door schade en schande…

TRENDS, TRENDS
EN NOG EENS TRENDS...
TERESA CARDOSO RIBEIRO
DOOR SCHADE
EN SCHANDE…
VOORTREFFELIJK!
Het zijn de waarden die je
vormen, maar ook kunnen
opbreken.
60
BESTUUR EN
BELEID
TERESA CARDOSO RIBEIRO
Jij deugt! Hoe vaak hebben collega’s, leidinggevenden dat
tegen je gezegd? Weet je ook nog wat zij daar precies mee
bedoelden? Volgens Aristoteles, de Oudgriekse trendsetter
van de 4de eeuw v. Chr., deug je als dienaar van de publieke
zaak wanneer je in staat bent om tussen twee uitersten
het juiste midden te houden. Als het je lukt, dan mag je
jezelf voortreffelijk noemen. Daarvoor heb je wel heel veel
moed nodig en nog veel meer oefening. Deugen leer je
door schade en schande. Goed zijn in je vak leer je door
ervaringen op te bouwen, deze met anderen te delen en te
spiegelen, soms ook door fouten te maken en daar over
verantwoording af te leggen.
Waan van de dag versus ambtelijke voorzichtigheid
In gesprek met anderen leer je jezelf hoe je niet ten prooi valt aan je eigen
diepgewortelde principes. Het zijn de waarden die je vormen, maar ook kunnen
opbreken. Zo weet je heel goed dat je als ambtenaar volgens art. 125a van de
Ambtenarenwet niet zomaar op Twitter mag zetten wat je denkt, maar je baalt
van alle onjuistheden die over jouw dossier in het debat de ronde doen. Het is
te laat. Jouw 140 tekens zijn al weg. Wat de gevolgen zullen zijn, hangt sterk af
van de uitleg die jouw publieke organisatie geeft aan de algemeen geformu­
leerde Ambtenarenwet. Zijn er eigenlijk wel afspraken gemaakt over het
gebruik van social media? Zijn deze afspraken restrictief van aard of bedoeld
als kader waarbinnen je vooral de kansen moet benutten van alle nieuwe
media? Tegelijkertijd speelt ook nog een ander uiterste. Ben jij opgewassen
tegen de scoringsgrillen van de waan van de dag en de druk van de belangen
die jouw oordeel ‘in functie’ kleuren. Denk aan de zogenaamde can do-ambte­
naar die extreem loyaal blijft, zelfs als er sprake is van ‘onzinbeleid’ (Nieu­
wenkamp, 2011). De kwaliteit om het juiste midden te vinden, komt wellicht in
de buurt van wat Bekker in ‘Marathonlopers rond het Binnenhof’ ambtelijke
voorzichtigheid noemt. Zorgelijk is dan misschien zijn signaal dat het om
­existentiële redenen geleidelijk uit het ambtelijke DNA aan het verdwijnen is
(Bekker, 2012).
61
TRENDS, TRENDS
EN NOG EENS TRENDS...
Domheid is een evergreen
De verleiding om één van de uitersten te verkiezen boven het juiste midden en
daarmee tegen beter weten in toch die foute keuze te maken, lijkt een evergreen.
Erasmus noemt dit fenomeen 2000 jaar later domheid. Of iets als ver­leiding
wordt gezien, is echter wel modegevoelig. Zo stelt Kerkhoff in zijn boek ‘
Hidden Morals, Explicit Scandals: Public Values and Political Corruption in
The Netherlands (1748-1813)’, bekroond met de Van Poelje Prijs 2013: ‘Enkele
kernelementen van publiek gedrag en politieke cultuur die rond 1750 vrijwel
algemeen geaccepteerd waren (zoals ambtenbegeving, patronage, een regering
door een kleine groep regenten en het vermengen van publieke middelen en
privaat voordeel) werden rond 1800 sterk veroordeeld’ (Kerkhoff, 2013, p. 256).
Twee eeuwen later levert de strijd tussen 1750 en1800 voor ons principieel geen
dilemma’s meer op. Het mag gewoon niet. Toch deed de Rijksrecherche in 2013
109 onderzoeken naar o.a. ambtelijke corruptie en fraude (OM, 2014, p. 54-55).
Het juiste midden gaat met zijn tijd mee
Welke publieke dilemma’s hebben we in de 21ste eeuw dan nog wel? Wat is er
moreel in de mode? En vooral, lukt het ons met 2500 jaar ervaring met meer
gemak voor die dilemma’s ‘het juiste midden’ te vinden? PBLQ’ers zijn kritische
optimisten. Het ligt in onze aard om volmondig ja te willen zeggen. Op basis van
de ervaringen met onze leer- en ontwikkelactiviteiten, waaronder vele sessies
morele oordeelsvorming met publieke vakmensen uit verschillende sectoren, is
het beeld dat wij kunnen geven genuanceerder. De aandacht voor de oefening van
morele oordeelsvorming lijkt toe te nemen. Tegelijkertijd beklijft ook de sterke
neiging om deugdzaamheid pas te bespreken als er (mogelijk) gebrek aan
bestaat. Dit leidt het gesprek af van waarover het echt zou moeten gaan. Te vaak
gaat het over vage vermoedens met de bedoeling ‘oei dat moeten we hier zien te
voorkomen’ tot echt pijnlijke schandalen die hun weg naar de straat al hebben
gevonden. Het effect is dat je zeer waarschijnlijk vaker te horen krijgt wanneer je
niet deugde, ook al was dat maar een klein beetje. Al die keren dat je ‘gewoon’
goed handelde, bleef je deugdelijk onopgemerkt. Een zeer gewaardeerde en
tegelijkertijd door stilte omgeven ambtelijke kwaliteit, is in dat kader het ver­
mogen om de eigen politieke leiding ‘in de luwte te houden’. Als jouw minister
of wethouder onbesproken blijft, geen ‘nu-punt-nl-letje’ blijkt, niet plotsklaps
wegens (privé-) omstandigheden bij Pauw op het programma staat, na dat akke­
fietje geen interpellatie volgt, dan is er echt vakwerk verricht. Zo bespraken wij
tijdens een van onze trainingen de rellen bij Hoek van Holland en Haren als een
dat-had-ook-anders-gekund-casus. Een van de aanwezigen reageerde onge­
62
BESTUUR EN
BELEID
TERESA CARDOSO RIBEIRO
Te vaak gaat het over vage
vermoedens met de
bedoeling ‘oei dat moeten
we hier zien te voorkomen’
tot echt pijnlijke schandalen
die hun weg naar de straat al
hebben gevonden.
makkelijk: ‘Bij ons dreigde ook zoiets. Het ging allemaal goed, ik zat er natuur­
lijk bovenop. De Raad heeft er nu toch lucht van gekregen. Krijg net een appje,
ze vragen om tekst en uitleg. Wat moet ik hier nou mee? Ik ga de Raad echt
niet vertellen dat ik mijn werk goed heb gedaan! Toch?’ De andere aanwezigen
reageerden bezorgd: ‘Ja, natuurlijk wel!’. In deze situatie wikken en wegen
betrokkenen, bestuurder en Raad, op basis van gedeelde waarden, waaronder
maatschappelijke betrokkenheid, zorgvuldigheid, integriteit, vertrouwen en
betrouwbaarheid (d.w.z. op mij kan je rekenen). De conclusies die zij er aan
verbinden, de Raad wel versus de Raad niet informeren, lijken tegenover
elkaar te staan. De gevoelige context op basis van de ervaringen met Hoek van
Holland en Haren, maken in dit geval het verschil. En, staan zij eigenlijk wel
echt zo tegenover elkaar?
Integriteit: het kan, het mag, maar moeten we het ook willen?
In de afgelopen jaren zien wij vanuit PBLQ de ontwikkeling dat de vraag naar
begeleiding van de professionele, morele oordeelsvorming door een breder
publiek aan ons wordt gesteld. Behalve de belangrijke, periodieke aandacht
voor de interne integriteitsagenda, ontwikkelt goed vakmanschap zich ook
steeds meer als het vermogen om enerzijds het belang van een zorgvuldige
ethische afweging te (h)erkennen om dan vervolgens ook op gewogen en
gedragen wijze tot adviezen en besluiten te komen. Adviezen en besluiten die
laten zien dat je de balans hebt weten te vinden tussen wat je als vakman of –
vrouw belangrijk vindt en het beste is voor je organisatie als dienaar van de
publieke zaak met oog voor timing. In verschillende samenstellingen, soms
63
TRENDS, TRENDS
EN NOG EENS TRENDS...
met 8, maar ook met 80 personen per keer, analyseren wij op systematische
wijze actuele dilemma’s uit de publieke werkpraktijk. Situaties die als lastig
worden ervaren en waar iedereen meteen aan moet denken als je hem of haar
vraagt naar een voorbeeld van een eigen dilemma. Het zijn vaak situaties die
het in zich hebben, ongeacht wat je besluit, een ongemakkelijk gevoel achter te
laten. De formele kaders boden in al die situaties onvoldoende houvast, omdat
het op dat soort momenten helemaal niet gaat over goed of fout handelen. Het
genomen besluit kon en mocht. Wat blijft knagen, is: hadden we het ook moe­
ten willen? Onder welke condities? Daarvoor is, ook na 2500 jaar, simpelweg
oefening van het eigen vakmanschap nodig in het nemen van eigentijdse
besluiten die zelfs als ze blijven knagen, standhouden. Als je in de spiegel kijkt,
zie je iemand die deugt en te allen tijde kan uitleggen waarom.
Bronnen
Nieuwenkamp, R. (2011) Politiek en ambtenarij: spanningen in een verstandshuwelijk, Den Haag:
CAOP.
Bekker, R. (2012) Marathonlopers rond het Binnenhof. Topambtenaren bij het rijk 1970-2010, Den
Haag: Boom Lemma Uitgevers.
Kerkhoff, T. (2013) Hidden Morals, Explicit Scandals: Public Values and Political Corruption in The
Netherlands (1748-1813), Universiteit Leiden.
Openbaar Ministerie (2014) Jaarbericht 2013, Den Haag: OM.
64
BESTUUR EN
BELEID
TERESA CARDOSO RIBEIRO
Auteur
drs. T.A. (Teresa) Cardoso Ribeiro
Aandachtsgebieden
Leiderschap en integriteit
Teresa Cardoso Ribeiro ontwikkelt en
coördineert als programmamanager en trainer
bij PBLQ ROI professionaliseringsprogramma’s
in binnen- en buitenland op het gebied van
omgaan met complexiteit door de meervoudige
aard van publieke vraagstukken, publiek
strategisch management en leiderschap,
politiek-bestuurlijk fingerspitzengefuhl,
morele oordeelsvorming en effectieve
besluitvorming voor de Rijksoverheid en
uitvoeringsorganisaties in het publieke
domein.
65