A mensenrechten 49 Het eerste onderdeel, dat betrekking heeft op in het algemeen mensenrechten in het algemeen, heeft bij de Universiteit Leiden de hoogste score behaald. Dit heeft vooral te maken met het feit dat het UVRM en EVRM herhaaldelijk worden besproken. Mensenrechten als woord komt in de literatuur regelmatig voor. Kinderrechten echter niet, dit woord komt niet tot nauwelijks voor in de verschillende boeken. Daarnaast wordt in veel literatuur wel gesproken over ontstaan van het recht, maar wordt het sporadisch gekoppeld aan mensenrechten. Ook zien we dat het gelijkheidsbeginsel en het verbod op discriminatie regelmatig voorkomen. De score is vooral gebaseerd op verklaringen en verdragen, en de principes achter mensenrechten. Over het ontstaan ervan wordt nauwelijks gesproken. B specifieke mensenrechten 32 Specifieke mensenrechten worden regelmatig behandeld in de literatuur van de Universiteit Leiden. Er wordt vooral aandacht besteed aan politiekindividuele rechten, maar dit is slechts oppervlakkig. Er wordt verder niet heel diep ingegaan op de onderwerpen. Vaak worden er slechts voorbeelden gegeven of een opsomming. Onder andere vrijheid van meningsuiting, verbod op slavernij en seksueel misbruik worden herhaaldelijk genoemd. Wat ook opvalt is dat er over sociaal-economische rechten erg weinig wordt vermeld in de literatuur. Culturele 57 rechten worden ook niet veel genoemd. Vaak wordt volstaan met ‘gelijke behandeling’ of iets die daar verband mee houdt. C naleven van 17 mensenrechten Over het naleven van mensenrechten wordt niet veel gesproken. Erg weinig zelfs als we dit vergelijken met een score van 49 bij mensenrechten in het algemeen en 32 bij specifieke mensenrechten. Wel wordt in ieder boek de Grondwet of grondrechten behandeld. Ook worden politie en justitie meerdere malen genoemd, maar zeker niet altijd in verband gebracht met mensenrechten. Af en toe wordt gesproken over de NGO’s en zeer regelmatig wordt aandacht besteedt aan de Verenigde Naties. Vooral deze laatste in combinatie met de Grondwet en grondrechten hebben invloed gehad op de score. D schending van 12 mensenrechten De schending van mensenrechten krijgt opvallend weinig aandacht vergeleken met de andere onderdelen. In de boeken strafrecht wordt dit relatief gezien het meeste behandeld. Hetgeen wij wel over gelezen hebben is homoseksualiteit, asielbeleid en gelijke behandeling van mannen en vrouwen. Ook genocide wordt regelmatig behandeld of genoemd. Spanningen tussen verschillende rechten wordt nauwelijks behandeld in de literatuur. Verder wordt over mensenrechtenschendingen nauwelijks gesproken. De score bij onderdeel B is daarom ook erg laag. Totaal: 110 58 9.1.4. Conclusie Universiteit Leiden Aan de hand van de uitwerking van bovenstaande scoretabel zullen wij antwoord geven op de deelvraag: “In hoeverre zijn mensenrechten vertegenwoordigd in de voorgeschreven literatuur van de Universiteit Leiden?”. De scores van de SLO checklists wijzen uit dat de kennis over mensenrechten in het algemeen voldoende is. In vrijwel ieder boek wordt er een onderdeel over mensenrechten behandeld of genoemd. Wat opvalt is dat in de bachelorfase de score van onderdeel A, twee maal zo laag is als bijvoorbeeld de Erasmus Universiteit van Rotterdam. Dit geeft een duidelijk verschil aan in de vertegenwoordiging van mensenrechten in de literatuur. Daarnaast hebben we kunnen concluderen dat specifieke mensenrechten regelmatig worden genoemd, met name politiek-individuele rechten, maar dit is vaak oppervlakkig. Ten slotte wordt over het naleven en de schending van mensenrechten zeer weinig geschreven in de literatuur. Tevens hebben wij kunnen constateren dat de internationale boeken meer diepgang hebben wat betreft ons onderzoeksgebied en worden mensenrechten op dit niveau veel uitgebreider beschreven. Wat duidelijk naar voren kwam uit het onderzoek is dat aan de tweede en vooral derde generatie mensenrechten beduidend minder aandacht wordt besteedt dan aan de eerste generatie, welke over het algemeen goed vertegenwoordigd is. Uit ons onderzoek is gebleken dat de studenten op de Universiteit Leiden voldoende kennis hebben van mensenrechten in het algemeen. Ze beschikken over een globale kennis van mensenrechten, en dan met name ‘mensenrechten in het algemeen’. 59 HOOFDSTUK 10: UNIVERSITEIT MAASTRICHT 10.1. Deelvraag 14 : In hoeverre zijn mensenrechten vertegenwoordigd in de voorgeschreven literatuur van de Universiteit Maastricht? 10.1.2. Inleiding Voor het onderzoek naar mensenrechteneducatie aan de Universiteit van Maastricht hebben wij onderzoek verricht naar de literatuur die wordt voorgeschreven bij de bachelor Rechtsgeleerdheid en European Law School alsmede een deel van de literatuur van de masteropleidingen die de Universiteit van Maastricht op het gebied van Rechtsgeleerdheid aanbiedt. Om een duidelijk overzicht te krijgen van de mensenrechteneducatie bij de rechtsfaculteiten hebben wij ons toegespitst op de vakken, staatsrecht, strafrecht, Europees recht, internationaal recht en mensenrechten. De Universiteit van Maastricht biedt onder andere de master Nederlands Recht aan met de specialisaties: staats- en bestuursrecht, strafrecht en een vrije master aan die in het onderzoekskader passen. Daarnaast kan er via de Universiteit van Maastricht een master gevolgd worden in het buitenland, te weten de master European master in Human Rights and Democratisation. Deze laatste is niet onderzocht omdat het geen betrekking heeft op mensenrechteneducatie binnen de Nederlandse rechtsfaculteiten. Er zijn een drietal vakken niet onderzocht die wel tot de verplichte literatuur behoren, omdat deze literatuur niet voorhanden was als zijnde geen student van de Universiteit van Maastricht. Zo is het vak ‘Atrocity Triangle: Perpetrators, Victems and Bystanders; A course on the Causes of Gross Human Rights Violations’, met de literatuur van ‘A. Smeulers & F. Grünfeld, International crimes and other Gross Human Rights Violations’, niet onderzocht. Daarnaast is het vak ‘International human rights law’ met de verplichte literatuur van ‘Bantekas and Oette, International Human Rights Law and Practice’ niet onderzocht. En de literatuur die toebehoort aan het vak ‘Verdiepend strafprocesrecht’, met de literatuur van ‘D.J. Harris, Law of the European Convention on Human Rights’ is daarnaast ook niet onderzocht. 60 10.1.3. Scoretabel Onderdelen Scores Toelichting (optelsom SLO checklist) A mensenrechten 116 Deze hoge score is niet alleen te danken aan de in het algemeen bacheloropleidingen maar dit komt vooral omdat studenten in het derde studiejaar en in de master voor specifieke mensenrechten vakken kunnen kiezen. Een aantal boeken scoort namelijk heel laag op het algemene deel en een aantal boeken juist heel erg hoog. Ook is het zo dat in sommige boeken het woord mensenrechten totaal niet voorkomt maar juist wel heel veel verdagen zoals het EVRM, maar ook specifieke verdragen over vrouwenrechten bijvoorbeeld. Ook het ontstaan van mensenrechten wordt alleen onderwezen bij de specifieke mensenrechtenvakken vooral bij de masters. B specifieke mensenrechten 81 Ook bij dit onderdeel kan er geconcludeerd worden dat dit uitgebreid wordt behandeld in de literatuur die toegespitst is op mensenrechtenvakken, dan in de standaardvakken. Politieke individuele rechten worden ook onderwezen in de bachelorfase bij de vakken staatrecht en internationaal recht. In de bachelorfase worden ook niet-standaard mensenrechtenvakken aangebonden, in het derde leerjaar kunnen studenten hier namelijk voor kiezen in hun vrije keuzeruimte, maar het wordt vooral onderwezen in de masterfase. Daarnaast kan geconcludeerd worden, ongeacht of het vakken uit de bachelorface betreft of vakken uit de masterfase, dat over het algemeen politiek- Individuele 61 rechten het meest wordt onderwezen in de aangeschreven literatuur en dat het per vak verschillend is of er veel aandacht wordt besteed aan sociaal-economische rechten of culturele rechten. Toch komen in het algemeen sociaal-economische rechten meer voor in de literatuur dan culturele rechten, omdat hier namelijk meer vakken op zijn hierop toegespitst. C naleven van 59 mensenrechten In vergelijking met de onderdelen A en B krijgt de naleving van mensenrechten een stuk minder aandacht in de verplichte literatuur. Vooral bij het vak International and European Law en bij het vak Introduction to International Human Rights komt dit veelvuldig voor. Vaak scoren de vakken voor dit onderdeel maar 2 a 3 van de 9 te behalen punten. Geen enkel van deze vakken heeft hier de volle 9 punten gescoord. Mensenrechtenorganisaties worden niet genoemd, ook niet in de literatuur die toegespitst is op mensenrechten zelf. De ombudsman komt in een aantal boeken wel voor en hier wordt dan ook veelvuldig op ingegaan, zoals: wat het doel is, wat hij doet en met wat voor zaken je bij de ombudsman terecht kunt. Daarnaast wordt ook vaak verwezen naar het Internationaal Strafhof en de Grondwet in de verplichte literatuur van de Universiteit van Maastricht. D schending van mensenrechten 40 Schendingen van mensenrechten wordt bijna niet behandeld in de literatuur die onderzocht is voor de Universiteit van Maastricht. Ook hiervoor kon er een totale score van 9 punten behaald worden. Geen enkel vak heeft dit puntenaantal behaald. De hoogste score is verassend genoeg 6 van de 9 punten bij het vak verdieping Strafprocesrecht. Voorbeelden van actieve politieke discussies komen vrijwel niet voor in de 62 literatuur omdat deze discussies constant wisselen, maar ook omdat literatuur niet geheel actueel is. Het wordt namelijk voor een bepaalde periode geschreven en na een aantal jaar zijn die discussies dan niet meer relevant. Wel wordt er aandacht besteed aan humanitair oorlogsrecht, genocide en oorlogssituaties, maar in de meeste literatuur is dit niet heel uitgebreid en het wordt ook niet in alle literatuur behandeld. Totaal: 296 10.1.4. Conclusie Universiteit van Maastricht Aan de hand van de SLO Checklists en de scorelijst zoals hierboven vermeld zullen wij antwoord geven op de vraag: ‘’In hoeverre zijn mensenrechten vertegenwoordigd in de voorgeschreven literatuur van de Universiteit van Maastricht?’’. Op grond van de geanalyseerde boeken aan de hand van de SLO Checklists en de scorelijst per onderdeel kan er duidelijk geconcludeerd worden dat mensenrechten wel degelijk wordt onderwezen op de Universiteit van Maastricht. Aan de hand van de scorelijst is te zien dat onderdeel A veel meer vertegenwoordigd is in de literatuur dan onderdeel C. Er is sprake van een aflopende score als het specifieker wordt. Aan de scorelijst te zien dat onderdeel A, Mensenrechten Algemeen het meest voorkomt in de voorschreven literatuur. Dit komt vooral omdat er veel vakken zijn in het derde studiejaar in de keuzeruimte en in de masters die toegespitst zijn op mensenrechten en er in bijna alle literatuur wel verklaringen, verdragen en principes achter mensenrechten worden aangeduid. In het ene boek is dit uitgebreider gedaan dan in het andere boek. Daarnaast zijn er tevens een aantal boeken die veelvuldig ingaan op specifieke mensenrechten maar eigenlijk in alle voorgeschreven literatuur wordt dit wel enigszins behandeld. Als wij het hebben over specifieke mensenrechten dan wordt in de literatuur het meest ingegaan op politiek-individuele rechten en het minst op culturele rechten. In de bachelorfase zijn er behalve in de keuzeruimte geen vakken met literatuur die specifiek zijn toegespitst op mensenrechten. In de keuzeruimte in jaar drie kan er gekozen worden voor drie vakken die met mensenrechten te maken hebben. Zo kan er gekozen worden voor de vakken: European Human Rights, Atrocity Triangle: Perpetrators, Victems, and 63 Bystanders; A course on the Causes of Gross Human Rights Violations en Introduction to International Human Rights. De eerste twee vakken hebben wij niet kunnen onderzoeken omdat de literatuur niet voorhanden was voor studenten van buiten de universiteit. Maar aangezien het specifieke mensenrechtenvakken betreft kan er vanuit worden gegaan dat deze vakken hoog zouden scoren op de punten uit de SLO-Checklist. In de standaard vakken in de bachelor wordt er in de vakken staatrecht, strafrecht en Europees recht natuurlijk wel aandacht besteed aan mensenrechten zoals uit de checklists kan worden geconcludeerd, alleen is deze vooral vrij algemeen en wordt er niet diep op ingegaan. In de masterfase kunnen studenten ook kiezen voor verdiepende vakken met betrekking op mensenrechten. Er bestaat bij de Universiteit van Maastricht geen specifieke master gebaseerd op alleen mensenrechten. Deze kan wel gekozen worden maar wordt dan gevolgd in het buitenland. Bij de masters: Staats- en Bestuursrecht, Strafrecht en de vrije master, wordt er in de literatuur al meer mensenrechten onderwezen en studenten kunnen ook hier weer kiezen uit een aantal vakken welke specifiek gebaseerd zijn op mensenrechten. Hieruit kan geconcludeerd worden dat studenten die zowel de bachelorfase als de masterfase hebben doorlopen met mensenrechtenvakken meer op de hoogte zijn van de mensenrechten dan studenten die voor andere specialisaties hebben gekozen. Als zij niet kiezen voor de vakken die gebaseerd zijn op mensenrechten dan krijgen zij echt alleen de basis onderwezen zoals de verklaringen en verdragen en minimaal over de principes van de mensenrechten. Mensenrechten worden van vooral oppervlakkig behandeld en missen de diepgang en achtergrond. Dit geldt tevens voor studenten die in het derde jaar wel voor mensenrechten kiezen maar hierin niet verder gaan in de masterfase. Deze studenten krijgen iets meer diepgang in mensenrechten dan studenten die hier niet voor kiezen. Studenten die ook in de masterfase voor mensenrechtenvakken kiezen weten daarom het meeste van mensenrechten af en blijft het niet alleen bij de basis maar krijgen zij ook onderwijs in de naleving. Daarnaast is er veel meer diepgang in specifieke mensenrechten en hoe dit nou eigenlijk is ontstaan. Naleving en schending wordt in de bachelorfase niet behandeld maar krijgen ook niet heel veel diepgang en aandacht in de specifieke mensenrechtenvakken. Daarnaast wordt er in de Engelstalige literatuur, welke voorgeschreven is bij de masterstudies, meer aandacht besteed aan mensenrechten dan in de Nederlandse literatuur. 64 Bij de Universiteit van Maastricht valt het op dat er het meeste aandacht wordt besteed aan de eerste generatie mensenrechten, in mindere mate aan de tweede generatie mensenrechten en het minst wordt er aandacht besteed aan de derde generatie mensenrechten. De eerste generatie, burgerrechten en politieke rechten, oftewel de klassieke grondrechten worden het meest onderwezen, in zowel de bachelorfase als in de masterfase komt deze generatie aanbod. In de bachelorfase wel in mindere mate dan in de masterfase. De tweede generatie, economische, sociale en culturele rechten, komen in vergelijking met de eerste generatie minder aanbod in de literatuur. Tijdens de bachelorfase komen deze rechten minimaal aan bod of wordt er niet diep op ingegaan, tenzij studenten kiezen voor mensenrechtenvakken. In de masterfase komt ook deze generatie aan bod en wordt er ingegaan op het recht op onderwijs, voedsel en gezondheidszorg en hoe dit is ontstaan. De derde generatie, collectieve rechten, wordt in de bachelorfase eigenlijk niet behandeld en in de masterfase komt dit minimaal aan bod. Over het algemeen kan er geconcludeerd worden dat studenten van de Universiteit van Maastricht uit de bachelorfase algemene kennis hebben van de eerste generatie mensenrechten. Als studenten geen mensenrechtenvakken kiezen in de bachelorfase hebben zij minimale kennis over de tweede generatie mensenrechten, indien zij deze vakken wel kiezen hebben zij vooral de basiskennis over de tweede generatie mensenrechten met af en toe een verdieping in bepaalde punten, zoals: scholing en gezondheidszorg. De derde generatie mensenrechten komt in de bachelorfase eigenlijk niet aan bod en de studenten hebben hiervan dan ook weinig tot geen kennis. Masterstudenten van de Universiteit van Maastricht hebben de meeste kennis over zowel de eerste, tweede als derde generatie mensenrechten. Zij weten het meeste over de schending en naleving van mensenrechten aangezien zij meer diepgaand onderwijs hebben gevolgd. De derde generatie mensenrechten komt in de masterfase minimaal aan bod, maar dat betekent niet dat studenten hiervan helemaal geen kennis hebben. Over de derde generatie mensenrechten wordt vooral de basis onderwezen. De studenten van de Universiteit van Maastricht krijgen tijdens hun opleiding sowieso de basis van mensenrechten mee als zij kiezen voor verdieping weten zij het meest over mensenrechten. 65 HOOFDSTUK 11: UNIVERSITEIT UTRECHT 11.1. Deelvraag 15: In hoeverre zijn mensenrechten vertegenwoordigd in de voorgeschreven literatuur van de Universiteit Utrecht? 11.1.2. Inleiding Voor het onderzoek naar de mensenrechteneducatie aan de Universiteit van Utrecht (hierna te noemen: UU) hebben wij de verplichte literatuur onderzocht die aangeboden wordt voor de bachelor- en masterstudie aan de juridische faculteit. Omdat niet elke vak dat aangeboden wordt tijdens de opleiding geschikt is voor ons onderzoek naar de mate waarin mensenrechteneducatie aangeboden wordt op de UU, hebben wij ons beperkt tot een aantal vakken: staatsrecht, strafrecht, Europees recht, internationaal recht en fundamentele rechten. De bachelorstudies op de UU specialiseren zich in multidisciplinair, notarieel en togatraject. Daarbij vielen de onderzochte vakken in het multidisciplinair- en enkele in het togatraject. De masterstudies die van belang waren bij ons onderzoek waren: European Law, Privaatrecht, Public International Law, Staats- en Bestuursrecht en Strafrecht. De literatuur is ondanks de vele richtingen redelijk beperkt, omdat dezelfde boeken worden gebruikt. Bij sommige mastertrajecten werd de literatuur alleen aangeboden in de vorm van readers, die samengesteld worden door de docent, en daardoor niet beschikbaar was voor het onderzoek. 66 11.1.3. Scoretabel Onderdelen Scores Toelichting (optelsom SLO checklist) A 38 Op de UU krijgt onderdeel A (mensenrechten in het Mensenrechten algemeen) veruit de meeste punten. De onderdelen B, C en D in het te samen hebben maar net iets meer punten. Het lijkt of algemeen sommige categorieën onderbelicht zijn. Het woord ‘mensenrechten’ krijgt al een punt als het in het boek voorkomt, dus dat trekt de score ook aanzienlijk omhoog. Het EVRM is in de meeste boeken ook ruim vertegenwoordigd, wat met zich meebrengt dat de individuele mensenrechten die daaruit voortvloeien meer benoemd en besproken worden. Uit het feit dat ‘Mensenrechten in het algemeen’ veruit het meest voorkomt kan je misschien al aannemen dat er niet specifiek op ingegaan wordt. Je kan al zien dat de diepgang in de mensenrechteneducatie en beetje tegenvalt bij het doornemen van de literatuur. De score wordt voornamelijk omhoog getrokken door drie boeken; EU LAW Text, cases and material, Hoofdstukken Grondrechten en The Handbook of International Humanitarian Law. Die benoemde rechten in de bovenstaande boeken zijn wel vergelijkend. Hetgeen mij opvalt is dat er over de oorsprong van de mensenrechten weinig terug te vinden is, evenals de variatie in de mensenrechten. B 14 De ‘Specifieke mensenrechten’ komen meer voor in de Specifieke boeken van het mastertraject dan in de boeken in van het mensenrechten bachelortraject. Dit komt omdat het vooral vakken zijn die zich specialiseren in een rechtsgebied. Met name de vakken 67 met een internationaal karakter en de strafrechtvakken zijn een bron van de ‘Specifieke mensenrechten’. Wat wij wel missen is het verder op ingaan van de mensenrechten. Veelal blijft het bij het benoemen van het recht met daarbij een korte beschrijving. Ook worden ze gebruikt in samenhang met een casus waarin het betreffende recht van belang is. In het boek ‘Hoofdstukken Grondrechten’, waarin je de diepgang op de mensenrechten zou verwachten, blijft een grondige beschrijving uit. De specifieke rechten worden eigenlijk alleen beschreven in hoofdstuk twee en drie van het boek. Dan komen ook alleen de meest voor de hand liggende aan bod, o.a.: vrijheid van religie, vrijheid van meningsuiting, eerbieding van persoonlijke levenssfeer. In de strafrechtvakken is het legaliteitsbeginsel een veel voorkomend mensenrecht. Echt aandacht wordt er alleen niet aan besteed. In de vakken met een internationaal karakter zijn het de politiekindividuele rechten die benoemd worden, maar ook hier missen we de diepgang in het recht. De sociaaleconomische rechten missen we eigenlijk in de literatuur. C 11 Het naleven van mensenrechten is in de verplichte Naleven van literatuur bijna niet terug te vinden. In sommige boeken mensenrechten komt de Grondwet en het EVRM aan bod waardoor het wel meegeteld moet worden, maar wederom is hier geen diepgang. Dit zijn de boeken met een internationaal karakter. Meer dan benoemen en af en toe toelichten met betrekking tot een casus zit er niet in. Ook hier is er niet terug te vinden hoe er wordt nageleefd en waarom er wordt nageleefd. In één boek konden wij een koppeling van het naleven van mensenrechten met een NGO vinden. Terwijl die in het dagelijks verkeer een grote rol spelen in het naleven. De rechten worden wel vaker (alsnog minimaal) 68 gekoppeld aan een overheidsinstantie, de Europese Unie of het Internationaal Strafhof. D 8 In het aanbod van de verplichte literatuur komt de Schending van ‘Schending van mensenrechten’ maar in twee boeken voor, mensenrechten EU LAW Text, cases and material en Hoofdstukken Grondrechten. Wij noemen het ook ‘voorkomen’ omdat het eigenlijk niet veel meer is dan dat. Hetgeen wat in het eerste boek besproken wordt bestaat uit één hoofdstuk over gelijke behandeling en non-discriminatie en het tweede boek bevat een alinea over de botsing van grondrechten. Tot slot is er een klein kopje over vreemdelingen en hun rechten als zij te maken hebben met problemen in conflictgebieden of oorlogssituaties. Totaal: 71 11.1.4. Conclusie Universiteit Utrecht Aan de hand van de bovenstaande scorelijst zullen wij antwoord geven op onze vraag: “In hoeverre zijn mensenrechten vertegenwoordigd in de voorgeschreven literatuur van de Universiteit Utrecht?”. Op grond van de bovenstaande scorelijst valt duidelijk op te merken dat onderdeel A ‘Mensenrechten in het algemeen’, ten aanzien van de andere categorieën het meest vertegenwoordigd is. Hierbij moeten wij wel in ons achterhoofd houden dat wij daaruit niet meteen kunnen opmaken dat ‘Mensenrechten in het algemeen’ goed vertegenwoordigd is op de Universiteit Utrecht. Het geeft alleen aan dat dit onderdeel de meeste aandacht krijgt in de verplichte literatuur. De oorsprong van de mensenrechten is op de Universiteit Utrecht een onderbelicht thema. Als wij gaan kijken naar de categorie B ‘Specifieke Mensenrechten’ komen er wel een aantal aan bod, maar ook hier gaan ze niet bij allemaal dieper in op de materie. Het blijft vooral bij het geven van een aantal rechten met een aansluitend voorbeeld. Het lijkt er tot nu toe op dat verdieping in de mensenrechten met zich meebrengt dat er minder relevante informatie over wordt gegeven. Waar het bij de eerste generatie mensenrechten nog enigszins in de diepte wordt gegaan, is dat bij de tweede generatie al een stuk minder. Hier gaat het meer om de kwantiteit lijkt het wel. De 69 derde generatie wordt in één á twee boeken vermeldt, maar niet meer dan dat. Onderdelen C en D, respectievelijk ‘Naleven van mensenrechten’ en ‘Schending van mensenrechten’, vallen bijna buiten de boot in het kader van educatie. De mensenrechten in deze categorie komen bijna niet aan bod en diegene die aan bod komen hebben alleen betrekking op oorlogssituaties en daardoor kan niet gesproken worden van educatie op het gebied van mensenrechten, dat is te kort door de bocht. Samenvattend valt op te maken dat de globale kennis over mensenrechteneducatie op de Universiteit Utrecht goed aanwezig is, vooral in de eerste generatie en tweede generatie. Dat in een aantal masterstudies de mensenrechten nog extra belicht worden, doordat de literatuur daar verder op ingaat, voornamelijk dieptegang op Internationaal niveau (EVRM, Europese Unie, Internationaal strafrecht), maar dat er nog een hoop aspecten zijn van de mensenrechten die niet aan het bod komen. 70 HOOFDSTUK 12: TILBURG UNIVERSITY 12.1. Deelvraag 16 : In hoeverre zijn mensenrechten vertegenwoordigd in de voorgeschreven literatuur van de Tilburg University? 12.1.2. Inleiding Tilburg University heeft de faculteit Recht & Bestuur.22 Deze faculteit bestaat uit de bacheloropleidingen: Rechtsgeleerdheid, LLB Global Law, Fiscaal Recht en Bestuurskunde. De bacheloropleidingen Fiscaal Recht en Bestuurskunde zijn buitenbeschouwing gelaten tijdens dit onderzoek, gezien het onderwerp van het onderzoek. De eerste drie semesters van de bachelor Rechtsgeleerdheid zijn voor alle studenten hetzelfde. Naar aanleiding van de keuze om een aantal specifieke vakken te onderzoeken hebben wij ons bij deze universiteit beperkt tot het onderzoeken van de voorgeschreven literatuur van de vakken: staatsrecht, strafrecht, Europees recht en internationaal recht. Studenten kunnen vervolgens in het tweede jaar definitief voor een specialisatierichting kiezen. De specialisatierichtingen zijn: Nederlands recht, Internationaal en Europees recht of Ondernemingsrecht. Daarbij is de specialisatierichting Ondernemingsrecht buitenbeschouwing gelaten tijdens dit onderzoek, gezien de afbakening van het onderzoekonderwerp. De relevante voorgeschreven literatuur van de opleiding LLB Global is vervat in de voorgeschreven literatuur van de bacheloropleiding Rechtsgeleerdheid, derhalve zal dit geen aparte plaats krijgen in de analyse. Na het afronden van een bacheloropleiding kunnen studenten bij de Tilburg University kiezen voor een (gerelateerde) master, ten behoeve van dit onderzoek hebben wij daartoe onderzoek verricht naar de voorgeschreven literatuur van de volgende masters: master International and European Law, deze master biedt twee accenten, te weten: European Union Law en International Law and Human Rights; master Rechtsgeleerdheid, accent Strafrecht en accent Staatsrecht/Bestuursrecht; master Victimology and Criminal Justice. 22 https://www.tilburguniversity.edu/nl/onderwijs/bacheloropleidingen/#recht-bestuur 71 Voor de vakken International Law, Fundamental Rights en International Legal History, ten behoeve van de studierichting International Law en voor het vak Theories and Perspectives on Victimization, ten behoeve van de master Victimology and Criminal Justice, hebben wij de volgende literatuur niet kunnen onderzoeken, omdat deze ten tijde van het literatuuronderzoek niet beschikbaar waren: Jan Klabbers, International Law, Cambridge University Press, March 2013; F. Fabbrini, Fundamental Rights in Europe, Oxford University Press, 2014; J.J.M. van Dijk, The World of Crime: Breaking the Silence on Problems of Security, Justice and Development Across the World, Sage, 2007; Stephen Neff, Justice among Nations. A History of International Law, Harvard University Press, 2014. Tevens hebben wij de voorgeschreven literatuur van de vakken: Europian Union law, Protection of Minorities and Indigenous People,Victimization of Vulnerable Groups en Strafrecht en mensenrechten niet kunnen onderzoeken. De voorgeschreven literatuur wordt namelijk nader bekend gemaakt of bestaat uit readers, waartoe alleen studenten van de Tilburg University (betaalde) toegang hebben. Aan de hand van de genoemde bachelors, studierichtingen, masters en de bijbehorende vakken, zijn wij tot de samenstelling van de literatuurlijst gekomen voor de Tilburg University, zoals opgenomen in de literatuurlijst die te vinden is als bijlage aan het einde van dit onderzoeksrapport. 72 12.1.3. Scoretabel Onderdelen Scores Toelichting (optelsom SLO checklist) A 120 Mensenrechtenrechten in het algemeen behaalt de hoogste Mensenrechten score van de vier hoofdonderwerpen. De behaalde score is in het algemeen voor 59 punten opgebouwd uit de voorgeschreven literatuur uit de bacheloropleidingen en de desbetreffende studierichtingen. En voor 61 punten uit de voorgeschreven literatuur uit de masters. Bij de bacheloropleiding Rechtsgeleerdheid zijn de eerste drie semesters hetzelfde voor iedere student. In de eerste 3 semesters heeft de voorgeschreven literatuur 27 van de 59 punten uit de bacheloropleiding. Daarbij valt uit volgende op: Het woord mensenrechten wordt niet al zodanig aangehaald bij de strafrecht gerelateerde vakken en mensenrechten worden bij het vak staatsrecht, fundamentele rechten genoemd. Kinderrechten worden niet als woord genoemd en alleen bij het de voorgeschreven literatuur voor het vak Internationaal & Europees recht wordt er gesproken over het Kinderrechtenverdrag. Het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens komt in de literatuur van elk vak aan bod, vaak in relatie tot het desbetreffende vak. Zo wordt er bij de vakken: Inleiding strafprocesrecht en inleiding strafrecht ingegaan op art. 6 EVRM. Verdrag inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten komt nauwelijks aan bod. En als het al aan 73 bod komt dan wordt het enkel aangehaald en wordt er niet inhoudelijk op ingegaan. Het ontstaan van mensenrechten wordt benoemd en behandeld, enkel is er daarbij weinig tot geen aandacht voor de noodzaak van mensenrechten. Er is aandacht voor specifieke verdragen, gerelateerd aan het onderwerp van het boek. Het merendeel van de gescoorde punten (32) is afkomstig uit de voorgeschreven literatuur na het kiezen van een studierichting. Zo scoorde de voorgeschreven literatuur van het vak; fundamental rights, dat onderdeel uitmaakt van de studierichting International Law, op 1 punt na de maximale score voor onderdeel A. Alles wordt benoemd en behandeld in dit boek, alleen wordt er niet ingegaan op het universalisme en de kritiek op het universalisme van Mensenrechten. De studierichting strafrecht scoort ook hoog, maar opvallend hierbij is dat er voornamelijk in wordt gegaan op de onderdelen in relatie tot het strafrecht. Bij de masters scoort, zoals te verwachten, de master International Law and Human Rights zeer hoog. Dit volgt ook uit de score van 44 van de 61 punten die de masters tezamen scoren voor dit onderdeel. Alle onderdelen van mensenrechten in het algemeen komen aan bod, maar er wordt ook dieper ingegaan op specifieke verdragen en principes. De overige masters scoren tezamen de overige 17 punten, bij deze masters is ook aandacht voor mensenrechten in het algemeen maar in veel mindere mate en alleen toegespitst op het onderwerp van de master. 74 B specifieke 75 mensenrechten Tijdens de eerste drie semesters die voor alle bachelorstudenten hetzelfde is, is er met name aandacht voor politiek-individuele rechten (11 punten) op de tweede plaats komen de sociaal-economische (6 punten) rechten maar op de laatste plaats komen de culturele rechten (5 punten). De politiek-individuele rechten zijn allemaal vertegenwoordigd, behalve de rechten met betrekking tot het humanitair oorlogsrecht. De sociaal-economische rechten komen met name aan bod bij de literatuur van het vak staatsrecht en de culturele rechten komen toch nog aan bod in de vorm van aandacht aan bijzondere groepen en minderheden. Bij de studierichtingen zet deze lijn zich voort, echter is er veel meer aandacht voor de politiek-individuele rechten dan voor de sociaal-economische- en culturele rechten. Van de masters scoort de master International Law and Human Rights weer het hoogst (29 van de 34 punten die de masters tezamen scoren). En tevens is er dezelfde nummer 1, 2 en 3 positie. Nog steeds is er het minste aandacht voor de culturele rechten echter krijgen ze bij deze master wel diepgaandere aandacht dan bij de bachelor. Dit is met name te danken aan het vak Human Rights Law. De overige masters geven een lage score weer en als er al punten worden behaald dan is het specifiek gericht op het onderwerp van het vak. C naleven van mensenrechten 59 Voor de bachelorstudenten Rechtsgeleerdheid is er in de eerste drie semesters aandacht voor het naleven van 75 mensenrechten. Met name voor de bescherming van mensenrechten. Echter wordt op dit onderdeel vooral gescoord door de grondwet, de Europese Unie, het Europese Hof en het Internationaal Strafhof. Er is minder aandacht voor de Ombudsman en nog minder aandacht voor de NGO’s. Maar aan het opkomen van mensenrechten wordt nauwelijks aandacht besteed. Mensenrechtenorganisaties worden niet genoemd. Bij de masters is dit niet anders, behalve bij de master; International Law and Human Rights. Hier wordt wel aandacht besteed aan het naleven van mensenrechten. Doch is er nog steeds weinig aandacht voor de rol van mensenrechtenorganisaties. Bij de overige masters is dit te verwaarlozen. D schending van 51 Of het nu gaat om de bacheloropleiding de studierichtingen mensenrechten of de masters, de minste aandacht wordt er besteed aan de schendingen van mensenrechten. Er is wel aandacht voor de verhouding tussen verdragen en bepalingen op internationaal en nationaal niveau maar met name de voorbeelden van actuele (politieke) discussies ontbreken in de literatuur. Totaal: 305 76 12.1.4. Conclusie Tilburg University Aan de hand van de SLO Checklists en de scorelijst zoals hierboven vermeld zullen wij antwoord geven op de vraag: ‘’In hoeverre zijn mensenrechten vertegenwoordigd in de voorgeschreven literatuur van de Tilburg University?’’. Nu de eerste drie semesters van de bacheloropleiding Rechtsgeleerdheid voor alle studenten hetzelfde zijn kan er geconcludeerd worden dat de voorgeschreven literatuur, de mensenrechten voldoende vertegenwoordigd, om een basis te bieden aan de studenten. De voorgeschreven literatuur van de studierichting internationaal recht in combinatie met de master International Law and Human Rights gaat verder dan de basis en geeft verdieping op de basis. Echter kan er ook geconcludeerd worden dat er te weinig aandacht wordt besteed aan kinderrechten, ook wordt in de onderzochte literatuur met name aandacht besteed aan de eerste generatie mensenrechten, maar wordt de tweede generatie alleen aangehaald, zonder deze verder toe te lichten en wordt er onvoldoende aandacht besteed aan de derde generatie mensenrechten. Ook het opkomen voor mensenrechten en de rol van mensenrechtenorganisaties daarbij, wordt niet voldoende aangehaald en toegelicht. Mensenrechten zijn zo vertegenwoordigd in de voorgeschreven literatuur van de Tilburg University dat de bachelor Rechtsgeleerdheid in combinatie met de studierichting Internationaal Recht en de master International Law and Human Rights een basis en verdieping op het gebied geeft van mensenrechteneducatie. Maar er is echter nog wel verbetering mogelijke en ook vooral nodig op het gebied van de specifieke mensenrechten, het behandelen van kinderrechten, aandacht voor de tweede en derde generatie mensenrechten en de rol van mensenrechtenorganisaties bij het opkomen voor mensenrechten. 77 HOOFDSTUK 13: OPEN UNIVERSITEIT 13.1. Deelvraag 17: In hoeverre zijn mensenrechten vertegenwoordigd in de voorgeschreven literatuur van de Open Universiteit? 13.1.2. Inleiding Voor het onderzoek naar mensenrechteneducatie aan de Open Universiteit hebben wij onderzoek verricht naar de literatuur die wordt voorgeschreven bij de bachelor en de masteropleidingen die de Open Universiteit op het gebied van rechtsgeleerdheid aanbiedt. Wij hebben ons bij het literatuuronderzoek gericht op de vakken: staatsrecht, strafrecht, Europees recht, internationaal recht en mensenrechten. De Open Universiteit heeft de faculteit Rechtsgeleerdheid. Deze faculteit bestaat uit de bachelor rechtsgeleerdheid. De bachelor is onderverdeeld in de propedeusefase en de postpropedeuse, het tweede en derde studiejaar. Bij de Open Universiteit worden de volgende (5) masters aangeboden: rechtsgeleerdheid, recht en bedrijfsleven, recht en openbaar bestuur, recht arbeid en organisatie en de master strafrecht. Deze masters hebben allen een vast vakkenpakket, ook wel verplichte cursussen genoemd. Daarnaast worden er keuzenvakken aangeboden welke voor elke master hetzelfde zijn. Een aantal vakken zijn niet onderzocht die wel tot de verplichte literatuur behoren. Deze literatuur was niet voorhanden voor niet-studenten. Deze literatuur bestond uit readers en werkboeken, opgesteld door de Open Universiteit. De volgende vakken zijn niet onderzocht en niet meegenomen in de analyse: inleiding strafrecht (bachelor), strafrechtelijk bewijs (master rechtsgeleerdheid) en internationaal recht (master rechtsgeleerdheid). 78 13.1.3. Scoretabel Onderdelen Scores Toelichting (optelsom SLO checklist) A mensenrechten in het algemeen 58 Bij zowel de bacheloropleiding als de masters wordt het onderdeel mensenrechten in het algemeen het meest vertegenwoordigd ten aanzien van de andere onderdelen. De score bestaat uit 37 punten bij de bachelor en 21 punten bij de masters. Bij de bachelor worden bij drie vakken de algemene mensenrechten redelijk tot goed vertegenwoordigd. Hierbij valt het volgende op: - De vakken inleiding internationaal recht (10 punten), grondrechten (12 punten) en inleiding staatsrecht (10 punten) halen de meeste punten. - Bij inleiding internationaal recht wordt uitgebreid gesproken over de ontwikkeling van mensenrechten, waar het vak grondrechten de belangrijkste verdragen behandelt. - Het begrip kinderrechten wordt nergens genoemd. Het begrip mensenrechten komt herhaaldelijk voor. - Het EVRM wordt het meest en 79 uitgebreidst behandeld. - Niet alle principes achter de mensenrechten worden behandeld. Het universaliteitsbeginsel komt hier het meest aan bod. Zodra men begint bij de masteropleidingen kan worden opgemerkt dat bij het onderdeel mensenrechten in het algemeen minder hoog wordt gescoord ten aanzien van de bacheloropleiding. Bij het keuzevak Nederlands detentierecht worden de eerste generatie mensenrechten die betrekking hebben op het detentierecht kort behandeld. Het ontstaan van mensenrechten wordt bij geen enkel vak meer behandeld en alleen enkele specifieke verdragen worden genoemd. B specifieke mensenrechten 33 De score bij het onderdeel specifieke mensenrechten bestaat uit 23 punten voor de bacheloropleiding en 10 punten voor de masteropleidingen. Bij de bacheloropleiding valt het volgende op. Bijna alle politiekindividuele rechten komen bij de vakken inleiding staatsrecht, inleiding internationaalrecht en materieel strafrecht aan bod. De sociaal-economische rechten en culturele rechten worden niet tot nauwelijks genoemd, met uitzondering van het verbod op discriminatie. Alleen bij het vak grondrechten worden de klassieke en sociale grondenrechten behandeld. 80 C naleven van 20 mensenrechten De score bij het onderdeel naleven van mensenrechten bestaat uit 15 mensen voor de bacheloropleiding en 5 punten voor de masteropleidingen. Dit onderdeel wordt op het onderdeel schending van mensenrechten het minst behandeld. Ten aanzien van alle vakken kan worden opgemerkt dat er geen vak is dat er met zijn score aanzienlijk uit springt. Bij het vak inleiding staatsrecht en inleiding internationaal recht worden de bescherming van de mensenrechten uitgebreid behandeld. Naleving van mensenrechten komt nauwelijks aan bod (dit wordt één keer genoemd). Opkomen voor mensenrechten wordt nergens bij de bachelor en masters genoemd. Hetzelfde geldt voor de masteropleidingen. Bij het vak detentierecht wordt de bescherming van mensenrechten met betrekking tot het detentierecht uitgebreid vertegenwoordigd. D schending van mensenrechten 13 De score bij het onderdeel schending van mensenrechten bestaat uit 10 punten voor de bacheloropleiding en 3 punten voor de masteropleidingen. Dit onderdeel wordt het minst vertegenwoordigd en is in zijn totaliteit bijna niet aan bod gekomen in de gehele opleiding. Bij de bacheloropleiding komen de schendingen van mensenrechten alleen bij de vakken grondrechten en inleiding staatrecht voor. Bij het vak inleiding staatsrecht worden actuele 81 discussies genoemd en verschillende spanningen tussen verschillende rechten worden behandeld. Hetzelfde geldt voor het vak grondrechten waar er een heel hoofdstuk aan besteed wordt. Bij de bacheloropleiding worden mensenrechtenschendingen in zijn totaliteit nauwelijks behandeld. Bij de masters wordt alleen bij het vak internationaal strafrecht de schending van mensenrechten behandeld. In tegenstelling tot de bachelor opleiding worden hier de mensenrechtenschendingen wel uitgebreid behandeld, met name genocide en oorlogsmisdrijven. Totaal: 124 13.1.4. Conclusie Open Universiteit Om antwoord te geven op de deelvraag: “In hoeverre zijn mensenrechten vertegenwoordigd in de voorgeschreven literatuur van de Open Universiteit?”, kan het bovenstaande in ogenschouw worden genomen en kan worden geconcludeerd dat de educatie omtrent mensenrechten, in de literatuur van de inzake mensenrechten relevante vakken, minimaal is vertegenwoordigd. De score van de SLO checklists wijzen uit dat er sprake is van een redelijke vertegenwoordiging van de eerste generatie mensenrechten. Hetgeen in het geval van de Open Universiteit inhoudt dat de bachelorstudenten na het behalen van de bachelor op de hoogte zijn van mensenrechten in het algemeen, wat inhoudt dat zij weten wat het EVRM is en waartoe dit verdrag dient. Verder hebben ze gelezen over principes achter mensenrechten en kunnen ze de link leggen tussen deze principes en mensenrechten. Bij het behandelen van de volgende generaties kan gesproken worden van een neerwaartse spiraal. Van de tweede generatie mensenrechten worden veel politiek-individuele mensenrechten genoemd. Maar er wordt niet dieper op ingegaan dan de simpele vermelding van het 82 bestaan van deze rechten, waardoor de onderwerpen totaal niet tot de verbeelding spreken. Culturele rechten komen slechts in één boek voor. Er wordt weinig aandacht besteed aan het belang van mensenrechten evenals aan de schending van mensenrechten. Het feit dat het vak fundamentele rechten een verplicht onderdeel is van de bachelor is positief en draagt veel bij aan de algehele vertegenwoordiging van mensenrechten. 83 HOOFDSTUK 14: CONCLUSIE 14.1 Eindconclusie Op grond van de hierboven beantwoorde deelvragen kunnen wij antwoord geven op de hoofdvraag van dit onderzoek. Deze hoofdvraag luidt: “In hoeverre wordt er aandacht besteed aan het onderwerp mensenrechten aan de juridische faculteiten van de verschillende universiteiten in Nederland?”. Aan de hand van de SLO checklists en de scoretabellen, welke terug te vinden zijn in de bijlagen van dit rapport, hebben wij bij elke deelconclusie kunnen concluderen dat er minder aandacht wordt besteed aan de tweede en derde generatie mensenrechten in vergelijking met de eerste generatie mensenrechten. Politieke rechten krijgen op alle onderzochte universiteiten dus meer aandacht dan de sociale en economische rechten. Collectieve rechten komen bij zowel de bachelor Rechtsgeleerdheid als bij de masterstudies van de faculteit Rechtsgeleerdheid weinig voor. Deze worden zelfs niet of nauwelijks behandeld tijdens de bachelorfase. Blijkens de onderzochte literatuur worden de drie generaties mensenrechten wel beter behandeld tijdens de masterfase. Ondanks dat politieke rechten meer aandacht krijgen, worden deze in de bachelorboeken niet altijd uitgebreid behandeld. De masterboeken daarentegen, geven meer duidelijkheid over verschillende aspecten omtrent mensenrechten en gaan er dieper op in. Waar collectieve rechten niet of nauwelijks in de bachelorsboeken voorkomen en behandeld worden, komen collectieve rechten in sommige masterboeken wel voor, al dan niet sporadisch en niet uitgebreid. Uit de geanalyseerde literatuur blijkt tevens dat het EVRM en het IVBPR meer aandacht krijgen dan andere verdragen en dat specifieke verdragen zoals het IVRK niet of nauwelijks genoemd en/of behandeld worden. Het EVRM komt bijna in ieder boek voor en wordt over het algemeen uitgebreid behandeld. Bovendien hebben wij niet kunnen constateren dat er genoeg aandacht wordt besteed aan de naleving, de schending van mensenrechten, mensenrechtenorganisaties en kinderrechten. Uit het onderzoek is voorts naar voren gekomen dat Engelse boeken, welke meestal tijdens de masterfase worden voorgeschreven, mensenrechten uitgebreider en dieper behandelen dan de Nederlandse boeken. 84 Opmerkelijk is ook het feit dat mensenrechten als vak op zich niet wordt gegeven tijdens de bachelorfase. Uitzonderingen hierop zijn de Universiteit van Amsterdam en de Open Universiteit. Bij deze twee universiteiten is het vak fundamentele rechten zelfs verplicht tijdens de bachelorfase. Op grond van het bovenstaande kan geconcludeerd worden dat de juridische faculteiten van de tien onderzochte universiteiten in Nederland voldoende aandacht besteden aan het onderwerp mensenrechten. Dit dient echter wel genuanceerd te worden. Over het algemeen beschikken bachelorstudenten over basale kennis omtrent mensenrechten van voornamelijk de eerste generatie en zijn ze op hoogte van het bestaan van de tweede en de derde generatie mensenrechten na het behalen van hun bachelor diploma. Daarentegen beschikken de masterstudenten, die de onderzochte masterstudies of vakken volgen, na het behalen van hun diploma over meer en diepgaande kennis omtrent mensenrechten, de naleving en schending van mensenrechten en mensenrechtenorganisaties. Zowel in de bachelorfase als in de masterfase wordt weinig tot geen aandacht besteed aan kinderrechten en hieruit kunnen wij dan ook concluderen dat de studenten van de universiteiten weinig tot geen kennis hebben over kinderrechten. Dit doet echter niet aan af dat er op de onderzochte universiteiten over de basale mensenrechtenkennis genoeg wordt onderwezen. Daarnaast schieten er een paar universiteiten boven uit met de totale score, dit kan verklaard worden aan de hand van meer onderzochte literatuur die voor deze universiteiten wel beschikbaar was. 14.2 Aanbevelingen Het feit dat wij niet alle boeken hebben kunnen onderzoeken, heeft ons niet belemmerd om een gedegen conclusie te kunnen trekken uit de onderzochte literatuur. Over het algemeen hebben wij de meeste boeken kunnen onderzoeken en analyseren. Echter willen wij aanbevelen om de masters en de boeken die niet zijn onderzocht in de toekomst te laten onderzoeken om een completer beeld te krijgen over mensenrechteneducatie. Het doel van de Liga voor de Rechten van de Mens is om een zo breed mogelijke bekendheid te geven aan de eerste en tweede generatie mensenrechten en het vragen van aandacht voor 85 mensenrechtenschendingen in Nederland.23 Derhalve bevelen wij aan om zich voornamelijk in te zetten voor de bekendheid van de tweede en derde generatie mensenrechten, de naleving en schending van mensenrechten in het onderwijs c.q. bij de faculteiten Rechtsgeleerdheid in Nederland. Dit kan onder ander gerealiseerd worden door bijvoorbeeld lezingen te verzorgen op de universiteiten en in overleg te treden met de universiteiten. 14.3 Reflectie op het onderzoek Wij zijn nu aan het eind gekomen van het onderzoek naar Mensenrechteneducatie in Nederland. Wij kunnen nu stellen dat wij allemaal ontzettend blij zijn met het eindresultaat en dat wij allemaal achter het eindrapport staan. Helaas is dit niet zonder slag of stoot gegaan. Uiteindelijk hadden wij afspraken strakker moeten plannen. In de laatste fase van het project hebben wij een deadline vastgesteld waarbij alle checklists ingevuld dienden te zijn. Op het moment dat de deadline steeds dichterbij kwam, concludeerden wij eigenlijk allemaal dat er wat meer tempo in moest komen, anders zouden wij het niet gaan redden. Op het moment dat de checklists ingevuld moesten zijn, hebben wij besloten dat ook de deelvraag die daarbij hoort moest worden gemaakt aan de hand van de onderzochte boeken van de betreffende universiteit. Door omstandigheden duurde het bij de één wat langer dan bij de ander. Het was behoorlijk veel en daarnaast zijn er ook andere deadlines voor andere opdrachten voor school. Op bepaalde momenten was het dus even lastig om de gehele situatie in goede banen te leiden. Het was voor iedereen even harder werken dan verwacht, maar het is allemaal gelukt. Waar een wil is, is een weg. Veel projectleden namen het initiatief om alles bij elkaar te voegen, het gehele rapport op (spel)fouten te controleren en om een conclusie en samenvatting te schrijven. Het werd door alle leden van het project goed opgepakt zodra er iets fout was of ontbrak. Binnen de kortste keren was dit aangepast en was iedereen tevreden over het betreffende deel van het eindrapport. Hiermee kunnen wij concluderen dat de communicatie erg goed is verlopen. Om elkaar op de hoogte te brengen gebruikten wij namelijk WhatsApp via de mobiele telefoon, BSCW en de schoolmail om het eindrapport door te sturen, om te vermijden dat aanpassingen niet dubbel werden gedaan. Het onderzoek zelf (het doorspitten van de boeken per universiteit) heeft ontzettend veel tijd in beslag genomen. Gelukkig is iedereen hier goed uitgekomen en hebben wij op basis van dit onderzoek een goed eindrapport kunnen vormen. Iedereen was 23 Liga voor de Rechten van de Mens, www.ligarechtenvandemens.nl/missie. 86 erg ijverig aan de slag geweest, zeker in de laatste fase van het eindrapport om een betrouwbaar en volledig eindrapport neer te kunnen zetten. De presentatie moet nog volgen, maar wij hebben er volledig vertrouwen in dat deze erg goed zal verlopen. In tegenstelling van het vorige blok zijn wij er nu beter uitgekomen. In het eerste blok waren er veel onduidelijkheden die pas aan het begin van het tweede blok duidelijk werden. Net op tijd, want dit speelde zich net af voordat iedereen aan de slag ging met het onderzoeken van boeken van de desbetreffende universiteit. Tijdsdruk heeft in tegenstelling van het vorige blok een grote rol gespeeld. Naarmate de deadline steeds dichterbij kwam werden delen van het eindrapport sneller geleverd waar iedereen tevreden over was. Uiteindelijk vonden wij allemaal dat het onderwerp Mensenrechteneducatie toch wel interessant was, maar dat het weinig met rechten te maken heeft gehad. Aan het vooronderzoek hebben wij juridisch gezien het meeste aan gehad om het verhaal achter mensenrechten te weten. Maar het onderzoek zelf, het doorspitten van boeken om te zien wat er over mensenrechten te vinden was, had betrekking op het vooronderzoek wat wij daarvoor allemaal gemaakt hadden. Wat wij vonden in boeken was slechts bedoeld om te zien welk punt van de checklist daar het dichtst bij in de buurt kwam en gedeeltelijk voor onze eigen juridische kennis. Naar onze mening werd de nadruk teveel op de checklists gelegd. 87 LITERATUUROVERZICHT Boeken Appeldoorn & Vedder 2013 J.F. Appeldoorn & H.H.B. Vedder, Mededingingsrecht: beginselen van Europees en Nederlands mededingingsrecht, Groningen: Europa Law Publishing 2013. Amtenbrink & Vedder 2010 F. Amtenbrink & H.H.B. Vedder, Recht van de Europese Unie, Den Haag: Boom Juridische uitgevers 2010. Amtenbrink & Vedder 2013 F. Amtenbrink en H.H.B. Vedder, Recht van de Europese Unie, Den Haag: Boom Juridische uitgevers 2013. Barnard 2013 Catherine Barnard, The Substantive Law of the EU: The Four Freedoms, 4th edition, Oxford: Oxford University Press, 2013. Belinfante & de Reede 2009 A.D. Belinfante, J.L. de Reede, Beginselen van het Nederlands staatsrecht, Deventer: Kluwer 2009, p.18. Belinfante & de Reede 2012 A.D. Belinfante, J.L. de Reede, Beginselen van het Nederlands staatsrecht, Deventer: Kluwer 2012. Binnema e.a. 2007 H. Binnema, M. Adriaansen en D. Verhue, Jonge burgers en democratie: kennis, houding en vaardigheden, Amsterdam: Veldkamp 2007. 88 Boeles & Den Heijer 2014 P. Boeles & M. Den Heijer, European Migration Law, Intersentia, 2014. Borgers 2008 M.J. Borgers e.a, Internationaal strafrecht: schets van het Europese en internationale strafrecht, Deventer: Kluwer 2008. Borkowski 2010 A. Borkowski, Borkowski’s textbook on Roman law, Oxford: Oxford University Press 2010. Bovend’Eert 2012 P.P.T. Bovend’Eert, Constitutioneel recht, Deventer: Kluwer 2012. Burkens e.a. 2006 M.C. Burkens, H.R.B.M. Kummeling, B.P. Vermeulen, R.J.G.M. Widdershoven, Beginselen van de democratische rechtsstaat, Inleiding tot de grondslagen van het Nederlandse staats- en bestuursrecht, Deventer: Kluwer 2006. Corstens 2008 G.J.M. Corstens, het Nederlands strafprocesrecht, Deventer: Kluwer 2008. Corstens 2011 G.J.M. Corstens, het Nederlands strafprocesrecht, Deventer: Kluwer 2011. Cryer e.a. 2007 R. Cryer, H. Friman, D. Robinson and E, Wilmshurst, An Introduction to International Criminal Law and Procedure, Cambridge University Press, 2007. Cryer e.a. 2014 R. Cryer, H. Friman, D. Robinson and E, Wilmshurst, An Introduction to International Criminal Law and Procedure, Cambridge University Press, 2014. 89 De Waele 2011 H.C.F.J.A. de Waele, Layered global player: legal dynamics of EU external relations, Berlin: Springer 2011. Dijk, Junger & Sagel-Grande 2011 J.van Dijk, M. Junger en Irene Sagel-Grande, Actuele Criminologie, 7e druk, Den Haag, Sdu uitgevers 2011. Dixon 2013 M. Dixon, Textbook on International Law, 7th edition, Oxford: Oxford University Press 2013. Eijsbouts 2012 W.T. Eijsbouts (et. al.), Europees Recht; Algemeen Deel (4e druk), Europa Law Publishing, 2012. Elzinga, Hoogers & De Lange 2014 D.J. Elzinga, H.G Hoogers, en R. de Lange, Van der Pot's Handboek van het Nederlandse Staatsrecht, Deventer: Kluwer 2014. Fleck 2008 D.H. Fleck, The handbook of international humanitarian law, Oxford: Oxford University Press 2008. Foster 2006 N. Foster, Foster on EU Law, Oxford: Oxford University Press 2006. Foster 2013 N. Foster, Blackstone’s EU Treaties & Legislation 2013- 2014, Oxford: Oxford University Press 2013. Foster 2014 N. Foster, Blackstone's EU Treaties & Legislation, Oxford: Oxford University Press 2014. 90 Franssen & Schouwenaar 1993 B. Franssen, J.M. Schowenaar, Staatinrichting van Nederland, Wolters-Noordhoff, 1993, p. 209-215. Gaeta & Cassese 2013 P. Gaeta en A. Cassese, Cassese’s International Criminal Law, Oxford: Oxford University Press 2013. Gerards e.a. 2013 Janneke Gerards e.a., Grondrechten: de nationale, Europese en internationale dimensie, Nijmegen: Ars Aequi Libri 2013. Ghandhi 2006 P.R. Ghandhi, Blackstone’s International Human Rights Documents, 5th edition, Oxford: Oxford University Press 2006 Ghandhi 2012 P.R. Ghandhi, International Human Rights Documents, Oxford: Oxford University Press, 2012. Groenhuijsen & Letscert 2012 M. Groenhuijsen & R. Letschert, Compilation of International Victims' Rights Instruments (3rd edition), Wolf, 2012. Haan 2010 P. de Haan e.a., Bestuursrecht in de sociale rechtsstaat, Deventer: Kluwer 2010. Harteveld e.a. 2004 Mr. A.E. Harteveld e.a., Het EVRM en het Nederlands strafprocesrecht, Deventer: Kluwer 2004. 91 Heringa 2012 A.W. Heringa, Constitutions compared: an introduction to comparative constitutional law, Cambridge: Intersentia 2012. Heringa & Van der Velde 2012 A.W. Heringa, J. van der Velde e.a., Staatsrecht, Deventer: Kluwer 2012. Hert, Caeneghem & Holvoet 2014 P. de Hert, K. Weis, J. van Caeneghem en M. Holvoet, Handboek internationaal en Europees strafrecht, Intersentia, 2014. Hullu 2012 J. de Hullu, Materieel strafrecht: over de algemene leerstukken van strafrechtelijke aansprakelijkheid naar Nederlands recht, Deventer: Kluwer 2012. Jacobs, Ovey & White 2006 F.G. Jacobs, C. Ovey & R.C.A. White, The European Convention on Human Rights, 4th edition, Oxford: Oxford University Press 2006. Janis, Kay & Bradley 2008 Janis, Kay & Bradley, European Human Rights Law. Texts and Materials, Oxford: Oxford University Press 2008. Jans e.a. 2007 J.H. Jans e.a., Europeanisation of public law, Groningen: Europa Law Publishing 2007. Keirse 2010 A.L.M. Keirse & P.M. Veder, Europeanisering van vermogensrecht, Deventer: Kluwer 2010 Kelk 2008 C. Kelk, Nederlands detentierecht, Deventer: Kluwer 2008. 92 Kelk 2010 C. Kelk, Studieboek Materieel strafrecht, Deventer: Kluwer 2010. Kelk 2013 C. Kelk, Studieboek materieel strafrecht, Deventer: Kluwer 2013. Keulen &Knigge 2010 B.F. Keulen & G. Knigge, Ons Strafrecht deel 2, Strafprocesrecht, Kluwer: Deventer 2010. Klabbers 2013 J. Klabbers, International Law, Cambridge University Press, 2013. Klip 2009 André Klip, European Criminal Law, An Intergrative Approach, Intersentia 2009 Klip 2012 Andre Klip, European Criminal Law, Intersentia, 2012. Klip 2012 André Klip, Materials on European Criminal Law, Intersentia 2012 Kooijmans 2008 P.H. Kooijmans, Internationaal publiekrecht in vogelvlucht, Deventer: Kluwer 2008 Koopmans 2013 F.A.J. Koopmans, Het beslissingsmodel van 348/350 Sv, Deventer: Kluwer 2013. Koopmans 2003 T. Koopmans, Courts and Political Institutions. A Comparative View, Cambridge University Press, 2003. 93 Kronenberg & De Wilde 2012 M.J. Kronenberg & B. de Wilde, Grondtrekken van het Nederlandse strafrecht, Deventer: Kluwer 2012. Mevis 2013 P.A.M. Mevis, Capita strafrecht, Ars Aequi 2013. Moeckli, Shah & Sivakumaran 2010 D. Moeckli, S. Shah en S. Sivakumaran, International Human Rights Law, Oxford: Oxford University Press 2010. Moeckli 2014 D. Moeckli e.a., International Human Rights Law, Oxford: Oxford University Press 2014. Nieuwenhuis 2011 A.J. Nieuwenhuis en A.W. Hins, Hoofdstukken Grondrechten, Nijmegen: Ars Aequi Libri 2011. Nollkaemper 2012 P.A. Nollkaemper, Kern van het Internationaal Publiekrecht, Boom Juridische Uitgevers, 2012. Nollekaemper 2014 P. A. Nollkaemper, Kern van het internationaal publiekrecht (6e druk), Den Haag: Boom Juridische Studieboeken 2014. Oomen 2010 B. Oomen, Inspiratie voor mensenrechteneducatie, Democratisch burgerschap en mensenrechten in het (burgerschaps-)onderwijs, Leiden 2010. Ovey & White 2010 C. Ovey & R.C.A. White, The European Convention on Human Rights, 5th edition, Oxford: Oxford University Press 2010. 94 Pot Pot, Handboek van het Nederlandse staatsrecht, Deventer: Kluwer. Prakke & Kortmann 2012 L. Prakke en C.A.J.M. Kortmann Staatsrecht van landen van de Europese Unie, Deventer: Kluwer 2012. Rozemond 2011 K. Rozemond, De methode van het materiële strafrecht, Nijmegen: Ars Aequi Libri 2011. Schossels 2013 R.J.N. Schlossels, Kern van het bestuursrecht, Den Haag: Boom Juridische uitgevers 2013. Sliedregt 2008 E. van Sliedregt, Handboek Internationaal Strafrecht, Schets van het Europese en Internationale Strafrecht, Kluwer: Deventer 2008. Terpstra 2010 J.B. Terpstra, Het veiligheidscomplex: ontwikkelingen, strategieën en verantwoordelijkheden in de veiligheidszorg, Den Haag: Boom Juridische uitgevers 2010. T.M.C. Asser Instituut 2013 T.M.C. Asser Instituut, Elementary international Law 2013, Den Haag: T.M.C. Asser Press 2013. T.M.C. Asser Instituut 2013 T.M.C. Asser Instituut, Elementair Internationaal Recht 2013-2014, Den Haag: T.M.C. Asser Press 2013. Van Bemmelen & Van Veen 2003 Van Bemmelen en Van Veen, Ons Strafrecht, deel I (Het materiele strafrecht), Deventer: Kluwer 2003. 95 Van Bemmelen & Van Veen 2010 Van Bemmelen en Van Veen, Ons Strafrecht, deel II(Strafprocesrecht), Deventer: Kluwer 2010. Van Bueren 1995 G. van Bueren, The international law on the rights of the child, Dordrecht: Martinus Nijhoff Publishers 1995. Van Dijk, Van Hoof, Van Rijn & Zwaak 2006 P. van Dijk, F. van Hoof, A. van Rijn & L. Zwaak, Theory and Practice of the European Convention on Human Rights, 4th edition, Intersentia 2006. Van Dijk 2011 J.H.M. van Dijk e.a., Actuele criminologie, Den Haag, Sdu Uitgevers 2011. Vlemminx 2013 F.M.C. Vlemminx, Het moderne EVRM, Den Haag: Boom Juridische uitgevers 2013. Werner 2011 W.G. Werner & R.A. Wessel, Een verkenning van grondslagen en kernmerken, Europa Law Publishing 2011. White & Ovey 2010 Robin C.A. White & Clare Ovey, Jacobs, White & Ovey: The European Convention of Human Rights, Oxford: Oxford University Press 2010. Wish & Bailey 2012 Richard Whish and David Bailey, Competition Law, 7th ed., OUP, 2012. Verdragen Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden. Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens. Internationale Verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten. 96 Internetbronnen http://www.amnesty.nl/mensenrechten/encyclopedie/collectieve-rechten http://www.amnesty.nl/mensenrechten/encyclopedie/sociaal-economische-rechten http://www.europa-nu.nl/id/vg9xnvnt6ay1/verenigde_naties_vn#p2 http://www.guinnessworldrecords.com (zoek op: most-translated-document). http://www.humanrights.com/nl/what-are-human-rights.html http://www.mensenrechten.nl/wat-zijn-mensenrechten/internationaal-toezicht http://www.mensenrechten.nl/wat-zijn-mensenrechten/verdragen-en-wetten. http://www.mensenrechten.nl/wat-zijn-mensenrechten/verdragen-en-wetten#WOBOT. http://www.ohchr.org/EN/Issues/Pages/WhatareHumanRights.aspx http://www.rijksoverheid.nl/nieuws/2014/10/21/nederland-in-mensenrechtenraadverenigde-naties.html http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/grondwet-en-statuut/grondwet http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/mensenrechten/mensenrechten-nederland http://www.slo.nl/downloads/documenten/kiezen-voor-burgerschap-enmensenrechteneducatie.pdf/ https://www.tilburguniversity.edu/nl/onderwijs/bacheloropleidingen/#recht-bestuur https://www.tilburguniversity.edu/nl/onderwijs/bacheloropleidingen/rechtsgeleerdheid/ Overig Giebels 2013 R. Giebels, ‘Wij weten niet wat mensenrechten zijn’ , Volkskrant, 2013. Hamelink 2005 C. Hamelink, ‘Mensenrechten in Nederland’. Terecht: nieuwsbrief van de liga voor de rechten van de mens, 2005, p. 4-5. Maslowski e.a. 2010 R. Maslowski et al., ‘Eerste bevindingen International civic and citizenship education study: Rapportage voor Nederland’, 2010. 97 United Nations 2006 United Nations, Plan of Action: World Programme on Human Rights Education, New York & Geneva: 2006, p. 11. Websites universiteiten Universiteit van Amsterdam http://www.uva.nl/over-deuva/organisatie/faculteiten/faculteiten/faculteiten/content/folder/faculteit-derrechtsgeleerdheid http://studiegids.uva.nl/xmlpages/page/2014-2015/zoek-opleiding/opleiding/137/156382 Vrije Universiteit http://www.rechten.vu.nl/nl/index.asp http://www.vu.nl/nl/opleidingen/bacheloropleidingen/opleidingenoverzicht/qz/rechtsgeleerdheid/hoe-ingedeeld/vakbeschrijvingen/index.asp Radboud Universiteit Nijmegen http://www.ru.nl/rechten/ http://www.ru.nl/rechten/studenten/studie-info-0/kopie-vakinformatie-0/ Rijksuniversiteit Groningen http://www.rug.nl/rechten/ https://www.rug.nl/ocasys/rug/vak/showpos?opleiding=5544 https://www.rug.nl/ocasys/rug/main/browseByFaculty Erasmus Universiteit Rotterdam http://www.esl.eur.nl/ http://www.esl.eur.nl/onderwijs/opleidingen/bach/ Universiteit van Leiden http://www.law.leidenuniv.nl/ https://studiegids.leidenuniv.nl/studies/show/2851/notarieel-recht1#tab2 http://www.law.leidenuniv.nl/onderwijs/onderwijsaanbodbachelor/onderwijsaanbod.html Universiteit van Maastricht http://www.maastrichtuniversity.nl/web/Faculteiten/FdR.htm http://www.maastrichtuniversity.nl/web/Faculteiten/FdR/Doelgroep/AankomendeStudente n/Bacheloropleidingen.htm Universiteit van Utrecht http://www.uu.nl/faculty/leg/NL/onderwijs/bacheloropleidingen/Pages/default.aspx?sk=&sf =5 http://www.uu.nl/faculty/leg/nl/organisatie/departementen/departementrechtsgeleerdhei d/informatievoorstudenten/aankomend/onderwijscatalogus/Pages/default.aspx http://www.uu.nl/bachelors/bachelor/rechtsgeleerdheid/studieprogramma 98 Tilburg University https://www.tilburguniversity.edu/nl/onderwijs/bacheloropleidingen/#recht-bestuur http://www.tilburguniversity.edu/nl/onderwijs/bacheloropleidingen/#recht-bestuur https://mystudy.uvt.nl/it10.owp?taal=n&pfac=FRW&variantcode=6F220&ajaar=2014&mino rcode=&taal=n#jaar1 Open Universiteit https://www.ou.nl/web/studieaanbod/home?p_p_id=storefront_portlet_WAR_storefront& p_p_lifecycle=1&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_p_col_id=column4&p_p_col_count=1&_storefront_portlet_WAR_storefront__spage=%2FSelectProd.do%3Fn ame%3DBachelor+Rechtsgeleerdheid%26tagId%3D1%26prodId%3D1910&_storefront_portl et_WAR_storefront_name=Bachelor+Rechtsgeleerdheid&_storefront_portlet_WAR_storefr ont_tagId=1&_storefront_portlet_WAR_storefront_prodId=1910&_storefront_portlet_WAR _storefront__sorig=%2FFilterProdByTags.do%3FtagId%3D1 https://www.ou.nl/web/studieaanbod/home?p_p_id=storefront_portlet_WAR_storefront& p_p_lifecycle=1&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_p_col_id=column4&p_p_col_count=1&_storefront_portlet_WAR_storefront__spage=%2FSelectProd.do%3Fn ame%3DBachelor+Rechtsgeleerdheid%26prodId%3D1910&_storefront_portlet_WAR_storef ront_name=Bachelor+Rechtsgeleerdheid&_storefront_portlet_WAR_storefront_prodId=191 0&_storefront_portlet_WAR_storefront__sorig=%2FCatalogShowProdsPage.do 99 BIJLAGEN SLO-CHECKLISTS Bijlage 1: UNIVERSITEIT VAN AMSTERDAM Bijlage 2: VRIJE UNIVERSITEIT VAN AMSTERDAM Bijlage 3: RADBOUD UNIVERSITEIT NIJMEGEN Bijlage 4: RIJKSUNIVERSITEIT GRONINGEN Bijlage 5: ERASMUS UNIVERSITEIT ROTTERDAM Bijlage 6: UNIVERSITEIT LEIDEN Bijlage 7: UNIVERSITEIT MAASTRICHT Bijlage 8: UNIVERSITEIT UTRECHT Bijlage 9: TILBURG UNIVERSITY Bijlage 10: OPEN UNIVERSITEIT 100
