Bio-ethiek

Bio-ethiek
Algemene principes
Ethiek-ethos
Wat is ethiek?


Tak van filosofie (e.a. zoals politiek/geneeskunde….) die zich bezighoudt met kritische
bezinning over het juiste handelen
Criteria vaststellen om te zien of een bep. Handeling juist of fout is motieven en
consequentie van deze handeling evalueren
Kaderen binnen wetenschappen
Ethische theoriën


Hoofdstromingen
o Descriptieve ethiek
o Normatieve ethiek
 Theologische ethiek (consequentialisme)
Stelt zich een hoger doel waar verdere moraal toe ten dienste staat
 Deontologische ethiek (non-consequentialisme)
Stelt dat gedrag ‘goed’ of ‘slecht’ onafh is van menselijke wensen
Verloop ethisch reflectieproces
o Medische verheldering
o Ethos: spontaan waarde aanvoelen (buikgevoel)
o Ethiek: afweging van waarden in licht van argumentatiemodellen
Utilitarisme




Goed voor het meest aantal mensen (doel = !  consequentialisme)
Zoveel mogelijk plezier(=ultiem goed) en weinig pijn(=ultiem kwaad)
Voordelen:
o Stookt met intuïtie
o Principe van gelijkheid
Nadelen:
o Vraagt teveel van de mensen
Houdbaarheid?
 Niet te rijmen met gerechtigheid
 Niet te rijmen met mensenrechten
 Sluit vroegere redenen uit
o Iedereen zou heroïsch en heilig zijn
teveel gevraagd
o Gelijkhedsbeginsel is te onpersoonlijk
Kantianisme
1. Mens altijd ook als doel op zich en nooit alleen als middel tot een doel gebruiken
2. Dat alles wat wij doen als algemene regels moeten èn willen laten gelden
 morele regels zijn absoluut en onverbreekbaar
 Hypothetisch imperatief (bij wensen)
 Wie goed wil leren schaken moet spelpatroon v kasporov bestuderen
 Categorisch imperatief (bij reden)
 Straffen
 Voor begaan misdaad
 En straf in verhouding met misdaad
Deugd-theorie
 Interpretatie van feiten in specifieke context
 Denken naar analogie
 Focust niet op consequenties noch morale regels
 Voordelen:
1
o Persoonlijker
o Ondersteunt goed doen, vriendschap, eerlijkheid, liefde
o Adaptief, niet regel-gebonden
 Nadelen
o Niet universeel karakter van deugden
Bio-ethiek, medische ethiek



Bio-ethiek= tak van moraalwetenschap die zich bezighoudt met ethische aspecten van
menselijke ingrepen in het menselijk leven
Medische ethiek=vakgebied binnen filosofie en geneeskunde waarin wordt nagedacht
over een zo goed mogelijke uitvoering vd geneeskunde en waarbij ethische vragen
worden gesteld.
Interesse vr bio-ethiek:
o Medische-technologische revolutie
o Consumptieve mentaliteit
o Medische experimenten
o Arts/biomedicus goeroe?
o Keuzes in zorg
Eed van Hippocrates




Beneficence=welzijn
Non-maleficence= geen schade
Arts-patiënt relatie= paternalisme
Aan basis medische plichtenleer



Beweringen
Collegialiteit
Ethisch gedeelte
Principlisme




Autonomy
o Keuze aanbieden
o Keuze maken
o Keuze doorzetten onaf van anderen
o Zelfbeschikkingsrecht
Benificience
o Je mag geen schade doen
o Je moet schade voorkomen
o Je moet schade wegnemen
o Je moet goed doen
Non-maleficence
o Primum non nocere (first, do no harm)
o Niet voorziene gevolgen
o Als er voorziene gevolgen zijn: gewilde/ ongewilde (=onvermijdelijk)
Rechtvaardigheid
o Gelijkheid
o Noodzaak
o Verdienste
o Wensen
2
Gebruik van proefdieren
Historiek

Westere filosofen hebben mensen altijd anders gezien als dieren
o Aristotles: hierearchy van dieren, waar mensen aan top (=rationele zielen)
o Descartes: enkel mensen voelen pijn, rest = machienes die mogen sterven
o Kant: dieren konden lijden maar hebben geen morele status
o Bentham: stelde de belangrijke vraag of ze konden afzien
 Descartes:
o Dualsime: mind/body
o Dieren hebben geen ziel
o Geen bewustzijn en geen pijn in dieren (ongevoelige machiene)
 Human Rights (20ste eeuw)
o Mensen nog steeds superieur aan niet mensen?
o Dieren verdienen evenveel overweging, omdat ze pijn voelen
o Dieren hebben rechten op zichzelf: een dier zijn leven heeft een waarde voor dat
diermorele status vr dat individu. Mensen hebben geen recht om onrespectvol
te zijn of als voordeel vr de mens te gebruiken
Uiteenlopende standpunten


The unlimited use position (ongelimteerd dieren gebruiken)
The no use position (geen dieren mogen gebruiken)
 afh van persoonlijk geloof:
 Hebben dieren een morele status?
 Hebben we verplichtinge nr dieren toe?
3
 Nemen we een utilitarische visie om deze vraag te beantw?
Pro-cons:
 Debat: validiteit van dieren experimenten
o Accepteren van deze geneeskundige experimenten voor de welzijn van de mens
o Evidentie dat het ontwikkelen van geneeskunde afhangt van dierenexperimenten
 Weten hoe mens werkt
 Preventie vr ziekte
 Behandeling
 Debat: rechtvaardiging van dierenexperimenten
o Bentham: kunnen ze lijden?
o Resultaten van dieren exp kunnen misleiden
o Ze leiden tot valse resultaten
 Ethische reflectie :
o Een ethische theorie die het lijden van dieren onder alle omstandigheden
goedkeurt moet wel onjuist zijn, omdat ze fundamenteel botst met vrijwel wat
iedereen vindt
o Ethische theorie die elke handeling met welk dier dan ook afwijst wordt door
weinig mensen serieus genomen
 Gevolgenethiek:
o Is dierproef moreel verantwoord? gevolgen en mogelijke alternatieven
afwegen
o Nadelen Bv: hinder van dier, kosten, last dat mensen ervaren bij lijden van dier
o Voordelen Bv: betere medicatie, wet. Inzichten, carriereperspectief vr
wetenschapper, farmaceutische bedrijven h meer winst en meer
werkgelegenheid gemaakt
o Alle factoren tellen niet vr evenveel mee, maar alles samen
nemenmaximalisatie van geluk en nut rekening houdend met de betrokkenen
 problemen van gevolgenethiek:
o Kleine voordelen vr groot aantal mensen kunnen gezamenlijk zwaarder wegen
dan ernstige gevolgen vr betrokken dieren.
o Bv: proefdieren vr cosmetische doeleinden zou op utilistiche gronden
rechtvaardigen want veel mensen gebruiken het
Hoe in praktijk opvatten



Beginselethiek (=principe!):
o In dierenethiek ongeveer zelfde beginselen:
 Weldoen
 Niet schade
 Respect vr intrinsieke waarde van het dier
discussie bij genetische modificatie
o Intrinsieke waarde= dieren hebben geen intrumentele waarde maar bestaan
louter omwille van zichzelf
 Omdat die een bepaalde neurologische en psychologische complexiteit
heeft
 Inegriteit van het dier: heelheid en gaafheid van het dier dat
soortspecifiek gerelateerd is en aan het zelfstandig kunnen functioneren
Uitdijende morele gemeenschap
 vroeger enkel mensen in de morele gemeenschap, maar nu ook dieren toegelaten
3 R’s : principles of humane:
o Replacement (alternatieven vr dierenexperimenten geen levende dieren)
o Redunction (minder dieren gebruiken)
o Refinement (een andere procedure van het experiment om minder dieren te
gebruiken of dat deze minder pijn hebben…)
EG 2010/63 (=richtlijn)
4




Procedure:
Beginsel van de 3V’s (vervanging, vermindering, verfijning) (zie boven)
Methodekeuze
o  degene kiezen die aan de meeste voorwaarden voldoet:
 Zo weinig mogelijk dieren
 De betrokken dieren zijn die dat het minst gevoelig zijn aan pijn, lijden…
 De procedure zorgt vr het minste pijn, angst, schade…
 De procedure levert bevredigende resultaten op
o Dood als eindpunt van procedure moet wordne vermeden. Indien onvermijdelijk:
 Zo weinig mogelijk dieren sterven
 Duur en intensiteit van lijden zo gering mogelijk en dood=pijnloos
Verdoving
o Of pijnstillers
o Bij besluit over gebruik van verdoving:
 Is verdoving traumatischer dan procedure zelf
 Is verdoving onverenigbaar met doel van procedure
o Dieren postoperatief behandeld met pijnstillers (na verdoving), indien
verenigbaar met procedure
o Zodra doel van procedure bereikt is lijden beperken
Morele status embryo’s in context van abortus of wetenschappelijk
onderzoek
Morele status in context van abortus
Algemene standpunten ivm abortus



Morele status: embryo krijgt bepaalde rechten die aan alle mensen w toegekend
Extrinsieke criteria: status w niet bep. dr embryo zelf, maar bep. door
o Zijn acceptatie dr anderen
o De rechten die er door de positieve wet wordt toegekend
o De kans tot verder uitgroei die het geboden wordt
Intrinsieke criteria: status embryo is uitgangspunt dr:
o Zuiver biologische gegevens
o Is het al een individu?
o Is het al een menselijk persoon?
o Zijn intrinsieke finaliteit
Intrinsieke eigenschappen van embryo

Religieuze opvattingen:
o Jodendom
 Foetus pas na 40 dgn als levend wezen
 Abortus als leven van moeder op spel staat
 Minderheid aanvaard abortus als foetus gehandicapt
 Geen abortus als je de organen gebruikt om iemand te redden
o Christendom:
 interpretatie van ensoulment
 Menselijk wezen onderscheidt zich van andere wezens door
rationaliteit
 Speciale relatie tussen mens en god
 Menselijk wezen= voor eeuwig
 Gebeurt op moment van conceptie
 Abortus = homicide (moord), ook niet als leven van moeder in gevaar
mag abortus
o Islam
 Foetus wordt onafh individu na ofwel 120dgn of 42
 Abortus mag voor 4de maand wnr leven van moeder op spel, letr is
abortus een criminele activiteit
5
o
o
Hindoeïsme
 Tegen abortus schaadt morele status(vanaf conceptie) van foetus,
abortus mag als leven van moeder in gevaar is
 Abortus vrouw verliest kaste (= wat ergste is wat hindoe kan
overkomen)
Alle filosofische beschouwingen:
 Conservatief: vanaf bevruchting=menselijk wezen
 Gematigden:houden ifv bewustzijn en levensvatbaarheid
 Liberalen: pas vanaf geboorte recht op leven, dus tot dan mag abortus
Eenheid moeder-foetus


Standpunt vrouwen zelf:
o Foetus = menselijk wezen, zonder verschil in positief of negatief resulataat van
prenataal testen
o Meerderheid: liberaal
o Abortus als leven moeder in gevaar is of bij verkrachting
o Diegenen met negatief resultaat: abortus bij handicap of als moeder kind niet wil
zie slide 13 ofzo?
Belgische wetgeving



Focus op foetus:
o Sentience (bewustzijn)
o Viability (levensvatbaarheid)
o Tot 2 weken na conceptie nog delen
o Potentieel leven
Strafwetboek:
o MAG: zwangere vrouw die in noodsituatie is, vraagt aan geneesheer om
zwagerschap af te breken ALS:
 Voor de 12de week na bevruchting
 In een instelling vr gezondheidszorg en met voorlichtingen
 Pas afbreking na 6 dagen voor eerste raadpleging en vrouw moet dag van
ingreep schriftelijk te kennen geven dat ze vastbesloten de ingreep wil
ondergaan
 Na 12 weken enkel als voltooien van zwangerschap een ernstig gevaar
inhoudt vr de gezondheid van de vrouw of als kind gaat lijden aan
ongeneeselijke ziekte. Hierbij moet wel advies van 2de geneesheer zijn
 Moet aan vrouw voorlichting geven over contraceptiva
Gewetensclausule:
o Geen arts, verpleegster… mag worden gedwongen vr een
zwangerschapsafbreking
o Arst moet dit wel zeggen bij eerste kennismaking met vrouw
Morele status in context van wetenschappelijk onderzoek
Principes van subsidiariteit en scheiding

Subsidiariteit: dat een hogere instantie doet wat een lagere niet kan
Belgische wetgeving`



Aanmaken van embryo’s in vitro voor wetenschapsdoeleinden is verboden
VERBODEN:
o Menselijke embryo’s in te planten in dieren
o Embryo’s waarrop onderzoek is vericht in te planten bij mensen
o Gebruiken voor commerciële doeleinden
o Onderzoek met een eugenetisch(selectie of verbetering van genen) oogmerk uit
te voeren
o Reproductief mensen te kloneren
Toezicht- controle:
6
Elk onderzoek voorgelegd aan ethisch comité en federale commisie vr medisch
onderzoek
o Gedetailleerde beschrijving
o Ethisch comité: advies binnen de 2 maanden
Toestemming betrokkenen:
o Betrokkenen, na inlichting, geven schriftelijk toestemming vr gebruik van
gameten/embryo’s v onderzoeksdoeleinden
o Enkel geldig indien alle betrokkenen akkoord zijn
Toestemmingscommissie
Naleving-straffen
o Gevangenisstraf tot 5 jaar en geldboete
o Verbod om medische of onderzoeksactiviteit uit te oefenen
o



Conflict Verdrag van Oviedo
Levenseinde
Nalaten(=stoppen) of staken van een medisch zinloze behandeling




Hoe ver strekt hulverleningsplicht? (aangezien het toch zinloos is)
Betrokkenheid patiënt of vertegenwoordiger bij het staken
o Hoe bepaal je of iets zinvol is?
 Effectiviteit (=werkzaamheid)
 Proportionaltiteit behandeling
Kansloze behandeling
o Arts beoordeelt
o Wilsbekwame patiënt inlichten over de beslissing van staken
o Toestemming van patiënt is niet vereist
Disproportionele behandeling
o Medisch objectieve criteria, maar ook waardeoordelen, waarbij patiënt of
vertegenwoordiger betrokken is
o Hof van mensenrechten
Pijnbestrijding met mogelijke levensverkorting


Pijnbestrijding is professionele plicht
2 opvatting van pijnbestrijding met mogelijke levensverkorting
o normaal medisch handelen
o opzettelijk doden, maar sedatieve noodtoestand
Palliatieve sedatie

=opzettelijk toedienen van sedative in doseringen en combinaties als nodig zijn om het
bewustzijn van de terminale patiënt zoveel mogelijk te verlagen om de
refractaire(=onbehandelbare) symptomen op een adequate wijze te controleren
 juridisch kan als opzettelijk doden beoordeeld worden
 vocht en voeding wordt in de regel gestopt
 =slow euthanasie?
 Hypothese: Natuurlijke dood
o Aanlokkelijk want je gaat dood via in-slapen
o Geen interne oorzaak
o Geen tussenpersoon
Intermezzo: Wet palliatieve zorg:
-Recht op informatie:
Over gezondheidstoestand en mogelijkheden van palliatieve zorg
Info in taal dat de patiënt het begrijpt en met begripsvermogen
Ivm spoedgevallen is altijd de toestemming v geïnformeerde patïent nodig
-Recht op palliatieve zorg:
Voldoende ruim aanbod van palliatieve zorg en criteria vr terugbetaling vr iedereen even
toegankelijk
7
=geheel van zorgverlening aan patiënten waarvan levensbedreigende ziekte niet op
curatieve therapiën reageert
taalzorg van belang: op fysieke, psychische, sociale, moreel vlak
! doel:zieke en naasten een zo groot mogelijke levenskwaliteit en maximale autonomie te
geven
-Evaluatie noden en kwaliteit zorg:
geregeld geëvalueerd dr evaluatiecel
Euthanasie






=opzettelijk levensbeëindigend handelen door een ander dan betrokkene, op diens
verzoek
arts pleegt geen misdrijf
o opzettelijke handeling door derde (bv zelfdoding niet onder euthanasiewet)
o verzoekende persoon moet overlijden
Actueel verzoek afkomstig van patiënt:
o Karakteristieken patiënt:
 Meerderjarig/ontvoogd
 Handelingsbekwaam
 Bewust
o Materiële voorwaarden:
 Volledige vrijwilligheid
 Overwogen
 Herhaald
 Vrij van externe druk
o Vormvereisten
 Eigenhandig geschreven
 In het dossier
 Herroepingteruggeven van document
 Gezondheidstoestand van patiënt
 Bewust
 Aandoening: door ziekte/ongeval en ernstig en ongeneeslijk
 Lijden: fysiek/psychisch; aanhoudend en ondraaglijk/lijden dat niet
gelenigd kan worden
 Medisch uitzichtloze toestand
Plichten van arts bij euthanasie:
o Zich verzekeren van verzoek
o Wettelijke procedures naleven
 Patiënt informeren over gezondheidstoestand,overleggen, alternatieven
bespreken.
 Overtuigd dat geen andere opl kan, andere arts raadplegen
Als patiënt niet meteen gaat overlijden:
o Voorwaarden supra
o 2de arts raadplegen (=bekwaam en onaf)
o minstens 1 maand laten overlopen
voorafgaande wilsverklaring:
o Inhoud: kennisgeving wil en aanduiding vertrouwenspersoon
o Voorwaarden: meerderjarig
o Vorm: een geschrift en 2 aanwezige getuigen
o Geldigheidsduur: minder dan 5jarr
o Mogelijke aanpassing/intrekking
o Registratie
8


Buiten bewustzijn (voorafgaand verzoek)
o Lijdt aan ongeneeslijke ziekte
o Onbewust (dus geen dementie) en onomkeerbaar
 Onbewust: hersendood euthanasiewet?
 Onomkeerbaar: persisterende vegetatieve toestand
o Zich verzekeren gezondheistoestand
o Naleven procedures vd wet
 Andere arts raadplegen
 Vertrouwenspersoon op hoogte brengen
 Wilsverklaring bespreken met verpleegkundig team
 Bespreking naasten
 Documentatieplicht
Registratie en aangifteplicht
o Arts stelt registratiedoc. op
o Controle en evaluatie van federale commissie
Klinische experimenten op mensen: ethics for researchers
Common problems related to ethics in research








Niet genoeg consistentie
Geen verzekeringsdekking kunnen beschrijven
Geen info over omgaan met per ongeluk gevonden bevindingen
Geen info over gebruikte prikkels
Problemen ivm kinderen
Onderzoek op dieren
Ontwikkelingslanden
Conlfict over interesse
Human dignity



Individuele onderzoekers k hun ethische obligaties vervullen door zich de juiste vragen
te stellen
Overwegen vd sociale impact van de resultaten vh onderzoek
Gaat het resultaat dubbel gebruikt kunnen worden en een bedreiging vormen vr
veiligheid, privé en waardigheid?
Informed consent (geïnformeerde toestemming van proefpersoon vr deelname onderzoek)




Elke deelnemer in een onderzoeksproject moet goed geïnformeerd zijn over zijn doel, de
mogelijke bijwerkingen en de mogelijkheid hebben om zich terug te trekken uit het
onderzoek wnr deze het wenst. Geen enkele aansporing rechtvaardigt dat de deelnemer
deenleemt aan het onderzoeksproject.
Wie geeft toestemming?
o Enkel mensen die het begrijpen en erover nadenken
o Geen kwetsbare mensen
o Zodat deze mensen geen opportuniteiten verliezen, legale frame works
garanderen hun deelneming
Hoe informeren?
o Deelname van een wetenschapper vr opmaak informed consent
o Presentatie van onderzoek via pwp ofzo
o Interviews met de deelnemers om zeker te zijn dat ze de kwesties goed hebben
begrepen
Hoe toestemming krijgen?
o Afh van de persoon zijn autonomie en kwetsbaarheid
o Afh v cultuur en tradities
o In sommige gemeenschappen is er geen individualiteit (vrouwen niet alleen
beslissen)
o Gebruikte strategiën:
9


 Aanwezigheid van een getrainde persoon uit de lokale gemeenschap, dr
een wetenschapper
 De getrainde representatieve geenschapper getuigd van luidop
goedkeuren
 Advocaat in geval van incompetente patiënt
2 vragen die moeten worden beantwoord in de informed consent:
o hoe kunnen menselijke onderwerpen dienen vr een contributie aan de
wetenschap of publieke gezondheid? (potentieel en directe voordelen
beschrijven zowel als de negatieve kanten vh onderzoek)
o Hoe gaan onderzoekers aan de slag om onderwerpen en data(=gegevens) te
beschermen? Als data of stalen na het onderzoek behouden worden vr verder
onderzoek moet die staan in de informed consent
Wanneer hebben onderzoekers informed consent nodig?
o Als onderzoek gaat over mensen
o Over kinderen of mensen die geen consent kunne geven
o Als er menselijk genetisch materiaal wordt gebruikt of biologische monsters
o Als menselijke gevens verzameld zijn
Data procetion and privacy





Privacy kwesties ontstaan als er indentificeerbare data van een persoon verzameld is.
Onthulling hiervan geeft schending van privacy
Gegevens zijn meestal:
o Gezondsgegevens
o Strafrecht
o Financiële info
o Genetische info
o Locatie info
o Culturele info
Het moeilijke in gegevens bescherming is dat je het moet beschermen terwijl je het ook
moet delen. Bv in ziekenhuis: data van patient enkel delen in geagregeerde vorm
Hoe omgaan met data bescherming en privacy?
o Onderzoekers moeten procedure beschrijven om toestemming te krijgen van de
persoon die zijn info geeft.
o Ook uitleggen hoe ze het gaan beschermen
o Als data na onderzoek wordt gebruikt moet dit gezegd worden en w
gerechtvaardigt
Verschil tssn gecodeerd en anoniem:
o Codedinformatie coderen zodat de persoonlijke details nog kunnen
geraadpleegd worden in specifieke aanvragen
o Anonymised onmogelijk om gegevens te linken aan een indentificeerbare
persoon
Research on animals




50-100 miljoen wereldwijd
in unif, medical school, faramceutosche bedrijven, boerdrijen..
Meeste zijn gefokt, sommige uit wildernis
Wat wordt verwacht v onderzoeker?
o Onderzoekers moeten details weten over de species en uitleggen wrm ze deze
dieren gebruiken.
o Ook uitleggen wrm het enkel met levende dieren kan gebeuren.
o Ook de aantal rechtvaardigen
o Uitleggen welke stappen zijn ondernomen om aan de 3 R’s te voldoen
het aantal lijdende dieren moet zo klein mogelijk zijn en hun welzijn is in de
mate vh mogelijke beschermd
10
Research in developping countries




De kwestie definieren
Nood aan universerele ethische normen vr onderzoek op mensen met de nodige
inspanning om het doel te bereiken
Om deze universele ethische normen te bekomen, moet men de refelcties hebben:
o Wat vormt het interessantste onderwerp? Met cultuur en conexten
o Wat onderscheidt universalisme van imperialisme
Kwesties die meer nood hebben aan aandacht:
o Groot aantal ziekten, armoede, ongeletterd
o Ongelijkheden in health systems
o Inadequate onderzoek en ethische infrastructuur
o Geen macht van armen
o Kennis over hoe de mensen zich in een bep cultuur zien in hun gemeenschap
o Begrijpen wat het is om ziek te zijn in een totaal andere context en wat er
verwacht wordt van de persoon die om hulp vraagt
11