Richtlijnen voor een wijkaanpak: Wat kan uw gemeente doen aan

21509.1 NIGZ A4 Brochure
04 04 2006
12:44
Pagina 1
BEVORDEREN VAN GEZOND LEVEN
Wat kan uw
gemeente doen aan
sociaal-economische
gezondheidsverschillen?
Richtlijnen voor een wijkaanpak
21509.1 NIGZ A4 Brochure
04 04 2006
12:44
Pagina 2
voorbeeld project
Wijkgerichte
Gezond leven en bewegen in Kanaleneiland
Hoofdpijn, maagklachten of prikkelbaarheid, daar heeft iedereen wel eens last van. Maar als dergelijke klachten vaker
terugkomen, kunnen het tekenen zijn van spanningen. En die kunnen het dagelijks functioneren behoorlijk in de weg zitten.
Dat is bijvoorbeeld het geval bij Marokkaanse en Turkse vrouwen in de Utrechtse wijk Kanaleneiland. Uit vraaggesprekken met
professionals en bewoners is gebleken dat spanningsklachten een belangrijk probleem vormen voor deze groep.
In Kanaleneiland worden de nodige activiteiten georganiseerd die dergelijke klachten kunnen helpen verminderen.
Maar dit aanbod blijkt niet voldoende te zijn, zeker niet voor vrouwen die weinig contacten buitenshuis hebben.
Hulpverleners hebben sterk de indruk dat zij wel veel klachten ervaren, maar zich toch onvoldoende aangesproken voelen
door het activiteitenaanbod in de wijk.
Om daar wat aan te doen, heeft de gemeente Utrecht in Kanaleneiland gekozen voor een wijkgerichte benadering, waarbij
verschillende intermediairs nauw samenwerken. De vrouwen worden via huisartsen geworven voor themabijeenkomsten over
spanningsklachten. De bijeenkomsten vinden plaats bij de kinderopvang en op het consultatiebureau, vertrouwde en
laagdrempelige locaties voor deze doelgroep.
Tijdens de bijeenkomsten krijgen de vrouwen voorlichting in hun eigen taal, aangevuld met oefeningen onder leiding van een
fysiotherapeute. En die combinatie van voorlichting en bewegen werkt goed. De bezoekers worden gestimuleerd om aansluitend
op de themabijeenkomsten deel te nemen aan andere activiteiten in de wijk, zoals fysiogym of aquagym. Ook kunnen ze terecht
op cursussen over opvoeden of over ouder worden in Nederland. In Kanaleneiland is deze aanpak inmiddels een succes.
21509.1 NIGZ A4 Brochure
04 04 2006
12:44
Pagina 3
samenwerking
Gezondheid is ongelijk verdeeld
Gezondheid is een groot goed voor iedereen. Maar wist u dat mensen in achterstandswijken 50 procent meer kans hebben
om voor hun 65e te overlijden dan mensen in de betere wijken? Onze postcode vertelt ons dus in zekere zin hoe lang wij
leven. Natuurlijk, verschillen horen erbij. Maar is zo’n groot verschil tussen groepen binnen één gemeente wel acceptabel?
Gezondheid is ongelijk verdeeld, en dat heeft voor een groot deel te maken met de sociaal-economische status (SES) van
bepaalde groepen. Mensen met een hogere SES leven bijvoorbeeld gemiddeld vier jaar langer dan degenen die een minder
riante positie hebben. In het schema hieronder ziet u wat de SES doet met de gemiddelde levensverwachting, maar ook met
de ervaren gezondheid van groepen burgers.
SES ’
laag
hoog
verschil
Levensverwachting
73,1
78,0
-5
Zonder beperkingen
63,8
73,7
-10
Goed ervaren gezondheid
52,9
68,7
-16
79,5
82,1
-3
Mannen
Vrouwen
Levensverwachting
Zonder beperkingen
64,7
73,3
-9
Goed ervaren gezondheid
54,2
68,2
-14
De achterstand in gezondheid concentreert zich vooral in de armere wijken van grote steden. Dit is niet alleen een
ongewenste situatie uit oogpunt van solidariteit. Er zijn ook sociaal-economische argumenten voor een betere verdeling
van gezondheid. Een stad is immers zo vitaal als haar burgers zijn.
Gelijke kansen op gezondheid zijn een belangrijke voorwaarde voor individuen om hun eigen verantwoordelijkheid te
kunnen nemen in het maken van gezonde keuzes. Mensen in achterstandswijken hebben gemiddeld een ongezondere
leefstijl. Laag opgeleide mensen eten bijvoorbeeld minder groenten en fruit, roken meer, drinken meer alcohol en zijn
vaker lichamelijk inactief dan hoog opgeleide mensen.
Is het verschil in gezondheid dan niet ook een beetje ‘hun eigen schuld’? Dat zou toch te gemakkelijk geredeneerd zijn.
De oorzaken voor gezondheidsverschillen zijn namelijk onder meer te vinden in slechtere sociale en materiële
omstandigheden (wonen en werken). Bovendien is er in achterstandswijken bijvoorbeeld vaak minder ruimte om goed te
kunnen bewegen, en dat heeft effect op overgewicht.
21509.1 NIGZ A4 Brochure
04 04 2006
12:44
Pagina 4
Wijkaanpak
Wijkaanpak: een kansrijk beleidsinstrument
Iedere gemeente in Nederland heeft de wettelijke taak om ervoor te zorgen dat haar burgers voor een goede gezondheid
kunnen kiezen. Er liggen voor u volop kansen om via gemeentelijk beleid iets aan het verminderen van gezondheidsverschillen te doen. Met preventie is veel gezondheidswinst te behalen als u de aandacht specifiek richt op de meest kwetsbare
groepen in de samenleving. Er bestaan gelukkig veel interventies en beleidsinstrumenten om de cirkel tussen armoede en
ongezondheid te helpen doorbreken. En achterstandswijken zijn een belangrijke setting daarvoor.
Wat in elk geval niet werkt, is het topdown droppen van projecten in achterstandswijken. Veel kansrijker is een wijkgerichte
aanpak waarbij de bewoners zelf een belangrijke rol krijgen. Met zo’n wijkaanpak kunt u gezondheidsbevorderende
interventies beter afstemmen op de doelgroep, dichter bij de mensen brengen en zo het bereik en het effect ervan verhogen.
Op wijkniveau kan uw gemeente op een integrale manier werken aan gezondheid, met de inzet van bijvoorbeeld scholen,
buurtbewoners, huisartsen en andere lokale intermediairs. Het programma Hartslag Limburg heeft laten zien dat
een structurele samenwerking tussen GGD, welzijnswerk, gemeenten en wijkbewoners kan leiden tot jaarlijks tientallen
activiteiten met daadwerkelijke gezondheidswinst tot gevolg.
Intersectorale samenwerking, facetbeleid en een mix van interventies zijn noodzakelijk om gezondheidsverschillen in de
kern aan te pakken. Een actueel gezondheidsprobleem als overgewicht bijvoorbeeld, wordt door veel factoren beïnvloed.
Wie wil stimuleren dat meer kinderen te voet of per fiets naar school gaan, moet scholieren en hun ouders met voorlichting
zien te bereiken. Maar als er geen veilige fiets- en looproutes naar de scholen zijn, blijft het bij een loze beleidsdoelstelling.
En die geplande snackbar om de hoek van de school? Als gemeente kunt ú bepalen of daarvoor een vergunning komt!
21509.1 NIGZ A4 Brochure
04 04 2006
12:44
Pagina 5
voorbeeld project
aanpak
Gelijke gezondheid, gelijke kansen
In Tilburg draait al enkele jaren het project ‘Gelijke gezondheid, gelijke kansen’. Dit project heeft een looptijd van tien jaar,
en wordt uitgevoerd in een wijk waar de meeste bewoners geen hoge opleiding hebben en ook niet veel verdienen. Veel partijen
zetten zich in voor activiteiten om de gezondheid van de bewoners te bevorderen. Zo zijn de gemeente, de GGD, de geestelijke
gezondheidszorg, verslavingszorginstellingen, het welzijnswerk, de thuiszorg en het NIGZ erbij betrokken. Maar de centrale rol is
weggelegd voor de wijkbewoners. In dit project is een heel belangrijk uitgangspunt dat de bewoners zelf gehoord worden.
Niet voor de vorm, maar om hen daadwerkelijk greep te laten krijgen op hun eigen gezondheid en de mogelijkheden om die te
verbeteren. De bewoners zelf zijn dan ook de belangrijkste richtinggevers aan activiteiten binnen het project.
Dat levert heel aansprekende initiatieven op. Zo is er op 2 april 2005 een grote gezondheidsdag georganiseerd in de wijk, met een
gratis gezond (en lekker) ontbijt, informatiekramen, beweegactiviteiten, pannavoetbal en muziek. Ook de wethouder volksgezondheid van Tilburg en de directeur van de GGD Hart voor Brabant zaten aan tafel bij het ontbijt. Een belangrijk onderdeel van de
dag was een gezondheidstest voor wijkbewoners, met een beweegadvies en advies over gezonde voeding. Op deze dag hebben
120 buurtbewoners zich zo laten testen en adviseren.
Een ander initiatief is Lekker eten voor een prikkie. Dit is een activiteit waarbij een vrijwillige kookstaf met én voor elkaar een
gezonde, lekkere en goedkope maaltijd bereidt, die de groep vervolgens ook gezamenlijk nuttigt. In samenwerking met een
diëtiste hebben vrijwilligers van ‘Gelijke gezondheid, gelijke kansen’ een cursus gevolgd over gezonde voeding. De vrijwilligers
gaan nu samen met haar kookworkshops opzetten, waar wijkbewoners gezonde, lekkere en goedkope maaltijden kunnen
klaarmaken. De ideeën die men hierbij opdoet, zijn weer te gebruiken voor andere activiteiten, zoals het kinderkookcafé,
Lekker eten voor een prikkie en ontbijtbijeenkomsten in de wijk. Deze én andere resultaten, voorbeelden en activiteiten worden
vanuit het project ook aan andere wijken in het land ter beschikking gesteld.
De gemeente en het welzijnswerk helpen met Mobiel Kindereiland de speelgelegenheid voor kinderen in de wijk te verbeteren.
Het Mobiel Kindereiland is een veilige, mobiele speelplek voor kinderen in een buurt waar ruimte en veiligheid om te spelen
ontbreekt. Het is een maatregel die ook bijdraagt aan het veiliger maken van de wijk door het verminderen van vandalisme en
criminaliteit onder jeugdigen.
• Bevorderen van lichamelijke activiteiten van achterstandsgroepen in achterstandswijken van
Den Haag: 'Bewegen op Recept'
• Bevorderen van jeugdparticipatie in de sport: 'WhoZnext' (NISB)
• Stimuleren van senioren om sportief actief te worden én te blijven: het 'Groninger Actief Leven
Model'
• Vroegtijdig aanpakken van depressieproblematiek, waarbij bewegen als 'lokker' wordt ingezet:
'Bewegen zonder zorgen' (Maastricht)
• Oudercursussen voor autochtone en allochtone ouders in achterstandssituaties met kinderen in
--de leeftijd van 3-16 jaar: 'Opvoeden: zo verder!', interventie om de opvoedingscompetentie van
ouders te vergroten en de onderlinge sociale steun te bevorderen (NIZW)
• Vaders nemen verantwoordelijkheid voor het gedrag van 'hun' jongeren en dragen bij aan de
leefbaarheid en veiligheid in de buurt: 'Marokkaanse Buurtvaders' (Amsterdam)
• 'Thuis op straat' en veiligheidsprojecten: buurtbeheerbedrijven waarin bewoners een baan
krijgen in het beheren van eigen buurt; 'Justitie in de buurt'; toezicht door jongeren; cameratoezicht op straat
• Het percentage mensen met obesitas bij het laagste
opleidingsniveau is bijna drie keer zo hoog als bij mensen
met een hoge opleiding (mannen en vrouwen)
• Inactiviteit: 57% bij lage SES tegen 20% bij hoge SES
• Lage-SES-groepen eten ongezonder
• Bij allochtonen komt diabetes vaker voor dan bij
autochtonen (overgewicht)
• Lage-SES-groepen hebben meer psychosociale stressoren,
zoals langdurige financiële problemen
• De hoogste percentages gevoelens van angst en depressie
zijn te vinden in de grote steden
• In achterstandswijken komt criminaliteit vaker voor;
dit is een gezondheidsbedreigen¬de factor
• Geluidsoverlast bedreigt de gezondheid (slaapverstoringen
gevolgd door chronisch verhoogde bloeddruk)
• Achterstandswijken kennen relatief weinig speel- en groeni i
h
k
i
i d
ili
Voeding en bewegen
(overgewicht,
diabetes, hart- en
vaatziekten)
Stress,
psychische klachten
en depressie
Openbare orde en veiligheid
Ruimtelijke omgeving,
verkeer en vervoer
(gezonde omgeving)
• Een veilige woonwerkomgeving die bewegen bevordert, met voldoende recreatiemogelijkheden: 'Ingeblikt naar school? Nee bedankt' (Werkendam)
• Zorgen dat jeugd niet gaat roken: 'Rookvrije School' en 'Actie Tegengif' (Stivoro)
• Ondersteunen bij stoppen met roken: groepstraining 'Pakje Kans - samen stoppen met roken'
(Stivoro) en voorlichting voor migranten 'Word wijzer over roken' (Stivoro)
• Voorkomen van meeroken: 'Roken? Niet waar de kleine bij is' (Stivoro)
• Structureel gezondheidsbeleid binnen de sportvereniging: 'De Gezonde sportvereniging'
(NOC*NSF)
• Aantal rokers bij lage SES:
49% (mannen), 31% (vrouwen)
• Aantal rokers bij hoge SES:
31% (mannen), 23% (vrouwen)
Roken
Beleidsinstrumenten
Feiten en cijfers
12:44
Domein
04 04 2006
In onderstaand schema vindt u kansrijke interventies om gezondheidsverschillen op wijkniveau aan te pakken. Ze zijn gerangschikt in verschillende 'domeinen', waarbij het zowel gaat om
risicovolle leefwijzen als gemeentelijke beleidssectoren. Bij elk domein staan feiten en cijfers, én voorbeelden van effectieve interventies en beleidsinstrumenten.
Wat werkt er in de wijk?
Wat werkt er in de wijk?
21509.1 NIGZ A4 Brochure
Pagina 6
• Bevorderen van een gezond binnenmilieu
• Vermindering van valrisico's bij ouderen en daarmee van het aantal valongevallen: 'Halt! U
valt!' (Consument en Veiligheid)
• Voorkom sociaal isolement door gezondheid te verbeteren; ziekte is een hoofdoorzaak voor
sociale uitsluiting: 'Bewegen als warming-up voor reïntegratie' (NISB)
• Bevorderen van maatschappelijke participatie en opstap naar arbeidsparticipatie: 'Werk en
aandacht' (NIZW)
• Wegnemen van gezondheidsbarrières van uitkeringsontvangers voor reïntegratie in de arbeidsmarkt: 'Gezond aan de slag' (GGD Rotterdam)
• Reductie van de gezondheidsachterstand door middel van het bevorderen van een gezonde
leefstijl: 'Ambassadeursschap Gezond Leven' (Hengelo)
• Bereiken van geïsoleerde Marokkaanse en Turkse vrouwen: 'Gezond leven en bewegen'
(GG&GD Utrecht)
• Oplossen van communicatieproblemen tussen hulpverleners en allochtone patiënten:
'Allochtone zorgconsulent' (NIGZ)
• Voorlichting via 'De Thuisdokter' (Den Haag)
• Inzet praktijkverpleegkundigen
• Verstrekken extra faciliteiten voor huisartsen
• Wijkgericht werken aan gezondheid (Den Haag, Amsterdam, Utrecht, Den Bosch, Arnhem,
Eindhoven, Groningen, Tilburg, Heerlen en andere steden). Hartslag Limburg. Kenmerken:
samenwerking, structuur en wijkbudget.
• Een hoog percentage schooluitval vooral op het vmbo is een
gevolg, maar ook een oorzaak voor de toekomstige gezondheidsachterstand
• De kwaliteit van de woning (binnenmilieu) en de
woonomgeving in achterstandswijken is slechter; dit heeft
onder andere invloed op het vaker voorkomen van astma en
verwante aandoeningen
• De positieve ervaringen met sociale relaties nemen met een
hogere opleiding toe, de negatieve ervaringen nemen af
• Eenzaamheid neemt af naarmate de opleiding hoger is
• Mensen met een lage SES hebben in mindere mate een
ondersteunende omgeving (sociaal isolement); dit geldt
sterk voor allochtone vrouwen
• In steden komt eenzaamheid het meest voor
• Werkdruk van huisartsen in achterstandswijken is hoog.
• Culturele 'mismatch' tussen allochtonen en de
gezondheidszorg
• Een paticipatieve wijkaanpak in samenwerking met lokale
organisaties en burgers biedt een goede basis
Onderwijs en jongeren
Huisvesting
Vreemdelingenzaken
en integratie
(voorkomen sociaal
isolement)
Zorg en welzijn
Wijkaanpak
04 04 2006
12:44
bronnen: Nationaal Kompas Volksgezondheid; QUI-database; wijkSlag te vinden op www.nigz.nl/focus
• Beoordelen of het verzuim bij risicoleerlingen gerechtvaardigd is en zo nodig per leerling een
passend hulp- of begeleidingstraject uitstippelen: 'Inzet van de jeugdarts bij verzuimbegeleiding' (GGD West-Brabant)
• Kinderen uit gezinnen met lage inkomens gerichte financiële verstrekkingen bieden ter
verbetering van hun gezondheid: 'Armoede en gezondheid bij kinderen' (GGD West-Brabant)
• Voorlichting aan cliënten van schuldhulpverlening over gezonde en betaalbare voeding:
'Goede voeding hoeft niet veel te kosten' (GGD Zuid-Limburg)
• Veel mensen met een lage SES hebben geen betaalde baan
• De kwaliteit van werkomstandigheden is vaker ongezonder
• Ook in Nederland is armoede een factor die de gezondheid van
kinderen bedreigt
Werk en inkomen
(armoedebestrijding)
• Een veilige woonwerkomgeving die bewegen bevordert, met voldoende recreatiemogelijkheden: 'Ingeblikt naar school? Nee bedankt' (Werkendam)
• Geluidsoverlast bedreigt de gezondheid (slaapverstoringen
gevolgd door chronisch verhoogde bloeddruk)
• Achterstandswijken kennen relatief weinig speel- en groenvoorzieningen; het verkeer is er minder veilig
Ruimtelijke omgeving,
verkeer en vervoer
(gezonde omgeving)
toezicht op straat
21509.1 NIGZ A4 Brochure
Pagina 7
21509.1 NIGZ A4 Brochure
04 04 2006
12:44
Pagina 8
NIGZ
Wat kan het NIGZ voor u doen?
‘Samen investeren in gelijke kansen op gezondheid’ is het motto van het NIGZ bij het verminderen van gezondheidsverschillen. Samen met uw GGD en andere partners willen we de belangrijkste problemen aanpakken. Met onze steun kunt u
als gemeente de juiste voorwaarden scheppen voor een gezonder leven voor iedereen. Aan deze gezamenlijke inspanning
levert het NIGZ een bijdrage door het bundelen van kennis op het terrein van gezondheidsbevordering.
We selecteren interventies die de meeste kansen op zichtbaar resultaat bieden, we adviseren gemeenteambtenaren en
gezondheidsprofessionals hierover, en helpen bij het maken van de juiste keuzes in iedere fase van de beleidscyclus.
21509.1 NIGZ A4 Brochure
04 04 2006
12:44
Pagina 9
WijkSlag
WijkSlag: een online hulpmiddel voor
uw gemeente
Op basis van een jarenlange samenwerking met gemeenten, heeft het NIGZ wijkSlag ontwikkeld. Dit online hulpmiddel
biedt antwoorden op de meest voorkomende vragen uit de praktijk van wijkgericht werken. WijkSlag ondersteunt bij het
plannen, uitvoeren en evalueren van programma's voor een gezonde wijk. De handleiding volgt vijf fasen in de cyclus van
wijkgericht werken: Verkennen, Organiseren, Uitvoeren, Evalueren en Verankeren.
WijkSlag is zowel geschikt voor uw beleidsambtenaar volksgezondheid als voor de lokale gezondheidsbevorderaar.
De applicatie levert handige producten, en biedt links naar nuttige bronnen en naar de dienstverlening van het NIGZ.
In wijkSlag vindt u bovendien de Lokale Interventie Portfolio: effectieve, lokaal toepasbare interventies, gesorteerd op
thema, doelgroep en setting.
U vindt wijkSlag op www.nigz.nl/wijkSlag. Voor meer informatie verwijzen we u ook graag naar www.nigz.nl.
Kijk voor concrete instrumenten en bronnen op www.nigz.nl/focus.
Voor vragen over de aanpak van gezondheidsverschillen:
Helpdesk Lokaal Gezond
e-mail:
[email protected]
telefoon: (0348) 43 76 27
(op werkdagen van 9.00 tot 12.00)
21509.1 NIGZ A4 Brochure
04 04 2006
12:44
Pagina 10
steun
Concrete steun voor lokaal beleid
Op dit moment ondersteunt het NIGZ diverse gemeenten bij de het terugdringen van sociaal- economische gezondheidsverschillen. Dat doen we onder andere via:
• samenwerkingsprojecten, waarin het NIGZ samen met lokale partners een wijkgerichte aanpak ontwikkelt, uitvoert en evalueert;
• advies en consultancy, waarbij het NIGZ ondersteuning biedt door bijvoorbeeld participatief onderzoek te doen in de
verkennende fase, en de lokale gezondheidsituatie te vertalen naar concrete beleidsadviezen;
• de werkgroep Wijkgericht Werken en de werkgroep Kleine Kernen; deze werkgroepen komen elk vier keer per jaar bij elkaar,
waarbij de deelnemers informatie over landelijke en lokale ontwikkelingen uitwisselen;
• cursussen, congressen en werk-leertrajecten waarin lokale gezondheidswerkers worden bijgeschoold;
• de Helpdesk Lokaal Gezond;
• een scala van publicaties over gezondheidsbevordering in lokale settings.
21509.1 NIGZ A4 Brochure
04 04 2006
12:44
Pagina 11
Deze brochure is onderdeel van de map Bevorderen van gezond leven – richtlijnen voor lokaal gezondheidsbeleid
Tekst: dr. J.J.M. ten Dam
© NIGZ 2006. Uitgeverij NIGZ, Postbus 500, 3440 AM Woerden, e-mail: [email protected]
Uit deze uitgave mag vrijelijk worden geciteerd, mit met duidelijke bronvermelding
21509.1 NIGZ A4 Brochure
04 04 2006
12:44
Pagina 12
Brochure uit de serie Bevorderen van gezond leven – richtlijnen voor lokaal gezondheidsbeleid.
Postbus 500
3440 AM Woerden
Telefoon (0348) 43 76 00
Fax (0348) 43 76 66
e-mail [email protected]
www.nigz.nl