S48112-Inleiding in de psychologie
advertisement
S48112-Inleiding in de psychologie
Inhoudsopgave
1. Wat is psychologie? ......................................................................................................................... 4
1.1 Een definitie van psychologie .................................................................................................................................. 4
1.2 ontwikkelingen die de psychologie mogelijk hebben gemaakt ................................................................................. 4
1.3 De beginjaren van de psychologie ........................................................................................................................... 6
1.4 De hedendaagse psychologie .................................................................................................................................. 7
1.5 Onderzoeksmethoden in de psychologie ................................................................................................................. 8
1.6 Verscheidenheid aan psychologen .........................................................................................................................11
2. De biologie van het gedrag............................................................................................................. 13
2.1 De bouwstenen van het zenuwstelsel.....................................................................................................................13
2.2 Overzicht van het zenuwstelsel ..............................................................................................................................15
2.3 De hersenen ..........................................................................................................................................................16
2.4 Het endocriene systeem.........................................................................................................................................18
2.5 Evolutie, erfelijkheid en gedrag ..............................................................................................................................19
3. Gewaarwording ............................................................................................................................. 21
3.1 Gewaarwording en waarneming.............................................................................................................................22
3.2 Het gezichtsvermogen............................................................................................................................................22
3.3 Het gehoor.............................................................................................................................................................24
3.4 De reukzin..............................................................................................................................................................27
3.5 De smaakzin...........................................................................................................................................................28
3.6 De zintuigen van de huid ........................................................................................................................................28
3.7 Kinesthesie en het evenwichtsgevoel .....................................................................................................................29
3.8 Psychofysica...........................................................................................................................................................29
4. Waarneming .................................................................................................................................. 31
4.1 Van gewaarwording naar waarneming ...................................................................................................................31
4.2 Van de retina naar de hersenen: bottom-up processen ..........................................................................................32
4.3 Perceptie verbeteren door de informatieopname te sturen: top-down processen ..................................................33
4.4 Waarneming van diepte en beweging ....................................................................................................................34
4.5 Waarneming en actie .............................................................................................................................................36
4.6 Hoe belangrijk is leren bij de waarneming? ............................................................................................................36
5. Aandacht en bewustzijn ................................................................................................................. 38
5.1 Selectieve aandacht: Hoe goed kunnen we ons concentrereren? ............................................................................38
5.2 Verdeelde aandacht: hoe goed kunnen we twee taken tegelijk uitvoeren? .............................................................40
5.3 Aandachtsstoornissen ............................................................................................................................................41
5.4 Bewuste en onbewuste processen .........................................................................................................................42
5.5 Slapen en dromen ..................................................................................................................................................43
5.6 Hypnose ................................................................................................................................................................45
5.7 Psychoactieve middelen .........................................................................................................................................47
6. Conditionering en leren ................................................................................................................. 49
6.1 Klassieke conditionering.........................................................................................................................................49
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
1
6.2 Operante conditionering ........................................................................................................................................51
6.3 Observerend leren .................................................................................................................................................55
7. Onthouden en vergeten ................................................................................................................. 57
7.1 Achtergrond...........................................................................................................................................................57
7.2 Het geheugenmodel van Atkinson en Shiffrin .........................................................................................................58
7.3 Verdere ontwikkelingen in de geheugentheorieën .................................................................................................58
7.4 Informatie verwerven ............................................................................................................................................59
7.5 Informatie opslaan en bewaren..............................................................................................................................61
7.6 Informatie oproepen ..............................................................................................................................................62
7.7 Herinnering is reconstructie ...................................................................................................................................63
7.8 Amnesie en het impliciete geheugen ......................................................................................................................64
9. Denken .......................................................................................................................................... 66
9.1 Problemen oplossen ..............................................................................................................................................66
9.2 Redeneren .............................................................................................................................................................68
9.3 Beslissingen nemen................................................................................................................................................70
9.4 In hoeverre wordt het denken beïnvloed door de taal? ..........................................................................................72
10. Motivatie en emotie .................................................................................................................... 74
10.1 Soorten motivatie ................................................................................................................................................74
10.2 Honger.................................................................................................................................................................76
10.3 Seks .....................................................................................................................................................................78
10.4 Prestatiemotivatie................................................................................................................................................80
10.5 Wat is emotie? .....................................................................................................................................................82
10.6 De lichamelijke component van emotie ................................................................................................................82
10.7 Staan emoties onder cognitieve controle? ............................................................................................................84
10.8 De neurowetenschap van emoties .......................................................................................................................86
11. Veranderingen in de loop van het leven ....................................................................................... 88
11.1 Cognitieve ontwikkeling .......................................................................................................................................88
11.2 Persoonlijke en sociale ontwikkeling ....................................................................................................................91
12. Intelligentie .................................................................................................................................. 98
12.1 Wat verstaan mensen onder intelligentie? ...........................................................................................................98
12.2 Analytische intelligentie .......................................................................................................................................98
12.3 Praktische intelligentie ....................................................................................................................................... 102
12.4 Sociale en emotionele intelligentie ..................................................................................................................... 103
12.5 Abnormale intelligentie ...................................................................................................................................... 104
13. De persoonlijkheid ..................................................................................................................... 107
13.1 Drie klassieke visies op de persoonlijkheid.......................................................................................................... 107
13.2 Het meten van persoonlijkheidsverschillen en de trekbenadering....................................................................... 111
13.3 Huidig onderzoek naar persoonlijkheidsverschillen............................................................................................. 113
13.4 Persoonlijkheidsstoornissen ............................................................................................................................... 115
14. Psychopathologie ....................................................................................................................... 117
14.1 Wat zijn mentale stoornissen? ........................................................................................................................... 117
14.2 Stoornissen in de kindertijd ................................................................................................................................ 119
14.3 Aan een middel gebonden stoornissen ............................................................................................................... 119
14.4 Psychotische stoornissen.................................................................................................................................... 120
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
2
14.5 Stemmingsstoornissen ....................................................................................................................................... 122
14.6 Angststoornissen................................................................................................................................................ 125
14.7 Preoccupatie met somatische symptomen ......................................................................................................... 126
14.8 Dissociatieve stoornissen ................................................................................................................................... 127
14.9 De prevalentie van mentale stoornissen ............................................................................................................. 128
15. Therapieën ................................................................................................................................. 130
15.1 De behandeling van mentale stoornissen ........................................................................................................... 130
15.2 Biologische therapiebenaderingen ..................................................................................................................... 130
15.3 Psychologische therapiebenaderingen ............................................................................................................... 134
15.4 Psychoanalytische therapieën ............................................................................................................................ 135
15.5 Humanistische therapieën.................................................................................................................................. 137
15.6 Gedragstherapieën ............................................................................................................................................ 138
15.7 Cognitieve therapieën ........................................................................................................................................ 139
15.8 Huwelijks- en gezinstherapie, groepstherapie en gemeenschapsvoorzieningen .................................................. 141
15.9 De doeltreffendheid van psychotherapieën ........................................................................................................ 142
16. Gedrag en gezondheid ............................................................................................................... 143
16.1 Stress en gezondheid ......................................................................................................................................... 143
16.2 Veel voorkomende gezondheidsproblemen........................................................................................................ 145
16.3 Gezondheidspsychologie .................................................................................................................................... 148
16.4 Positieve psychologie ......................................................................................................................................... 151
17. Sociale psychologie .................................................................................................................... 153
17.1 Sociale beïnvloeding........................................................................................................................................... 153
17.2 Aantrekking en hechte relaties ........................................................................................................................... 155
17.3 Het gedrag van anderen beïnvloeden ................................................................................................................. 158
17.4 Persoonsperceptie ............................................................................................................................................. 160
17.5 Groepsperceptie ................................................................................................................................................ 163
17.6 Zelfperceptie...................................................................................................................................................... 166
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
3
S48112-Inleiding in de psychologie
1. Wat is psychologie?
1.1 Een definitie van psychologie
psychologie
- probeert menselijk gedrag te begrijpen
- observeren/meten van gedrag, kijken hoe het wordt beïnvloed door gebeurtenissen in de omgeving
- theorieën opstellen over onzichtbare processen/motieven die ten grondslag liggen aan dit gedrag
Herman Ebbinghaus
- één van de pioneers van de psychologie
- Über das Gedächtnis (1885): "Van het oudste onderwerp zullen wij de nieuwste wetenschap maken"
geschiedenis
- lange tijd werden psychologische vragen beantwoord door intuïties en inzichten van de denker
- men was er van overtuigd dat mensen niet begrepen konden worden door observatie van gedrag
- de ziel was niet verbonden met rest van wereld, dus niet onderworpen aan aardse wetmatigheden
1.2 ontwikkelingen die de psychologie mogelijk hebben gemaakt
filosofie
- Nicolaus Copernicus (1473-1543): aarde staat niet in het centrum van het universum, mensen zijn
wel onderworpen aan de natuurwetten
- René Descartes (1596-1650): rationalisme (om een mens te begrijpen moet men hem niet
observeren maar over hem nadenken), nativisme (sommige kennis is aangeboren), dualisme (de
menselijke machine: het lichaam kan onderzocht worden zonder afbreuk te doen aan de ziel)
- Thomas Hobbes (1588-1679), John Locke (1632-1704): empirisme (inhoud van de geest komt niet tot
stand op basis van aangeboren ideeën, maar via zintuigelijke waarnemingen)
- David Hume (1711-1776): associationisme (als twee dingen tegelijk ervaren worden hebben ze veel
kans om mentaal met elkaar geassocieerd te worden)
evolutietheorie
- Charles Darwin (1859, 'The origin of species'): wanneer de omgeving verandert, bieden sommige
eigenschappen van een organisme meer voordeel dan andere (selectieproces)
- omdat mensen geëvolueerd zijn uit dieren, kan hun gedrag bestudeerd worden zoals men dierlijk
gedrag bestudeert en is het zinvol om gelijkenissen en verschillen te onderzoeken
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
4
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
5
1.3 De beginjaren van de psychologie
structuralisme: waaruit bestaat het bewustzijn?
- Wilhelm Wundt (1832-1920): publicatie boek dat voor het eerst de wetenschappelijke psychologie
definieerde (1874); startpunt psychologie, oprichting psychologisch laboratorium in Leipzig (1879)
- introspectie: het kijken naar het eigen bewustzijn van binnenuit
- Edward Titchener (1867-1927): structuralisme: elk complex proces kan met behulp van introspectie
worden gereduceerd tot een combinatie van elementaire componenten die behoren tot het gebied
van de sensaties (waarnemingen met de zintuigen), de beelden, of de gevoelens
- Oswald Külpe (1862-1915): kritiek, onenigheid over elementaire delen van eenzelfde ervaring
gestaltpsychologie: de perceptie van het geheel
- Max Wertheimer (1880-1943), Wolfgang Kohler (1887-1967), Kurt Koffka (1886-1941): mensen
nemen de wereld waar in gehelen (gestalt: geheel, patroon, organisatie)
- vb.: men kan de schoonheid van een melodie niet begrijpen door ze uiteen te trekken in de
samenstellende muzieknoten, men moet de melodie als geheel ervaren
- gebruikt illusies als argument tegen het structuralisme
- psychologisch veld: een mens bestaat uit een voortdurende interactie met de omgeving; elk
psychisch proces is afhankelijk van het veld van krachten waarin het plaatsvindt
functionalisme: wat is de functie van het bewustzijn?
- John Dewey (1859-1952), William James (1842-1910): het nut van het bewustzijn: hoe is het tot
stand gekomen,wat doet het, is het bij iedereen gelijk, kan het verbeterd worden?
- sterk beïnvloed door de evolutietheorie: psychologie bestaat uit onderzoek naar aanpassing
- interesse voor verschillen tussen mensen, en verschillen en overeenkomsten tussen mensen/dieren
behaviorisme: hoe kunnen we de mens wetenschappelijk bestuderen?
- John Watson (1878-1958): enkel observeerbaar, meetbaar gedrag kan het onderwerp vormen van
psychologisch onderzoek en theorievorming
- geïnspireerd door het logisch positivisme: een beweging uit de filosofie die stelt dat wetenschap de
meest succesvolle manier is gebleken om de wereld te begrijpen en kennis te genereren
- operationele definitie: men moet theorieën baseren op directe observaties die door anderen
herhaald kunnen worden (kwantificeren van begrippen)
- onderscheid maken tussen onafhankelijke variabelen (karakteristieken van situatie die op persoon
inwerken en die de onderzoeker kan manipuleren) en afhankelijke variabelen (gedragingen van
persoon die onderzoeker kan meten om na te gaan of onafhankelijke variabele effect heeft gehad)
- de studie van de invloed van een stimulus (onafhankelijke variabele) op de reactie van een persoon
(afhankelijke variabele); Burrhus Frederic Skinner (1904-1990): verdedigde zeer radicale
behavoristische visie: mentale processen bestaan niet, de stimulus lokt de reactie automatisch uit
psychoanalyse: Sigmund Freud en het onderbewuste
- Sigmund Freud (1856-1939): bewustzijn en gedrag zijn oppervlakkige fenomenen; ware oorsprong
van het ontstaan van persoonlijkheid en mentale stoornissen ligt bij onbewuste krachten
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
6
- verdrongen herinneringen in bewustzijn brengen om er op een rationele manier mee af te rekenen
- staat steeds meer los van de rest van de psychologie: weigert af te stappen van introspectie, voelt
zich niet goed bij de benadering dat een theorie pas goed is als ze voorspellingen maakt die door
empirische evidentie bevestigd of weerlegd kunnen worden
1.4 De hedendaagse psychologie
hedendaagse psychologie
- natuurwetenschappelijke methode (zoals behaviorisme) superieur aan overige benaderingen
- trekt onderzoekers aan uit alle gebieden behalve uit de psychoanalyse
- Johan Linschoten (1961, 'Idolen van de psycholoog'): aanzet tot hedendaagse NL-psychologie
cognitieve psychologie
- men kan menselijk gedrag niet begrijpen en voorspellen zonder een beroep te doen op
informatieverwerkende (cognitieve) processen die zich afspelen in de hersenen
- het psychische staat niet los van het lichamelijke
- mensen zijn sociale wezens, die bijna constant de nabijheid opzoeken van andere mensen en zich
door hen laten beïnvloeden (onderschat in traditionele filosofie, vroegere psychologie)
het belang van biologische processen
- dualisme: geest kan het lichaam beïnvloeden, maar niet andersom; psychische problemen worden
eerder veroorzaakt door externe geesten (duivels) dan door interne biologische onevenwichten
- 1: vrijwel alle gedrag verloopt via het centrale zenuwstelsel dat bestaat uit de hersenen en het
ruggemerg; een stoornis in deze structuren kan gevolgen hebben voor psychologisch functioneren
- 2: de genen die kinderen van hun ouders erven bepalen naast lichamelijk kenmerken ook in zekere
mate hun intelligentie, hun persoonlijkheid en de problemen die ze zullen ondervinden
- 3: sommige genetische eigenschappen verhogen de kans op nakomelingen en worden doorgegeven
aan volgende generaties (inprenting); andere verminderen de kans op nakomelingen en sterven uit
- 4: processen die zich in het lichaam afspelen en belangrijke drijfveren zijn om gedragingen wel of
niet te vertonen (honger, dorst, seksualiteit); conditie van het lichaam heeft effecten op de geest
- cognitieve neurowetenschap: onderzoeksgebied dat het psychologische en het neurobiologische
onderzoek naar de cognitieve functies combineert
het belang van cognitieve processen
- mensen en dieren leren constant en veranderen hun gedrag op basis van vroegere ervaringen
- spelen een rol bij nagenoeg alles wat de mens doet
- behavioristen dachten dit leren te kunnen verklaren met automatische stimuli-respons connecties,
maar hun eigen proeven toonden de tekortkomingen van deze benadering aan (vb. rattendoolhof)
het belang van sociale processen
- mensen vormen groepen waarmee ze contacten onderhouden en waardoor ze beïnvloed worden
- dimensies waarop culturen verschillen: individualisme vs. collectivisme, afstand o.b.v. macht,
vermijding van onzekerheid, masculiniteit
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
7
- sociaal-culturele verschillen zijn een onderschatte invloed bij verschillen tussen mannen en
vrouwen; het is tekenend dat veel geslachtsverschillen door de tijd kleiner worden
1.5 Onderzoeksmethoden in de psychologie
objectieve registratie
- mensen die geen psychologie hebben gestudeerd denken geen feiten nodig te hebben om over
psychologische onderwerpen mee te praten: eigen waarnemingen, intuïtities en ervaringen volstaan
- veel menselijke intuïtities zijn beperkt, ook wanneer ze over het eigen functioneren gaan
- de intuïtitie van de ene persoon hoeft niet noodzakelijk overeen te stemmen met die van een ander,
zelfs al zijn beide personen overtuigd van hun eigen gelijk
- door deze beperkingen aan subjectieve ervaringen zal het beginpunt van een psychologisch
onderzoek steeds een objectieve registratie van de feiten zijn, uitgevoerd op een manier die
nauwkeurig genoeg beschreven wordt, zodat een andere wetenschappelijk gevormde psycholoog
die op exact dezelfde manier kan herhalen (eis van repliceerbaarheid van onderzoeksresultaten)
theorie
- samenhangend geheel van ideeën dat gebruikt wordt om een fenomeen te verklaren
- literatuurstudie: onderzoek om te kijken wat er al bekend is over de problematiek
beschrijvend onderzoek
naturalistische observatie
- gedrag wordt systematisch geobserveerd in een natuurlijke context
- onderzoekers noteren hoe vaak, wanneer en in welke context gedragingen worden vertoond
- wordt ook veel gebruikt door antropologen
- nadeel: mensen hebben de neiging zich anders te gedragen als ze weten dat ze geobserveerd
worden (reactief gedrag)
- vaak nuttig als eerste stap, kan aanwijzingen bieden voor meer gericht onderzoek
vragenlijst
- beantwoording in eigen tempo, gewoonlijk zonder dat de onderzoeker aanwezig is
interviews
- voordeel: geïnterviewde motiveren om gedetailleerder antwoorden te geven dan bij een vragenlijst
- gestructureerd interview: ondervrager heeft vaste vragenlijst die in bepaalde volgorde aan bod komt
- ongestructureerd interview: vragen liggen niet vast, inhaken op wat de ondervraagde zegt
- worden dikwijls gebruikt wanneer onderzoekers een nieuw onderwerp aansnijden
- nadeel: antwoorden bepaald door de perceptie van de geïnterviewde (niet noodzakelijk de realiteit)
- resultaten kunnen vertekend worden door sociale wenselijkheid
opiniepeilingen
- vragen zijn kort, men wil vooral een brede steekproef van de bevolking ondervragen
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
8
- op basis van de resultaten trekt men conclusies over de hele populatie
- cruciaal is om een zuivere steekproef te hebben, zodat resultaten veralgemeend kunnen worden
psychologische tests
- gestandaardiseerde tests: procedures voor het meten van vaardigheden of eigenschappen, die aan
een zorgvuldig en uitgebreid vooronderzoek onderworpen worden zodat de onderzoeker een
duidelijk beeld heeft van de scores die verwacht kunnen worden, en voldoende waarborgen heeft
dat de test op een betrouwbare manier de vaardigheid of eigenschap meet die men wil meten
archiefdata
- maakt het mogelijk om analyse op bestaande data uit te voeren
gevalsstudies
- intensief, gedetailleerd onderzoek over één persoon of één gebeurtenis, in de hoop principes te
vinden die gelden voor het fenomeen in het algemeen
correlatie-onderzoek
variabele
- elk kenmerk dat kan veranderen en dat gemeten kan worden (in een getal uitgedrukt)
correlatie
- de mate waarin twee variabelen met elkaar samenhangen, naar de mate waarin wijzigingen in de
ene variabele gepaard gaan met wijzigingen in de andere variabele
- correlatiecoëfficient: een getal tussen +1,00 en -1,00 dat de mate en de richting van het verband
tussen twee variabelen uitdrukt
- positieve correlatie: treedt op wanneer twee variabelen in dezelfde richting variëren
- een correlatiecoëfficient van 0,00 betekent dat de variabelen niet met elkaar verbonden zijn
causaal verband
- de ene variabele wordt gezien als de oorzaak van de andere
- het is verleidelijk om een correlationeel verband als een causuaal verband te interpreteren (A is
oorzaak van B of v.v.), vaak wordt het verband echter verklaard door een derde variabele (A en B zijn
dan beide oorzaak van die variabele)
- de enige manier om er zeker van te zijn dat een verandering in A de oorzaak is van de verandering in
B is gebruik te maken van een experimenteel onderzoek
experimenteel onderzoek
- onderzoekers grijpen actief in: zij manipuleren één of meerdere variabelen en kijken of dit effect
heeft op een andere variabele
- het is essentieel dat alleen de geplande manipulatie een verschil teweegbrengt tussen de condities
en dat al de rest constant blijft (dit wordt gecontroleerd)
- daarna gaat men na wat effect van de manipulatie was op gedrag waarvoor men zich interesseert
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
9
hypothese
- een voorspelling op basis van een theorie die in een proef getoetst wordt
- vormt kern van natuurwetenschappelijke methode, naast uitvoeren van nauwkeurige observaties
- is een veel strikter criterium dan het kunnen verklaren achteraf
- wegens deze moeilijkheid zien wetenschappers het formuleren en succesvol toetsen van hypothesen
als dé uitdaging van hun werk, omdat dit aantoont of ze de materie volledig begrijpen of niet
onafhankelijke variabele
- variabele die onderzoeker manipuleert tijdens experiment om effect ervan op gedrag te achterhalen
- heeft verschillende niveau's
afhankelijke variabele
- variabele die de onderzoeker meet als deel van het experiment
- is afhankelijk van de onafhankelijke variabele
controle variabelen
- zijn de aspecten van een experiment die een onderzoeker constant wil houden
- door alle variabelen, behalve de experimentele variabele, onder controle te houden kan de
onderzoeker er relatief zeker van zijn dat een geobserveerd effect te wijten is aan de onafhankelijke
variabele en niet aan een andere variabele
operationaliseren van variabelen
- afhankelijke en onafhankelijke variabele omzetten in concrete en meetbare handelingen
- anders de hypothese niet kan worden getoetst, en dit stelt andere onderzoekers in staat om de
proef op exact dezelfde manier te herhalen indien zij dit zouden wensen
convergerende evidentie
- geen enkele vraag kan afdoende beantwoord worden op basis van één enkele studie
interne validiteit
- getrokken conclusies over de oorzaak-gevolgrelaties tussen de variabelen zijn gerechtvaardigd
- gevalsstudies en correlationele studies hebben vaak weinig interne validiteit wegens de mogelijkheid
tot storende variabelen
externe validiteit
- verwijst naar veralgemeenbaarheid van onderzoeksresultaten buiten gebruikte onderzoekssetting
- binnen welk bereik van condities blijft de conclusie gelden? kan ze veralgemeend worden tot andere
populaties? geldt ze ook voor andere gedragsmaten? kan men bevindingen uit één studie repliceren
met een andere methode?
- tot op zekere hoogte zijn interne en externe validiteit elkaars tegenpolen: hoe meer controle men
over de omstandigheden probeert uit te oefenen, hoe meer kans men maakt om te eindigen met
een artificiële laboratoriumsituatie die nog weinig uit te staan heeft met het werkelijke leven
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
10
veldexperiment
- onderzoekers proberen controle aan te brengen in een natuurlijke situatie en daarna bepaalde
factoren te variëren om te zien hoe deze het gedrag beïnvloeden
ethiek bij psychologisch onderzoek
gebruik van mensen bij onderzoek
- proefpersonen mogen geen lichamelijke of psychische schade ondervinden van hun deelname
- proefpersonen moeten toestemming geven voor hun deelname aan het onderzoek; ze moeten
worden geïnformeerd over wat de proef in algemene termen zal inhouden (informed consent)
- proefpersonen hebben het recht op elk moment te stoppen als ze er zich niet goed bij voelen
- de gegevens van de proef zullen anoniem opgeslagen en gerapporteerd worden
- na de proef worden de proefpersonen bij voorkeur ingelicht over het doel van de proef en wat men
hoopt ervan te leren (debriefing); dit moet zeker gebeuren als de proefpersoon misleid werd
- in elke instelling waarin onderzoek plaatsvindt, bestaat een commissie waarbij proefpersonen
terechtkunnen als zij de indruk hebben dat een proefleider de grenzen overschrijdt
gebruik van dieren bij onderzoek
- moeten gehuisvest worden in een schone omgeving
- mogen geen onnodige pijn of ander leed ondergaan gedurende de proef
- leed van het dier moet in verhouding staan tot het belang van het onderzoek
1.6 Verscheidenheid aan psychologen
functies die psychologen uitoefenen
- klinische psychologen: diagnosticeren en behandelen mentale, emotionele en gedragsproblemen
- cognitieve psychologen (psychonomen): bestuderen hoe mensen omgaan met informatie, hoe zij de
werkelijkheid om hen heen waarnemen, interpreteren en onthouden
- ontwikkelingspsychologen: bestuderen de ontwikkeling in de loop van het leven; dit betreft zowel de
kindertijd en adolescentie als ook onderzoek bij ouderen
- onderwijspsychologen: onderzoeken hoe ze het onderwijs kunnen optimaliseren
- ergonomen: gaan na hoe ze apparaten en de werkomgeving zo gebruikersvriendelijk mogelijk
kunnen maken
- forensische psychologen: passen de psychologische kennis toe bij rechtzaken
- gezondheidspsychologen: gaan na hoe het gedrag van mensen hun gezondheid beïnvloedt en hoe
men voorlichtingscampagnes het best opzet, zodat ze effectief zijn
- arbeids- en organisatiepsychologen: selecteren de beste kandidaat voor een baan en streven ernaar
om de arbeidsvreugde van de werknemers te verhogen
- neuropsychologen: bestuderen de relatie tussen de hersenen en het gedrag
- testpsychologen: ontwerpen gestandaardiseerde tests, zodat psychologen beter in staat zijn om op
een betrouwbare en valide manier een eigenschap te meten die hun interesseert
- schoolpsychologen: nemen tests af die de geschiktheid, intelligentie en persoonlijkheid peilen
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
11
- sociaal psychologen: bestuderen hoe de gedachten, gevoelens en gedragingen van mensen
beïnvloed worden worden door hun interacties met anderen (zowel individueel als in groepen)
- sportpsychologen: begeleiden atleten om gemotiveerd te blijven en om te leren omgaan met de
druk tijdens wedstrijden (sterk groeiend gebied)
- niet met psychologie geassocieerde banen: werkgevers hebben gemerkt dat een combinatie van
mensenkennis met een wetenschappelijke opleiding ideaal is voor beroepen waarin herhaaldelijk
belangrijke beslissingen moeten worden genomen
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
12
2. De biologie van het gedrag
2.1 De bouwstenen van het zenuwstelsel
neuronen (=zenuwcellen, netwerk van neuronen=zenuwstelsel)
- voornaamste functie is communiceren met andere cellen, op basis hiervan kunnen wij handelingen
uitvoeren; problemen met de communicatie geven aanleiding tot ernstige aandoeningen
-meeste neuronen zitten in de hersenen (100 miljard) en het ruggemerg
- ontstaan ook tijdens het leven op een beperkt aantal plaatsen in de hersenen uit stamcellen
typen neuronen
- sensorische neuronen: ontvangen informatie van het lichaamsweefsel en de waarnemingsorganen,
sturen deze informatie naar de hersenen of het ruggemerg
- motorneuronen: vervoeren signalen vanuit hersenen en ruggemerg naar spieren, organen, klieren
- interneuronen: dragen informatie over van sensorische naar motorneuronen
onderdelen van een neuron
- cellichaam: bevat structuren die ook in andere lichaamscellen aangetroffen worden, zoals de celkern
die de genetische informatie van een organisme bevat, en de mitochondria die zorgen voor het
metabolisme van de cel
- dendrieten: netwerk van smalle vezels, lijkend op takken van een boom, die vanuit het cellichaam
komen; ontvangen signalen van andere cellen
- axon: lange, dunne vezel die eveneens vanuit het cellichaam komt en zich aan het einde splitst in
een waaier van uiteinden; vormen de zenuwen
communicatie binnen een neuron
- rustpotentiaal: neuron ontvangt of verstuurt geen signalen; binnenkant van het celmembraan is
negatiever geladen (kalium) dan de buitenkant (natrium), het potentiaalverschil
- excitatorische signalen: stimuli die leiden tot vermindering van het potentiaalverschil
- inhibitorische signalen: stimuli die leiden tot vergroting van het potentiaalverschil
- drempelwaarde: het membraanpotentiaal waarbij de natriumpoorten zich zover openen dat er
massaal natrium naar binnen stroomt; uiteindelijk stroomt er zoveel natrium naar binnen dat de
polariteit van de membraan omslaat van negatief naar positief
- actiepotentiaal: signaal dat informatie overdraagt in het zenuwstelsel; vindt plaats als de polariteit
van membraan omslaat van negatief naar positief; hierna wordt het rustpotentiaal hersteld; lokale
verdovingsmiddelen voorkomen het bereiken van deze status en blokkeren daarmee pijnsignalen
- refractaire periode: minimale tijd tussen twee actiepotentialen (1-2 milliseconden)
- de communicatie binnen een neuron verloopt elektrisch, tussen neuronen chemisch
stimulusintensiteit
- afhankelijk van het aantal neuronen en de snelheid waarmee ze vuren
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
13
- bij een sterke stimulus (bv. luid lawaai) vuren meer neuronen dan bij een zwakke stimulus; de
actiepotentialen volgen ook sneller op elkaar totdat het tempo te hoog wordt en een verder
verhoging niet meer mogelijk is vanwege de refractaire periode
myelineschede
- dun vetlaagje rond het axon met op regelmatige afstand een inkeping (knoop van Ranvier)
- door deze isolatie beïnvloedt het signaal naburige neuronen niet
- actiepotentiaal springt van knoop naar knoop, waardoor de snelheid drastisch toeneemt
- daarnaast: hoe dikker de axon, hoe sneller het actiepotentiaal wordt doorgegeven
- is pas voltooid op volwassen leeftijd en brokkelt af bij het ouder worden
- pijnsignalen hebben meer tijd nodig dan visuele signalen om de hersenen te bereiken
synaps
- de plaats waar een zenuwimpuls van het ene neuron aan het andere doorgegeven wordt
- synaptische spleet: opening van 0,02-0,05 micrometer tussen twee neuronen
neurotransmitter
- de chemische stof die in de synaptische spleet wordt losgelaten bij de aankomst van het
actiepotentiaal aan een uiteinde van een axon
- verspreidt zich en hecht zich tijdelijk vast aan gespecialiseerde receptoren in de membraan van het
ontvangende neuron waardoor een plaatselijke verandering van het rustpotentiaal plaatsvindt
- door de verschillende receptoren kan de cel reageren op een groot aantal neurotransmitters
- de neurotransmitter verandert de doorlaatbaarheid van het membraan; afhankelijk van de
neurotransmitter en het type receptor zal de verandering van deze doorlaatbaarheid de kans op een
actiepotentiaal in de ontvangende cel verhogen (excitatie) of verlagen (inhibitie)
- een neuron in de hersenen kan synapsen hebben met duizenden andere neuronen, en kan
tegelijkertijd excitatorische signalen ontvangen van sommige neuronen en inhibitorische van
anderen; of een ontvangende neuron zal vuren of niet hangt af van de som van al deze signalen;
deze worden samengevoegd in de axonheuvel waar deze som wordt bepaald
- neurotransmissie: het proces van communicatie door middel van neurotransmitters
deactivering van de neurotransmitter
- vindt plaats kort nadat deze in de synaps werd losgelaten, hiervoor zijn drie mogelijkheden: (1) het
ontvangende neuron neemt hem op, (2) doordat de verzendende neuron hem weer absorbeert, (3)
doordat hij in de synaptische spleet wordt afgebroken door enzymen die daar aanwezig zijn
- indien de nerotransmitter te lang in de synaps blijft zou de communicatie tussen cellen worden
verstoord; verschillende geneesmiddelen en drugs beïnvloeden deze processen
soorten neurotransmitters
- dopamine: is betrokken bij drie grote communicatieroutes in de hersenen; (1) bewegingscontrole;
tekort: ziekte van Parkinson, (2) planning denkprocessen en doelgericht handelen; overgevoeligheid:
schizofrenie, (3) regelen emoties en motivaties, tevredenheid na beloning (betrokken bij verslaving
drugs en alcohol); overschot: agressie; zowel een teveel als een tekort kan problemen veroorzaken
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
14
- noradrenaline en serotonine: verhoging heeft een positief effect op de gemoedsgesteldheid,
verlaging kan ernstige depressie veroorzaken (ontwikkeling van antidepressiva)
- acetylcholine: betrokken bij bewegingscontrole en geheugen (ziekte van Alzheimer); is actief bij
motorneuronen en zorgt ervoor dat de skeletspieren samentrekken
- GABA: belangrijkste inhibitorische neutrotransmitter (vermindert de kans op een actiepotentiaal) in
de hersenen; komt vooral voor bij de interneuronen; biedt mogelijkheden bij het behandelen van
slapeloosheid, angst en epilepsie
- endorfines: plaatsen in de hersenen waar neuronen receptoren voor morfine hebben; hebben
pijnreducerende effecten; het vrijgeven ervan is een reactie van het lichaam om bij pijn te blijven
vechten of te vluchten; speelt ook een rol bij het voelen van verzadiging en bij het versterken van de
smaak van voedsel
gliacellen
- dienen voor de stevigheid van de hersenen, leveren van voedingsstoffen aan de neuronen, voor
opruimen van afgestorven neuronen en ongewenste organismen zoals virussen en schimmels
- maken contact met de synaptische spleten van verschillende neuronen en beïnvloeden de werking
van neurotransmitters door die eerst op te nemen en daarna weer los te laten; spelen waarschijnlijk
een rol bij het synchroniseren van van groepen van neuronen zodat ze gelijktijdig vuren
- spelen ook een rol bij het vormen van nieuwe synaptische connecties tussen neuronen (nodig voor
het leren van nieuwe informatie) en bij de myelinisatie van neuronen
- er zijn ongeveer 10x zoveel gliacellen als neuronen; volume is ongeveer 1/10 van dat van een neuron
2.2 Overzicht van het zenuwstelsel
zenuwstelsel
- het geheel aan neuronen in een lichaam
centrale zenuwstelsel
- bestaat uit de hersenen en ruggemerg, deze drijven in hersenvocht ter bescherming tegen schokken
ruggemerg
- smalle buis die zich over de lengte van de rug uitstrekt, van onderkant van schedel tot aan de heup
- hier worden eenvoudige reflexen gecontroleerd (bv. voet terugtrekken als je in iets scherps trapt)
perifere zenuwstelsel
- bestaat uit alles wat buiten de hersenen en het ruggemerg valt
- bevat voornamelijk sensorische neuronen en motorneuronen
somatische zenuwstelsel
-controleert interacties van lichaam met de buitenwereld
- sensorische neuronen brengen boodschappen aan vanuit de waarnemingsorganen, motorische
neuronen activeren de skeletspieren
- mensen kunnen bewust controle uitoefenen over dit zenuwstelsel
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
15
autonome zenuwstelsel
-controleert het inwendige van het lichaam
- sensorische neuronen voeren informatie van inwendige organen naar centrale zenuwstelsel,
motorische neuronen activeren spieren van inwendige organen en regelen werking van de klieren
- sympatisch zenuwstelsel: regelt de activiteiten die energie verbruiken
- parasympatisch zenuwstelsel: regelt de activiteiten die energie herstellen en bewaren
2.3 De hersenen
gebied
hersenstam
naam
medulla oblongata
(verlengde ruggemerg)
pons
formatio reticularis
mesencefalon
(middenhersenen)
kleine hersenen
(cerebellum)
thalamus
functie
- controleert hartslag en ademhaling
- bestaat uit vezels die lichaam en hersenen verbinden
- hier kruisen de vezels de middenlijn zodat linkerzijde van het
lichaam verbonden is met rechterhelft van de hersenen en v.v.
- speelt een belangrijke rol bij het slapen en het waken
- coördineert de bewegingen
- degeneratie van dit gebied kan leiden tot ziekte van Parkinson
- zorgt voor coördinatie van bewegingen
- helpt bij correct uitvoeren van taal-, denk- en geheugentaken
thalamus
corpus geniculatum
- coördineert de informatiestroom tussen het perifere zenuwstelsel
en de hogere hersenlagen
- zorgt voor overbrengen informatie van ogen naar hersenen
hypothalamus
- controleert autonome zenuwstelsel en het endocriene systeem (=
klieren die hormonen afscheiden in het lichaam; deze worden
opgenomen door het bloed of door weefselvloeistof)
- zorgt voor de organisatie van gedragingen die zorgen voor de
overleving van individu en soort: eten, vechten, vluchten, paren
- zorgt voor de temperatuurregeling
- bevat een gebied wat wordt aanduid als het 'genotscentrum'
limbische
systeem
- zorgt voor regelen van emoties en bij opslaan van geheugensporen
amygdala
- speelt een rol bij schrikreacties
septum
- speelt een rol bij emoties
- wordt geactiveerd na toediening van drugs
- speelt een rol bij het geheugen
- hier worden na geboorte nog nieuwe neuronen gemaakt
hippocampus
grote hersenen
(cerebrum)
cerebrale cortex
(hersenschors)
sensorische cortex
somatosensorische cortex
primaire visuele cortex
primaire auditieve cortex
motorische cortex
primaire motorische cortex
- bestaan uit twee helften (hemisferen)
- bestaat voornamelijk uit cellichamen en ongemyeliniseerde axonen
- ontvangt gewaarwording van aanraking, pijn, druk en temperatuur
- ontvangt signalen van de receptoren in de ogen
- hier komen gehoorsignalen aan
- controleert bewegingen in tegenovergelegen deel van het lichaam
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
16
associatiezones
- zijn verantwoordelijk voor verwerking en interpretatie van informatie
naam
frontale
lob
functie
- zorgt voor het plannen, superviseren en
evalueren van het gedrag
pariëtale
lob
- speelt een rol bij het integreren van
verschillende soorten informatie
- speelt een rol bij het zich oriënteren in
de ruimte en het richten van de
aandacht
occipitale
lob
- uitsluitend gewijd aan verwerken van
visuele stimuli die binnenkomen via de
primaire visuele cortex
- verantwoordelijk voor het verwerken en
herkennen van de stimuli, bv.
herkennen van voorwerpen
- speelt waarschijnlijk ook een rol bij het
regelen van emoties
- gebied rond de primaire auditieve
cortex: verantwoordelijk voor
verwerking van auditieve infomatie
temporale
lob
bij schade
- patiënten zullen minder geneigd zijn om aan activiteiten te
beginnen, problemen hebben om hun aandacht te richten of
om van de ene activiteit naar de andere over te schakelen
(m.n. bij de overgang van routine naar een minder frequent
gedragspatroon)
- lange termijnplanning is gestoord waardoor patiënten
moeite hebben om geld te beheren
- sommige patiënten hebben last met controleren van emoties
waardoor ze ongepast gedrag vertonen
- herkenningsproblemen, rekenproblemen (acalculie),
leesproblemen (alexie)
- alleen nog richten op links of rechts (vb.: lichaamverzorging,
het eten van een stuk taart)
- geen aandacht meer besteden aan de wereld rondom de
persoon
- nog wel lijnen, kleuren en bewegingen kunnen zien maar dit
niet meer kunnen samenvoegen tot een waarneming, geen
letters meer kunnen overnemen (apperceptieve agnosie)
- individuele elementen van figuur nog wel kunnen
samenvoegen tot een geheel maar dit niet meer kunnen
benoemen, geen figuur uit het geheugen kunnen oproepen
(associatieve agnosie)
- nog wel geluiden kunnen horen maar deze niet meer
herkennen (auditieve agnosie)
technieken om de werking van de hersenen te bestuderen
- letselstudies: onderzoek onder mensen die op 'natuurlijke' manier hersenletsel hebben opgelopen
- elektrische activiteit: het meten van de elektrische hersenactiviteit: EEG (elektro-encefalogram), ERP
(event-related potential); MEG (magnetische encefalograaf), verbeterde EEG
- elektrische stimulatie: stimuleren deel van hersenen om te kijken wat effect is; TMS (transcraniale
magnetische stimulatie), zeer kortstondig hersenletsel aanbrengen om effect te bestuderen
- hersenscans: meet welke delen van de hersenen extra bloed krijgen tijdens uitvoeren van een taak;
vroeger: PET (positron emissie tomografie), m.b.v. licht radiactief geladen stof; tegenwoordig: fMRI
(functional magnetic resonance imaging), meten kernspinresonantie rode bloedlichamen, deze blijkt
te verschillen tussen rode bloedcellen met en rode bloedcellen zonder zuurstof
hersenlateralisatie
- ondanks de symmetrie van de hersenen zijn beide helften niet even goed in het verwerken van
verschillende soorten informatie; de functies zijn gelateraliseerd (duidelijker aanwezig aan één kant)
spraak en taal
- gebied van Broca: gebied in de frontale lob van de linkerhemisfeer dat cruciaal is voor het spreken
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
17
- gebied van Wernicke: grensgebied tussen de pariëtale, temporale en occipale lob; bij schade:
patienten kunnen nog normaal spreken, maar geen taal meer verstaan
linkshandigen
- 95% rechtshandigen heeft spraakvermogens gelokaliseerd in de linkerhersenhelft (5% in beide)
- voor linkshandigen is dat 70% (15% rechts, 15% in beide)
split-brain patienten
- corpus callosum: bundel van zenuwvezels, grootste verbinding tussen de twee hemisferen
- epilepsiepatiënten waarbij deze is doorgesneden omdat epileptische aanval van de ene hersenhelft
via de corpus callosum overging naar de andere helft en daar de grootste problemen veroorzaakte
- bij de patienten wordt informatie in één hersenhelft onbereikbaar voor de andere
rechterhersenhelft
- richten aandacht, gezichtsherkenning
- kijken naar een complexe visuele stimulus waarmee mensen veel ervaring hebben
hersenplasticiteit
- het vermogen van de hersenen om hun organisatie en functies te herschikken afhankelijk van
veranderende omstandigheden
- spontaan herstel: herstel van schade in de hersenen door het afsterven en opruimen van gewonde
neuronen en doordat functies worden overgenomen door het overblijvende weefsel
- wanneer een hersengebied heel veel wordt gebruikt breidt het gebied dat aan deze functie gewijd is
zich uit door naburig weefsel in te palmen en zijn er meer synaptische verbindingen in dit gebied
2.4 Het endocriene systeem
endocriene systeem
- bestaat uit een aantal klieren die hormonen afscheiden, chemische boodschappers die door het
bloed naar andere lichaamsorganen gebracht worden
- het zenuwstelsel stuurt elektrische en chemische signalen, het endocriene systeem stuurt alleen
chemische signalen door hormonen vrij te laten in de bloedsomloop
hypofyse
- een structuur vlak onder de hypothalamus
- de hersenen voeren controle uit op het endocriene stelsel doordat de hypothalamus stoffen
afscheidt die de hypofyse bereiken; deze stoffen beïnvloeden de activiteit van de hypofyse, zodat
deze op haar beurt hormonen afscheidt in de bloedbaan
- sommige van deze hormonen werken direct, maar de meeste werken indirect omdat ze de aanmaak
en secretie van hormonen in andere klieren stimuleren of onderdrukken
bijnieren
- liggen juist boven de nieren
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
18
- het bijniermerg is een belangrijke structuur bij een reactie op stress; bij stress-situaties scheidt zij de
hormonen adrenaline en noradrenaline af in de bloedbaan
- bijnierschors: buitenste gedeelte van de bijnieren, produceert o.a. mannelijke en vrouwelijke
geslachtshormonen; een stoornis kan leiden tot mannelijke kenmerken bij een vrouw en v.v.
geslachtsklieren
- synthetiseren geslachtshormonen o.i.v. de hypothalamus met tussenkomst van de hypofyse
- bij vrouwen: eierstokken scheiden oestrogeen en progesteron af; regelen de vrouwelijke cyclus
- bij mannen: wordt vooral testosteron geproduceerd
- geslachtshormonen zijn verantwoordelijk voor geslachtsverschillen in prestaties op cognitieve taken:
vrouwelijke scores hoger tijdens menstruatie, mannelijke scores hoger in middag en tijdens de lente
pijnappelklier
- een klier die zich tussen de thalamus en de kleine hersenen bevindt
- melatonine: een hormoon dat door de pijnappelklier wordt afgescheiden
- is volgens sommige psychologen de oorzaak van een probleem dat seizoensgebonden
gemoedsstoornis wordt genoemd: sommige mensen worden depressief tijdens herfst en winter: zij
voelen zich slaperig, eten meer, en zijn constant vermoeid naarmate de dagen korten
- zonlicht vermindert de productie van melatonine
- toediening van melatonine vlak voor bedtijd kan gebruikt worden ter behandeling van slapeloosheid
- seizoensgebonden gemoedsstoornis kan worden behandeld door kunstlicht te gebruiken dat op z'n
minst 12x zo sterk is als gewoon binnenlicht; blootstelling aan helder licht 's ochtends (maar niet 's
avonds) vermindert de depressie
- een behandeling met helder licht kan ook het dagritme verschuiven (bij aanpassing aan een jetlag of
een andere drastische tijdsverandering)
2.5 Evolutie, erfelijkheid en gedrag
genen
- dominant gen: komt tot uitdrukking zodra het aanwezig is
- recessief gen: komt tot uitdrukking als het aanwezig is in het erfelijke materiaal dat zowel van de
vader als van de moeder gekregen werd (bv. gen dat taai-slijmziekte veroorzaakt)
- onderzoek Gregor Mendel (1822-1884), 1909: term 'gen' fundamentele eenheid van erfelijkheid
chromosomen
- bevatten erfelijke informatie; komen voor in nagenoeg alle cellen van ons lichaam
- een mens heeft 46 chromosomen, verdeeld over 23 paren; voor elk paar geldt dat één chromosoon
van de vader komt en één van de moeder
- geslachtschromosomen: laatste paar chromosomen; vrouw = XX, man = XY; Y-chromosoom wordt
alleen in mannelijke lijn doorgegeven (gebruik voor stamboomonderzoek)
- autosomen: alle andere chromosomenparen, hiervoor geldt het principe van gendominantie
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
19
- X-chromosoom bevat 1000 genen meer dan Y-chromosoom; daarom zullen meeste genen op het Xchromosoom bij mannen voorkomen ook als ze recessief zijn, en komen bepaalde stoornissen zoals
kleurenblindheid vaker bij mannen dan bij vrouwen voor
DNA (desoxyribonucleïnezuur)
- bestaat uit een dubbele helix met een lange sequentie van 4 basenparen in het midden
- basen: adenine (A), cytosine (C), guanine (G), en thymine (T); zijn altijd gepaard met hun
complement op de andere ketting: A tegenover T en C tegenover G
- genoom: het menselijke DNA, bestaande uit iets meer dan 3 miljard basenparen
- uit de genetische code in het DNA worden eiwitten gekopieerd, die verantwoordelijk zijn voor de
meeste functies van de cellen; hiervoor wordt een klein stukje van het DNA (3%) gebruikt, dit zijn de
genen; de mens heeft ongeveer 20.000-25.000 genen
- X-chromosoom: 1098 genen; Y-chromosoom: 69, waarvan 54 gedeeld met het X-chromosoom
- stukken van het resterende DNA spelen een rol bij de regulatie van de genen, het aan- en
uitschakelen van genen; invloeden uit de omgeving kunnen genen ook aan- en uitschakelen, wat zal
resulteren in lichaams- en gedragsveranderingen
realisatie van genetische code
- genotype: staat voor de chemische samenstelling van een individu
- fenotype: verwijst naar de zichtbare, meetbare kenmerken, trekken en gedrag van een individu
resultaten van dieronderzoek
- leervermogen is gedeeltelijk aangeboren
- enkel als omgeving voldoende rijk is, kan genetisch verschil in intelligentie tot uitdrukking komen
concordantiegraad
- het percentage verwanten dat een kenmerk ook vertoont
- wordt gebruikt bij duidelijk identificeerbare eigenschappen (o.m. bij tweelingenonderzoek)
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
20
3. Gewaarwording
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
21
3.1 Gewaarwording en waarneming
gewaarwording (=sensatie)
- de opname van stimulatie uit de omgeving en het vertalen hiervan in elektrochemische neuronale
signalen die naar de hersenen gestuurd kunnen worden en daar omgezet in beelden, klanken,
geuren, smaken etc.
waarneming (=perceptie)
- het organiseren, interpreteren en begrijpen van de gewaarwordingen
3.2 Het gezichtsvermogen
licht
- bestaat uit elekromagnetische stralingen
- komt voort uit snelle trillingen (oscillaties) van elektrisch geladen materiaal
- beweegt zich voort in opeenvolgingen van pieken en dalen (golven)
- golflengte: de afstand tussen twee pieken, uitgedrukt in nanometers (miljardste meters)
zichtbare spectrum
- het zichtbare segment van het totale bereik van elektromagnetische straling (400 tot 700 nm)
lichtintensiteit
- de hoeveelheid energiepakketjes (fotonen) die per tijdseenheid een oppervlak bereiken
mogelijk gedrag van een foton als ze een oppervlak bereikt
- het foton wordt teruggekaatst (gereflecteerd)
- het foton gaat door het oppervlak heen (waardoor het voorwerp transparant is); de lichtgolf
verandert daardoor dikwijls van richting (refractie)
- het foton wordt geabsorbeerd (en daarmee ook de energie ervan wat tot chemische reacties leidt)
convergentie van licht op de retina
- lichtgolven die op een voorwerp schijnen komen uit vele richtingen en worden dus ook in vele
richtingen weerkaatst; deze divergerende lichtstralen zorgen ervoor dat het onmogelijk is om een
scherp beeld te krijgen van het voorwerp
- de retina zorgt ervoor dat alle lichtstralen opnieuw worden geconvergeerd tot één punt
blinde vlek
- alle zenuwvezels verlaten de oogbol door één enkel gat, dat ongeveer zo dik is als een potlood
- op deze plek bevinden zich geen receptorcellen: dit deel van visuele veld wordt niet waargenomen
- deze vlek wordt gecompenseerd door het andere oog
- wanneer je één oog sluit zie je geen zwarte vlek omdat de hersenen het ontbrekende gedeelte actief
aanvullen met omringende informatie (vb. kruis en papegaai in de kooi)
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
22
- dit treedt ook op bij patienten die scotomen hebben (delen van retina die niet meer functioneren);
daardoor gebeurt het wel eens dat zij tegen een stoel lopen waarvan ze 'zagen' dat die er niet was
problemen met scherp zien
- myopie (bijziend oog): de lens kan niet meer uitgerekt worden waardoor het brandpunt van een ver
verwijderd voorwerp voor de retina ligt; moeilijk verre voorwerpen te zien => bril met concave
lenzen
- hypermetropie (verziend oog, presbyopie): de lens kan niet bol genoeg meer worden gemaakt
waardoor het brandpunt van een nabij voorwerp achter de retina ligt; moeilijk onderwerpen dichtbij
te zien => bril met convexe lenzen
- astigmatisme: cornea is niet perfect bolvormig => bril met correcties voor verschillende richtingen
- behandeling van de cornea met laserstralen maakt deze platter (myopie) of boller (hypermetropie)
helderheid
- wordt bepaald door de intensiteit van de lichtbron
- wanneer er veel licht is zullen onze pupillen kleiner worden zodat minder lichtgolven op de retina
convergeren; omgekeerd zal de pupil groter worden bij zwakker licht
- de staafjes worden actief bij zwak licht, de kegeltjes bij sterk licht
licht-duisternisadaptatie
- de aanpassing van de ogen aan het licht en de duisternis, kan een half uur duren
lichtheid
- wordt bepaald door de relatieve helderheid van een voorwerp t.o.v. de omliggende voorwerpen
- een voorwerp dat helderder is dan de omgeving zal als licht worden gezien
- een voorwerp dat veel licht reflecteert (bv. 80%) wordt gewoonlijk als wit gezien, behalve als het
voor een achtergrond met een nog grotere reflectiecoëfficient staat, dan ziet het er ineens lichtgrijs
uit (v.v. met weinig licht (20%), zwart, en donker grijs)
gelijktijdig contrast
- het feit dat gepercipieerde lichtheid van een voorwerp afhangt van de helderheid van de
omringende voorwerpen
lichtheidsconstante
- het feit dat de lichtheid van een voorwerp gelijk blijft bij verschillende belichtingen
golflengte
- bepaalt de kleur (tint) die wij aan het licht toeschrijven
trichromatische theorie (Thomas Young, 1802)
- het is mogelijk om alle kleurtinten te genereren door de drie primaire kleuren (rood, groen, blauw)
met een verschillende intensiteit op elkaar te schijnen
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
23
- de mens heeft drie soorten kegeltjes met een verschillend fotopigment: de kegeltjes van korte
(blauw, 435nm), middellange (groen, 535nm) en lange golflengte (rood, 565nm); deze reageren het
sterkst op licht van een bepaalde golflengte maar ook in mindere mate op golflengten rond deze
waarden; elke kleur lokt activiteit uit in alle drie de kegeltjessystemen, maar de specifieke
combinatie van activiteitsniveau's definieert de kleur van het licht dat in de ogen schijnt
complementaire kleuren (kleurnabeelden)
- kleuren die elkaar lijken uit te sluiten: rood vs. groen, geel vs. blauw en wit vs. zwart
- signalen van deze drie typen van kegeltjes worden gehercodeerd door drie kanalen
- wanneer je gedurende een minuut of meer naar een groen oppervlak kijkt, raakt de groene
component van het rood-groene systeem uitgeput; wanneer je je ogen vervolgens op een wit
oppervlak richt zullen de beide componenten van het rood-groene systeem gestimuleerd worden
(want wit stimuleert alles), maar omdat het groene systeem is afgemat kan het niet even sterk
reageren als het rode systeem waardoor je een rood nabeeld krijgt
kleurconstantie
- het streven van de hersenen om kleuren als gelijk te blijven zien ondanks verschillen in belichting
- ze doen dat ondermeer door kleuren van naast elkaar liggende voorwerpen met elkaar te vergelijken
kleurmenging
- additieve kleurmenging: de golflengten van twee lichten worden bijelkaar gevoegd en stimuleren
samen dezelfde plek op je retina
- subtractieve kleurenmenging: hoe langer hoe minder golflengten bereiken het oog (bv. bij verf)
verzadiging van kleur
- hangt af van hoeveelheid archromatisch licht (wit, grijs, zwart) die bij chromatisch licht is gemengd
kleurendeficiëntie (=kleurenblindheid)
- te wijten aan het niet goed functioneren van rood- of groengevoelige kegeltjes
- vinden hun oorsprong in een recessief gen op het X-chromosoom (komt vaker voor bij mannen)
- mensen met kleurendeficiëntie kunnen vaak wel kleur waarnemen o.b.v. de lichtheid van voorwerp
- op hoge leeftijd hebben velen moeite om blauw en groen te onderscheiden omdat de lens van het
oog geler wordt waardoor meer blauw wordt geabsorbeerd
- Ishihara-test: stippenpatronen om kleurendeficiëntie te kunnen vaststellen
3.3 Het gehoor
geluid
- is het gevolg van trillingen
- wanneer een voorwerp trilt, zet het luchtpartikels in beweging; de trilling perst lucht herhaaldelijk
samen, zodat er golven van hoge en lage druk ontstaan, die zich van de geluidsbron verwijderen
- geluid kan zich niet voortbewegen in het luchtledige, er is geen geluid in het heelal of op de maan
- zuivere toon bestaat uit sinusgolf en heeft twee belangrijke eigenschappen: amplitude en frequentie
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
24
amplitude
- verwijst naar het verschil tussen de hoogte en de diepte van de golf, die fysisch overeenkomen met
het hoogste en het laagste drukniveau van de golf
- bepaalt de toon- of geluidssterkte; toonsterkte wordt gemeten in decibel
frequentie
- het aantal cycli (van hoog naar laag en terug) dat de golf doorloopt binnen een tijdseenheid
- de frequentiemaat voor een toon is Herz (Hz), gedefinieerd als het aantal cycli per seconde
- hangt af van de golflengte en bepaalt hoe hoog of laag een toon gepercipieerd wordt (toonhoogte)
- frequentie die mens kan horen loopt van 20-20.000 Hz (kan zakken tot 10.000 als we ouder worden)
- sommig diersoorten horen lagere (olifanten) of hogere tonen (honden, vleermuizen) dan de mens
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
25
toonsterkte
- bij een golf met een grote amplitude wordt het trommelvlies meer doorgebogen (omdat er meer
druk op wordt uitgeoefend) dan bij een golf met een kleinere amplitude
- dit zal leiden tot een grotere verplaatsing van de vloeistof in het slakkenhuis
- hierdoor zullen meer haarcellen vuren en zullen ze ook iets sneller vuren
- op basis van het aantal haarcellen dat reageert en de snelheid waarmee ze vuren berekenen onze
hersenen de waargenomen geluidssterkte
toonhoogte
- de vloeistofbeweging die over de basilaire membraan loopt bereikt als reactie op een geluidsgolf
haar maximum op een bepaald punt en vermindert daarna snel
- tonen met een hoge frequentie produceren golven die een minder grote afstand afleggen en hun
maximum dus dichter bij het ovale venster bereiken dan tonen met een lage frequentie
- de plaats op de basilaire membraan waar de maximale beweging plaatsvindt verschilt dus
naargelang de frequentie; hersenen gebruiken deze plaatsinformatie om de toonhoogte te bepalen
- de haarcellen vuren met een snelheid die lijkt op de frequentie van de toon die het oor binnenging;
bij een toon van 300 Hz zullen de haarcellen vuren met een tempo van ongeveer 300x per seconde
- onze hersenen kunnen de toonhoogte dus achterhalen door na te gaan hoe snel de haarcellen vuren
- wegens de refractie kan informatie over frequenties boven 1000 Hz de hersenen op deze manier
niet meer bereiken
- dit wordt opgelost met het salvoprincipe: cellen vuren in groepen, terwijl de ene groep herstelt vuurt
de andere groep, op die manier kunnen cellen toch met een hogere frequentie vuren
- bij tonen aan de onderkant van hoorbare spectrum wordt vooral het frequentieprincipe gebruikt, bij
tonen aan de bovenkant vooral het plaatsprincipe, bij tussenliggende frequenties een combinatie
grond- en boventoon
- grondtoon: de fundamentele frequentie
- boventoon: de bijkomende frequenties (boven: omdat ze hoger liggen dan de grondtoon)
- klankkleur (timbre): het patroon van de grondtoon samen met de boventonen
auditieve lokalisatie
- de locatie waar het geluid vandaag komt
- hiervoor maken we gebruik van het feit dat we twee oren hebben: een geluid dat van rechts komt
bereikt het rechteroor een fractie van een seconde eerder; bovendien is er een klein
intensiteitverschil: het trommelvlies van het rechteroor zal iets meer ingedrukt worden
- visuele feedback is noodzakelijk bij het leren; blinden kunnen geluid minder goed lokaliseren
gehoorverlies
- 10% van alle mensen wordt in de loop van hun leven behandeld voor falend gehoor
- daarnaast zijn er nog veel mensen die minder gaan horen (verlies van enkele frequentiebanden)
- conductiedoofheid: meestal is gehoorverlies de oorzaak van slijtage; de gehoorbeentjes worden wat
stugger en kunnen het geluid niet zo goed meer doorgeven (te verhelpen met een gehoorapparaat)
- drempelverschuiving: tijdelijk gehoorverlies door blootstelling lawaai (kan tot een paar dagen duren)
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
26
- sensorineurale doofheid: regelmatige blootstelling aan lawaai; schade aan haarcellen binnenoor;
deels te verhelpen met cochleaire implantaat (wordt in het oor aangebracht)
- tinnitus (oorsuizingen): mensen horen constant geluid dat niet van buiten komt; onbehandelbaar
3.4 De reukzin
reukzin bij mensen
- minder goed ontwikkeld dan bij veel diersoorten; reden is dat we relatief weinig reukreceptoren
hebben (ongeveer 10 miljoen) en dat slechts een klein deeltje van onze cortex aan reuk is gewijd
geuren
- komen tot stand wanneer moleculen die in de lucht zweven hoog in de neusholte oplossen
- in de neus zijn verschillende receptoren voor verschillende moleculen; elke molecule die de neus
binnendringt, past slechts op één bepaalde soort receptoren
- bulbus olfactorius: ontvangt boodschappen van geactiveerde receptoren; van hieruit gaan de
signalen naar hogere corticale centra waar de neuronale signalen als geuren worden geïnterpreteerd
- neusgaten wisselen elkaar af bij het inademen; op elk moment is één neusgat wijder open
geuradaptatie
- het reuksysteem past zich snel aan een blijvende stimulus
- daardoor merken we geuren niet meer op als we er een tijdje aan zijn blootgesteld
- zegen voor mensen die op een plek wonen of werken waar het stinkt
- kan gevaar betekenen wanneer men te maken heeft met een langzaam opbouwend gevaarlijk gas
geuren detecteren
- vrouwen kunnen geuren beter detecteren dan mannen, jongeren beter dan ouderen, iedereen 's
ochtens beter dan 's avonds
- mensen kunnen ongeveer 100 geuren detecteren en benoemen (hoog: sinaasappel, munt, anijs)
- blinden zijn niet gevoeliger voor geuren, maar kunnen ze wel iets beter indentificeren; reden: er zijn
weinig verbindingen tussen de visuele cortex en de bulbus olfactorius, zodat de eerste geen functies
van de laatste kan overnemen als er geen visuele input in de visuele cortex binnenkomt
- mensen die hun reukzin hebben verloren klagen dat hun voedsel niet meer smaakt; ze kunnen ook
niet meer ruiken of eten bedorven is, en of er ergens een gas is ontsnapt; verder is hun
ervaringswereld beperkter geworden omdat geuren vaak autobiografische herinneringen oproepen
feromonen
- de geuren die het paargedrag van dieren beïnvloeden; bedoeld om de juiste partner aan te trekken
- dieren verkiezen seksuele partners die zoveel mogelijk verschillen in lijfgeur van henzelf; dit komt
wellicht doordat de geur voortkomt uit genen die ook verantwoordelijk zijn voor het
immuunsysteem, waardoor een paring van dieren met verschillende geuren leidt tot een grotere
verscheidenheid aan genen en hogere overlevingskansen van de nakomelingen
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
27
3.5 De smaakzin
smaakknoppen
- de meeste mensen hebben 2.000-10.000 smaakknoppen waarvan 2/3 op de tong ligt en de rest op
het verhemelte, het strottenhoofd en in de keelholte
- smaakeigenschappen worden gedecteerd door receptoren (zoet, zout, zuur, bitter en umami)
- leven slechts een tiental dagen en worden dan vervangen door nieuwe
papillen
- concentraties van smaakknoppen op de tong
- plezier van lekker voedsel wordt hieraan toegeschreven, maar in feite is het de reukzin
smaakvoorkeuren
- bijna alle diersoorten verkiezen zoete smaken boven bittere (hoge energiewaarde vs. giftigheid)
- kinderen verkiezen meer zoetigheid dan volwassenen
- vrouwen hebben een grotere aversie tegen bittere smaken dan mannen, vooral als ze zwanger zijn
- de natuurlijke aversie tegen bittere smaken kan worden overwonnen door een sociaal leerproces
3.6 De zintuigen van de huid
druk
- onze tastzin registreert drukveranderingen op de huid
- belang: op basis van tast voorwerpen kunnen herkennen, elkaar aanraken is een belangrijk element
binnen sociale relaties, belangrijk wanneer we voorwerpen manipuleren
- bij het manipuleren van voorwerpen lijkt het alsof het voorwerp een verlengde van ons lichaam is
geworden (bv. pen waarmee je op papier schrijft); deze illusie maakt het gemakkelijker om
voorwerpen in de buitenwereld te hanteren
- receptoren verantwoordelijk voor de tastzin: snelle veranderingen op een zeer precieze plaats,
langdurige drukveranderingen op een specifieke plaats (bv.: vasthouden voorwerp), snelle
drukveranderingen over grote oppervlakten (bv.: wanneer iemand een hand op de schouder legt),
langdurige drukveranderingen over een grotere oppervlakte (bv.: uitvoeren van bewegingen)
- huid is beter aangepast om drukveranderingen te registreren dan om onveranderende stimuli te
registreren (bv.: nieuwe halsketting voelt vreemd, na een paar dagen merk je hem niet meer op)
temperatuur
- gevoeligheid voor temperatuur is belangrijk omdat we onze lichaamstemperatuur binnen bepaalde
grenzen moeten houden
- er bestaan afzonderlijke receptoren voor warm en koud; zijn vooral gevoelig voor snelle
veranderingen; bij een onveranderende situatie treedt adaptatie op
pijn
- informeert over beschadigingen in ons lichaam en waarschuwt als we schade dreigen op te lopen
- sommige mensen kunnen vanwege een genetisch defect geen pijn voelen
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
28
- vrije zenuwuiteinden: receptoren die verantwoordelijk zijn voor de pijngewaarwording
- types zenuwbundels die informatie over weefselbeschadiging (nociceptie) doorsturen naar het
ruggemerg: type dat snel signalen doorstuurt en een goede lokalisatie van de pijnplek toelaat (doel:
schade beperken), en een ander type dat trager is en een diffuser signaal doorstuurt
- pijnervaring kan verminderd worden door aangename stimulatie (bv.: muziek, massage)
- plek op het lichaam die ooit veel pijn heeft gehad kan makkelijker aanleiding geven tot hernieuwde
pijnervaringen, zelfs wanneer het weefsel weer intact is (bv.: pijn in genezen wonden, fantoompijn)
- poortcontroletheorie: pijnervaring is noodzakelijk om ons te behoeden voor te grote beschadigingen,
maar we moeten ook in staat zijn om pijn te onderdrukken; dit gebeurt door een neuronale 'poort'
waar het pijnsignaal doorheen moet om de hogere hersencentra te bereiken; omstandigheden
kunnen deze poort meer of minder openen om zo de pijnperceptie te regelen
- endorfines: klasse stoffen die lichaam in bepaalde omstandigheden produceert en pijn verzachten
3.7 Kinesthesie en het evenwichtsgevoel
kinesthesie
- informeert ons over de positie en de bewegingen van onze ledematen via receptoren in de spieren,
pezen en gewrichten, en stelt ons in staat te reageren als we struikelen of uitglijden
evenwichtsgevoel
- stelt ons in staat om in balans te blijven
- gebeurt o.b.v. informatie uit de evenwichtszintuigen, gecombineerd met kinesthetische feedback
- de evenwichtsorganen liggen in het binnenoor; één ervan bestaat uit drie semicirculaire kanalen die
zijn gevuld met vloeistof die zich verplaatst wanneer het hoofd beweegt; de beweging van de
vloeistof signaleert de beweging van het lichaam
- extreme bewegingen kunnen leiden tot duizeligheid en misselijkheid, vooral wanneer de informatie
uit de evenwichtszintuigen niet overeenstemt met de visuele informatie (bv.: lezen in rijdende auto);
deze conflicterende informatie kan leiden tot reisziekte
- andere evenwichtssignalen liggen in holten aan de basis van de semicirculaire kanalen en zorgen er
bv. voor dat we scherp blijven zien als we wandelen (compenseren bewegingen van het lichaam)
3.8 Psychofysica
psychofysica
- de tak binnen de psychologie die de gevoeligheid van de zintuigen bestudeert
- houdt zich bezig met de vraag hoe de fysische stimulus omgezet wordt in een psychische ervaring
absolute drempel
- hoe sterk moet een stimulus zijn om waargenomen te worden
- stimulusintensiteit die in 50% van de gevallen leidt tot een 'ja'-antwoord
- ligt lager voor zintuigen die heel gevoelig zijn dan voor zintuigen die minder gevoelig zijn
- ligt voor tast lager wanneer met naar een lichaamsdeel kijkt (bv.: kijk naar een naald bij de dokter)
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
29
differentiële drempel
- het kleinste waardeverschil dat er moet zijn tussen twee prikkels opdat dit verschil waargenomen
kan worden (het kleinst merkbare verschil tussen twee stimuli)
Wet van Weber
- de differentiële drempel is niet voor alle intensiteiten van een stimulus hetzelfde
- hoe groter de intensiteit hoe meer er moet bijkomen voordat de proefpersoon het verschil merkt
- Wet van Weber: de differentiële drempel voor een stimulusintensiteit is een bepaald percentage van
die intensiteit
- dit betekent dat we beter lage intensiteiten kunnen onderscheiden dan hoge intensiteiten
- deze wet is ook van toepassing op onze omgang met geld (€10 vs. €5 lijkt meer dan € 55 vs. €50)
Weberfractie
-de verhouding tussen de differentiële drempel en de intensiteit waarop de drempel berekend wordt
is niet hetzelfde voor alle gewaarwordingen
-Weberfractie: de verhouding tussen de differentiële drempel en de beginintensiteit (het percentage
dat bij een intensiteit gevoegd moet worden om een kleinst merkbaar verschil te verkrijgen)
- hoe kleiner de Webfractie hoe gevoeliger het zintuig
toepassingen Wet van Weber, Weberfractie
- berekeningen van differentiële drempels en Weberfracties worden tegenwoordig vaak uitgevoerd
om het effect van geneesmiddelen op onze gewaarwording uit te testen
- differentiële drempels worden ook dikwijls bepaald wanneer onderzoekers vermoeden dat een
bepaald gebrek ten grondslag ligt aan een stoornis (bv.: moeilijkheden met de verwerking van snel
op elkaar volgende signalen als oorzaak voor leesmoeilijkheden, dyslexie)
parapsychologie
- het gebied dat zich met de studie van bovennatuurlijke gaven bezighoudt
- de vraag of het mogelijk is of we receptoren hebben die signalen opvangen van informatiebronnen
waarvan de hedendaagse fysica nog geen weet van heeft
- buitenzintuiglijke waarneming (extrasensory perception, ESP): helderziendheid (contact met
voorwerpen en gebeurtenissen die niet geobserveerd kunnen worden), telepathie (gedachten
kunnen lezen en overbrengen), toekomstvoorspellen
- psychokinese (PK): vermogen om met geest voorwerpen te bewegen of anderszins te manipuleren
- het feit dat mensen zouden kunnen voelen wanneer anderen naar hen kijken
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
30
4. Waarneming
4.1 Van gewaarwording naar waarneming
waarneming vs. registreren van gewaarwordingen
- het signaal dat in de hersenen aankomt is onvolledig (oogbewegingen en -knipperingen); we hebben
geen scherp beeld van alles wat zich voor ons bevindt (alleen het deel dat op de fovea valt)
- beelden op onze retina zijn plat (waarnemen van diepte)
- binnenkomende signaal van een voorwerp verandert voortdurend (omdat voorwerpen bewegen)
perceptuele constantie
- fenomeen van gelijkblijvende voorwerpen, ondanks voortdurende veranderingen in retinale beeld
- belangrijk omdat ze gewaarwordingen corrigeren en ons in staat stellen de werkelijke wereld te zien
- belangrijkste vormen hiervan zijn grootte, vorm, lichtheid en kleur
proximale vs distale stimulus
- proximale stimulus: het geheel aan fysische energie dat onze receptoren stimuleert (bv. lichtgolven)
- distale stimulus: het voorwerp in de buitenwereld dat de proximale stimulus produceert
heuristisch interpretatieproces (Palmer, 1999)
- het visuele systeem vormt de proximale stimulus om tot een distale stimulus door gebruik te maken
van een aantal voor de hand liggende aannames over hoe de omgeving in elkaar zit en onder welke
condities deze wordt waargenomen
- dit resulteert in een heuristisch interpretatieproces, waarbij het visuele systeem de meest
waarschijnlijke distale stimulus berekent o.b.v. bepaalde veronderstellingen en proximale stimulus
- heuristisch omdat het gebaseerd is om bruikbare veronderstellingen die meestal maar niet altijd tot
een juiste oplossing leiden
- visuele illusies: verkeerde percepties o.b.v. verkeerde veronderstellingen van dit systeem
laterale inhibitie
- wanneer een ganglioncel heftig reageert ten gevolge van een heldere stimulus, dan zal het
activiteitsniveau van de omliggende cellen verlaagd (geïnhibeerd) worden
- omdat onze indruk van lichtheid bepaald wordt door het niveau van neurale activiteit in de
ganglioncellen, zullen de hersenen de gereduceerde activiteit van de geïnhibeerde cellen
interpreteren als een indicatie voor minder helder licht
- vb. raster van Hermann: omdat de intersecties worden omgeven door meer wit licht dat de andere
witte regio's op het blad, zullen zij meer geïnhibeerd worden en de indruk wekken donkerder te zijn
- vergroot het contrast tussen wit en zwart en verbetert daarmee ons zicht (vb.: lezen van een boek)
waarnemingsprocessen
- bottom-up processen: de informatiestroom van de receptoren naar de hersencentra die
verantwoordelijk zijn voor het herkennen en classificeren van voorwerpen
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
31
- top-down processen: de informatiestroom van de kenniscentra naar de vroegere stadia van
verwerking; op die manier kunnen we de zoektocht naar sensorische informatie in de omgeving
sturen en onze waarneming efficiënter maken
4.2 Van de retina naar de hersenen: bottom-up processen
primaire schets
- het sterk vereenvoudigen van de inputsignalen van de hersenen
- het bepalen van de randen en hun oriëntaties
perceptuele organisatie
- het visuele systeem moet vaststellen welke randen bijelkaar horen als onderdeel van een voorwerp
perceptuele groepering
- verwijst naar processen die ervoor zorgen dat elementen uit de primaire schets waargenomen
worden als bijelkaar horend, als onderdeel van eenzelfde perceptuele ervaring
- gelijkheid: gelijksoortige stimuli hebben meer kans om in eenzelfde eenheid gegroepeerd te worden
dan ongelijke stimuli
- nabijheid: stimuli die dicht bijelkaar liggen, worden vlugger in eenzelfde eenheid gezien dan stimuli
die verder uit elkaar liggen
- principe van geslotenheid: stimuli die een deel lijken uit te maken van eenzelfde voorwerp, worden
in dezelfde eenheid gestopt, zelfs als we daarvoor stukjes contour moeten aanvullen
- principe van goede voortzetting: stimuli die in elkaar overvloeien, worden vaker gezien als behorend
tot eenzelfde geheel dan stimuli die niet in elkaar overvloeien
figuur-achtergrondscheiding
- de noodzaak om een onderscheid te maken tussen een figuur en een achtergrond
- omsingeling: wanneer een gebied in de visuele stimulus volledig omsingeld is door een ander
gebied, dan heeft het omsingelde gebied veel kans om gezien te worden als figuur en het
omsingelende gebied als achtergrond
- grootte van het gebied: een klein gebied wordt sneller als figuur gezien dan een groot gebied
- symmetrie: symmetrische gebieden worden sneller als figuur gezien
- locatie: gebieden onder aan de figuur worden sneller als figuur gezien
- textuur: gebieden met veel detail of structuur worden sneller als figuur gezien
-vorm: gebieden die smaller zijn bovenaan dan onderaan worden sneller als figuur gezien
- vertrouwdheid: gebieden die beantwoorden aan het silhouet van een bekend voorwerp worden
sneller als figuur gezien
patroon- en objectherkenning
- perceptuele organisatie leidt tot een representatie van de input die nog niet volledige 3D is
- view centered referentiekader: representatie bevat vooral informatie over de oppervlakten die
zichtbaar zijn voor de kijker
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
32
- bevat wat de kijker kan zien uit een specifieke gezichtshoek; de voorwerpen hebben nog geen
achterkant, misschien zelfs niet echt een volume, en de onderdelen die volledig aan het zicht
worden onttrokken zijn nog afwezig
- om deze ontbrekende elementen aan te vullen, moet een representatie gecreëerd worden die
voorwerpgericht is, een voorstelling die gedefinieerd wordt in voorwerpcoördinaten onafhankelijk
van de specifieke gezichtshoek van de kijker (de distale stimulus); deze representatie vereist de
herkenning van het voorwerp in kwestie
patroonherkenning
- het kijker-gerichte beeld aan een voorstelling in het geheugen koppelen om een object te herkennen
en bijbehorende informatie te activeren
template-matching (vorm van patroonherkenning)
- hierbij wordt een reeks van templates (sjablonen) vergeleken met de figuur die tijdens de
perceptuele organisatie geïsoleerd werd
- als de figuur voldoende overeenstemt met een template, dan wordt het voorwerp herkend
- dit principe kan alleen goed functioneren als het mogelijk is om de figuur enigszins te vervormen
(bv.: te draaien) zodat ze in het template past
-de grootste beperkingen van templates zijn dat men soms maar een klein deel van de figuur ziet en
dat het uiterlijk van een voorwerp een grote variatie kan vertonen
kenmerkenherkenning (vorm van patroonherkenning)
- ons visuele systeem kan voorwerpen herkennen op basis van karakteristieke kenmerken
- geons: de 36 basisvormen waarmee voorwerpen kunnen worden gevormd (Biederman, 1987)
4.3 Perceptie verbeteren door de informatieopname te sturen: top-down processen
context en interpretatie
- als top-down processen een rol spelen, dan moet het mogelijk zijn om figuren te creëren die anders
waargenomen worden afhankelijk van de context waarin ze voorkomen (vb.: 12-13-14, A-B-C)
omkeerbare figuren
- hoewel de kenmerken hetzelfde blijven en ook de gewaarwordingen volledig identiek zijn, geven ze
toch aanleiding tot twee totaal verschillende percepties; dit kan alleen worden verklaard door topdown processen
subjectieve contouren
- in sommige figuren zien we silhouetten zonder dat hiervoor fysieke randen aanwezig zijn in stimulus
- zijn illusie van voortdurende interactie tussen top-down en bottom-up processen
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
33
woordsuperioriteitseffect
- als top-down invloeden een rol spelen, dan kunnen we verwachten dat de herkenbaarheid van een
geheel beter zal zijn dan de herkenbaarheid van de onderdelen, als het geheel een voorwerp is waar
we heel goed vertrouwd mee zijn
- een woord helpt bij het herkennen van de letters waaruit het bestaat (Reicher, 1969)
4.4 Waarneming van diepte en beweging
binocuaire diepteaanwijzingen
- we zien diepte door gebruik te maken van het feit dat onze ogen een aantal centimeter uit elkaar
staan, zodat we de wereld vanuit twee verschillende perspectieven zien
- binoculaire dispariteit: het verschil in informatie dat de linker en rechter retina ontvangt over
dezelfde voorwerpen in de buitenwereld
- onze hersenen combineren twee monoculaire beelden tot één enkel driedimensionaal beeld; hierbij
weegt het beeld van één oog zwaarder dan dat van het ander; je kunt zelf nagaan welk oog bij jou
dominant is door te kijken bij welk het beeld het minst verspringt t.o.v. het binoculaire beeld
- lui oog: wanneer twee ogen niet naar hetzelfde punt kijken is het onmogelijk om de beelden van de
twee ogen samen te voegen en wordt de informatie van het zwakste oog onderdrukt; om dit te
voorkomen zal men het zwakke oog verplichten actief te zijn door het goede oog af te plakken; dit
mag men echter niet gedurende al te lange tijd doen (een aantal uren per dag), want het is juist de
bedoeling dat de twee ogen leren samen te werken
- strabisme: de mogelijkheid kwijtraken om diepte te percipiëren o.b.v. binoculaire dispariteit
- de mate waarin ogen moeten convergeren om een voorwerp te fixeren; de spieren die zorgen voor
de oogbewegingen sturen signalen naar de hersenen die gebruikt worden om de afstand tot het
gefixeerde voorwerp te berekenen
monoculaire diepteaanwijzingen
ook met één oog dicht kunnen we nog diepte schatten, hierbij spelen de volgende zaken een rol:
- grootte van het beeld: grootte neemt af naar mate een voorwerp verder weg van ons staat
- textuurgradiënt: als de elementen van een landschap kleiner worden en dichter bijelkaar staan, dan
lijkt het alsof dat deel van het landschap verder weg gelegen is
-lineaire perspectief: zodra een aantal lijnen lijken samen te komen in een punt achter de horizon,
wordt een sterke indruk van diepte gewekt
- interpositie: een voorwerp dat het zicht op een ander voorwerp belemmert wordt als dichtbij gezien
- bewegingsparallax: bij de beweging van de kijker schuiven beelden van dichtbij gelegen voorwerpen
sneller over het visuele beeld dan beelden van verafgelegen voorwerpen
illusies o.b.v. dieptezicht
- Ponzo-illusie: twee even lange horizontale lijnen met links en rechts een schuine lijn die bovenaan
naar elkaar toelopen; de bovenste horizontale lijn lijkt langer dan de onderste; dat komt omdat ons
perceptuele systeem denkt dat deze lijn verder weg gelegen is en dus langer moet zijn
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
34
- Müller-Lyer-illusie: de lijn met omgekeerde pijlpunten naar buiten gericht lijkt langer dan de lijn met
de normale pijlpunten; dit komt omdat de pijlpunten worden geïnterpreteerd als een aanwijzing
voor een lineair perspectief
- Kamer van Ames: kamer die bij kijkers de indruk wekt dat iemand die in de kamer rondloopt, in het
midden van de kamer een normale grootte heeft, links in een dwerg verandert en rechts in een reus
- maanillusie: vlak boven de horizon wordt de maan als verder weg gepercipieerd dan hoog in de
lucht: 1- op de horizon staan veelal voorwerpen waarmee de maan kan worden vergeleken en dit is
niet het geval in de lucht; 2- op aarde staat een vliegend voorwerp aan de horizon verder van ons af
dan een vliegend voorwerp vlak boven ons
waarneming van beweging
- correctie bij bewegingen gebeurt in hersenen o.b.v. signalen uit oogspieren en evenwichtsorgaan
- het beeld van een voorwerp wordt groter als het op de kijker afkomt (overlevingsstrategie); een
belangrijke variabele bij deze schatting is de snelheid waarmee het retinale beeld groter wordt
- binoculaire dispariteit: we kunnen slechter de afstand van een naderend voorwerp inschatten
wanneer we met één oog kijken dan wanneer we met twee ogen kijken
- biologische bewegingen: levende wezens die bewegingen uitvoeren onafhankelijk van ons; we
kunnen deze zeker als het om mensen gaat herkennen met een minimum aan informatie
- groepingsprincipe van het gemeenschappelijke lot: wanneer deel van het visuele beeld in bepaalde
richting beweegt los van de rest, hebben we neiging dit als afzonderlijke groep waar te nemen
visuele banen in de hersenen
vanuit de primaire visuele cortex in de occipitale lob achteraan de hersenen vertrekken twee
parallelle informatiestromen:
- de eerste stroom gaat naar voren, naar het onderste deel van de temporale lob en is gespecialiseerd
in het herkennen van voorwerpen (wat); mensen met visuele agnosie hebben schade opgelopen in
deze baan
- de twee informatiestroom gaat naar boven naar de pariëtale lob waar een mentale kaart wordt
bijgehouden van de driedimensionale ruimte waarin de waarnemer zich beweegt (waar); deze kaart
wordt gebruikt om voorwerpen te lokaliseren en bewegingen te sturen; mensen met schade aan
deze baan kunnen moeite hebben om bewegingen te percipiëren
bewegingsillusies
- apparente beweging: zorgt ervoor dat we beweging zien op elektronische reclameborden en op
televisie en in de bioscoop; de beweging die wij in films zien is een illusie (serie statische beelden)
- geïnduceerde beweging: beweging van een voorwerp wordt verkeerd gepercipieerd door de
beweging van voorwerp in de achtergrond (vb: trein naast je vertrekt terwijl jouw trein stil staat);
zorgen er ook voor dat je het gevoel hebt effectief te rijden wanneer je in een autosimulator zit
- watervalillusie: als je voor een waterval staat en gedurende een minuut naar het vallende water kijkt
kan het gebeuren dat de rotsen naast de waterval een opwaartse beweging lijken te maken wanneer
je er vervolgens naar kijkt; is het gevolg van het feit dat de kenmerkdetectors voor beweging in het
visuele systeem na veelvuldig vuren uitgeput raken
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
35
4.5 Waarneming en actie
waarneming en actie
- zijn nauw met elkaar verbonden en beïnvloeden elkaar voortdurend
spiegelneuronen
- waarneming van acties kan gebaseerd zijn op neuronen die ook verantwoordelijk zijn voor het
initiëren van deze acties
- mensen verstaan tijdens het luisteren de woorden door de neuronen te activeren die ze zouden
gebruiken indien ze de woorden zelf uitspraken
- verklaren ook waarom we de neiging hebben om een lichaamsbeweging van iemand anders na te
doen; waarnemen van bewegen activeert het motorisch systeem enigszins
impliciete activering van responsen
- stimuli kunnen automatisch reacties activeren zelfs zonder dat we de stimulus bewust waarnemen
- theorie van gebeurteniscodering: in ons geheugen zitten geen aparte herinneringen voor
waarnemingen en acties, maar het menselijk geheugen bestaat uit gebeurtenisherinneringen waarin
waarneming en bijbehorende actie gezamenlijk opgeslagen zijn en met elkaar interageren
grijpbeweging
- veel onderzoek over de interacties tussen perceptie en actie vindt plaats o.b.v. de grijpbeweging
- bij dit onderzoek wordt vaak gebruik gemaakt van de Ebbinghaus-illusie (een object dat omgeven is
door kleine objecten wordt als groter ervaren dan wanneer het omgeven is door grote objecten); uit
de eerste onderzoeken bleek dat de handen veel minder aan de illusie onderhevig zijn dan de ogen
- perceptie-actietheorie (Millner & Goodale, 1995): o.b.v. deze bevindingen moet onderscheid worden
gemaakt tussen waarneming voor herkenning (wat-baan) en waarneming voor actie (waar-baan)
- planning-controlemodel (Glover, 2004, alternatief): de planning van een beweging hangt af van de
perceptie (wat-baan); het controleren van de bewegingen tijdens de uitvoering staat onder controle
van een systeem dat sterk lijkt op de waar-baan; wordt enkel beïnvloed door de effectieve grootte
van het voorwerp; er wordt interactie verondersteld tussen perceptie en actie tijdens planningsfase
4.6 Hoe belangrijk is leren bij de waarneming?
blinden die voor het eerst kunnen zien
- zien aanvankelijk weinig details en kunnen geen onderscheid maken tussen simpele vormen
- zijn wel in staat om voorwerpen te detecteren, te fixeren, de scannen en te volgen als ze bewegen;
men kan aannemen dat deze vaardigheid is aangeboren
- kunnen gewoonlijk geen voorwerpen visueel herkennen, zelfs niet de voorwerpen die ze op de tast
konden identificeren; deze feiten wijzen op het belang van ervaring bij de waarneming
- mensen die op jonge leeftijd blind zijn geworden en later weer kunnen zien: dat wat goed is
ontwikkeld toen het zicht werd verloren blijft gespaard, maar wat nog had moeten ontwikkelen kan
op latere leeftijd niet meer worden aangeleerd
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
36
gevolgen van visuele vervorming
- pogingen om eigen lichaamsbewegingen aan te passen aan de veranderde kijkomstandigheden
spelen een belangrijke rol bij de perceptuele aanpassing; een waarnemer die probeert te bewegen
weet beter hoe de visuele input vervormd werd en wat hij moet doen om de vervorming ongedaan
te maken
pasgeborenen
- gezichtsuitdrukkingen: baby's van 12-21 dagen imiteren al gezichtsuitdrukkingen van volwassenen;
het nabootsen van gedrag is een aangeboren eigenschap
- randen en stimulusconfiguraties: pasgeborenen kijken vooral naar een rand en kunnen een hele tijd
naar een dergelijke plaats van helderheidsverandering staren; na 1-3 dagen beginnen ze te letten op
globale patronen en vertonen voorkeur voor stimulusconfiguraties die op het menselijk gezicht
lijken; deze twee vaardigheden lijken te zijn aangeboren
- diepte zien: bepaalde aspecten van diepteperceptie zijn aangeboren of ontwikkelen zich gedurende
de eerste drie maanden; de resterende vaardigheden om diepte te zien ontwikkelen zich vanuit deze
kern o.b.v. een leerproces
- groepering: pasgeborenen zijn in staat om bewegende voorwerpen te detecteren en te volgen; dit
biedt hun de mogelijkheden om stimuli te groeperen o.b.v. beweging; o.b.v. deze aangeboren
vaardigheid kunnen zuigelingen leren dat stukken uit het visuele beeld die altijd samen bewegen nog
andere kenmerken hebben die gebruikt kunnen worden om ze als eenheid te groeperen
- herkennen moederstem: een gevolg van prenataal leren, geen aangeboren eigenschap
habituatietechniek
- aandacht verliezen voor een zelfde stimulus die je verschillende keren na elkaar te zien krijgt
beter waarnemen door ervaringen
- door ervaring gaat men meer aandacht besteden aan belangrijke kenmerken, minder aan
onbelangrijke
- men gaat specifieke receptoren ontwikkelen voor de verschillende stimuli; templates creëren zodat
stimuli niet langer herkend moeten worden o.b.v. hun kenmerken
- men begint een groter verschil te zien tussen stimuli die onderscheiden moeten worden
perceptueel leren
- leidt tot verschillen tussen groepen mensen in wat ze (gemakkelijk) kunnen waarnemen
- een verschil tussen volwassenen en kinderen is dat in het eerste geval iedereen de vaardigheden kan
verwerven door er genoeg energie in te steken
- bij pasgeborenen hebben een aantal vaardigheden een kritieke periode waar ze aangeleerd moeten
worden op basis van percetuele ervaringen; wanneer de ervaringen op dat moment ontbreken is de
kans verkeken en kan het systeem nooit meer een hoog niveau bereiken
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
37
5. Aandacht en bewustzijn
5.1 Selectieve aandacht: Hoe goed kunnen we ons concentrereren?
aandachtspsychologen
- onderzoeken de beperkingen van de menselijke prestaties
- onderzoeken daarnaast selectieve aandacht (hoe goed kunnen personen zich concentreren op één
informatiebron en daarbij andere afleiders negeren)
- en verdeelde aandacht (hoe goed kunnen personen meerdere taken tegelijk uitvoeren)
selectieve aandacht
- verwijst naar het proces waarbij één boodschap uit de omgeving geselecteerd wordt voor bewuste
verwerking en andere boodschappen onderdrukt worden
- speelt een kritische rol in nagenoeg alle aspecten van de perceptie, cognitie en actie
- vanaf de geboorte aanwezig, is het grootst bij jongvolwassenen, neemt af bij het ouder worden
cocktailpartyfenomeen (Cherry, 1953)
- mensen kunnen een gesprek voeren zonder in de war te raken door gesprekken op de achtergrond
filtertheorie (Broadbent, 1958)
- er bestaat een filter tussen het sensorische geheugen (zorgt voor de gewaarwording van stimuli) en
korte termijn geheugen (verantwoordelijk voor bewuste waarneming en de manipulatie van stimuli)
- het sensorische geheugen heeft een vrijwel onbeperkte capaciteit en houdt gedurende korte tijd alle
informatie vast die de zintuigen bereiken
- het korte termijngeheugen werkt op een seriële manier (één informatiebron tegelijk verwerken)
- informatie uit het sensorische geheugen gaat verloren als het niet snel genoeg door het korte
termijngeheugen wordt verwerkt; het filter zuivert deze data
- de filtertheorie is een aandachttheorie met vroege selectie omdat concurrerende boodschappen op
het niveau van de gewaarwordingen worden weggefilterd, nog voordat de informatie is verwerkt
lekken in het filter
- een luisteraar verplaatst op geregelde momenten het filter even naar een ander sensorisch kanaal
om daar informatie op te doen (vergelijk met het zappen tijdens televisiekijken)
- aandachtstheorie met late selectie (Deutsch & Deutsch, 1960): woorden uit een ander gesprek
worden niet weggefilterd op sensorisch niveau, maar worden onbewust waargenomen (bv.: het
horen van je naam in een drukke omgeving)
- attenuatietheorie (Treisman, 1960): aandacht speelt een vroege rol bij perceptuele verwerking, maar
bij de overgang van het sensorische geheugen naar het kortetermijngeheugen verzwakt het filter de
signalen alleen maar (i.t.t. ze volledig te blokkeren bij de filtertheorie); volgens recent onderzoek
wellicht de beste verklaring voor de werking van de selectieve aandacht; visuele signalen worden
iets beter weggefilterd dan auditieve signalen (omdat geluiden vaak geassocieerd zijn met
belangrijke en soms levensbedreigende gebeurtenissen)
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
38
feature-integration theory (Treisman & Gelade, 1980)
- een zoektocht naar één kenmerk gebeurt zeer snel en wordt nagenoeg niet beïnvloed door het
aantal items (Neisser, 1967)
- een zoektocht naar een conjunctie van kenmerken vergt veel meer inspanning en duurt langer
stadia van visuele perceptie
- detectie van kenmerken; gebeurt automatisch en parallel over het hele visuele veld
- verschillende kenmerken van een stimulus worden geïntegreerd tot een geheel; vereist energie,
verloopt serieel en heeft selectieve aandacht nodig
- er is dus selectieve aandacht nodig om de verschillende kenmerken van voorwerpen samen te
voegen tot een kenmerkenlijst die gebruikt kan worden voor patroonherkenning
- elementen in het visuele veld die geen aandacht krijgen, activeren alleen primaire kenmerken
- deze kenmerken worden uit de stimulus gehaald gedurende een eerste, preattentief
verwerkingsstadium en leiden tot een reeks van afzonderlijke mentale 'kaarten' die het hele visuele
veld bestrijken; er is één kaart voor elke primitieve eigenschap
- deze kaarten kunnen niet op elkaar worden gelegd zonder een beroep te doen op een tweede
verwerkingsstadium dat gebruik maakt van selectieve aandacht
selectieve aandacht: metaforen
- zaklantaarn die je op verschillende plaatsen in je visuele veld richt
- camera met een zoomlens kan op volledige scène gericht worden of geconcentreerd op een detail;
als jij je erg moet concentreren op een voorwerp in het visuele veld dan krimpt de aandachtsbundel
en wordt hij volledige gefocust op het voorwerp; hoe meer aandacht een taak dus nodig heeft, hoe
minder er overblijft voor andere stimuli
controle van de aandacht
- top-down (endogene) controle: onze geest bepaalt waar we onze aandacht op richten
- bottom-up (exogene) controle: onze aandacht wordt gevangen door een gebeurtenis in de omgeving
- exogene prikkels trekken onwillekeurig de aandacht, maar enkel wanneer dit in overeenstemming is
met de doelen die de persoon op dat moment nastreeft
gebondenheid van selectieve aandacht
- selectieve aandacht is zowel plaatsgebonden als voorwerpgebonden
negatieve priming
- priming: een stimulus wordt gemakkelijker verwerkt wanneer hij voorafgegaan wordt door een
gerelateerde stimulus dan wanneer hij voorafgegaan wordt door een ongerelateerde stimulus
- signalen waar onze aandacht niet op gericht is maar die toch verwerkt worden, moeten actief
onderdrukt worden om ons gedrag niet te beïnvloeden
terugkeerinhibitie
- om onze omgeving te begrijpen moeten we de aandacht richten van het ene voorwerp naar het
andere (of van de ene plaats naar de andere); hierbij is het niet alleen van belang om een
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
39
mechanisme te hebben dat potentieel interessante plaatsen aanwijst, maar ook een mechanisme
dat bijhoudt waar we al geweest zijn; indien dit mechanisme niet bestond zouden we constant
teruggaan naar de plaats met de hoogste aantrekkingskracht
- personen hebben meer moeite om een stimulus te detecteren als die aangeboden wordt op een
plaats waar de aandacht net vandaan komt
veranderingsblindheid
- het feit dat omdat we niet alles in onze omgeving bewust opnemen we sommige aspecten uit onze
omgeving niet zullen opmerken
5.2 Verdeelde aandacht: hoe goed kunnen we twee taken tegelijk uitvoeren?
verdeelde aandacht
- situaties waarin we verschillende taken tegelijk uitvoeren
- dubbeltaak-studies: proefpersonen twee taken samen laten uitvoeren en kijken hoe de prestatie op
de eerste taak wordt beïnvloed door de tweede taak
afhankelijkheid interferentie tussen twee taken
- de gelijkheid van de twee taken (sterk op elk gelijkende taken interfereren meer)
- het feit of de tweede taak een beroep doet op hetzelfde of een ander zintuig (we kunnen beter een
auditieve en een visuele taak samen uitvoeren dan twee visuele taken)
- hoeveel beschikbare middelen heeft elke taak nodig om uitgevoerd te worden (het is gemakkelijker
om een tweede taak uit te voeren wanneer de eerst taak niet al teveel inspanning vergt)
afhankelijkheid mate van aandacht voor een taak
- de moeilijkheidsgraad van een taak
- de ervaring met die taak
soorten processen (Schneider & Shiffrin, 1977)
- gecontroleerde processen: staan onder bewuste controle, vergen mentale inspanning, kunnen
gemakkelijk onderbroken worden, zijn relatief traag (bv.: beginnende lezer)
- automatische processen: gebeuren snel, zonder bewuste aandacht, op een manier die moeilijk te
onderbreken valt, kunnen gemakkelijk gecombineerd worden met andere taken
- veel taken in ons leven beginnen als gecontroleerde processen en worden automatisch door
langdurige oefening; veel taken verlopen dan niet helemaal automatisch, maar vergen minder
aandacht dan toen we ze voor het eerst uitvoerden
- hoe meer herinneringen we over een proces hebben, hoe vlugger we zo'n herinnering kunnen
oproepen en gebruiken (Logan, 1988)
- we hebben schema's voor vaak voorkomende taken; deze worden uit het geheugen opgeroepen en
leiden tot een automatische, stereotiepe uitvoering van de taken (Norman & Shallice, 1986)
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
40
Strooptaak (Stroop, 1935)
- veel gebruikt paradigma in de psychologie, omdat ze aangeeft onder welke omstandigheden de
selectieve aandacht faalt
- proefpersonen moeten zo snel mogelijk een reeks van kleuren hardop benoemen (laatste taak:
kleurnamen hebben een andere inktkleur dan de kleurnaam; zelfs na langdurige oefening hebben
mensen nog steeds moeite met deze taak)
- verklaring: ervaren lezers activeren automatisch betekenis en uitspraak van geschreven woorden
- de interferentie is assymetrisch: het effect is veel kleiner als men de woorden hardop moet lezen;
het lezen van woorden gaat automatischer dan het benoemen van kleuren
omschakelingskosten
- de tijd voor het veranderen van de ene taak naar de taak bij de uitvoer van twee taken tegelijk
- worden veroorzaakt doordat men gedragsparameters voor de nieuwe taak moet activeren, maar
ook doordat men die van de vorige taak moet onderdrukken
5.3 Aandachtsstoornissen
soorten stoornissen
- ontwikkelingsstoornissen: de aandacht ontwikkelt zich niet normaal (vb.: ADHD)
- verworven stoornissen: aandachtsproblemen als gevolg van een trauma aan de hersenen
ADHD (attention-deficit hyperactivity disorder)
- ontwikkelingsstoornis die wordt gekenmerkt door hyperactiviteit, aandachtstekort en impulsiviteit
- één van de meest voorkomende kinderpsychiatrische stoornissen (3-5% 4-12 jaar, 4x zoveel jongens)
- stoornis blijft bestaan bij 1% van de volwassenen
- er zit een genetische component in de gevoeligheid voor de stoornis
- omgevingsinvloeden die een rol spelen zijn factoren tijdens de zwangerschap (gebruik van alcohol,
tabak, drugs, stress, vroeggeboorte, herseninfecties), alergieën, voedselintoleranties
- patienten beginnen met veel dingen en maken weinig af, zijn druk en rusteloos, kunnen overdreven
agressief reageren, hebben problemen in de sociale omgang, vallen in de reden, zijn ongeduldig
- bij kinderen leidt dit tot leerproblemen en gedragsproblemen, bij volwassenen kan het leiden tot
een minder goede organisatie van werk en huishouden; sommigen hebben last van woedebuien en
sterk wisselende stemmingen
- kinderen kunnen normaal presteren op cognitieve taken maar houden dit niet lange tijd vol
- heeft wellicht vooral te maken met een tekort aan inihibitiecontrole (vooral bij volwassenen)
- het meest voorgeschreven geneesmiddel is Ritalin, wat een opwekkend middel is; helpt om de
impulsiviteit en hyperactiviteit onder controle te krijgen: doordat het energieniveau wordt verhoogd
zouden personen selectiever kunnen worden in de stimuli waarop ze reageren
oorzaken van een beroerte
- ongeveer 80% is te wijten aan een herseninfarct, het feit dat een bloedvat in de hersenen verstopt is
geraakt, waardoor een deel van de hersenen geen zuurstof meer krijgt
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
41
- het restant is te wijten aan een hersenbloeding, het feit dat een bloedvat barst waardoor bloed in de
hersenen terechtkomt
- andere oorzaken van hersentrauma's zijn ongevallen en degeneratieve aandoeningen (bv. dementie)
gevolgen hersenaandoeningen
- aandachtsstoornis (80%): concentratieproblemen, problemen om de aandacht te verdelen over
meerdere taken, moeite om de aandacht lang vol te houden, problemen met de cognitieve controle
- hemineglect: patiënt besteedt geen aandacht meer aan stimuli uit de helft van de omgeving
5.4 Bewuste en onbewuste processen
bewustzijn
- een persoon die minimaal een subjectieve ervaring heeft van een stimulus of interne toestand
- een bewuste ervaring is een privé-aangelegenheid
- deze ervaring kan bestaan uit een combinatie van verschillende zintuigen (visueel, auditief)
- de ervaring bevat de resultaten van denkprocessen, niet de processen zelf
- de ervaring verandert voortdurend
coma
- beschadiging van een deel van de thalamus, mensen verliezen hun bewustzijn
- dit gebeurt niet als delen van de hersenschors beschadigd zijn, zelfs niet als een volledige
hersenhelft uitgeschakeld is; je verliest dan wel een deel van de inhoud van je bewustzijn
soorten onbewuste processen
- niet-bewuste processen: fysiologische processen waar we ons niet bewust van kunnen worden
- voorbewuste processen: gedachten en herinneringen waar we op een bepaald moment niet aan
denken, maar die we gemakkelijk uit ons langetermgeheugen in het bewustzijn kunnen oproepen
- onbewuste processen: zijn moeilijk in het bewustzijn te brengen, maar beïnvloeden wel de werking
ervan (werden lange tijd geassocieerd met Freud en de psychoanalyse)
subliminale perceptie
- stimuli die het gedrag beïnvloeden zonder dat ze bewust waargenomen worden
semantische priming
- het sneller herkennen van een woord als het volgt op een sematisch gerelateerd woord (prime)
blindsight
- aandoening waarbij patienten tengevolge van een hersenletsel in de primaire visuele cortex niet
meer in staat zijn om stimuli in een groot deel van hun visuele wereld bewust waar te nemen
- ze hebben niet de indruk iets te zien in het aangetaste gedeelte, maar zijn toch verbazingwekkend
goed in staat om bv. de plaats van een stimulus aan te wijzen als hun gevraagd wordt 'te gissen'
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
42
split-brain patienten
- de linkerhemisfeer probeert het gedrag van rechterhemisfeer (of v.v.) te interpreteren zoals een
buitenstaander verklaringen zoekt voor het gedrag van een ander
onbewuste processen
- het blijft voor psychologen nog een mysterie waarom sommige van deze processen vanaf een
bepaald moment bij de mens leiden tot een bewuste, subjectieve ervaring die ons een gevoel van
eenheid geeft en die gebruikt kan worden om over onze ervaringen na te denken en met anderen
erover te communiceren
- informatie die het bewuste binnendringt, is niet alleen toegankelijk voor elk proces, maar krijgt ook
toegang tot veel meer informatie in de hersenen dan informatie die buiten het bewuste valt; deze
laatste informatie blijft meestal binnen het domein van waaruit de input kwam
5.5 Slapen en dromen
prestaties gedurende de dag
- de meest mensen presteren het beste kort voor de middag, daarna kan het prestatieniveau tot 10%
zakken voor het weer stijgt maarmate de avond nadert; dit is onhankelijk van het lunchmoment
- de periode van geringste aandacht is in de vroege ochtend tussen één en zeven uur
circadiaanse ritmen
- lichaamsritmen die een cyclus van 24 uur volgen
- desynchronisatie leidt over het algemeen tot een verminderd welzijnsgevoel bij de persoon
- staan o.i.v. de nucleus suprachiasmaticus, een kern uit de hypothalamus die een interne, biologische
klok vormt; het is een fabeltje dat deze cyclus 25 i.p.v. 24 uur zou bedragen
- grotendeels gebaseerd op signalen die gestuurd worden naar de pijnappelklier; deze klier scheidt
het hormoon melatonine af in de bloedbaan kort voordat er geslapen moet worden
- de klok in de nucleus suprachiasmaticus wordt beïnvloed door het licht; op die manier passen we
ons aan als we in een andere tijdzone komen; deze aanpassing heeft wel enige tijd nodig waardoor
we last hebben van een jetlag
EEG (elektro-encefalogram)
- output van een toestel waarmee neuronale activiteit in de hersenen geregisteerd kan worden door
elektroden op de schedel te plaatsen en veranderingen in de elektrische activiteit te meten
waaktoestand
- alert en actief: EEG-signaal bestaat uit onregelmatige signalen met hoge frequentie en lage
amplitude; de meest voorkomende golffrequenties liggen tussen 13-30 Hz (betagolven)
- ontspanning: golven vertragen tot 8-12 Hz, ze worden regelmatiger en groter (alfagolven); dit komt
doordat in rusttoestand veel neuronen samen vuren
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
43
slaapstadia
- 1: EEG bestaat uit alfagolven waarin thètagolven (3-7 Hz, iets grotere amplitude dan alfagolven)
voorkomen; persoon voelt zich doezelig en de ogen vallen toe; de spierspanning en de temperatuur
verlagen en het hart gaat trager slaan
- 2: EEG wordt onregelmatiger en bestaat uit opeenvolging van thètagolven, slaapspoelen (korte
sequenties van 12-14 Hz die 2-5x per minuut voorkomen; zorgen ervoor de persoon in slaap te
houden) en K-complexen (plotselinge grote golfbewegingen in de elektrische activiteit; 1x/minuut)
- 3: de persoon is diep in slaap en men ziet deltagolven (golven met een hele grote amplitude en een
lage frequentie, minder dan 3 Hz; geven aan dat veel cellen in de hersenen samen vuren) in het EEG
- 4: bestaat voor het grootste deel uit deltagolven; wordt diepe slaap (slow-wave sleep) genoemd
- 5: REM-slaap: EEG vertoont sterk verhoogde activiteit met thèta-, alfa- en betagolven; de ogen
bewegen snel onder de oogleden (Rapid Eye Movement sleep); op dit moment stelt men geen
activiteit meer vast in de lichaamsspieren van de persoon; het lijkt alsof hij/zij verlamd is; ondanks
de hoge activiteit in de hersenen is het extra moeilijk om een persoon in dit stadium te wekken
opeenvolging van stadia
- in het begin van de nacht gaan slapers meestal vlug van stadium 1 naar 2 en 3
- ze bereiken stadium 4 dikwijls zo'n 45 minuten nadat ze in slaap gevallen zijn; tijdens dit stadium zijn
de slapers zeer ontspannen en ademen traag en regelmatig
- nadat de slapers enige tijd in stadium 4 hebben doorgebracht beginnen ze door andere stadia te
cirkelen: de eerste periode van REM-slaap begint na ca. 1,5 uur wanneer ze weer in stadium 1
aankomen; de eerste REM-periode is de kortste van de nacht, met een terugkeer naar de andere
stadia in een paar minuten
- de slapers blijven gedurende de hele nacht door de verschillende stadia voortbewegen volgens een
cyclisch patroon; deze nemen progressief in duur toe en volgen ook vlugger op elkaar; dit gaat
gepaard met een afname van de stadia 3 en 4
functies van de slaap
- heeft een herstellende functie; stoffen die zijn verbruikt toen we wakker waren worden aangevuld
(neuronen vullen hun neurotransmitters aan), informatie die we overdag hebben opgenomen wordt
geconsolideerd en verder verwerkt (vooral tijdens REM-slaap; nieuw gevormde connecties in de
hersenen worden versterkt zodat de geheugensporen zich consolideren; grootste activiteit in
hersengebieden waarin ook overdag de grootste activiteit heeft plaatsgevonden: 'extra oefenen')
- de evolutie heeft individuen geselecteerd die zich 's nachts konden stilhouden; nachten zijn koud en
menselijke ogen zich slecht in het donker; daarom hadden onze voorouders een grotere overlevingsen reproductiekans als ze thuisbleven en dicht bij elkaar sliepen
effecten van slaapdeprivatie
- mensen kunnen relatief snel herstellen van langdurige slaapdeprivatie
- REM-slaap en stadium-4-slaap periodes duren langer bij mensen die herstellen van slaapdeprivatie
- mensen kunnen moeilijker REM-slaap missen dan niet-REM-slaap
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
44
effecten van beperkt aantal uren slaap
- voordurend gevoel van vermoeidheid, concentratieproblemen, geïrriteerdheid, spanningshoofdpijn
- mensen zijn depressiever, minder energiek en onvriendelijker
- prestaties van eenvoudige taken die een beroep doen op volgehouden aandacht verminderen
benodigde slaap
- pasgeborenen: 16 uur; baby's: 12-16; kinderen: 10-12; tieners: 8-10; volwassenen: 6-8; 65+: 5-6
- slaapvereisten verschillen enorm van individu tot individu
- de overlevingskansen zijn het grootst voor mensen die 7 uur slaap per nacht nodig hebben
- meer dan 25% geeft aan dat ze zich vermoeid voelen en meer zouden moeten slapen
insomnia (=slapeloosheid)
- kan tijdelijk zijn (tijdens crisisperioden of omdat men zich teveel zorgen maakt), te wijten aan
onregelmatige slaappatronen, of omdat mensen langer willen slapen dan nodig is
- sommige mensen slapen wel genoeg, maar voelen zich toch niet uitgerust; dit kan aan de slechte
kwaliteit van de slaap liggen
- door het innemen van slaappillen heb je 25% meer kans om in de komende zes jaar te overlijden
narcolepsie
- hierbij krijgt een persoon overdag onbedwingbare slaapaanvallen
- oorzaak is een tekort aan de neurotransmitter hypocretine in de hypothalamus; geneesmiddelen
kunnen de frequentie van de aanvallen verminderen, maar de ziekte niet echt genezen
slaapwandelen
- komt meer voor bij kinderen dan bij volwassenen; gaat vaak na kindertijd spontaan over
- gewoonlijk is de persoon zich tijdens het slaapwandelen vaag bewust van de buitenwereld
- komt voor tijdens de stadium-4-slaap, niet tijdens de REM-slaap
- is niet schadelijk; men moet er voor zorgen dat de risico's op verwondingen worden geminimaliseerd
- een slaapwandelaar kan zonder problemen wakker worden gemaakt; vanwege de diepe slaap zal hij
waarschijnlijk wel enige tijd in de war zijn
5.6 Hypnose
Freud's interpretatie van dromen
- dromen zijn (onaanvaardbare) wensvervullingen van verdrongen verlangens
- is de 'koninklijke route' naar kennis over onbewuste activiteiten van de geest
- manifeste inhoud van een droom: dat wat de persoon zich herinnert
- latente inhoud van een droom: de wensvervulling waar het eigenlijk om gaat
- de latente inhoud kan worden afgeleid vanuit de manifeste inhoud d.m.v. een vervormingsproces;
toegepaste mechanismen zijn verplaatsing (element uit de droom wordt veranderd door een ander),
regressie (gedachten komen tot uiting in percepties) en condensatie (een beeld in een droom staat
voor verschillende onbewuste elementen)
- was lange tijd populair, nut is beperkt gebleken, nu vooral nog van historisch belang
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
45
- droominhouden zijn wel een goed vertrekpunt voor een gesprek omdat hun inhoud dikwijls verband
houdt met de onderwerpen die mensen overdag bezighouden
activatiesynthesetheorie
- dromen zijn slechts een bijproduct van de behoefte aan REM-slaap, een poging van de hogere
hersencentra om toevallige en conflicterende signalen te interpreteren (Hobson & McCarley, 1977)
- ervaringen en bezorgdheden van de dag voordien worden alleen gebruikt om de toevallige signalen
te structureren en zijn zelf niet de reden van het dromen
- REM-slaap is nodig voor de ontwikkeling van de hersenen, eerder dan voor het omgaan met
verdrongen, angstaanjagende fantasieën
- problemen van deze theorie: dromen komt niet alleen in REM-slaap voor, dromen zijn minder bizar
en onsamenhangend dan de theorie beweert: het lijkt soms wel alsof de hersenen in dromen
gewoon verder werken aan wat ze overdag aan het doen waren
dromen en de evolutietheorie
- niet alleen de slaap is ontstaan vanuit evolutionaire selectie, maar ook dromen (Revonsuo, 2000)
- een organisme heeft overlevingsvoordeel als het 's nachts vaardigheden oefent die van belang zijn
voor het functioneren overdag
- veel droominhouden hebben te maken met bedreigende situaties; misschien heeft een deel van
onze dromen te maken met het herhaald doorleven van deze situaties, zodat we beter gewapend
zijn wanneer we er effectief mee geconfronteerd worden
- probleem: weinig mensen hebben het gevoel vaardigheden te oefenen tijdens hun dromen
hypnose
- neodissociatieve theorie: twee hypothesen: 1- hypnose zorgt voor een spitsing (dissociatie) tussen
automatische subsystemen en het executieve ego (een centrale controlestructuur die de
subsystemen activeert en de gevolgen ervan verifieert); daardoor zijn de processen in deze
subsystemen niet meer toegankelijk voor de bewust ervaren denkprocessen (Hilgard, 1986); 2- de
egocontrole over de automatische subsystemen wordt onder hypnose opgeheven en vervangen
door suggesties van de hyponotiseur (Woody & Bowers, 2004)
- mensen krijgen onder hypnose de opdracht alles te vergeten wat tijdens de sessie is gebeurd; ze
kunnen zich effectief niets meer herinneren als ze wakker worden, maar blijken wel onderhevig aan
impliciet leren (leren zonder dat je je daarvan bewust bent)
- de sociaal-cognitieve theorie: vormt een sterke sociale situatie waarin mensen een zeer grote
situationele druk ondervinden om zich op een bepaalde manier te gedragen
hypotiseerbaarheid (van een persoon)
- wordt gemeten aan de hand van een schaal die uit verschillende suggesties bestaat
pijnvermindering na hypnose
- effect is duidelijk bewezen in acute pijnsituaties (Patterson & Jensen, 2003)
- effect op chronische pijn is minder duidelijk en niet groter dan het effect van een relaxatietraining
waarbij patiënten zich leren te ontspannen
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
46
- verklaring pijnreducerend effect: pijn wordt nog wel geregistreerd maar dringt niet meer in het
bewuste door (neodissociatief); mensen hebben zelf enige mate van controle over de pijn die ze
voelen (sociaal-cognitief); sluiten beide aan bij de poortcontroletheorie over pijngewaarwording
geheugenverbetering na hypnose
- onder hypnose worden meer herinneringen gegeven, niet meer juiste herinneringen (Orne, 1979)
- het kan niet helpen bij het oproepen van herinneringen als getuige (onderzoek Geiselman, 1985)
- i.p.v. hypnose wordt tegenwoordig het cognitieve interview (een techniek gebaseerd op geheugenbevorderende procedures die wetenschappers vastgesteld hebben bij een studie van het geheugen)
gebruikt bij getuigenverhoren
5.7 Psychoactieve middelen
psychoactieve middelen
- stoffen die een directe invloed hebben op de hersenen waarmee een verandering in psychische
toestand gepaard gaat
- werken in op de communicatie tussen de neuronen; sommige middelen verhogen de impact van een
neurotransmitter, andere verlagen die; afhankelijk van de neurotransmitter die beïnvloed wordt
krijgt men andere symptomen
- sommige middelen worden gebruikt om ongemakken en mentale stoornissen te behandelen,
anderen kunnen zeer schadelijk zijn voor het centrale zenuwstelsel
- veel van deze middelen gaan gepaard met gewenning (een steeds grotere dosis is nodig om
eenzelfde effect te krijgen) en afhankelijkheid (verslaving)
soorten psychoactieve middelen
- kalmerende middelen: geven aanleiding tot gevoelens van ontspanning en doezeligheid; ze hebben
een sedatief effect (alcohol, opiumderivaten, slaappillen, tranquillizers)
- opwekkende middelen: wekken een toestand van alertheid op en kunnen mensen een groter
zelfvertrouwen geven (cafeïne, nicotine, amfetamine, cocaïne, crack)
- hallucinogenen: lokken waanbeelden en hallucinaties uit en kunnen psychotische symptomen
veroorzaken (cannabis, paddestoelen, LSD)
alcohol
- geeft in kleine hoeveelheden aanleiding tot een ontspannen gevoel, minder angstgevoelens en
minder inhibities
- verhoogt de hoeveelheid GABA (speelt een rol bij het slapen) en dopamine (is betrokken bij het
beloningsgevoel) in de hersenen
- bij toenemende hoeveelheden worden de sedatieve effecten doorslaggevender; deze effecten
situeren zich zowel in de communicatie tussen de neuronen als binnen de neuronen zelf; de ene na
de andere functie valt weg, tot uiteindelijk een coma en zelfs de dood volgt
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
47
opiumderivaten
- worden soms tot de kalmerende middelen gerekend, maar in veel classificaties ook apart geplaatst
vanwege de roes die ze teweegbrengen
- receptoren voor pijnstillende neurotransmitter endorfine worden door deze middelen geactiveerd
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
48
6. Conditionering en leren
6.1 Klassieke conditionering
leren
- een relatief permamente verandering in gedrag of kennis ten gevolge van ervaring
(on)geconditioneerde respons (OR/CR), stimulus (OS/CS)
- een ongeconditioneerde respons (OR) is een reactie die zonder voorafgaand leerproces wordt
uitgelokt door een ongeconditioneerde stimulus (OS); hier tegenover staan de CR en CS
klassieke conditionering
- een proces waarbij een oorspronkelijk neutrale stimulus gecombineerd wordt met een
ongeconditioneerde stimulus (OS) die een automatische reactie uitlokt; als gevolg van deze
koppeling begint de CS na verloop van tijd een respons (CR) uit te lokken die lijkt op de OR
schema klassieke conditionering
- 1. voor de conditionering: voedsel in de mond (OS) => speekselafscheiding (OR/reflex)
- 2. belgeluid (neutrale stimulus) => oriëntatie
- 3. conditionering: bel gevolgd door voedsel (neutrale stimulus/OS) => speekselafscheiding (OR)
- 4. na de conditionering: belgeluid (CS) => speekselafscheiding (CR)
verwerving
- het proces waardoor een geconditioneerde stimulus een geconditioneerde reactie gaat uitlokken
- verwervingsfase: er zijn vaak meerdere CS-OS-aanbiedingen nodig voordat een CS een CR uitlokt
extincie (=uitdoving)
- verzwakking van de CR die optreedt als de CS herhaaldelijk zonder de OS aangeboden wordt
spontaan herstel
- na een extincie verloopt het proces van conditionering veel sneller dan voorheen; extincie doet een
leerproces niet teniet, maar onderdrukt haar alleen maar (Baeyens, 1995)
- er zijn meerdere extinciesessies nodig voordat geen spontaan herstel meer optreedt
- vb.: mensen die het gevoel hebben hun vliegangst hebben overwonnen voelen dikwijls een
verhoogde angst wanneer ze na een lange periode zonder vliegreizen weer in een vliegtuig stappen
stimulusgeneralisatie
- een respons die op een bepaalde stimulus geconditioneerd werd, komt ook voor bij andere,
gelijksoortige stimuli; de CR bij een bepaalde CS generaliseert zich naar andere stimuli die een grote
overeenkomst met de CS vertonen
- vb.: nadat iemand door een grote hond (bv. Deense dog) wordt gebeten is de kans groot dat die
persoon nadien ook een verhoogde angst of alertheid zal voelen voor andere grote honden
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
49
- generalisatie beschermt individuen voor stimuli die een grote kans op gevaar vormen
stimulusdiscriminatie
- het proces dat beschermt tegen overgeneralisatie
- kan getraind worden; vb.: als foto's van allerlei spinnen getoond worden en enkel foto's van
gevaarlijke tropische spinnen gevolgd worden door een OR (een lichte elekronische schok of een
plots lawaai) dan kan de angst voor ongevaarlijke spinnen verminderd worden
contiguïteit
- het kort op elkaar volgen van de geconditioneerde en ongeconditioneerde stimulus
- worden met elkaar geassocieerd en zijn cruciaal voor klassieke conditionering (Watson, 1920)
- veel studies hebben deze behavioristische interpretatie ter discussie gesteld (vb.: smaakaversie: als
je een paar uur na het eten van een gerecht misselijk wordt wil je het misschien nooit meer eten; is
belangrijk voor onze overleving: mensen en dieren vermijden voedingsmiddelen die hun ziek maken)
- is niet altijd nodig voor klassieke conditionering
biologische predispositie
- sommige associaties (meer voor de hand liggende) zijn gemakkelijker te leren dan andere
- vb 1: je gaat naar een nieuwe lawaaierige discotheek en drinkt daar een nieuw merk bier; de
volgende ochtend voel je je misselijk, wie geef je de schuld: het bier of de discotheek?
- vb 2: bij het naar buiten komen wordt je inelkaar geslagen waardoor je je de volgende dag misselijk
voelt, wie geef je de schuld: het bier of de discotheek?
blokkering
- de aanwezigheid van een CS die de OS voorspelt verhindert de conditionering van andere stimuli
- vb. met ratten: blokkeringsgroep: fase 1 geluid => shock, fase 2 geluid+licht => shock, resultaat: geen
angst voor het licht; controlegroep: fase 1/2: geluid+licht => shock, resultaat: angst voor het licht
S-S-theorie van klassieke conditionering
- waarschijnlijk wordt bij klassieke conditionering geen S-R-connectie gelegd tussen CS en CR, maar
een S-S-connectie tussen CS en OS
- door het herhaaldelijk samen aanbieden wordt in de hersenen een beeld van de OS geactiveerd bij
het aanbieden van de CS; dit kan alleen als de CS gezien wordt als goede voorspeller voor de OS
voorspellingen o.b.v. de S-S-theorie
- klassieke conditionering zal gemakkelijker gaan wanneer CS en OS nieuwe stimuli zijn
- verwerving zal sneller gebeuren wanneer de associatie overeenkomt met het verwachtingspatroon
(biologische predisposities)
- verwerving zal sneller gebeuren naarmate de belangrijkheid van de OS toeneemt (vb. onderzoek bij
ratten: het is belangrijker om te weten wat een pijnlijke shock aankondigt dan een lichtflits)
- er zal geen conditionering van een nieuwe stimulus optreden wanneer er al een betrouwbare
voorspeller is (blokkeringseffect)
- de beste voorspeller van een OS is een CS die steeds kort voordien plaatsvindt (contiguïteit)
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
50
S-S-theorie voor behavioristen
- onaanvaardbaar omdat deze theorie associaties veronderstelt tussen de stimulus en een 'nietobserveerbare' entiteit (een afbeelding van de OS in het brein) en tussen een niet-observeerbare
entiteit en de respons
associatief leren door klassieke conditionering
- de principes van de klassieke conditionering gelden niet alleen voor het leggen van associaties met
stimuli die een OR uitlokken, maar voor het leggen van associaties tussen alle mogelijke stimuli
- dit is niet de enige vorm van associatief leren: wij kunnen ook verbanden leggen door erover te
spreken en erover na te denken (McNally, 1981)
6.2 Operante conditionering
operante conditionering (instrumentele conditionering)
- bij deze leervorm veranderen we de gedragingen o.b.v. de gevolgen die ze hebben
- bij studies moet het dier een gedrag uitvoeren gevolgd door een consquentie (beloning, straf)
wet van het effect (Thorndike, 1874-1949)
- responsen die voldoening gevende gevolgen teweegbrengen zullen herhaald worden en steeds
sneller en efficiënter uitgevoerd worden
- responsen die onbevredigende gevolgen teweegbrengen zullen niet herhaald worden
operante respons
- een gedrag dat gevolgd wordt door een bepaald effect in de omgeving
bekrachtiging en straf
- bekrachtiging: een verandering in de omgeving die ervoor zorgt dat het voorafgaande gedrag meer
kans heeft om opnieuw op te treden (kan bestaan uit het toedienen van een aangename of het
wegnemen van een onaangename stimulus)
- straf: een verandering in de omgeving die ervoor zorgt dat het voorafgaande gedrag minder kans
heeft om opnieuw op te treden (kan bestaan uit het toedienen van een onaangename of het
wegnemen van een aangename stimulus)
positieve/negatieve bekrachtigers
- positieve bekrachtiger: verhoogt de kans op de respons die aan de bekrachtiging voorafgaat doordat
hij toegediend wordt
- negatieve bekrachtiger: verhoogt de waarschijnlijkheid van de voorafgaande respons doordat hij
weggenomen wordt (bv.: studente gaat studeren om van het gezeur van haar moeder af te zijn)
primaire/secundaire bekrachtigers
- primaire (ongeconditioneerde) bekrachtiger: komt tegemoet aan de basisbehoefte van een dier of
mens en zijn daardoor inherent bekrachtigend
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
51
- secundaire (geconditioneerde) bekrachtiger: bekrachtiger die zijn effect ontleent aan een associatie
met een primaire bekrachtiger (bv.: geld heeft geen intrinsieke bekrachtigende waarde; doordat
men met geld allerhande basisbehoeften kan bevredigen verkrijgt het een bekrachtigende waarde)
bekrachtingschema's
- continue bekrachtiging: elke operante respons wordt gevolgd door een bekrachtiging (weinig van
onze gedragingen worden altijd gevolgd door een bekrachtiging; meestal moeten we een gedrag
vaak herhalen om zo nu en dan een bekrachtiging te krijgen, bv.: studeren => examen gehaald)
- partiële (intermitterende) bekrachtiging: niet elk gedrag wordt gevolgd door een bekrachtiger
ratioschema's
- bekrachtiging wordt na een bepaald aantal responsen gegeven
- schema met vaste ratio (SFR): bekrachtiging wordt toegediend per vast aantal responsen
- schema met variabele ratio (SVR): aantal reponsen varieert voordat een bekrachtiger ontvangen
wordt; aantal responsen wordt o.b.v. toeval bepaald (bv.: gokautomaat)
-post-bekrachtigingspauze: de pauze bij de SFR (bv.: studiepauze na een examen te hebben gemaakt)
intervalschema's
- toediening van een bekrachtiger hangt af van het gedrag én van de tijd die is verstreken sinds de
vorige respons (bekrachtiging volgt bij het eerste gedrag nadat een bepaald tijdsinterval verlopen is)
- schema met vast interval (SFI): de eerste reactie na een vaste tijdsperiode wordt bekrachtigd
- SFI-schelp: naarmate het moment van de bekrachtiging nadert zullen meer responses worden
gegeven (bv.: vaker op je horloge kijken als het tijdstip nadert waarop de trein arriveert)
- schema met variabel interval (SVI): het tijdsverschil dat moet verstrijken voordat de bekrachtiger
wordt toegediend verschilt van beurt to beurt (bv.: kind vraagt snoep aan moeder)
straf
- een verandering in de omgeving die het voorafgaande gedrag doet afnemen
- positieve straf: het toedienen van een onaangename stimulus (bv.: harde woorden, slaag)
- negatieve straf: het wegnemen van een aangename stimulus (komen vaak voor in opvoedingsvriendschaps- en liefdessituaties)
- time-out: een tijd niet meer mogen deelnemen aan het sociale of familiegebeuren
dreigen met straf
- is meestal zelfs doeltreffender dan het werkelijk straf geven
- als de dreiging van straf wegvalt is de situaties vaak minder gemakkelijk onder controle te houden
effectiviteit van straf
- in veel gevallen heeft met name positieve straf minder resultaat dan men ervan verwacht had
- het gedrag wordt even onderdrukt, maar komt dan terug en lijkt niet meer in dezelfde mate onder
invloed te staan van de straf
- de gestrafte probeert aan de straf te ontsnappen zonder het wangedrag te veranderen
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
52
effectbepalende factoren van straf
- de intensiteit van de straf: hoe intenser de straf, hoe meer het gedrag onderdrukt wordt; na
herhaalde straffen verliest een straf aan kracht; dit is vooral het geval bij positieve straffen; als
gevolg hiervan moeten steeds hardere straffen worden gegeven om hetzelfde effect te bereiken
- uitgestelde straf: uitgestelde straf is minder effectief dan straf die meteen na het gedrag toegediend
wordt; hoe langer de periode tussen het gedrag en de straf, hoe minder efficiënt de straf wordt
- consistentie van de straf: straf moet ook consistent toegediend worden; anders wordt het effect van
de straf uitgehold: er volgt een negatieve bekrachtiging elke keer dat de straf niet volgt
- associatie met positieve bekrachtiging: straf kan inefficient zijn als deze met positieve bekrachtiging
geassocieerd wordt; dit kan zelfs leiden tot een toename van het ongewenste gedrag (vb. 1: ouder
straft het kind maar zegt meteen daarna dat ze het kind toch nog graag zien; vb. 2: ouder kijkt weinig
naar het kind om behalve als het zich misdraagt)
- leren van ontsnappings- en vermijdingsgedrag: mensen zullen gedrag vertonen om aan de situatie te
ontsnappen; dit is begrijpelijk o.b.v. negatieve bekrachtiging (vb.: afzetten van wekker 's ochtends)
tweefactorentheorie
- factoren voor leren vermijden van situaties: 1- een waarschuwing te leren vrezen d.m.v. klassieke
conditionering; 2- o.b.v. negatieve bekrachtiging te leren om aan de angst te ontsnappen
- gevolg van vermijdingsleren is dat het gedrag lange tijd voortgezet kan worden nadat het gevaar is
geweken; door de negatieve stimulus te ontlopen ervaart men immers niet dat de stimulus geen
gevaar meer vormt; belangrijk inzicht bij de behandeling van een obsessieve-compulsieve stoornis;
bij deze stoornis worden handelingen gemotiveerd vanuit een behoefte om gevaar te voorkomen
(vb.: handen veelvuldig wassen om een ziekte te vermijden); doordat mensen met deze stoornissen
het denkbeeldige gevaar uit de weg gaan, ervaren ze nooit dat de mate van reëel gevaar niet in
verhouding staat tot de angst die ze ervoor hebben
straf in de opvoeding
- een ongewenst effect kan zijn dat kinderen agressief worden of van huis proberen weg te lopen
overwegingen bij het geven van straf
- negatieve straf (zoals een time-out) werkt gewoonlijk beter omdat die minder snel escaleert; werkt
het beste wanneer men een goede relatie met de gestrafte heeft, want dan heeft men positieve
stimuli die men tijdelijk kan inhouden nadat het ongewenste gedrag werd vertoond
- straf moet altijd gepaard gaan met bekrachtiging van gewenste gedragingen; op die manier weet
diegene die gestraft wordt, welk gedrag het ongewenste gedrag kan vervangen
- vaak bereikt men meer met bekrachtiging dan met straf; men kan voorkomen dat de situatie uit de
hand loopt door op tijd het gedrag dat men graag heeft te bekrachtigen; goed gedrag dat niet
bekrachtigd wordt heeft minder kans in de toekomst uitgevoerd te worden vanwege extinctie
afhankelijkheid operante conditionering
- temporele contiguïteit: hoe vlugger bekrachtiging volgt op gedrag, hoe sneller gedrag zal toenemen;
bij uitgestelde bekrachtiging wordt het moeilijker op te maken op welk gedrag die van toepassing is
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
53
- vorming via successieve benaderingen: veelal is het gedrag dat men wil aanleren, gedrag dat zelden
spontaan voorkomt; in zo'n geval moet je de training stapsgewijs opbouwen; het gedrag wordt zo
gradueel gevormd door successieve benaderingen van het gewenste gedrag te bekrachtigen
- biologische predisposities en operante conditionering: de snelheid waarmee operante conditionering
verworven wordt hangt samen met de mate waarin de operante respons aansluit bij het natuurlijke
en spontane gedrag (dat tot stand komt via natuurlijke selectie en overerving)
extincie
- de procedure waarbij men na een conditionering stopt met het toedienen van een bekrachtiger
- de geleerde respons zal verzwakken en uiteindelijk verdwijnen, net zoals bij klassieke conditionering
- differentiële bekrachtiging: niet alleen stoppen het gedrag te bekrachtigen, maar tegelijkertijd een
ander, meer gewenst gedrag gaan bekrachtigen; is effectiefste manier om gedrag te onderdrukken
weerstand tegen extincie
- zal kleiner zijn wanneer de respons geconditioneerd werd o.b.v. continue bekrachtiging
- groter bij partiële bekrachtiging omdat: 1.duurt langer voordat duidelijk is dat er geen bekrachtiging
meer volgt, 2. duurt langer omdat er gebrek is aan informatie (a- doorzetten ondanks de frustratie
van een ontbrekende bekrachtiger, b- men heeft geleerd dat soms na veel gedragingen toch nog een
bekrachtiging volgt)
stimuluscontrole
- het feit dat gedrag bekrachtigd/gestraft zal worden in de aanwezigheid van maar één stimulus maar
niet in de aanwezigheid van een andere stimulus (vb.: aandachtig kijken, luisteren, begrijpend
knikken zijn gedragingen die bekrachtigd worden in een collegezaal maar niet op een fuif); daarom
gaat studeren ook het beste wanneer het altijd aan hetzelfde bureau kan gebeuren
stimulusdiscriminatie (=discriminatietraining)
- om te weten welke gedrag in welke situatie bekrachtigd of gestraft zal worden, moet men leren de
stimuli te discrimineren die met de bekrachtiging of de straf gepaard zal gaan
stimulusgeneralisatie
- het kunnen generaliseren van gedrag in vergelijkbare situaties
mechanismen bij operante conditionering
- 1. de relatie tussen context (S) en gedrag/response (R)
- 2. de relatie tussen context (S) en gevolg (G) (de bekrachtiger of de straf)
- 3. de relatie tussen gedrag/response (R) en gevolg (G) (werd niet aanvaard door behavioristen)
leren van de operante conditioneringsrelaties
- leren van de S-R-relatie: bekrachtigers doen de kans op gedrag toenemen en straffen doen deze
afnemen hoewel ze op dat moment nog niet aanwezig zijn; context lokt de respons automatisch uit
- leren van de S-G-relatie: klassieke conditionering speelt een rol bij het leggen van associaties tussen
de stimuluscontext en alle mogelijke gevolgen die men ondervindt na het uitvoeren van handeling
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
54
- leren van de R-G-relatie: vb. niet studeren omdat de schoolomgeving studeergedrag uitlokt (S-R) of
omdat de schoolomgeving gevoelens van voldaanheid of angst uitlokt (S-G), maar omdat je een
studie interessant vindt, kennis wil verwerven, of later interessant werk wil doen (R-G); dit zijn de
doelen die men met het gedrag wil bereiken
aangeleerde hulpeloosheid
- het onvermogen om te leren hoe aan een aversieve stimulus ontsnapt kan worden of hoe hij
vermeden kan worden na blootstelling aan een onontkoombare, onvermijdbare stimulus
- vermindert de motivatie om pogingen te ondernemen om te ontsnappen aan de situatie, en
generaliseert zich naar andere contexten zodat men hier in allerlei situaties last van heeft
- voorbeelden: depressie, onwil om nog te solliciteren na herhaalde succesloze pogingen, gevoelens
van machteloosheid bij pech, slechte intellectuele prestaties na oncontroleerbare stress
latent leren
- leren zonder dat dit direct in het gedrag tot uitdrukking komt
cognitieve kaart
- een interne representatie van een omgeving, zodat je er later gemakkelijker je weg kunt vinden
6.3 Observerend leren
observerend leren (Bandura)
- gedragingen die worden beïnvloed door gedrag dat we bij anderen geobserveerd hebben
redenen om gedrag te imiteren
- de gevolgen die het model (de persoon die geobserveerd wordt) ondervindt door zijn gedrag; over
het algemeen zal alleen gedrag dat bekrachtigd wordt geïmiteerd worden
- de status van het model: meer macht of prestige vergroten de kans op imitatie (bv. kinderen-ouders)
leren door observeren
- stimulusversterking: een stimulus waar het model mee omgaat wordt belanglijker en aantrekkelijker
voor diegene die observeert
- doelversterking: verhoogde motivatie bij observeerder om hetzelfde doel als het model te bereiken
angst en agressie (observerend leren)
- kinderen worden bang van situaties omdat ze hun ouders of verzorgers bang zien worden
- er zijn biologische restricties op het soort stimuli dat we leren vrezen
- mensen imiteren agressieve gedragingen
- een model zien dat bekrachtigd of gestraft wordt, heeft soortgelijke effecten als wanneer men zelf
bekrachtigd of gestraft wordt
- gedragspatronen die kinderen observeren tijdens de interactie met hun ouders hebben een
doorslaggevende rol op de manier waarop zij zelf met hun leeftijdsgenoten omgaan (vb. 1: kinderen
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
55
van negatieve, opdringerige, overcontrolerende ouders vertonen vaak agressief en zelfbeschermend
gedrag; vb. 2: kinderen die thuis veel zijn geslagen maken meer kans om hun kinderen ook te slaan)
culturele verschillen (observerend leren)
- kinderen leren het gedrag dat van hen verlangd wordt door hun ouders, broers, zussen, vriendjes en
leerkrachten te observeren; als deze culturele verschillen eenmaal verworven zijn, beïnvloeden zij op
hun beurt het toekomstige leren
- vb.: mensen eten en drinken meer als ze in een groep zitten die veel eet en drinkt
- vb.: ouders die hun kleuters proberen op te voeden zonder geslachtsvooroordelen merken vaak tot
hun verbazing dat veel van hun inspanningen verloren gaan als de kinderen een tijdje op school zijn
- in een collectivistische cultuur observeren kinderen dat de behoeften van een herkenbare groep
belangrijker zijn dan die van individuele leden en v.v. in een individualistische cultuur
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
56
7. Onthouden en vergeten
7.1 Achtergrond
reminiscentbult
- er worden meer gebeurtenissen onthouden uit de leeftijdsperiode van 10-30 jaar dan van 30-60 jaar
besparingsmethode
- het feit dat het minder tijd kost om iets wat als 'vergeten' werd beschouwd opnieuw te leren
vergeetcurve (Ebbinghaus, 1885)
- de relatie tussen de mate van vergeten en het tijdsinterval sinds het leren
- daalt snel in het begin en vlakt daarna af; vergeten materiaal gaat zelden helemaal verloren
geheugen
- geheugen: vroegere ervaringen worden in de hersenen opgeslagen; komen tot uiting in ons gedrag
- primaire geheugen: de stroom van gedachten in het bewustzijn
- secundaire geheugen: het geheugen voor het verleden
- declaratieve geheugen: bewuste herinnering van feiten en gebeurtenissen die men kan verwoorden
- niet-declaratieve geheugen: onbewuste vaardigheden die tot uiting komen in ons gedrag
- procedureel geheugen: het geheugen voor de manier waarop we handelingen moeten uitvoeren
- episodisch geheugen: geheugen voor gebeurtenissen die we zelf hebben meegemaakt
- semantische geheugen: het geheugen voor feiten en kennis over de wereld
stadia in het geheugenproces
- verwerving (coderen): het initiële leren van informatie; vormt eerste stadium in het geheugenproces
- bewaren: vereist veranderingen in het zenuwstelsel die het mogelijk maken om informatie vast te
leggen (geheugenspoor)
- oproepen: proces waarbij informatie uit het geheugen gehaald en gebruikt wordt
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
57
7.2 Het geheugenmodel van Atkinson en Shiffrin
sensorische geheugens (één voor elk zintuig)
- houden gedurende zeer korte tijd de informatie bij die de zintuigorganen bereikt heeft
- kunnen heel veel informatie tegelijk onthouden
- iconische geheugen: geheugen voor de visuele stimuli; beelden vervallen binnen 1 seconde
- echoïsche geheugen: geheugen voor auditieve stimuli; informatie vervalt in 2-4 seconde
kortetermijngeheugen (KTG)
- houdt de informatie vast waar we ons op elk moment van bewust zijn
- capaciteit is beperkt (vb.: geheugenspanne is 5-9 cijfers lang); de geheugencode is fragiel
langetermijngeheugen (LTG)
- krijgt een nagenoeg onbeperkte capaciteit toegemeten
- vergeten erin gebeurt heel traag (gemeten in uren en dagen)
- om informatie van het KTG naar het LTG over te brengen is vooral herhaling in het KTG nodig
seriële positiecurve
- grafiek die aantoont hoe goed een item wordt onthouden afhankelijk van plaats in de stimulusreeks
- voorrangeffect (primacy effect): mensen hebben een betere herinnering voor de eerste 3-4 items; ze
kunnen deze items nog een aantal keer herhalen voordat het KTG vol zit; hierbij vindt interactie
tussen het KTG en het LTG plaats
- recentheidseffect (recency effect): de prestaties op de laatste 3 items is eveneens beter; deze zitten
nog in het KTG waar ze gemakkelijk uit kunnen worden gehaald
7.3 Verdere ontwikkelingen in de geheugentheorieën
werkgeheugen (Baddeley & Hitch, 1974)
- fonologische lus: komt overeen met het KTG; bestaat uit: een fonologische opslagplaats (voor opslag
van de informatie) en een articulatorisch herhalingsproces (voor verversen van deze informatie)
- visuospatiaal schetsblad: tijdelijk geheugensysteem waarin visuele en ruimtelijke informatie wordt
opgeslagen; de opslag gebeurt in de visuele opslagplaats
- centrale verwerker: zorgt ervoor dat we: onze aandacht kunnen verdelen over de verschillende
taken die aan de gang zijn; sommige stimuli kunnen selecteren; andere stimulu kunnen negeren;
informatie uit het LTG kunnen oproepen
- waarschijnlijk geen afzonderlijk systeem, maar een geactiveerd gedeelte van het LTG
dubbeltaken
- onderzoek waarbij proefpersonen twee taken tegelijk moeten uitvoeren: een taak waarin men
geïnteresseerd is, en een taak die een component van het werkgeheugen selectief belast
- mensen lossen eenvoudige rekensommen op door het antwoord direct uit het geheugen te halen
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
58
capaciteit van het KTG (Cowan, 2001)
- beperkt tot 4 representaties
- deze kunnen uit meerdere elementen bestaan wanneer die een betekenisvol geheel (chunk) vormen
- informatie hoeft niet eerst het KTG te passeren om herkend te worden; de sensorische geheugens
kunnen rechtstreeks representaties in het LTG activeren
neuraal netwerk
- computermodel dat de werking van de hersenen nabootst door een grote hoeveelheid eenvoudige
knopen (neuronen) met elkaar te laten communiceren
- de informatie ligt niet zozeer vervat binnen de individuele knopen, maar in de gewichten van de
connecties tussen de knopen
- sommige connecties zijn sterk positief en zorgen ervoor dat de activiteit van de knoop aan het einde
verhoogt wanneer de knoop aan het begin actief is (excitatorische connecties die de activatie
verspreiden door het netwerk)
- andere connecties zijn sterk negatief en zorgen ervoor dat de activiteit van de knoop aan het einde
onderdrukt wordt wanneer de knoop aan het begin actief is (inhibitorische connecties)
- kunnen uiteenlopende taken leren en uitvoeren op een manier die biologisch plausibel lijkt
catastrofale interferentie
- het feit dat leren van nieuwe informatie in een neuraal netwerk bestaande informatie overschrijft
- druist regelrecht in tegen de manier waarop de menselijke hersenen werken
- onderzoekers zijn nog altijd hard aan het werken om een algemeen aanvaardbare oplossing voor dit
probleem te vinden
informatie van KTG naar LTG
- verloopt waarschijnlijk in twee stappen: eerst wordt de informatie tijdelijk opgeslagen in de
hippocampus en vervolgens wordt ze behoedzaam geïntegreerd binnen de bestaande kennis die ligt
opgeslagen in de verschillende gebieden van de cortex
- deze integratie duurt verschillende dagen en gebeurt vooral op momenten van rust en tijdens de
slaap; dit is de reden waarom tijdens de slaap bestaande kennis geconsolideerd wordt en in
sommige gevallen zelfs beter georganiseerd wordt (waardoor een probleem bijvoorbeeld beter
opgelost wordt na de slaap dan voorheen)
- dit is ook de reden waarom schade aan de hippocampus ervoor kan zorgen dat mensen niet meer in
staat zijn om nieuwe herinneringen op te slaan
7.4 Informatie verwerven
manieren om informatie in het LTG op te slaan
- verbale code: stelt mensen in staat om meer te onthouden dan alleen maar concrete voorwerpen
waarmee ze in contact gekomen zijn (maakt het mogelijk informatie te hercoderen)
- sensorische code: een herinnering van de zintuiglijke aspecten van een gebeurtenis (bv.: beeldcode);
activeert dezelfde gebieden in de hersenen als de oorspronkelijke waarnemingen
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
59
- motorische code: de mogelijkheid om lichamelijke vaardigheden (zoals bv.: zwemmen, fietsen) op te
slaan, te onthouden en uit te voeren (lijken voor een groot deel onbewust verworven te worden)
tweevoudige-codeertheorie (Paivio, 1969)
- informatie die door twee codes voorgesteld wordt kan men beter onthouden
- mensen zullen concrete woorden beter onthouden dan abstracte (door activering v.e. beeldcode)
- associaties tussen woordparen worden beter onthouden als men zich hier een beeld van vormt
- enactment effect: effect van een bijkomende motorische code op het onthouden van beeldcodes
organiseren van informatie
- het organiseren van informatie en het leggen van verbanden tussen de verschillende stimuli is een
effectieve manier om informatie te onthouden (experts scoren hier beter op dan niet-experts)
theorie van verwerkingsniveaus (Craik & Lockhart, 1972)
- geheugen is een bijproductie van de perceptie van een stimulus en het niveau waarop de stimulus
tijdens de perceptie wordt verwerkt is bepalend voor de kans dat stimuli later herinnerd worden
- woorden worden beter onthouden als ze op een dieper niveau zijn verwerkt (vb.: vragen over de
letters, vragen over klanken, vragen over betekenis)
genereereffect
- mensen herinneren zich informatie beter wanneer ze tijdens het verwerven actief betrokken zijn bij
het genereren van de stimuli dan wanneer ze de informatie alleen maar passief opnemen
- vb. 1: jezelf vragen stellen over het materiaal dat je aan het doornemen bent tijdens de studie, zodat
je gedwongen wordt zelf het antwoord te formuleren; vb. 2: samenvatting in eigen woorden maken
OSLORO-methode (PQ4R-method)
beste methode voor het bestuderen van zinvolle teksten; onderstaande zes stappen vormen nuttige
strategie voor het verbeteren van begrijpend lezen en voor het bestuderen van studiemateriaal:
- 1. overzie: kijk naar de inhousopgave en vragen a.h. begin van elk hoofdstuk; doorloop het hoofdstuk
en kijk naar de titels; probeer ook delen die als geheel moeten worden gelezen te identificeren
- 2. stel vragen: stel vragen over elke sectie, wat meestal heel gemakkelijk gaat door de titel in een
vraagvorm te gieten; als je vragen in gedachten hebt kun je doelgerichter lezen
- 3. lees: lees de sectie vervolgens aandachtig door en probeer antwoorden te vinden op je vragen;
het stellen en beantwoorden van vragen is waarschijnlijk de belangrijkste reden waarom de
methode zo effcient is: het dwingt je de betekenis van de tekst te doorgronden en het materiaal
diep te coderen terwijl je aan het lezen bent
- 4. overdenk: terwijl je het materiaal leest, beantwoord dan niet alleen de vragen, maar denk ook
over het materiaal na: probeer eigen voorbeelden te vinden en het materiaal in verband te brengen
met dingen die je al weet en ervaringen die je hebt meegemaakt; een van de beste manieren om
nieuwe informatie in je geheugen op te slaan is ze in verband te brengen met iets wat je al goed kent
- 5. reciteer: nadat je een sectie gelezen hebt, moet je het boek even wegleggen en proberen de
vragen opnieuw te beantwoorden; als dit niet gaat, herlees het deel waar je problemen mee hebt
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
60
- 6. overhoor: nadat je een hoofdstuk volledige gelezen hebt, doorloop het dan opnieuw en probeer je
de belangrijkste punten te herinneren
7.5 Informatie opslaan en bewaren
geheugensporen
er zitten geen informatie-eenheden vervat in één enkele verbinding tussen twee neuronen; alle
informatie is verdeeld over een groep van individuele neuronen en hun verbindingen, redenen:
- 1. individuele neuronen vuren niet betrouwbaar genoeg om een stimulus aan te duiden
- 2. een dergelijke organisatie is beter bestand tegen schade (gracieuze degradatie)
- 3. een systeem met gedistribueerde representaties is in staat om te generaliseren (het herkennen
van patronen in onbekende stimuli en deze op basis daarvan tot op zekere hoogte te verwerken)
adresgebaseerd geheugen
heeft twee kenmerken die niet overeenkomen met het menselijk geheugen:
- 1. er bestaan slechts een paar ingangen tot het juiste adres
- 2. zodra men het item gevonden heeft, hoeft men de informatie maar af te lezen
inhoudsgebaseerd geheugen (McCelland, 1981)
- in deze organisatie wordt elk kenmerk voorgesteld door een knoop die geactiveerd kan worden en
verbonden is met andere knopen
- de knopen zijn onderverdeeld in verschillende groepen naargelang de categorie waartoe ze behoren
- een geheugenspoor wordt gevormd door een connectie te activeren tussen twee knopen
- de connecties verlopen niet rechtstreeks maar via een centrale persoonsknoop
- als een knoop geactiveerd wordt zal deze proberen de activiteit in andere knopen binnen deze
categorie te onderdrukken (inhibitorische verbindingen); één knoop wordt dus vlugger dominant
voorspellingen werking geheugen (McCelland, 1981)
- 1. informatie heeft meer kans teruggevonden te worden als er vanuit veel kanten connecties naar
deze informatieknoop zijn: dan zijn er veel aanwijzingen van waaruit knoop geactiveerd kan worden
- 2. de activatie van de herinneringsknoop neemt toe naarmate meer aanwijzingen geactiveerd
worden die verbonden zijn met deze ene herinnering; hoe meer activatie samenvloeit in de bewuste
knoop, hoe meer die knoop de andere knopen zal domineren
- 3. een aanwijzing is vooral effectief als zij met niet al teveel knopen verbonden is; een aanwijzing die
met veel knopen verbonden is, zal immers grote delen van het netwerk activeren
- 4. herinneringen oproepen is een zoektocht, waarbij een geactiveerde knoop andere knopen
activeert die in competitie moeten treden met alternatieve knopen die ook in zekere mate actief
zijn; dit betekent dat men vanuit een bepaalde ingang niet altijd alle informatie zal kunnen opvragen
(omdat er teveel competitie is) en dat men soms verkeerde informatie zal activeren
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
61
7.6 Informatie oproepen
herinnering (Tulving, 1966)
- niet alleen afhankelijk van de kwaliteit van het geheugenspoor maar ook van de oproepaanwijzingen
- verwervingstechnieken zijn niets anders dan het leggen van sterke oproepaanwijzingen naar het
geheugenspoor zodat dit gemakkelijker terug te vinden is
verval
- verwijst naar fysiologische veranderingen in het neurale spoor van de ervaring, die het
geheugenspoor onherroepelijk uitwissen; dit is nodig omdat geheugencapaciteit vrijgemaakt moet
worden voor nieuwe binnenkomende informatie
kritiek op verval als verklaring voor vergeten
- verval legt weinig uit als men geen specificaties geeft over mechanismen die erbij betrokken zijn
- vervaltheorie voorspelt dat een herinnering slechter wordt naarmate het tijdsinterval tussen het
leren en testen toeneemt; dit is niet altijd het geval: sommig herinneringen blijven het hele leven
- het vinden van herinneringen in het LTG is meestal afhankelijk van de juiste oproepaanwijzingen
- vergeten is niet in de eerste plaats afhankelijk van het tijdsinterval tussen het leren en de test, maar
van wat er intussen is gebeurd; slapen in de tussentijd zorgt voor minder verval dan wakkerblijven
interferentie
- verwijst naar de obstructie die een herinnering uitvoert bij het ophalen van een andere herinnering
- proactieve interferentie: moeilijkheden om een gebeurtenis op te roepen ten gevolge van de
activiteiten die aan de opslag van de gebeurtenis voorafgingen
- retroactieve interferentie: verwijst naar de moeilijkheden om een gebeurtenis op te roepen ten
gevolge van activiteiten die na de opslag van de gebeurtenis plaatsgevonden hebben
hypothese van de codeerspecifiteit (Tulving & Thomson, 1973)
-het geheugen voor een gebeurtenis zal enkel door een aanwijzing verbeterd worden als de
informatie in de aanwijzing overeenstemt met informatie die in het geheugenspoor aanwezig is
- wanneer mensen iets ervaren dan coderen ze daar een aantal aanvullende aspecten (o.a. moment
en plaats) van en bewaren die samen met de herinnering
- vb.: studeren in een omgeving die zoveel mogelijk overeenkomt (oproepaanwijzing) met de
tentamensetting
effect van omgevingsaanwijzingen (Koens, 2005)
- 1. het materiaal dat onthouden moet worden, vergt weinig inzichtelijk denken
- 2. er bestaat geen intrinsieke relatie tussen de context en het materiaal dat geleerd moet worden
- 3. het materiaal dat geleerd moet worden maakt geen deel uit van de leefwereld van de persoon en
de persoon is ook niet intrinsiek gemotiveerd om het materiaal te onthouden
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
62
transfer-aangepaste verwerking (transfer-appropriate processing)
- alle verwerkingstypes van het bestudeerde materiaal zijn goed zolang ze getransfereerd kunnen
worden naar de oproepsituatie
isolatie-effect
- een gebeurtenis die distinctief is ten opzichte van andere, gelijktijdige gebeurtenissen, zal beter
onthouden wordt dan gebeurtenissen die dat niet zijn (vb.: 'zeis' tussen groenten of werktuigen)
- dit effect ontstaat omdat een distinctieve gebeurtenis een sterke oproepingsaanwijzing heeft
- bruikbaarheid v.d. oproepingsaanwijzing is groter naarmate zij naar minder herinneringen verwijst
flitslichtherinneringen (flashbulb memories)
- levendige herinneringen aan onverwachte, emotioneel geladen momenten
7.7 Herinnering is reconstructie
organisatieschema (Bartlett, 'Remembering', 1932)
- algemene georganiseerde voorstelling over de structuur van de wereld, de mensen, gebeurtenissen
en acties (vb.: schema voetbalwedstrijd: wie is aanwezig, welke acties, hoeveel tijd kost het)
- helpen om herinneringen te reconstrueren aan de hand van elementen die men kan oproepen
- herinneringen zijn slecht voor verhalen die in veel opzichten afwijken van de schema's
valse herinneringen (Deese, 1959)
- herinneringen aan gebeurtenissen die nooit of heel anders gebeurd zijn
- associaties tussen gebeurtenissen zijn een belangrijk oorzaak (vb.: het niet voorkomen van het
woord 'naald' in een lijst met verwante begrippen, terwijl het wel genoemd wordt)
condities voor geheugenfouten
- 1. de informatieverwerving is niet grondig gebeurd en niet goed georganiseerd (doorlezen vs. leren)
- 2. de gebeurtenis werd gevolgd door een veelheid van daaropvolgende informatie
- 3. de geheugensporen raken tijdens het oproepen besmet door foutieve suggesties
suggestieve vragen (Loftus & Palmer, 1974)
- het stellen hiervan kan herinneringen van een persoon gemakkelijk besmetten (bv. auto-ongeluk)
- ooggetuigenverslagen worden minder accuraat door suggestieve vragen of andere informatie die
getuigen na de gebeurtenis vernemen
verdrongen herinneringen van seksueel misbruik
binnen de wetenschappelijke psychologie bestaat grote scepsis over de mogelijkheid om een
herinnering te verdringen en later terug te vinden, zeker wanneer het gaat om herhaald misbruik:
- 1. er is weinig evidentie voor de mogelijkheid traumatische ervaringen volledig te kunnen verdringen
- 2. komt dikwijls voor bij mensen die hoog scoren op de schaal voor fantasierijkheid
- 3. hervonden herinneringen ontstaan dikwijls in situaties waarvan bekend is dat ze aanleiding
kunnen geven tot valse herinneringen (bv.: binnen psychotherapieën, onder hypnose)
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
63
zeven 'zonden' van het geheugen (Schacter, 1999)
- 1. vluchtigheid: het geheugen is onderhevig aan gradueel vergeten
- 2. verstrooidheid: we slaan zelden alle details op; bij oproepen zelden alle informatie geactiveerd
- 3. blokkering: geheugensporen kunnen tijdelijk minder toegankelijk zijn (interferentie)
- 4. verkeerde attributies: herinneringen kunnen worden toegeschreven aan een verkeerde bron
- 5. vatbaar voor suggestie: bij het herinneren zijn we vatbaar voor suggesties door anderen
- 6. vertekening: herinneringen worden vertekend door kennis, overtuiging en emoties
- 7. persistentie: soms blijven herinneringen opkomen die men liever zou vergeten (interferentie)
7.8 Amnesie en het impliciete geheugen
amnesie
geheel of gedeeltelijk geheugenverlies; types van amnesie:
- retrograde amnesie: een ongeval met schade aan de hersenen leidt tot geheugenverlies voor
gebeurtenissen die zich hebben afgespeeld voor het ongeval; het ongeval heeft de toegang tot
opgeslagen herinneringen onmogelijk gemaakt (bij een ongeval vaak voor een beperkte tijdsperiode)
- anterograde amnesie: het probleem dat het opslaan van nieuwe geheugensporen in het lange
termijngeheugen is verstoord
- kinderamnesie: we hebben zo goed als geen directe herinneringen aan gebeurtenissen die ons
overkomen zijn voor we drie a vier jaar oud waren (hersenen niet volgroeid, nog geen schema's)
syndroom van Korsakoff
- bekendste vorm van anterograde amnesie
- komt frequent voor bij langdurige alcoholici; veroorzaakt door een permanente hersenbeschadiging
die kan ontstaan na een jarenlang verkeerd eetpatroon, met vooral tekort aan vitamine B1
- patienten herhalen vaak dezelfde vraag en vertellen ook steeds dezelfde verhalen
- patienten kunnen geen teksten lezen omdat ze aan het einde zijn vergeten wat er in het begin stond
- oorzaak van anterograde amnesie: schade aan de hippocampus en het gebied eromheen
organische vs. functionele amnesie
- organische amnesie: retrograde amnesie, anterograde amnesie, kinderamnesie
- functionele amnesie: veroorzaakt door stressvolle omstandigheden waarin persoon zich bevindt
impliciete geheugen
- wordt gemeten a.h.v. taken, die niet vereisen dat mensen zich recente gebeurtenissen herinneren
- veel gebruikte taken: fragmenten aanvullen, woorden aanvullen, z.s.m. plaatjes benoemen,
voorbeelden geven, algemene kennisvragen
- vb.: patient H.M., kon geen bewuste herinneringen opslaan, wel motorische vaardigheden leren
impliciete vs. expliciete geheugen
- verschillende geheugensystemen in de hersenen zijn verantwoordelijk voor verschillende soorten
informatie; er zijn drie langetermijngeheugens: het episodische, het semantische, het procedurele
(bij H.M. is enkel de toegang tot het procedurele geheugen intact gebleven)
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
64
- we moeten niet zozeer spreken over verschillende geheugens maar over verschillende processen die
ten grondslag liggen aan impliciete en expliciete geheugentaken; misschien hebben mensen met
anterograde amnesie problemen met het leggen van nieuwe relaties tussen stimuli, terwijl ze nog
wel afzonderlijke informatie-eenheden kunnen activeren
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
65
9. Denken
9.1 Problemen oplossen
denken
- een cognitief proces waarbij cognitieve representaties gemanipuleerd worden om de wereld te
begrijpen en om problemen op te lossen
- maakt gebruik van verbeelding, taal en symbolen
- we gebruiken denken bij het oplossen van problemen, het redeneren en het nemen van beslissingen
probleem oplossen
- hindernissen overwinnen om een vraag te beantwoorden of een doel te bereiken
- experts hebben veel meer oplossingen in hun geheugen opgeslagen; kunnen die meteen oproepen
probleemruimte (Newell & Simon, 1972)
- in deze metafoor wordt het oplossen van een probleem vergeleken met het zoeken van een pad in
een doolhof, dat leidt van de huidige begintoestand naar het doel dat men wil bereiken
- sommige paden leiden naar het juiste doel, anderen zullen in een impasse uitmonden of een
verkeerd doel, en weer anderen laten je in cirkels rondgaan en brengen je terug bij de begintoestand
- het komt er dus op neer om het juiste pad in de probleemruimte te vinden
- de verschillende mogelijke paden in de probleemruimte staan voor alle opeenvolgingen van acties
die uitgevoerd kunnen worden om een probleem op te lossen
algoritmen
- een reeks van operaties die in theorie een oplossing van het probleem garanderen
- vaak vereist dit een herhaaldelijke toepassing van een relatief eenvoudige operatie
- om algoritmen te gebruiken moet men zicht hebben op de volledige probleemruimte, zodat men
weet welk pad tot de juiste oplossing leidt
soorten problemen
- volledig gestructureerd probleem: een probleem waarvan de oplossing vastligt en waarvan met
zekerheid bekend is dat er een oplossingspad bestaat (vb.: toren van Hanoi)
- ondergestructureerd probleem: men weet niet zeker of er wel een oplossingspad voor het probleem
bestaat; voor een probleemoplosser is dikwijls niet duidelijk hoe de doeltoestand er precies uitziet
(vb.: negen-stippen-probleem: alle stippen met elkaar verbinden door vier rechte ononderbroken
lijnen te trekken zonder je potlood van het papier te halen)
beperkingen van algoritmen
- ze zijn slechts van toepassing bij volledige gestructureerde problemen
- veel mensen (vooral novicen) hebben de neiging om zonder veel nadenken de regels van het meest
voor de hand liggende algoritme te volgen zonder zich af te vragen of het algoritme van toepassing is
op het voorliggende probleem; een verkeerd toegepast algoritme leidt tot een foute oplossing
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
66
- ze zijn vaak omslachtig en vergen veel repetitief werk
heuristieken
- informele, intuïtieve en speculatieve oplossingsstrategieën, die mensen ontwikkelen om bepaalde
problemen aan te pakken
- het zijn strategieën die we leren gebruiken omdat ze meestal een oplossing geven voor een specifiek
probleem en over het algemeen sneller werken dan het volledig doorlopen van de probleemruimte
met behulp van algoritmen
- i.t.t. algoritmen zijn ze ook van toepassing op ondergestructureerde problemen
- elke taak heeft zijn eigen heuristieken en hoe meer ervaring men heeft met een taak hoe beter men
de heuristieken ervan kent; dit is een reden waarom experts sneller een goede oplossing vinden,
zelfs als het probleem niet volledig gestructureerd is
algemeen toepasbare heuristieken
- subdoelanalyse: complex probleem wordt in reeks van kleinere, overzichtelijke vragen opgedeeld
- middel-doelanalyse: de probleemoplosser maakt een reeks van kleine stapjes (tussendoelen) en gaat
telkens na wat er gedaan moet worden om de afstand tot het einddoel verder te verkleinen
analogie
- een soortgelijk probleem dat men in het verleden al eens heeft opgelost of dat eenvoudiger is
instelling
- wanneer mensen herhaaldelijk met succes gebruik hebben gemaakt van eenzelfde heuristiek om
een reeks gelijksoortige problemen op te lossen, kan dit leiden tot een rigide verwachtingspatroon,
die de juiste oplossing juist bemoeilijkt (vb.: kruiken van Luchins)
functionele gefixeerdheid
- te zeer vastzitten aan het conventionele gebruik van een voorwerp (vb.: proef met de kaars, doosje
lucifers, en punaises)
- jongere kinderen lossen deze problemen sneller op: ze vertonen minder functionele gefixeerdheid
experts vs. instelling en functionele gefixeerdheid
- scoren hier slechter op dan novicen: omdat zij een probleem altijd op een bepaalde manier opgelost
hebben, zijn zij minder geneigd om naar andere, creatieve oplossingen te zoeken
- heel dikwijls stelt men vast dat een nieuwe aanpak komt van mensen die pas recentelijk met het
probleem in contact zijn gekomen
inzicht
- een tamelijke abrupte ingeving tot de oplossing van een probleem waarbij men initieel enige
vooruitgang boekt, maar uiteindelijk in een soort moeras terechtkomt, waar men pas na grote
inspanningen weer uit kan komen (of niet)
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
67
- inzichtelijk leren treedt op bij die problemen waar initieel een grote aantrekking bestaat om een
verkeerd oplossingspad te kiezen; in termen van de probleemruimte: de persoon heeft een sterke
neiging om een pad te kiezen dat uitmondt in een impasse (vb.: negen-stippen-probleem)
incubatie-effect
- een probleem enige tijd aan de kant schuiven; het gebeurt soms dat men na een dergelijke
onderbreking relatief snel de oplossing vindt
- is vooral effectief wanneer men een probleem volledig moet herstructureren; hiervoor moet men
zich van de initiële instelling onttrekken en soms gaat dit beter als men het probleem een tijdje niet
meer bestudeerd heeft (vb.: probleem van de ketting)
brainstormen
- in groepsverband ideeën in het wilde weg spuien zonder evaluatie; pas later kijkt men of sommige
van deze ideeën bruikbare paden opleveren
- onderzoek heeft aangetoond dat dit niet erg bevorderlijk is voor de creativiteit en minder nieuwe
ideeën oplevert dan wanneer de individuele leden op hun eentje ideeën genereren
- men moet alle deelnemers bij een brainstormsessie goed laten luisteren naar de ideeën van anderen
en zich ook aangemoedigd voelen om hun eigen ideeën los te laten
mentale modellen
- gehelen van intuïties, kennis en overtuigingen die we hebben over een bepaald onderwerp en die
ons helpen om dat onderwerp te begrijpen, erover na te denken en voorspellingen te maken
- voorstelling over de werking van dingen, over hoe de wereld inelkaar zit
- combinatie van schema en kennis over procedures die binnen dit schema toegepast kunnen worden
- worden meer gesofisticeerd en juister naarmate kinderen groeien
- over het algemeen zullen mentale modellen van experts de realiteit beter benaderen dan die van
novicen; experts passen hun modellen immers constant aan o.b.v. systematische observatie en
manipulatie en zij leren ook van de kennis die vroegere experts opgedaan hebben
- dit neemt niet weg dat het goed is om een beeld te hebben van de mentale modellen die nietexperts erop nahouden, bijvoorbeeld wanneer men een veilige werkomgeving wil creëren
9.2 Redeneren
redeneren
- is nauw verwant met probleemoplossend gedrag en heeft betrekking op het evalueren van de
waarheid of de waarschijnlijkheid van verklaringen
deductief redeneren
- vanuit een reeks van algemene premissen trekt men een conclusie over een specifieke gebeurtenis
- dit is het soort redeneren dat we gebruiken om ons op een gebeurtenis voor te bereiden
- vormen: voorwaardelijk (als.. dan), categorisch (alle, geen..), lineair (groter/kleiner dan..)
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
68
syllogisme
- een uitspraak van drie regels waarvan de eerste twee premissen zijn en de derde een besluit
- wordt gebruikt bij het deductief redeneren
mentale-modellentheorie (Johnson-Laird, 1992)
- mensen redeneren niet o.b.v. regels maar door zich mentaal beelden te vormen van de toestanden
die beschreven worden in de premissen (naïeve theorie over de werking van de wereld)
- om juist te redeneren moeten mensen mentale beelden vormen van alle toestanden die mogelijk
zijn o.b.v. de premissen, maar dit doen ze niet altijd; dit is de oorzaak van redeneerfouten
- deductief redeneren heeft niets te maken met het toepassen van regels, maar met het vinden van
alle toegelaten toestanden die gecreëerd kunnen worden o.b.v. de premissen; als men een overzicht
heeft van alle toegelaten toestanden, dan bereikt men even goed de juiste conclusies
- hoe moeilijker de informatie waarmee men moet werken, hoe meer het werkgeheugen belast zal
worden en hoe minder men geneigd zal zijn om alle toegelaten mentale modellen uit te werken
systemen om te redeneren
- evolutionair oud systeem dat verbanden leert leggen tussen stimuli o.b.v. associatief leren; als het
syllogisme aannemelijk lijkt o.b.v. de associaties die we vroeger geleerd hebben, dan zal dit systeem
een 'geldig' antwoord suggereren
- een gecontroleerd proces dat een beroep doet op het werkgeheugen; heeft zich veel recentelijker in
de evolutie ontwikkeld; maakt het ons mogelijk om over meer na te denken dan over datgene wat
we al ervaren hebben; de invloed van dit systeem wordt beïnvloed door intelligentie en scholing
redeneren en logica
onderzoek over deductief redeneren heeft aangetoond dat mensen niet spontaan redeneren volgens
de regels van de logica, redenen:
- 1. regels van de logica stemmen niet altijd overeen met de betekenis die mensen spontaan aan de
gebruikte woorden geven
- 2. mensen baseren zich bij de geldigheid van een syllogisme in grote mate op de inhoud van het
syllogisme en de geloofwaardigheid van het besluit, niet enkel op de vorm van het argument
- 3. bij het eigenlijke redeneren maken mensen gebruik van mentale representaties over verschillende
mogelijke toestanden en baseren zich niet op logische regels die losstaan van de inhoud
inductief redeneren
- proces waarbij men vanuit specifieke gevallen tot algemene conclusies komt
- indien de premissen waar zijn, dan houdt dit niet noodzakelijk in dat de conclusie ook waar is (zoals
bij deductief redeneren), alleen dat de conclusie veel kans maakt om waar te zijn
- correleren hoog met schoolse prestaties, maken vaak deel uit van een intelligentietest
- vormt de basis van veel wetenschappelijke ontdekkingen
probleemtypes bij inductief redeneren
- classificatie: eigenschappen identificeren die woorden of figuren met elkaar gemeen hebben
- aanvullen van reeksen: de regel vinden die gebruikt werd om een reeks te produceren
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
69
- analogieën: overeenkomsten vinden tussen paren van elementen
inductief redeneren in het dagelijks leven
stelt ons in staat om orde te scheppen in de veelheid aan stimuli en ervaringen die op ons afkomen:
- generalisatie: van individuele ervaringen en gebeurtenissen komen tot algemeen geldende principes
-detecteren van covariaties: verkeerd begrepen covariatie kan aanleiding geven tot illusoire correlatie
- zoeken naar oorzaak-gevolg relaties: op zoek gaan naar een oorzaak die over een hele reeks van
verschillende situaties samen voorkomt met het gevolg; methode van de verschillen
confirmatieneiging
- houdt in dat mensen meer gewicht hechten aan evidentie die hun overtuigingen bevestigt dan aan
evidentie die hun overtuigingen in twijfel trekt; ze onthouden deze informatie ook beter
- alleen vragen stellen waarop je een positief antwoord verwacht (vb.: bij zoeken naar regel in reeks)
confirmatieneiging in dagelijks leven
- alleen nog naar een bevestiging zoeken na een eerste indruk
- het in stand blijven van vooroordelen tegenover sociale groepen ondanks tegenevidentie: alle
evdentie in overeenstemming met het vooroordeel wordt als een bevestiging gezien, terwijl de
tegenevidentie als uitzonderingsgeval aan de kant wordt geschoven
- bij gokverslaafden: ze onderschatten hun verliezen uit het verleden en hebben te veel vertrouwen in
het feit dat ze bij een volgende weddenschap op een zekere winst afstevenen: ze zoomen in op een
bepaalde keuze en gaan alle sterke kanten van die keuze na, maar ze verwaarlozen om tegelijk te
kijken naar de sterke punten van de tegenstrevers en een vergelijking te maken
- nieuwsmedia: wanneer zij alleen focussen op berichten die een hypothese lijken te bevestigen
illusoire correlatie
- niet alle verbanden die o.b.v. inductief redeneren 'gevonden' worden bestaan ook werkelijk
- is onvermijdelijk bij inductief redeneren, omdat deze redeneervorm nu eenmaal geen zekerheid
biedt op ware conclusies (vb.: het blijven geloven in grafologie ondanks alle negatieve resultaten)
9.3 Beslissingen nemen
beslissingen nemen
- is het uiteindelijke doel van ons denken; deze zullen onze acties bepalen
signaaldetectiemodel
welke signalen kunnen personen waarnemen en welke niet; afhankelijk van:
- gevoeligheid: de mogelijkheid om een stimulus van achtergrondruis te onderscheiden
- antwoord-criterium: bereidheid om 'ja' te zeggen wanneer men twijfelt (afhankelijk van de sterkte
van de evidentie en van de gevolgen van de (niet-)beslissing, vb.: radioloog, kindermishandeling)
bereken subjectieve verwachte nut
- 1. alle voor- en nadelen van de keuze afwegen
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
70
- 2. de waarde van alle voor- en nadelen bepalen
- 3. de verwachte kans van alle voor- en nadelen afwegen
beschikbaarheidsheuristiek
- niet alle voor- en nadelen van de alternatieven afwegen en deze de juiste gewichten geven
- beperken tot die herinneringen die het vlugst voor de geest komen; het gemak waarmee men
informatie uit het geheugen kan halen terwijl men over een probleem aan het denken is, zal bepalen
welke kenmerken wel en welke niet betrokken zullen worden bij de beslissing
- ervaring met een negatieve levensgebeurtenis heeft gewoonlijk een diepgaand effect op risicoinschattingen (vb.: veel mensen zijn tegen alcoholcontroles totdat men zelf of iemand uit hun
directe omgeving slachtoffer is geworden van een auto-ongeval met een dronken chauffeur)
- één van de redenen waarom mensen tegenwoordig een gevoel van onveiligheid ervaren
- het bestaan van beschikbaarheidsheuristiek houdt in dat men die kan manipuleren
representativiteitsheuristiek
- de neiging om de homogeniteit binnen een categorie (concept) te overschatten
- hierdoor denken mensen dat de kenmerken van een categorie van toepassing zijn op alle instanties
van die categorie (vb.: kans op 6 jongens bij een gezin met 6 kinderen t.o.v. een andere volgorde)
- hierdoor zullen mensen niet alleen de kansen van de verschillende alternatieven verkeerd
inschatten, maar ook de neiging hebben om een te groot belang te hechten aan 'afwijkingen' die
eigenlijk binnen het normale vallen en te verwachten zijn
dwaling van de gokker
- de misvatting dat een toevalsproces moet leiden tot een voortdurende afwisseling v.d. alternatieven
- gokker denkt dat de kans om te winnen per verliesbeurt groter wordt; machine heeft geen geheugen
antwoordcriterium
- wordt vooral bepaald door de gevolgen van de beslissingen
- beslissingen die tot een positief gevolg leiden, zullen o.b.v. minder sterke evidentie genomen
worden dan beslissingen die tot een negatief gevolg kunnen leiden
- mensen houden rekening met de reacties die hun keuze zal uitlokken bij de groep waartoe ze
behoren: zij proberen deze reacties te voorzien en zullen keuzes vermijden die ze moeilijk kunnen
verantwoorden aan de mensen om hen heen (Tetlock, 2002)
- bij een verandering van het responsecriterium komt men zelden tot een betere beslissing: want men
wint aan de ene kant, verliest men aan de andere kant
formuleringseffect (the framing effect, Tversky & Kahneman, 1981)
- beslissingen worden beïnvloed door feiten of gevolgen verwoord in termen van winst of verlies
- als het probleem wordt geformuleerd in termen van mogelijke winsten, zullen mensen risico's
proberen te vermijden; bij een verliesformulering zijn mensen meer bereid om risico's te nemen
verkeerde beslissingen onder stress (Janis & Mann, 1977)
- men blijft het huidige gedrag voortzetten en verwerpt informatie over potentiele winsten/verliezen
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
71
- men aanvaardt zonder nadenken een voorgesteld plan om de verantwoordelijkheid op de ander te
kunnen afschuiven of om de goedkeuring van de ander te krijgen
- men vermijdt beslissingen door te talmen of de verantwoordelijkheid af te schuiven
- men gaat impulsief af op een oplossing die een onmiddellijke verlichting van de druk lijkt te beloven
verkeerde beslissingsstrategieën (Tuinstra, 2000)
- categorieën: vermijding, gebrek aan zelfvertrouwen, paniek en impulsiviteit
effect van de gemaakte kosten
- mensen zijn geneigd om een onderneming voort te zetten waar ze tijd, geld en energie in
geïnvesteerd hebben terwijl dit in strijd is met de economische logica
hindsight bias (wijsheid achteraf)
- neiging om voorspelbaarheid van een beslissing te overschatten zodra gevolg bekend is
- hierdoor lijken gebeurtenissen in het verleden eenvoudig, begrijpbaar, voorspelbaar te zijn geweest
- door deze bias zijn we geneigd om beslissingen die verkeerd zijn afgelopen toe te schrijven aan de
onkunde van de betrokken persoon, terwijl gebeurtenissen die goed afgelopen zijn toegeschreven
worden aan de wijsheid van de persoon, hoewel externe factoren en toeval in beide gevallen een
grote rol kunnen hebben gespeeld
- maakt het minder waarschijnlijk dat we lessen zullen trekken uit het verleden, omdat we de
voorspelbaarheid van de gevolgen van een beslissing overschatten (Fischhoff, 1975)
- het is niet voldoende om van de hindsight bias op de hoogte te zijn om die te vermijden
- mensen zullen gebeurtenissen uit het verleden enigszins vertekenen in de richting die hun zelfbeeld
ten goede komt
9.4 In hoeverre wordt het denken beïnvloed door de taal?
etnocentrisme (Boas, begin 20e eeuw)
- onze kijk op andere culturen wordt dikwijls door onze eigen cultuur bepaald
relatie denken en taal
- linguïstisch determinisme: denken en doen wordt volledig door de taal bepaald
- linguïstische relativiteit: taal heeft invloed op denken, maar is niet de enige bepalende factor
kleurperceptie
- sommige talen hebben slechts 2 kleurwoorden (zwart, wit), anderen 4 (rood, geel, groen, blauw)
-personen benoemen kleuren consistenter als ze rond een naamgrens liggen die in hun taal bestaat
tijd en ruimte
- Westerse talen gebruiken een ruimtemetafoor om tijd uit te drukken: toekomst, heden, verleden
- Chinezen gebruiken een verticale metafoor: vroegere gebeurtenissen bovenaan, latere onderaan
- omdat wij voor/achter associëren met vroeger/later kunnen we sneller reageren op een tijdsvraag
na een voor/achter vraag, voor Chinezen geldt dit juist naar een boven/onder vraag
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
72
voorwerpen in de ruimte
- Westerse talen definiëren de plaats van voorwerpen relatief t.o.v. andere voorwerpen (bv.:
voorwerp 1 ligt voor/achter voorwerp 2)
- andere talen (bv. de Tzeltal, een Maya-volk uit Mexico) definiëren de plaats van twee voorwerpen
op een absolute manier t.o.v. elkaar (bv.: voorwerp 1 ligt ten noorden van voorwerp 2)
- bij experimenten met het bepalen van de positie van twee voorwerpen t.o.v. elkaar kiezen
Westerlingen voor de relatieve positie, maar de Maya-stam overwegend voor de absolute positie
sociale cognitie
- de taal waarin over iemand gelezen wordt kan een invloed uitoefenen op de indruk die we over die
persoon hebben (vb.: experiment 'artistiek' Engels vs. 'Shi Gu' Chinees)
- taal wordt geregeld gebruikt om attitudes van mensen te beïnvloeden: wanneer iets negatiefs
meegedeeld moet worden, zal men proberen het zo gunstig mogelijk te formuleren
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
73
10. Motivatie en emotie
10.1 Soorten motivatie
motivatie
verwijst naar de factoren die ertoe leiden dat een individu zich op een bepaald moment op een
bepaalde manier gedraagt; beïnvloed de volgende factoren van het gedrag:
- richting: welke doelen zal men nastreven
- intensiteit: hoeveel inspanning zal men leveren
- volharding: hoe goed men zal volhouden tot het doel bereikt is
emotie
- motivatie hangt samen met emotie: mensen worden aangetrokken tot activiteiten die op het
moment zelf als aangenaam ervaren worden en waarvan ze aangename gevolgen verwachten
richting van het gedrag
motivaties kunnen het gedrag in een bepaalde richting:
- duwen: als gevolg van behoeften
- trekken: door doelen die aantrekken of afstoten
behoeften
- motivatie komt voor uit de behoeften van het individu
- de behoeften stuwen het gedrag zodat aan het verlangen voldaan wordt
homeostase
- lichamelijke evenwichtstoestand die door individuen in stand wordt gehouden
- een individu is gemotiveerd om het interne evenwicht in het lichaam te herstellen zodra dit
verbroken wordt
drifttheorie (drive theory, Hull, 1943)
- theorie die nagenoeg uitsluitend gebaseerd is op het principe van de homeostase
- fysiologische deficits geven aanleiding tot lichamelijke behoefte
- als deze behoefte niet bevredigd wordt resulteert die in een drift, een psychologische toestand die
de mens of het dier aanzet tot daden om de drift te reduceren
- de reductie van de drift is aangenaam en elk gedrag dat daartoe bijdraagt wordt bekrachtigd
instincttheorie
- gedragingen van mensen en dieren worden bepaald door instincten; dit zijn onvrijwillige
gedragingen die uitgelokt worden door een stimulus en een genetische basis hebben
opwindingstheorie (arousal theory)
- mensen en dieren streven naar een optimaal opwindingsniveau
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
74
- de opwinding is het laagst tijdens de diepe slaap en het hoogst in een levensbedreigende situatie
- een te laag niveau verveelt, een te hoog niveau put uit; tussen deze twee uitersten ligt een niveau
dat als aangenaam wordt ervaren en dat men nastreeft
- mensen zijn geneigd om nieuwe ervaringen te zoeken en hiervoor extra inspanningen te leveren,
zeker wanneer ze een weinig opwindend bestaan leiden
motivatietheorie van Maslow
er dient onderscheid te worden gemaakt tussen vijf soorten behoeften; een persoon wordt alleen
gemotiveerd door een behoefte als aan de behoeften op alle lagere niveau's is voldaan
- 1. fysiologische behoeften: zoeken naar water en voedsel
- 2. behoeften met betrekking tot veiligheid: geen angst voor crimineel gedrag, verlies van inkomen
- 3. behoefte aan liefde en genegenheid: persoonlijke liefde, sociale acceptatie, vriendschap
- 4. behoefte aan waardering: zelfrespect, bevordering, titel, statussymbool
- 5. zelfrealisatie: het zoveel mogelijk realiseren van het eigen potentieel (productief, creatief)
problemen met theorie van Maslow
- het belang van een motief neemt niet altijd af als aan dat motief voldaan is; soms gebeurt juist het
tegenovergestelde: hoe groter de voldoening van een behoefte, hoe belangrijker deze wordt
- de volgorde van de niveaus lijkt niet voor iedereen hetzelfde te zijn; latere onderzoekers binnen de
behoeftetraditie hebben het liever over verschillende soorten behoeften die naast elkaar bestaan
problemen met motivatie o.b.v. behoeften
- een visie o.b.v. behoeften is in essentie een negatieve visie: zij is vooral geschikt om te verklaren hoe
een organisme een stabiele situatie in stand houdt, minder om te verklaren waarom een organisme
wil groeien of zich wil ontplooien
- een behoeftegebaseerde visie heeft problemen om zelfdestructief gedrag te verklaren
- alle motivaties worden verondersteld voort te komen uit het huidige functioneren van een persoon;
dit maakt het moeilijk om motivaties te begrijpen die afhankelijk zijn van toekomst-verwachtingen of
van sociale beïnvloeding; dit maakt het ook moeilijk om te ontdekken hoe men de motivatie van een
persoon kan beïnvloeden
doel
- cognitieve representatie van een gewenste of ongewenste eindtoestand die het gedrag stuurt
- volgens de doelgerichte visie over motivatie krijgen acties betekenis en zin door de doelstellingen
die een individu nastreeft
- de kwaliteit en intensiteit van gedragingen veranderen wanneer deze doelstellingen veranderen
- het verkleinen van de afstand tussen de huidige toestand en een gewenst doel wordt als aangenaam
ervaren en trekt een persoon dichter naar dat doel toe tot de gewenste eindtoestand gerealiseerd is
- de motiverende kracht van een doel hangt af van de waarde die aan het doel gehecht wordt en de
verwachting die een persoon heeft over de kans om het doel te kunnen bereiken
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
75
intrinsieke vs. extrinstieke motivatie
- intrinsieke motivatie: gericht op het uitvoeren van een activiteit wegens het plezier dat men vindt in
de activiteit zelf en de voldoening die men haalt uit het voltooien van de activiteit
- extrinsieke motivatie: motivatie om bepaalde activiteiten uit te voeren omdat deze activiteiten
leiden tot een ander doel
- vb.: intrinsiek gemotiveerde studenten studeren omdat zij het studeren zelf interessant vinden,
extrinsiek gemotiveerde studenten studeren om hun ouders te plezieren, omdat ze een vriendin
hebben die zelf ook studeert of omdat ze later veel geld hopen te verdienen met hun beroep
- het onderscheid heeft praktische implicaties, vb.: hoe verhoogt men de arbeidsmotivatie, door meer
te betalen (extrinsieke motivatie) of door het werk zelf aangenamer te maken (intrinsieke motivatie)
toekomstperspectief
- de tijdsafstand van de doelen die men nastreeft
- kort toekomstperspectief: mensen die vooral worden gemotiveerd door korte termijn doelen (vb.:
student die niet verder kijkt dan het volgende examen en enkel leert om daarvoor te slagen)
- lang toekomstperspectief: mensen die vooral worden gemotiveerd door lange termijndoelen (vb.:
iemand die een aantal jaren werkt met de bedoeling daarna een bepaalde studie te kunnen betalen)
goal-setting theory (Locke, 1981)
- 1. motivatie ontstaat doordat een doel aantrekkingskracht heeft
- 2. hoe hoger het doel gesteld wordt, hoe beter de prestatie zal zijn
- 3. de prestatie hangt ook af van het engagement (=verplichting/belofte) dat men aangaat om het
doel te bereiken
behoefte- vs. doelgebaseerde motivaties
- sluiten elkaar niet uit
- het relatieve belang van behoeften en doelstellingen verschilt afhankelijk van de motivatie
10.2 Honger
korte termijnsignalen
- suikergehalte in het bloed: wanneer er voldoende glucose in het bloed beschikbaar is voor de cellen,
dan neemt het hongergevoel af en ervaart het organisme gevoelens van voldaanheid of verzadiging
- mate waarin de maag gevuld is: men voelt wanneer men een lege of volle maag heeft
- kauwen en proeven van eten: verlangen om iets te kauwen of te proeven
- cholecystokinine (CCK): speelt een belangrijke rol bij het stoppen van een maaltijd; mensen met een
verhoogde aanwezigheid van CCK in de hersenen worden niet overdreven mager: ze stoppen wel
vlugger met eten, maar beginnen ook vlugger aan de volgende maaltijd
smaakspecifieke verzadiging
- mensen en dieren eten meer wanneer er variatie in het voedsel is
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
76
- is een interessant fenomeen vanuit een overlevingsperspectief: het komt er niet alleen op aan om
voldoende voedsel binnen te krijgen, men moet ook voldoende verschillend voedsel binnenkrijgen,
zodat het lichaam alle stoffen heeft die nodig zijn voor een goed functioneren
gewichtsregeling op lange termijn
- zorgt dat de energieopname min of meer overeenstemt met het energieverbruik zodat het
lichaamsgewicht stabiel blijft
- houdt verband met het lichaamsvet: de calorieën die een persoon teveel inneemt worden omgezet
in vet, een tekort wordt gecompenseerd door de vetreserves aan te spreken
leptine
- belangrijk hormoon bij het regelen van vetafzetting
- de cellen die vet opslaan hebben genen die leptine produceren afhankelijk van de hoeveelheid vet
die aanwezig is
- komt in de bloedbaan terecht en informeert de hersenen over de grotere vetreserve
- wanneer het leptineniveau in het bloed hoog is, vermindert de honger, waardoor voedselinname
beperkt wordt; wanneer het leptineniveau laag is, neemt het hongergevoel toe
- mensen met een defect in de leptineproductie hebben de neiging veel te dik te worden; een
behandeling met leptine heeft een spectaculair effect bij de zeldzame personen bij wie de vetcellen
niet genoeg leptine produceren, maar niet bij mensen die om andere redenen overgewicht hebben
streefgewicht
- het stabiele gewicht dat een lichaam op lange termijn probeert te handhaven
- hoeft niet bij alle personen hetzelfde te zijn
- de meeste personen komen zo'n 10kg aan tussen hun 20ste en 50ste
honger en verzadiging
- hypothalamus speelt een cruciale rol bij het oppikken van deze signalen door de hersenen
- schade aan het Hongercentrum (LH) leidt tot sterke vermagering, maar als de hongerprikkels sterk
genoeg worden gaat men toch eten (dit leidt tot sterke vermagering, maar niet tot de dood)
- schade aan het Verzadigingscentrum (VMH) leidt niet tot het eten van grotere maaltijden, maar wel
tot het eten van meer maaltijden; daarnaast wordt het insulinegehalte heel hoog waardoor het
suikergehalte in het bloed te laag wordt
redenen voor te veel eten
- het overvloedige en gevarieerde aanbod van calorierijke producten in onze samenleving
- producten zijn verkrijgbaar zonder dat al te grote inspanningen geleverd moeten worden
- sommige mensen kunnen deze verleiding moeilijker weerstaan dan andere
dieten
- schoolvoorbeeld van het onder cognitieve controle brengen van eetgedrag: mensen letten niet
langer op de signalen in hun lichaam maar op de weegschaal; wanneer deze cognitieve barrière
wegvalt gaan zij extra veel eten (Hibscher & Herman, 1977)
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
77
vermijden van honger
- de meeste mensen eten een vast aantal keren per dag (gewoonte neemt toe met ouder worden),
ongeacht of ze honger hebben of niet, en hoeveel ze bij de vorige maaltijd hebben gegeten
- veel mensen hebben geleerd om te eten in bepaalde situaties, zelfs als ze helemaal geen honger
hebben (vb.: snoepen terwijl men tv aan het kijken is)
eten vanuit evolutieperspectief
- wanneer men plotseling een rijke voedselvoorraad ontdekt, dan verhoogt men de overlevingskansen
door meer te eten dan noodzakelijk; zo legt men een vetreserve aan voor moeilijkere tijden
eten als vluchtmechanisme
- sommige mensen gaan eten om gevoelens van angst of depressie te ontvluchten
- andere mensen gaan eten om te tijd te verdrijven, vooral als ze alleen zijn en zich vervelen
- emotionele lichamelijke signalen worden dan ten onrechte als hongersignalen geïnterpreteerd
eten in een groep (De Castro, 1989)
- mensen eten gemiddeld meer maarmate er meer personen aanwezig zijn
- mensen eten gemiddeld meer als hun tafelgenoten meer eten
- de aanwezigheid van andere mensen is een belangrijkere factor dan de behoefte aan energie in het
lichaam om te bepalen hoeveel men eet
- hoe groter de porties hoe meer men eet, hoe trager de eetsnelheid hoe minder men eet
10.3 Seks
seksueel gedrag en voortplanting
- grote hoeveelheden tijd gaan verloren in het vinden van een geschikte partner
- moment waarop geslachtsgemeenschap plaatsvindt is een moment van verhoogde kwetsbaarheid
- geslachtsgemeenschap verhoogt de verspreiding van levensbedreigende bacteriën en virussen
- seksualiteit gaat gepaard met frustratie, agressie wegens het ontbreken van toegang tot een partner
genetische diversiteit
- doordat het genetische materiaal van twee individuen met elkaar versmolten wordt, ontstaat een
veel grotere variatie aan nakomelingen dan men kan verkrijgen vanuit één enkel individu
geslachtshormonen
- oestrogeen en progesteron (vrouwen) en testosteron (mannen)
- mannen en vrouwen produceren beide al deze hormonen, maar mannen hebben een 10x zo hoge
testosteronspiegel en vrouwen een 10x zo hoge oestrogeenspiegel
- seksueel gedrag houdt zowel voor mannen als voor vrouwen verband met het testosteronniveau; dit
kan verklaren waarom mannen op allerlei maten van seksueel verlangen hoger scoren dan vrouwen
- vrouwen gaan tot meer seksuele activiteit over halverwege tussen twee menstruatiecycli, het
moment van de grootste vruchtbaarheid, maar ook van grootste oestrogeen- en testosterongehalte;
op dat moment vertonen vrouwen ook een verhoogde interesse in andere seksuele partners
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
78
Coolidge-effect
- mannen worden opgewonden door de aanwezigheid van een nieuwe partner
- na gemeenschap met een partner brengt de introductie van een andere partner meestal een
snellere hernieuwde activiteit teweeg
geslachtshormonen en niet-seksueel gedrag
- vrouwen zijn verbaal iets sneller halverwege tussen twee menstruatiecycli
- mannen op het noordelijke halfrond presteren beter op een mentale rotatietaak in de lente dan in
de herfst; testosterongehalte van mannen op het noordelijk halfrond is in de herfst hoger dan in de
lente, wellicht omdat dit vroeger het beste seizoen was om nakomelingen te verwekken
Kinsey-rapport (Kinsey, 1950)
- eerste grote wetenschappelijke opiniepeiling over seksualiteit
- veroorzaakte veel ophef omdat de ondervraagden een grotere frequentie en verscheidenheid van
seksuele omgang rapporteerden dan verwacht werd
- samenwonende heteroseksuele koppels doen het 2-3x per week met elkaar; volgens later onderzoek
(Bernstein, 2006) heeft Kinsey deze frequentie overschat en ligt het dichter bij 1x per week
homoseksualiteit
- percentage zal hoger liggen als men vraagt of iemand ooit wel eens geslachtsgemeenschap gehad
heeft met iemand van hetzelfde geslacht
- wanneer men homoseksualiteit definieert als het ooit gehad hebben van seksuele gevoelens voor
iemand van hetzelfde geslacht, verkrijgt men schattingen die boven de 20% kunnen liggen
- als men vraagt of iemand tijdens het afgelopen jaar seks heeft gehad met iemand van hetzelfde
geslacht dan liggen de schattingen gewoonlijk tussen de 1% en 3% (Stanford, 2003)
stress en homoseksualiteit
- in onze huidige samenleving zijn homoseksuele relaties wettelijk toegestaan, maar koppels moeten
nog altijd tegen veel vooroordelen opboksen; de stress die hiermee gepaard gaat is de voornaamste
reden waarom homoseksuelen iets vaker psychische problemen rapporteren
factoren van homoseksualiteit
- ongeveer de helft van de eeneiige tweelingen met een homoseksuele broer of zus zijn homoseksueel
- bij broers of zussen die geen tweeling zijn is dat nog altijd 10%
- de kans op homoseksualiteit bij mannen neemt toe naarmate zij meer oudere broers hebben (en
komt dus meer voor in culturen met grote gezinnen); de moeder ontwikkelt antistoffen telkens als
ze een mannelijke foetus draagt; hierdoor zou de mannelijke ontwikkeling van een foetus meer en
meer afgeremd worden naarmate de moeder een groter aantal zonen heeft gedragen
- vrouwelijke foetussen die aan teveel mannelijke hormonen blootgesteld worden hebben een
verhoogde kans om lesbisch te worden (evenals mannelijke foetussen en vrouwelijke hormonen)
- de omvang van bepaalde structuren in en dichtbij de hypothalamus lijkt bij homoseksuele mannen
meer op die van heteroseksuele vrouwen
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
79
biseksualiteit
- komt vaker voor bij vrouwen dan bij mannen (Rahman & Wilson, 2003)
- bij vrouwen lijkt er meer een geleidelijke overgang te bestaan tussen 'alleen in een intieme relatie
met mannen geïnteresseerd' en 'alleen in een intieme relatie met vrouwen geïnteresseerd'
- sommige vrouwen vermelden dat zij verschillende emotionele behoeften hebben waarvan sommige
beter door vrouwen en andere beter door mannen beantwoord worden
- de seksualiteit van een vrouw is minder stimulusspecifiek dan die van de man; dit zou kunnen
verklaren waarom vrouwen vaker aan hun seksuele oriëntatie twijfelen (Diamond, 2005)
- vrouwen hechten meer belang aan de ruimere kwaliteit van een intieme relatie; de seksuele keuzes
van een vrouw kunnen vergeleken worden met een beroepskeuze: toevallige omstandigheden
kunnen invloed hebben en plotselinge carrièrewijzigingen zijn niet uitgesloten (Peplau, 2001)
- mannen die van zichzelf zeggen dat ze biseksueel zijn, zijn in feite ofwel eerder heteroseksueel,
ofwel eerder homoseksueel (Rieger, 2005)
10.4 Prestatiemotivatie
prestatie (McClelland, 1953)
- het resultaat van een emotioneel conflict tussen streven naar succes en vermijden van mislukking
- is niet altijd succesvol; gaat gepaard met onaangename gevolgen die men probeert te vermijden
- prestatiedrang: de behoefte om iets te verwezelijken en dit goed te doen; relatief stabiele
persoonlijkheidstrek; sommige mensen hebben een sterkere prestatiedrang dan andere; het
bereiken van uitmuntendheid geeft aangename gevoelens die het prestatiegedrag bekrachtigen
- faalangst: de angst die voorkomt uit de schaamte die men voelt bij een mislukking; door deze angst
gaan mensen situaties vermijden die tot een mislukking kunnen leiden
- de balans tussen prestatiedrang en faalangst bepaalt de richting en intensiteit van de prestaties:
extreem faalangstige mensen zullen nieuwe taken vermijden, extreem prestatiegerichte mensen
zullen telkens op zoek gaan naar nieuwe uitdagingen die de mogelijkheid bieden om trots te ervaren
- het samen voorkomen van prestatiedrang en faalangst is een fenomeen dat bekend is bij studenten:
zij voelen niet alleen de drang om te slagen, maar ook de angst dat het hun niet zal lukken
taakmotivatie, -doelen (Elliot, 1999)
- het doel om een activiteit tot een goed einde te brengen; komt overeen met prestatiedrang
- studenten met een hoge taakmotivatie studeren om de leerstof te begrijpen; zij hechten een
positieve waarde aan het beheersen van deze competenties en achten zich daar ook toe in staat
egodoelen (Elliot, 1999)
- zijn gericht op het prestatieniveau en op de positie ten opzichte van anderen
- positieve egodoelstellingen: lokken toenadering uit; studenten die hiertoe aangetrokken worden
willen het beter doen dan anderen en op die manier hun bekwaamheid tonen
- negatieve egodoelstellingen: induceren vermijding; studenten die deze vermijden zijn bang om
negatief beoordeeld te worden en zullen daarom onbekende en uitdagende taken vermijden; komt
overeen met faalangst
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
80
zelf-handicappen (Elliot, 1999)
- mensen voor wie de negatieve egodoelen belangrijker zijn dan de taakdoelen en de positieve
egodoelen (of bij wie de faalangst groter is dan de prestatiedrang) zullen geneigd zijn om zich
prestatiedoelen te stellen die beneden hun capaciteiten liggen (want dan hebben ze veel kans op
slagen), of ver erboven (want die doelen zijn voor iedereen onbereikbaar en dus niet bedreigend)
- is een tactiek waarbij iemand de gevolgen van falen probeert te minimaliseren en de gevolgen van
succes probeert te maximaliseren door externe factoren in te roepen (vb. buiten eigen schuld ergens
te laat komen, excuses verzinnen om niet te kunnen studeren)
aanleren van prestatiemotivatie (Van Doorninck, 1981; Ng, 2004; Parsons, 1982)
- de mate van stimulatie thuis: ouders hebben invloed op de prestatiemotivatie van hun kinderen
- opvoedingsstijl: bij kinderen die minder goed presteren leidde een controlerende opvoeding (druk
uitoefenen, instructies, afspraken, richtlijnen, straf bij falen) tot minder goede resultaten dan bij een
autonome opvoeding (kinderen meer vrij laten om te exploreren wat ze zelf belangrijk vinden en
hiervoor de nodige middelen en ondersteuning geven)
- geloof van de ouders in de vaardigheden van hun kinderen: de verwachtingen en overtuigingen van
ouders hebben invloed op hoe kinderen tegen hun eigen competentie aankijken
leren houden van uitdaging
- tijdens hun opvoeding leren kinderen dat het succesvol uitvoeren van een uitdagende activiteit
gepaard gaat met positieve stimuli (trots van de ouders, lofprijzingen, gevoel van zelfcompetentie)
- deze stimuli vormen een bekrachtiging die ervoor zorgt dat het kind de activiteit opnieuw uitvoert
- na verloop van tijd verminderen de positieve reacties op dat specifieke doel; om opnieuw een
bekrachtiging te krijgen moet het kind een grotere uitdaging aangaan
- op die manier vormen de ouders hun kind om telkens opnieuw naar iets groters te streven
- belangrijk binnen dit proces is dat het kind het ter hand nemen van een uitdagende activiteit
associeert met positieve gevoelens
- na verloop van tijd hoeft de bekrachtiging niet meer van ouders (of leerkrachten) te komen, maar
verkrijgt men zelfbeloning door de voldoening die men voelt bij het succesvol afwerken van de taak
- door de bekrachtigingen die het kind ervaart na succesvolle uitdagende activiteiten zal het
uitdagende situaties na verloop van tijd eveneens associëren met positieve gevoelens en een 'kick'
krijgen telkens als zich een uitdaging voordoet
zelfregulatie (Bandura, 1982)
- het proces waarbij iemand zich doelen stelt en zichzelf beloont bij het bereiken van die doelen
- is een efficiënte manier om jezelf te motiveren
- door de beloning afhankelijk te maken van de geleverde prestatie, kan je je motiveren om heel hard
te werken
-werkt het beste met tastbare beloningen, expliciete kortetermijndoelstellingen en realistische
doelen (dit laatste lukt het beste als je een redelijk goed idee hebt van wat je al kunt, dan is het niet
zo moeilijk om een klein beetje hoger te grijpen en te zien of dat ook nog gaat)
- bij het bepalen van haalbare doelen is het niet alleen belangrijk rekening te houden met de eigen
capaciteiten, maar ook met de omstandigheden waaronder gewerkt zal moeten worden
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
81
- daarom is het voor studenten zo belangrijk om een goede planning te maken door taken te splitsen,
de duur en tijdstippen ervan vast te leggen en hierbij genoeg speling te laten, zodat men zich even
kan ontspannen of een tegenslag opvangen
vermijden negatieve egodoelen (Diener & Dweck, 1978; Elliot & Dweck, 1988)
- na herhaaldelijk onaangename ervaringen ten gevolge van een mislukking leert een persoon een
activiteit met negatieve ervaringen te associëren
- de persoon is steeds minder geneigd de activiteit uit te voeren en zal ontsnappingsgedrag vertonen
- niet alleen het meemaken van mislukkingen is van belang bij het ontstaan van faalangst, maar ook
de manier waarop iemand tegen mislukkingen aankijkt: mislukking toeschrijven aan eigen tekorten
en opgeven (deze personen streven egodoelen na) vs. jezelf moed inspreken en doorgaan (deze
personen streven taakdoelen na)
- een mislukking volgens een egodoel zal worden geïnterpreteerd als een mislukking aan iets wat niet
te veranderen is; wanneer mensen geloven dat een mislukking is te wijten aan een veranderbare
eigenschap, dan zullen ze die gemakkelijker als een taakdoel interpreteren
- sommige mensen hebben angst voor activiteiten waar ze niet mee vertrouwd zijn, omdat ze een
catastrofale visie hebben over de gevolgen van een mogelijke mislukking
- je bent veel minder kwetsbaar als je je concentreert op taakdoelen; een dergelijke houding zal leiden
tot meer doorzettingsvermogen en minder paniekreacties wanneer het niet meteen lukt
- heel veel menselijke trekken kunnen veranderd en verbeterd worden, en een mislukking op een taak
betekent niet dat je als persoon mislukt bent
10.5 Wat is emotie?
emotie
- een reactie op een stimulus die bestaat uit fysiologische opwinding en gepaard gaat met een
evaluatie van de stimulus, een gezichtsuitdrukking en een subjectieve ervaring
emotie vs. motivate
- de wisselwerking tussen emotie en motivatie verhoogt onze overlevingskans
- indien gevoelens mensen enkel irrationeel en zwak zouden maken (zoals soms beweerd wordt), dan
waren ze al lang uit het gedragspatroon geselecteerd, omdat onze voorouders met emoties minder
kans op nakomelingen zouden hebben gehad
10.6 De lichamelijke component van emotie
gezichtsuitdrukkingen van emoties (Darwin, 1872)
- er is een duidelijke overeenkomst tussen emoties bij mensen en dieren
- alle mensen gebruiken dezelfde emotionele expressie; zo kan iemand zijn soortgenoten
waarschuwen bij naderend gevaar d.m.v. een angstige gezichtsuitdrukking en kan een soort een
statushiërarchie opbouwen o.b.v. woede en angst
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
82
eugenetica
- de overtuiging dat men een beter ras kon genereren d.m.v. selectieve voortplanting en de uitsluiting
van inferieure individuen
primaire emoties (Ekman, 1999)
- emotionele gezichtsuitdrukkingen zijn universeel en aangeboren
- er zijn zes emoties op het gezicht die consistent herkend kunnen worden: droefheid, blijheid, angst,
woede, verrassing, walging/minachting
glimlach
- authentieke glimlach: treedt op bij echte vreugde; de circulaire oogspier trekt samen zodat men de
indruk heeft dat de ogen meelachen (door aanspannen van de oogleden ziet het oog er ronder uit)
- gespeelde glimlach: treedt op in een veelheid van andere situaties, zoals wanneer men mensen op
hun gemak wil stellen, wanneer men iemand herkent, wanneer men in verlegenheid wordt gebracht
of zich ongemakkelijk voelt
culturele uitingsregels
- culturele verschillen in de regels over welke emoties men mag tonen in bepaalde situaties
- worden vroeg geleerd; zijn dikwijls zo goed geoefend dat ze bij volwassenen automatisch optreden
- door de culturele uitingsregels kunnen individuen uit verschillende culturen elkaar verkeerd
begrijpen, ook als is de communicatie zelf gebaseerd op universele gezichtsuitdrukkingen
gezichtsuitdrukkingen herkennen
- mensen herkennen beter emotionele gezichtsuitdrukkingen bij mensen van de eigen etnische groep
- ouderen zijn slechter in het herkennen van emotionele gezichtsuitdrukkingen (vooral angst, woede)
- sommige bevindingen suggereren dat vrouwen beter emoties op gezichten herkennen dan mannen
hypothese over de gezichtsfeedback (Schnall & Laird, 2003; Strack, 1988; Wild, 2001)
- de emotionele ervaring van een persoon wordt versterkt of verzwakt door de bijbehorende
spieractiviteit in het gezicht
- als je glimlacht dan zul je je alleen daardoor al beter voelen, maar als je verdrietig kijkt zul je je
daardoor ook echt verdrietig gaan voelen
- slecht nieuws voor mensen bij wie verlamming aan mondspieren het glimlachen onmogelijk maken
- mensen imiteren even de gezichtsdrukking van een persoon die ze zien (spiegelneuronen): ze voelen
zicher blijer door het kijken naar glimlachende gezichten en slechter door droevige gezichten
emoties vs. sympatisch zenuwstelsel
- is actief tijdens sterke emoties en stresssituaties
- activatie in het sympatisch zenuwstelsel leidt tot verhoogde hartslag, verhoogde bloeddruk,
hartkloppingen, inhibitie van de speekselklieren (droge mond), zweetsecretie (klamme handen)
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
83
leugendetector
- meet de emotionele reactie op de hartslag, de bloeddruk of de huidgeleiding in de handpalm (de
laatste variabele geeft een aanwijzing over de mate van zweetsecretie)
- machine detecteert geen leugen, alleen de fysiologische reacties die met een emotie gepaard gaan;
iemand die kan liegen zonder een emotionele reactie te vertonen, zal de machine dus misleiden; dit
is vooral een probleem bij psychopaten, omdat die een verlaagde activiteit in het sympatische
zenuwstelsel hebben
- aanvankelijk werkte men met kritische vragen afgewisseld met controlevragen die ook enigszins
verontrustend waren (beide vragen zijn even bedreigend voor een onschuldige persoon, maar
verschillen qua ernst voor iemand die schuldig is, maar dit niet wil laten blijken); een probleem was
het grote aantal valse positieven, daarom is deze test niet bruikbaar voor praktische doeleinden
- wat betere resultaten verkrijgt men met de guilty knowledge test (verdachte confronteren met
foto's waarop elementen of voorwerpen uit het vergrijp zijn te zien)
zijn fysiologische opwindingen emotiespecifiek
- het patroon van lichamelijke veranderingen t.g.v. emoties is niet specifiek genoeg om een emotie te
identificeren (Paul, 2005)
- er loopt momenteel onderzoek naar het feit of hersenactiviteit emotiespecifiek is (Phan, 2004)
- lichamelijke inspanning kan de ervaring van verschillende emoties versterken (Sinclair, 1994)
- lichamelijke oefeningen kunnen zelfs een vrouw aantrekkelijker maken (White & Knight, 1984)
- mensen schrijven de oorsprong van hun opwinding soms aan de verkeerde bron toe
noodzaak fysiologische opwinding voor emoties
- fysiologische opwinding draagt bij aan de intensiteit van emoties, maar is niet noodzakelijk voor de
aanwezigheid ervan; ze is ook niet gedifferentieerd genoeg om de precieze emotie te signaleren
emoties bij vrouwen vs. mannen
- vrouwen zijn niet emotioneler dan mannen, maar laten hun emoties wel meer tot uiting komen
10.7 Staan emoties onder cognitieve controle?
James-Lange-theorie (James & Lange, eind 19e eeuw)
- emoties komen tot stand zonder tussenkomst van de rede (de cognities)
- stimuli uit de omgeving lokken automatisch een reactie uit die naderhand door onze hersenen als
een emotie ervaren wordt
- er kan geen emotie optreden zonder lichamelijke opwinding
Cannon-Bard-theorie (Cannon & Bard, begin 20e eeuw)
- een emotie-opwekkende situatie stimuleert gelijktijdig het sympatische zenuwstelsel, dat zorgt voor
een lichamelijke opwinding; de hersenen zorgen voor de emotionele beleving
theorie van de cognitieve beoordeling (cognitive appraisal, Lazarus)
- de eerste stap in een emotionele sequentie is de cognitieve beoordeling van de situatie
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
84
- alleen wanneer dit gebeurd is, kan fysiologische opwinding voorkomen
- de beoordeling is nodig om te beslissen of de gepercipieerde gebeurtenis gevolgen kan hebben voor
het persoonlijke welzijn, en zo ja welke
- rationalisatie kan de emotionele respons op een stimulus onderdrukken (Lazarus & Speisman, 1964)
prosopagnosie
- iemand die ten gevolge van een hersenletsel geen gezichten meer kan herkennen, maar voor de rest
normaal kan functioneren
- wanneer patienten een foto van een vertrouwde persoon zien hebben ze dezelfde verhoogde
huidreactie als gezonde personen; dit toont het bestaan van een emotionele route buiten het
bewustzijn om aan (Tranel & Damasio, 1985)
Capgraswaan
- de overtuiging dat vertrouwde mensen en dieren opeens hun vertrouwdheid verloren hebben en
vervangen lijken door dubbelgangers, al dan niet buitenaards
- ontstaat doordat de onbewuste, emotionele herkenningsroute vernield is; hierdoor kan een patiënt
de mensen uit zijn omgeving nog wel herkennen (via de bewuste perceptie), maar niet langer een
vertrouwd gevoel bij hen ervaren; bij deze patiënten ontbreekt inderdaad de verhoogde huidreactie
bij het zien van foto's van bekenden (Ellis & Lewis, 2001)
ingewikkeldere emoties
-komen niet tot stand zonder cognities om zich de niet-gebeurde acties en/of gevolgen voor te stellen
- spijt: wordt ervaren in situaties waarbij de acties die ze hebben ondernomen, geresulteerd hebben
in gevolgen die minder aangenaam zijn dat de gevolgen die ze hadden kunnen ervaren indien ze een
alternatieve actie ondernomen hadden
- opluchting: ervaart men wanneer een gevreesd negatief gevolg niet plaatsvindt
- ontgoocheling: bevat elementen van droefheid omdat men een verwacht gevolg niet gekregen heeft
onderdrukken van emoties
- emoties bevatten eeuwenoude wijsheid en zijn gewoonlijk goed voor ons
- in sommige gevallen is het beter om de automatische reacties te onderdrukken en te vervangen
door acties die beter passen bij de situatie (bv. omdat het botst met onze sociaal-culturele regels)
manieren om emoties te regelen (Gross, 2002)
- onderdrukking: gericht op veranderen van de gedragsmatige reacties op emotie-uitlokkende stimuli
- herbeoordeling: reduceren van emoties door de betekenis van de stimuli te veranderen of door te
focussen op één bepaald aspect van de situatie
- personen die veel gebruik maken van onderdrukking hebben over het algemeen minder positieve
gevoelens en meer negatieve gevoelens (dan mensen die meer gebruik maken van herbeoordeling)
invloed emoties op cognities (Teasdale, 1988; MacLeod, 1986; Niedenthal, 2000)
- mensen zijn geneigd om herinneringen op te halen die in overeenstemming zijn met hun gevoelens;
als deze reactie zichzelf blijft versterken kun je in een depressie verzeild raken
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
85
- mensen gaan meer aandacht besteden aan stimuli die aansluiten bij hun gevoelens
- de neiging die personen vertonen om dubbelzinnige stimuli te interpreteren op een manier die in
overeenstemming is met hun gevoelens
10.8 De neurowetenschap van emoties
limbische systeem
amygdala: angst en emotioneel leren
- mensen met letsel dat zowel de linker- als de rechteramygdala vernietigt, hebben moeite om
emotionele informatie te verwerken en op basis daarvan te leren
- eerste route: ontvangt informatie vanuit de primaire sensorische gebieden (de primaire visuele
cortex, de primaire auditieve cortex en de somatosensorische cortex); maakt het mogelijk om op
een stimulus te reageren
- tweede route: komt rechtstreeks vanuit de thalamus, het tussenstation tussen de zintuigen en de
primaire sensorische gebieden; maakt het mogelijk om snelle emotionele toenaderings- of
vermijdingsreacties te hebben op biologisch belangrijke stimuli
- het feit dat de amygdala informatie op een onbewust niveau ontvangt, verklaart waarom emoties
niet altijd vrijwillig te stoppen zijn (vb.: spinnenfobie)
- informatie uit de amygdala wordt doorgestuurd naar de hypothalamus; deze structuur zorgt voor de
initiatie van de reactie in het sympatische zenuwstelsel
hippocampus: emoties in hun context plaatsen
- het leggen van verbanden tussen emoties en contexten gebeurt grotendeels in de hippocampus
de gyrus cinguli: de interface tussen emotie en cognitie
- ligt als een gordel rond het corpus callosum
- functie is nauw verbonden met de subcorticale emotiecentra
- letsel aan de voorkant (anterior cingulate) kunnen emotionele gevolgen hebben zoals apathie,
emotionele labiliteit en persoonlijkheidsveranderingen; speelt ook een rol bij voelen van pijn
- is samen met de frontale lobben betrokken bij het detecteren van fouten
gebieden in de cortex
orbitofrontale cortex: adequaat reageren op complexe beloningen en straffen
- schade gaat gepaard met problemen om de gevolgen van gedrag op lange termijn te schatten;
hierdoor nemen patiënten besluiten die dikwijls verkeerd aflopen; bovendien blijken ze niet van hun
mislukkingen te leren
- deze patiënten hebben ook veel last met een situatie waarbij de beloningskans halverwege
verandert; zij houden veel te lang vast aan wat ze aanvankelijk geleerd hebben
- heeft verregaande gevolgen in het dagelijks leven, omdat men in veel situaties de onmiddellijke
reacties moet onderdrukken wegens gevolgen op lange termijn (bv.: niet alle momentane reacties
tot uiting brengen, niet weglopen telkens als er een vervelend karwei moet worden opgeknapt)
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
86
dorsolaterale prefrontale cortex: gevoelens integreren binnen de doelstellingen die men nastreeft
- controlecentrum voor doelgericht gedrag
- hier worden de emoties en de cognities samengebracht om te bepalen hoe men zich zal gedragen
- letsel linkerkant: neiging tot depressieve stemming, huilerig
- letsel rechterkant: veel kans om zich constant opgewekt te voelen, zelfs wanneer dit ongepast is
partiëtale cortex: gevoelens verstaan
- een deel is actief bij het percipiëren, begrijpen en onthouden van emotioneel belangrijke informatie
- beïnvloedt de emotionele toon waarop we iets zeggen, moment waarop we lachen om wat iemand
vertelt, wanneer het onze beurt is om iets te zeggen, hoe dicht bij iemand we mogen staan etc.
-werkt samen met de orbitofrontale en dorsolaterale prefrontale cortex
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
87
11. Veranderingen in de loop van het leven
11.1 Cognitieve ontwikkeling
ontwikkelingspsychologie
- doet onderzoek naar veranderingen in vaardigheden en gedragingen tijdens de levensloop
- probeert te achterhalen welke factoren deze veranderingen teweegbrengen of beïnvloeden
cognitieve ontwikkeling baby's
- selectieve aandacht: baby's kunnen hun aandacht richten naar stimuli en deze selectief verwerken
- stimuli in semantische geheugen onthouden: ze raken vlugger verveeld wanneer eenzelfde stimulus
herhaaldelijk aangeboden wordt en zullen op zoek gaan naar nieuwe prikkels in hun omgeving
- imitatieleren: twee dagen oud: hoofd meebewegen, twee weken oud: tong uitsteken
- statistisch leren: leervorm waarbij regelmatigheden in een patroon worden ontdekt (m.n. taal)
- omdat deze eigenschappen zo vroeg optreden neemt men aan dat ze aangeboren zijn
theorie van Piaget
- cognitieve ontwikkeling ontstaat vanuit de acties die het kind uitvoert
- aanvankelijk reageren kinderen o.b.v. aangeboren reflexen; gaandeweg ontwikkelen ze controle
over deze reflexen doordat ze interne mentale representaties (schema's) van de acties en de
bijbehorende voorwerpen vormen
- in het begin zal een schema sterk verbonden zijn met een specifieke prikkel; o.b.v. de interacties van
de baby met de omgeving zullen de schema's complexer worden en losser komen te staan van
specifieke objecten; dit gebeurt o.b.v. twee adapatieprocessen: assimilatie en accommodatie
assimilatie en accommodatie (Piaget)
- assimilatie: het proces waarbij een kind nieuwe informatie uit de omgeving opneemt en deze in een
bestaand schema probeert onder te brengen
- accommodatie: het aanpassen van de bestaande schema's aan afwijkende informatie
- een kind probeert informatie aanvankelijk te begrijpen via assimilatie; wanneer dit niet gaat ontstaat
een onevenwicht en wordt gebruik gemaakt van accommodatie om het evenwicht te herstellen
- vanuit hun verlangen om het evenwicht te behouden, worden kinderen gemotiveerd om de wereld
te begrijpen
stadiatheorie (Piaget)
- belangrijke veranderingen tijdens de kindertijd gebeuren sprongsgewijs
- sensorimotorische stadium (geboorte-2 jaar): kinderen zijn vooral bezig met hun waarnemingen
(sensorisch), hun acties (motorisch) en de interacties tussen deze twee; het kind krijgt inzicht in de
basisconcepten tijd, ruimte en causaliteit; ze verwerven het inzicht dat een voorwerp blijft bestaan
als je het niet meer kunt zien (objectpermanentie)
- preoperationele stadium (2-7 jaar): het denken gaat sterk vooruit; ze proberen de relaties tussen de
gebeurtenissen te begrijpen en de fenomenen die ze ontdekken te verklaren; kennis in dit stadium is
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
88
gebaseerd op het uiterlijk van de dingen en niet op kennis van onderliggende principes; kinderen
worstelen nog met het onderscheid tussen schijn en realiteit
- concreet-operationele stadium (7-11 jaar): kinderen leren te lezen en rekenen; kinderen ontwikkelen
het inzicht dat acties omkeerbare effecten hebben (operaties): de onderliggende fysische dimensie
blijft gelijk ondanks oppervlakkige veranderingen in het voorkomen (conservatie)
- formeel-operationele stadium (vanaf 11 jaar): het kind verwerft inzicht in abstracte onderliggende
principes en kan deze toepassen op hypothetische situaties; kinderen beginnen zich ideeën te
vormen over alternatieve manieren om hun leven zin te geven
problemen theorie Piaget
- het denken van jonge kinderen wordt te sterk geformuleerd in termen van een tekort; kinderen die
een taak al kunnen uitvoeren worden verondersteld de capaciteit te 'hebben', terwijl de andere
kinderen de capaciteit nog 'niet hebben'
- Piaget legt heel sterk de nadruk op het bestaan van stadia van denken van een kind (vb.: kennis over
aantallen, waar kinderen volgens Piaget pas in preoperationele stadium een goed beeld van hebben)
- de overgang van de ene manier van denken naar de andere gebeurt niet voor alle problemen op de
zelfde leeftijd
- volgens Piaget moet een kind een bepaalde leeftijd (rijpheid) bezitten voordat het van het ene
stadium naar het andere kan overgaan; deze grenzen zijn in de Westerse wereld naar voren
geschoven; Piaget heeft invloed van de omgeving op de intellectuele ontwikkeling sterk onderschat
- Piaget heeft de redeneermogelijkheid van veel volwassenen overschat (vb. van de wip)
voorwaarden om te kunnen tellen
- 1. één-op-één principe: één en slechts één getal wordt aan een voorwerp toegewezen
- 2. principe van de stabiele getalvolgorde: getallen worden altijd in dezelfde volgorde toegewezen
- 3. kardinaalprincipe: het laatst toegewezen getal geeft aan hoeveel voorwerpen er zijn
- 4. astractieprincipe: bovenstaande principes zijn van toepassing op elke groep van voorwerpen
- 5. principe irrelevantie itemvolgorde: voorwerpen kunnen in willekeurige volgorde geteld worden
sociaal-culturele visie (Vygotsky, 1896-1934)
- kennis ontstaat door sociale interactie; ouders en leerkrachten vormen steigers die kinderen helpen
om hun eigen kennis op te bouwen
- kennis bestaat niet louter uit wiskundige en logische operaties (waar Piaget zo'n aandacht aan
besteedde), maar ook uit de internalisering (=het zich eigen maken) van sociaal gedeelde waarden
alternatief voor Piaget
- er moet worden uitgegaan van wat kinderen van een verschillende leeftijd en binnen een bepaalde
socioculturele omgeving wel al kunnen i.p.v. wat ze nog niet kunnen
- kennis moet worden gezien als een continu proces, i.p.v. een alles-of-niet eigenschap
- er moet een gedetailleerde analyse worden gemaakt van de vereisten die nodig zijn om een taak uit
te voeren
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
89
benodigde vaardigheden van kinderen
- lezen: besef dat gesproken taal uit woorden bestaat, woorden uit lettergrepen, en elke lettergreep
uit klanken die door letters weergegeven kunnen worden
- intellectuele taken: spanne van het korte termijngeheugen (vb.: onthouden van maximaal aantal
cijfers); veel taken vereisen een minimum aan informatie die tegelijk in het werkgeheugen moet
worden gehouden; als deze vereiste groter is dan de aanwezige geheugencapaciteit dan kan het kind
de taak niet oplossen
taalverwerving
- van elk kind wordt verwacht dat het zich mondeling en schriftelijk kan uitdrukken in het Nederlands
- lange tijd werd gedacht dat kinderen met ouders die deze taal niet spreken in het nadeel zijn; hun
totale woordenschat is gemiddeld wel kleiner dan die van ééntaligen
inclusief onderwijs
- wil alle kinderen en jongeren samen een zo goed mogelijk onderwijs bieden in een gewone school
- want er bestaan veel verschillende oorzaken van speciale onderwijsbehoeften: lichamelijke
beperking, leerstoornis, kansarme thuissituatie, hoogbegaafdheid, gebrek kennis v.d. instructietaal
- wie binnen een exclusief onderwijssysteem eenmaal in een lagere categorie terechtkomt, hier
moeilijk nog uit weg raakt, omdat de onderwijskwaliteit in deze categorie lager ligt
- kinderen uit een kansarme thuissituatie maken een te grote kans om in een lage categorie terecht te
komen; hierdoor wordt de maatschappelijke tweedeling ten onrechte bestendigd en zelfs versterkt
exclusief onderwijs (gestratificeerd onderwijs)
- verschillen tussen kinderen zijn te groot om binnen eenzelfde klas iedereen aan bod te laten komen
- binnen een dergelijk onderwijs is het onderricht te veel gericht op de middengroep van de klas
vormen van leeftijdsonderzoek
- longitudinaal: volgt mensen over een periode van meerdere jaren en duurt daardoor lang
- cross-sectioneel: volgt mensen in verschillende leeftijdsgroepen tegelijk
cognitieve ontwikkelingen
- adolescentie: prestaties op heel wat taken verbeteren tussen 6-7 en 15-22 jaar (vb. antisaccadetaak:
verantwoord volwassen gedrag vereist immers dat men spontane, ongewenste gedragingen
onderdrukt en de juiste acties selecteert om een doel te bereiken); onvoltooide myelinisatie kan een
reden zijn waarom jongeren impulsiever en minder doordacht reageren
- ouderen: er treedt een algemene vertraging van de cognitieve processen op, hierdoor zullen
ouderen vooral last hebben met taken waar snelheid van belang is; daarentegen presteren ze
dikwijls beter op hoeveelheid opgeslagen kennis, zoals woordenschat; de capaciteit van het
werkgeheugen neemt af, daardoor wordt het lastiger twee taken tegelijk uit te voeren
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
90
11.2 Persoonlijke en sociale ontwikkeling
zelfconcept
- accepterende en betrekkelijk objectieve inschatting van de eigen persoonlijke aard, van wie je bent
ontstaan van zelfconcept
- subjectief zelf: een besef dat je bestaat; vindt zijn oorsprong in de acties/interacties van de baby; is
pas volledig gevormd na 8-12 maanden
- objectieve zelf: het besef dat je zelf stabiele kwaliteiten hebt, zoals een geslacht, een naam, en
karaktertrekken (te testen m.b.v. een spiegel); tussen 3-5 jaar
theorie van Erikson (1950)
- wordt gebruikt om de sociale en emotionele ontwikkeling van een persoon te begrijpen
- in elk stadium moet een psychosociaal conflict opgelost worden: een goede oplossing leidt tot een
voldoeninggevend bestaan, een slechte oplossing is de oorzaak van psychische problemen
fasen in de theorie van Erikson
- 1. vertrouwen vs. wantrouwen: eerste levensjaar; warme, zorgzame ouders zorgen voor het
vertrouwen dat de wereld goed is, bij verwaarloosde en mishandelende ouders ontwikkelen de
kinderen een fundamenteel gevoel van wantrouwen
- 2. autonomie vs. twijfel en schaamte: 1-3 jaar; kinderen willen voor zichzelf gaan beslissen; als
ouders hier op een redelijke manier mee omgaan, verwerft het kind autonomie; een te strenge
opvoeding kan uitmonden in schaamte en twijfel
- 3. initiatief vs. schuld: 3-6 jaar; kinderen spelen rollen na van de persoon die ze later willen worden;
wanneer de ouders deze doelgerichtheid aanvaarden en ondersteunen, dan ontwikkelt het kind
initiatief; als de ouders het nemen van initiatief te veel beklemtonen, dan kan dit leiden tot een
overmatige controledrang met bijbehorende schuldgevoelens
- 4. vlijt vs. minderwaardigheid: 6-11 jaar; kinderen oefenen hun vaardigheden en leren met anderen
samen te werken; een teveel aan negatieve ervaringen kan leiden tot een gevoel van incompetentie
en minderwaardigheid; positieve ervaringen leggen de basis voor vlijt i.h. latere leven
- 5. identiteit vs. rolverwarring: 12-20 jaar; een adolescent probeert een antwoord te vinden op de
vragen "Wie ben ik en welke plaats heb ik in de samenleving?"; ze zoeken hun positie o.b.v.
zelfgekozen waarden en beroepsambities en leggen het fundament voor hun verdere identiteit; als
dit niet lukt, dan raken ze verward over de rol die ze als volwassenen kunnen en willen vervullen
- 6. intimiteit vs. isolatie: 18-30 jaar; de belangrijkste uitdaging is het uitbouwen van een liefdevolle en
intieme relatie; bij sommigen lukt dit niet (onder andere wegens teleurstellingen in de vroegere
stadia) en kan dit leiden tot gevoelens van isolatie en vervreemding
- 7. generativiteit vs. stagnatie: 30-60 jaar; de belangrijkste uitdaging is om op een blijvende manier
bij te dragen tot de maatschappij; men zorgt voor de volgende generatie door kinderen op te
voeden, voor anderen te zorgen en te werken; indien men tijdens dit stadium niet het gevoel heeft
op een productieve manier tot de samenleving bij te dragen, ervaart men een gevoel van stagnatie,
van gebrek aan zinvolle verwezelijkingen
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
91
- 8. integriteit vs. wanhoop: na 60 jaar; mensen kijken terug op het leven dat ze geleid hebben en de
persoon die ze zijn geweest; als men hier een goed gevoel over heeft dan ervaart men integriteit; in
het andere geval zal men een gevoel van wanhoop hebben en ook de naderende dood vrezen
gehechtheid
- sterke emotionele binding die we hebben met een beperkt aantal belangrijke personen in ons leven
- zorgt ervoor dat we ons goed voelen in hun nabijheid en dat we door hen getroost worden wanneer
we het moeilijk hebben
- begint kort na de geboorte en blijft zich ontwikkelen gedurende de eerste 2-3 jaar
gehechtheidsstadia (Bowlby, 1969)
- 1. fase voorafgaand aan de eigenlijke hechting: geboorte-6 weken; aangeboren signalen houden de
volwassenen in nauw contact met de pasgeborene; baby's bekrachtigen het toenaderingsgedrag van
de volwassenen omdat ze genieten van hun aanwezigheid
- 2. fase van de beginnende hechting: 6 weken-7 maanden; het kind begint positiever te reageren op
bekende verzorgers dan op vreemden; dit is het moment waarop het kind gevoel van vertrouwen
ontwikkelt o.b.v. de interacties met de verzorgers
- 3. fase van de scherp omlijnde gehechtheid: 7 maanden-1,5/2 jaar; tijdens deze fase hecht het kind
zich heel sterk aan de verzorgers; dit blijkt uit scheidingsangst en vreemdelingenangst
- 4. de vorming van een wederkerige relatie: vanaf 1,5/2 jaar; peuters beginnen de redenen te
begrijpen waarom ouders soms wel en soms niet aanwezig zijn; ze kunnen een klein beetje
voorspellen wanneer de ouders zullen terugkomen; hierdoor vermindert de scheidingsangst
typen hechtingsrelaties (Ainsworth, 1978)
- 1. veilig gehechte kinderen: 60-70%; gebruiken hun verzorger als basis om een nieuwe omgeving te
verkennen en keren dikwijls naar de verzorger terug voor steun
- 2. vermijdende kinderen: 20%; reageren weinig op de ouder wanneer die aanwezig is en huilen niet
wanneer die weggaat; wanneer ze opgepakt worden blijven ze afstandelijk
- 3. angstige/weerbarstige kinderen: 10-15%; klampen zich aan de ouder vast wanneer ze in nieuwe
omgeving gebracht worden en gaan dikwijls niet op verkenning uit; zijn moelijk om te troosten
- 4. gedesorganiseerde en gedesoriënteerde kinderen: vertonen de ergste vorm van onveiligheid; bij
hereniging zijn ze verward en vertonen tegengestelde gedragingen; ze kijken weg wanneer ze
geknuffeld worden en nemen geen initiatief om met de ouder om te gaan
AQS (attachment Q-Sort)
- een lijst van 90 gedragingen die de onderzoeker meeneemt naar het huis van het kind en gebruikt
tijdens een observatiesessie
- vervangt de techniek van de vreemde situatie
gevolgen onveilige gehechtheid
- gehechtheid heeft invloed op de lange termijn: peuters met onveilige gehechtheid hebben op 19jarige leeftijd minder positieve en ondersteunende vriendschappen (Carlson, 2004)
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
92
- ook de interactie tussen volwassenen en kinderen na de peutertijd hebben invloed op de mate van
vertrouwen die adolescenten in anderen hebben
hechtingsfactoren
- de kwaliteit van de opvoeding en het temperament van het kind bepalen het hechtingspatroon
- de kans op een veilige hechting is het grootst bij ontspannen ouders die: (1) gevoelig zijn voor de
noden en verlangens van het kind; (2) consistent en gepast reageren; (3) teder en bezorgd zijn
culturele hechtingsverschillen
culturele verschillen in gehechtheidsrelaties zijn een stuk kleiner dan men oorspronkelijk dacht, en
kunnen deels verklaard worden door de volgende factoren:
- kinderen van oudere moeders vertonen een betere gehechtheid dan die van jongere moeders
- kinderen uit arme gezinnen hebben een minder goede hechting
opvoedingsstijlen (Baumrind, 1971)
- autoritaire ouders: scoren laag op aanvaarding, betrokkenheid en bieden bijna geen gelegenheid tot
autonomie bij hun kinderen; eisen volledige gehoorzaamheid; hard werken en respect voor
autoriteit zijn basiswaarden; bij tegenspraak wordt het kind op zijn plaats gewezen of volgt
lichamelijke straf; kinderen hebben de neiging om humeurig, onzeker en teruggetrokken te zijn en
zoeken hun toevlucht tot geweld
- permissieve ouders: aanvaarden en bevestigen de opinies van hun kinderen; zijn toegeeflijk en
weinig betrokken bij de opvoeding; eisen niets en verlangen ook niet dat hun kinderen zich houden
aan de maatschappelijk normen; kinderen moeten beslissingen nemen op een te jonge leeftijd; ze
zijn dikwijls impulsief, ongehoorzaam en opstandig; ze zijn overdreven veeleisend en afhankelijk van
volwassenen; ze hebben minder doorzettingsvermogen en presteren dikwijls minder goed op school
- gezaghebbende ouders: hebben een hoge aanvaarding en betrokkenheid; streven een aangename
relatie met hun kinderen na, maar geloven dat controle hierbij nodig is; zoeken balans tussen
discipline en autonomie en leggen aan hun kinderen uit waarom bepaalde beslissingen genomen
worden; zij zullen meer autonomie verlenen naarmate het kind ouder wordt; hun kinderen blijven
over het algemeen onafhankelijk, zelfbewust, vriendelijk en nieuwsgierig te zijn
- verwerpende-verwaarlozende ouders: combineren een lage aanvaarding en betrokkenheid met
weinig controle en algemene onverschilligheid t.o.v. hun kinderen; zij stellen weinig eisen, maar
brengen ook weinig tijd met hun kinderen door; kinderen gedragen zich dikwijls agressief, houden
zich niet aan de normen van anderen, zijn ongehoorzaam met een verhoogde kans op delinquentie
geslachtstypering
- het proces waarbij een kind een geslachtsidentiteit aanneemt en sociaal aangepaste mannelijke of
vrouwelijke gedragingen vertoond; begint in de vroege kindertijd: tussen 1,5-3 jaar beginnen
kinderen hun eigen geslacht en dat van anderen te benoemen
- het onderscheid tussen 'jongen' en 'meisje' wordt belangrijk en begint een criterium te vormen om
activiteiten, rollen, voorwerpen en persoonseigenschappen te onderscheiden
- kinderen ontwikkelen zeer extreme en eenzijdige visies over geslachtsrollen; dit komt gedeeltelijk
door de sociale invloeden, maar ook door de cognitieve beperkingen van kleuters
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
93
- jongens gaat ruwer en geweldadiger met elkaar om; dit komt omdat het leven van onze mannelijke
voorouders was gericht op jagen en het strijden voor vrouwen, terwijl dat van vrouwen vooral was
gericht op het grootbrengen van kinderen
- meisjes die door omstandigheden prenataal blootgesteld werden aan een hoog niveau van
testosteron vertonen meer masculien gedrag
sociale invloeden op geslachtstypering
- van ouders: vooral vaders stimuleren gedragsaangepast gedrag bij vooral hun zonen; van meisjes
wordt een wijder bereik aan gedragingen aanvaard
- leeftijdsgenoten: op 6-jarige leefijd spelen kinderen 11x meer met anderen met hetzelfde geslacht;
gelegenheid waarbij dit tot uiting komt is bij versturen van uitnodigingen voor verjaardagsfeestjes
- opvoeders: leerkrachten maken onderscheid omdat meisjes zich beter aan de schoolregels houden
- bredere sociaal-culturele groep: wordt bepaald door rechtstreeks contact met andere personen
maar ook door wat kinderen zien op de televisie
geslachtskenmerken
- primaire: de kenmerken die rechtstreeks verbonden zijn met de voortplanting
- secundaire: veranderingen in het uiterlijk die niet direct met de seksuele voortplanting te maken
hebben (groei van schaamhaar, haargroei op gezicht en borst bij mannen, borstontwikkeling en
breder worden van de heupen bij vrouwen)
- meisjes hebben het vooral moeilijk bij een vroege puberteit en jongens bij een late puberteit; dan
wijken ze het meeste van hun leeftijdsgenoten af
denken van adolescenten
- ze beginnen problemen op een systematische manier op te lossen
- ze kunnen deductief redeneren: ze kunnen conclusies trekken uit premissen; kinderen van de lagere
school missen nog de mogelijkheid om abstract te denken
- ze zijn steeds meer in staat om over hypothetische situaties na te denken; hieruit volgt volgens
Piaget soms een naïef idealisme, een situatie waarbij men een weinig realistische ideaalwereld met
de realiteit vergelijkt en op basis daarvan de dagelijkse leefwereld bekritiseert
moreel besef
- verwijst naar ideeën die mensen hebben over de mate waarin het eigen gedrag binnen de morele
normen blijft, de manier om het gedrag van anderen te percipiëren, en de bedrevenheid of
geneigdheid om morele regels te volgen
imaginair publiek
- het geloof dat anderen je constant bekijken en beoordelen
- jonge tieners zien zichzelf als spelers op een toneel die toegejuicht of uitgefloten kunnen worden;
daardoor worden zij zich sterk bewust van zichzelf en zullen ze er alles aan doen om niet in
verlegenheid gebracht te worden; daarom reageren ze soms ook heftig op kritiek van hun ouders
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
94
persoonlijke fabel
- het gevoel bij tieners dat ze speciaal en uniek zijn en dat hun niets kan overkomen
- veel adolescenten voelen zich heen en weer geslingerd tussen momenten van extase en momenten
van diepste wanhoop, heel anders dan het saaie leven dat ze bij hun ouders zien
zoektocht naar autonomie
- de zoektocht van tieners naar hun eigen interesses, nieuwe vrienden, alternatieve levensstijlen en
mogelijke carrières, los van hun gezin
- deze zoektocht vindt vooral plaats in de eerste jaren van het middelbare onderwijs en gaat dikwijls
gepaard met familiegekibbel en -conflicten
- een typische adolescent eist zijn/haar rechten op, test de limieten van het ouderlijke gezag en ziet
de gebreken in het gezin; ouders zien de problemen als inbreuk op sociale conventies en wederzijdse
verantwoordelijkheid, terwijl adolescenten ze zien als een zaak van autonomie en zeggenschap
- naarmate tieners meer autonomie zoeken, verwijderen ze zich meer van hun gezinsleden en komen
meer onder invloed te staan van leeftijdsgenoten
- naarmate adolescenten hun eigen identiteit en waarden ontwikkelen, steunen ze meer op hun eigen
opvattingen en zijn ze niet meer zo onderhevig aan de druk van hun leeftijdsgenoten
- rond 17-18 jaar beginnen adolescenten zich opnieuw nauwer verwant te voelen met de waarden van
hun ouders, vooral inzake studies en beroepsambities; jongeren beëindigen het middelbare
onderwijs en krijgen minder contact met de groep waarin ze opgegroeid zijn
ontluikende seksualiteit
- de eerste relatie leidt heel vaak tot intimiteit, maar op een verschillende manier bij meisjes
(verbinden seksueel gedrag aan een relatie gebaseerd op gevoeligheid en zorg) dan bij jongens
(hechten meer belang aan de seksuele relatie op zich)
- masturbatie is de vaakst voorkomende seksuele ervaring bij tieners van beide seksen; veel tieners
voelen angst en schaamte over masturbatie, hoewel er geen enkele indicatie is dat zelfbevrediging
zou leiden tot seksuele problemen later of schadelijk zou zijn voor de gezondheid of vruchtbaarheid
- liberale opvattingen en de gemakkelijke beschikbaarheid van anticonceptiemiddelen hebben geleid
tot veranderingen in seksueel gedrag bij adolescenten: voorechtelijke geslachtsgemeenschap is
toegenomen tijdens de laatste vier decennia
overgang naar volwassenheid
- door de vervroeging van de grenzen van adolescentie is een enigszins gewrongen situatie ontstaan:
jongeren worden verondersteld de overgang naar volwassenheid te maken op een leeftijd waarop ze
zichzelf nog helemaal niet als een volwassene beschouwen; dit gevoel begint bij velen pas rond de
overgang van 30 jaar te komen, wanneer ze er aan denken zich te settelen en een gezin te beginnen
- bij de overgang naar volwassenheid hoort ook financiële onafhankelijkheid, deze is bij weinigen
aanwezig op 18 jaar
opkomende volwassenheid (Arnett, emerging adulthood)
- markeert de periode tussen 18 jaar en de doorbraak naar de 'echte' volwassenheid
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
95
- is een periode waarin meer nog dan in de adolescentie wordt geëxperimenteerd met verschillende
rollen, relaties en jobs; het is ook de periode waarin mensen het meest frequent verhuizen
- voor er definitieve keuzes gemaakt worden, willen mensen eerst verschillende mogelijkheden
uitproberen als onderdeel van hun zoektocht naar de eigen identiteit
- voor velen is dit de periode waarin ze hun visie op de wereld vormen; voor diegenen die verder
studeren, zijn hun studies hierbij van groot belang, omdat ze tijdens deze studies veelal een
duidelijker beeld krijgen van wat hun het meeste interesseert
partner relaties
- een intieme relatie met een partner en het stichten van een gezin staat voor de meesten centraal
- zijn losser geworden in de afgelopen decennia: meer paren wonen ongehuwd samen en het aantal
huwelijken dat vroegtijdig eindigt ligt momenteel tussen een kwart en een derde
- op middelbare leeftijd wonen meer mannen dan vrouwen alleen, op hogere leeftijd meer vrouwen
carrière maken
- het welzijn van volwassenen wordt in grote mate bepaald door hun werk
- wanneer volwassenen werk en gezin combineren dan blijkt dit vooral voor vrouwen een extra last te
zijn, omdat zij een groter deel van het huishouden doen
- vrouwen zijn meer tevreden over hun werk dan mannen; de tevredenheid bij vrouwen neemt toe als
ze ouder wordt, mannen volgen een U-vormige curve met een dieptepunt op 39 jaar (stagnatie in de
carrière en het hebben van kleine kinderen)
dimensies van arbeidsvreugde
- 1. zelfaanvaarding: een positieve evaluatie van zichzelf en wat tot dusver gebeurd is
- 2. zeggenschap: de mate waarin men het eigen leven en de omgeving kan beïnvloeden
- 3. autonomie: de indruk dat men zelf beslissingen neemt, onafhankelijk van sociale druk
- 4. positieve relaties met anderen
- 5. persoonlijke groei: de mate waarin men het gevoel heeft nog steeds verder te ontwikkelen en
nieuwe ervaringen op te doen
- 6. doelgerichtheid: het gevoel hebben dat men een doel bereikt in het leven
midlife crisis
- een identiteitscrisis die mensen op middelbare leeftijd zouden doormaken
- veertigers zouden beginnen te twijfelen of dit nu alles is wat het leven hun te bieden heeft; de enige
ontsnapping lijkt een radicaal nieuwe levensstijl te zijn, die op slag alle problemen moet oplossen
- ten dele gebaseerd op het werk van Vaillant (1977): de periode in het midden van de volwassenheid
is dikwijls zeer stressvol en de kinderen verlaten het huis (lege nest)
- empirische data hebben dit beeld niet bevestigd
- voor veel mensen is de periode tussen 55 en 70 jaar de mooiste tijd van hun leven (reizen, andere
interesses, hoogtepunt van hun carrière)
kerndimensies van oud worden (Rowe & Kahn, 1997)
- 1. een goede lichamelijke gezondheid: eten, beweging, erfelijke factoren
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
96
- 2. het behoud van de cognitieve mogelijkheden: uitvoeren van intellectueel uitdagende activiteiten
- 3. een blijvend engagement in sociale en productieve activiteiten: met familieleden, vrienden en
kennissen, en de mate waarin ze een bijdrage leveren aan de maatschappij
- belangrijk is vooral om een zekere mate van controle te hebben over deze dimensies
selectieve optimalisatie met compensatie (Baltes, 1990)
- 1. selectie: men vernauwt het bereik van activiteit dat men doet en richt zich vooral op die
activiteiten die goed gaan (bv. waar snelheid niet de doorslaggevende factor is)
- 2. optimalisatie: men kan cruciale vaardigheden trainen en op die manier verbeteren, in plaats van
de achteruitgang fatalistisch te ondergaan
- 3. compensatie: men gaat op zoek naar manieren om de zwaktes te ondervangen
het naderende einde
- kinderen begrijpen de definitie van dood niet voor ze 6-7 jaar zijn, tenzij ze er van dichtbij mee
geconfronteerd worden
- de overtuiging dat de dood relatief veraf staat, blijft behouden tijdens de adolescentie en de vroege
volwassenenheid (minder kans op de dood dan iemand anders)
- vanaf de middenvolwassenheid begint de dood dichterbij te komen, vooral wanneer men 'over de
helft is' en soms al eens begint te denken hoeveel tijd men nog over heeft; ervaring met belangrijke
personen die sterven brengen een tijdelijke confrontatie met de eindigheid teweeg
- veel mensen maken de balans van hun leven op als het einde nadert
stadia in reacties op de dood (Kübler-Ross, 1969)
- (1) ontkenning van de dood; (2) opstandigheid en een 'waarom ik'-gevoel; (3) onderhandelen om de
dood uit te stellen; (4) depressie; (5) het aanvaarden van de dood (afscheid nemen)
- reacties komen zelden in een vaste volgorde voor en wisselen elkaar meestal verschillende keren af
- naarmate mensen ouder worden, hebben ze minder angst voor de dood en aanvaarden ze
gemakkelijker het onvermijdelijke; veel mensen vinden op dit moment ook steun in hun geloof
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
97
12. Intelligentie
12.1 Wat verstaan mensen onder intelligentie?
vormen van intelligentie
- analytische intelligentie: abstract redeneren en de vaardigheid om met iets om te gaan dat nog niet
eerder gebeurd is (bv.: nieuwe informatie analyseren); nodig om goed te presteren op school
- praktische intelligentie: competentie in alledaagse vertrouwde situaties (bv.: goede oplossingen voor
dagelijkse problemen op het werk en thuis)
- sociale en emotionele intelligentie: hoe goed een persoon kan omgaan met andere mensen in
uiteenlopende sociale situaties
visies op intelligentie
- aangeboren potentieel tot intelligent gedrag: wanneer men zegt dat iemand 'intelligent' is
- effectief in het gedrag tot uiting komen: intelligentie niet los van inspanning om aanleg te uiten
- goed presteren op een test: komt duidelijk tot uiting op school (examens)
12.2 Analytische intelligentie
analytische intelligentie (Drenth, 2001)
- een conglomeraat van verstandelijke vermogens, processen en vaardigheden, die ervoor zorgen dat
men abstract, logisch en consistent kan redeneren, relaties kan ontdekken, problemen kan oplossen
en regels kan ontdekken in schijnbaar ongeordend materiaal
- veel schoolvakken doen hier een beroep op; in een beroep is praktische intelligentie belangrijker
intelligentietests
- eerste poging in 1884 door Sir Francis Galton, neef van Charles Darwin
- Binet en Simon (1905), intelligentie bij kinderen meten door te kijken of ze taken kunnen uitvoeren
die gewoonlijk alleen door oudere kinderen kunnen worden gedaan
- Wilhelm Stern, intelligentiequotiënt: IQ = ML/CL x 100; ML=mentale -; CL=chronologische leeftijd
- Stanford-Binet-test (1916), herzien d.m.v. nieuwe normeringen in 1937, 1960, 1985 en 2003
- Wechsler (1940): groepering per taak i.p.v. per leeftijdsgroep en verbale/niet-verbale items
verschillen Wechslertest en Stanford-Binet-test
- opgaven geordend per taak i.p.v. per leeftijd
- bij elke taak zijn er gemakkelijke en moeilijke items om aparte score per taak te kunnen berekenen
- scores op verschillende taken samengevoegd tot: verbaal IQ, performantie-IQ (niet-taal), totaal IQ
- het IQ wordt op een andere manier berekend
Nederlandse WISC III-test
- verbale schaal: informatie, overeenkomsten, rekenen, woordkennis, begrijpen, cijferreeksen
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
98
- performantieschaal: onvolledige tekeningen, substitutie, plaatjes ordenen, blokpatronen figuren
leggen, doolhoven, symbolen zoeken
Raven Progressive Matrices test
- bestaat volledig uit niet-verbaal materiaal
- zestig opgaven van verschillende moeilijkheidsgraad
- per opgave krijgt de proefpersoon een figuur te zien waarvan een deel ontbreekt; het ontbrekende
deel moeten ze aanduiden in een reeks van alternatieven (vb.: pagina 487 van het boek)
SON-R (Snijders-Oomen Niet-verbale Intelligentietest- Revisie)
- twee versies (voor kinderen van 2,5-7 jaar en voor kinderen van 5,5-17 jaar)
- onderdelen: categorieën, mozaïeken, zoekplaten, patronen, situaties, analogieën en stripverhalen
psychometrie
- verwijst naar de ontwikkeling van objectieve meetinstrumenten of tests voor psychische kwaliteiten
zoals intelligentie en persoonlijkheid
- vereisten psychometische test: goede normsteekproef, hoge betrouwbaarheid, voldoende validiteit
normsteekproef
- groep om een vergelijking te kunnen maken met gemiddelde personen van dezelfde leeftijd
- moet representatief zijn voor populatie (volledige groep waaruit steekproef kan worden getrokken)
- normaalverdeling: klokvormige curve die de verdeling van menselijke eigenschappen en
vaardigheden beschrijft
betrouwbaarheid
- betrouwbaarheid van een test: wordt uitgedrukt in een correllatiecoëfficient (goed: dicht bij +1,00)
- testhertest-betrouwbaarheid: test tweemaal aanbieden met een tussentijd van een aantal weken en
de correlaties berekenen tussen de scores uit de eerste en tweede test
- gesplitste-testbetrouwbaarheid: correlatie berekenen tussen de ene en de andere helft van de items
- paralleltestbetrouwbaarheid: gebruik maken van twee gelijkwaardige tests en de correlatie
berekenen tussen de scores op beide tests
validiteit
- begripsvaliditeit: de accuraatheid waarmee een test de psychologische processen meet die binnen
een theorie gespecificeerd worden
- inhoudsvaliditeit: de mate waarin de gestelde vragen representatief zijn voor het kennisdomein dat
men wil meten
- congruente validiteit: de mate waarin twee of meer tests die door verschillende testpsychologen zijn
ontworpen en bedoeld zijn om hetzelfde te meten met elkaar correleren
- criteriumvaliditeit: maat die aangeeft hoe goed de testscores correleren met een andere maat voor
de vaardigheid die men wil meten, het criterium (bv.: correlatie IQ-test met schoolresultaten)
- predictieve validiteit: het gebruik maken van tests om toekomstig gedrag te voorspellen (bv.: de kans
dat iemand op de universiteit zal slagen gegeven zijn IQ-score)
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
99
factorenanalyse
- een statistische techniek die de correlatie tussen testscores onderzoekt en aangeeft welke scores
samen veranderen
- stelt psychologen in staat om in een patroon van intercorrelaties tussen verschillende tests taken te
identificeren die op een zelfde manier opgelost worden en dus samen een groep vormen
- factor: de onderliggende hypothetische vaardigheid die ervoor zorgt dat twee subsets dezelfde
resultaten opleveren
g-factor (Spearman, begin 20e eeuw)
- een algemene intelligentie die een rol speelt bij het oplossen van alle intelligentietaken
- verklaart waarom er altijd positieve correlaties gevonden worden tussen intelligentie- en subtests
- werd bevestigd toen men de prestaties op de WISC onderzocht (verbale en performantietests)
s-factor
- specifieke mentale vaardigheden die een invloed hebben op prestaties bij een specifieke test
- wanneer twee tests door dezelfde s-factor beïnvloed worden ligt hun correlatie hoger dan wanneer
twee tests door verschillende s-factoren beïnvloed worden
intelligentievormen (Cattell)
- vloeiende intelligentie: de vaardigheid om relaties waar te nemen bij stimuli waar men nog geen of
heel weinig ervaring mee heeft (vb.: blokpatronen vormen en figuren leggen)
- gekristalliseerde intelligentie: de mentale vaardigheid om reeds aanwezige informatie uit het lange
termijngeheugen op te roepen (vooral van belang bij kennisvragen)
hiërarchische theorie (Carroll, 1993)
- er zijn drie lagen van intelligentie die samen een hiërarchie vormen
- bovenaan het model staat de algemene intelligentie (g) die alles beïnvloedt
- op het 2e niveau staan 7 brede intelligentievormen (o.a. vloeiende en gekristalliseerde intelligentie)
- op het 3e niveau staat een veelheid aan factoren die invloed hebben op specifieke intelligentietests
- steeds meer onderzoekers nemen aan dat deze theorie wellicht de juiste is
Fagan Test of Infant Intelligence (Fagan, 1992)
- meet de vaardigheid van jonge kinderen om iets nieuws te detecteren en te coderen
- onderzoekt IQ-correlatie op jonge in vergelijking met latere leeftijd
IQ vs. leeftijd
- cross-sectioneel: mensen van verschillende leeftijden op hetzelfde moment onderzoeken
- longitudinaal: mensen langere tijd volgen en op herhaalde momenten testen
- cohort-effect: het feit dat tijd en de omstandigheden waarin een groep opgroeit invloed kunnen
hebben op de resultaten van een studie
- volwassenen presteren ongeveer hetzelfde tot 60-65 jaar, daarna daalt het IQ langzaam
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
100
- prestaties op verbale taken nemen minder snel af dan op performantietaken (bij het ouder worden
nemende verwerkingssnelheid en de capaciteit van het werkgeheugen meer af dan het vermogen
om informatie uit het lange termijngeheugen op te halen)
erfelijkheid van intelligentie
- er is een erfelijke component bij de intelligentie van een persoon: mensen zijn intelligent gedeeltelijk
omdat zij goede genen van hun biologische ouders hebben gekregen
Flynn-effect
- de langzaam stijgende intelligentie over de jaren o.i.v. milieuvariabelen zoals het veeleisendere
onderwijs, een betere voeding en meer ervaring met het getest worden
- is één van de redenen waarom ouderen slechter presteren dan jongeren op intelligentietests in
cross-sectioneel onderzoek
testwijsheid
- mogelijk voordeel van iemand die bv. de WAIS-test heeft afgelegd op het later afleggen van de
Raven Progressive Matrices test
- het blijkt dat training inderdaad effect heeft, maar dat de mate afhangt van de overeenkomst tussen
de vaardigheden nodig waren voor de test
milieu vs. erfelijkheid
- naarmate een maatschappij meer inspanningen levert om voor iedereen een zo goed en stimulerend
mogelijk milieu te creëren, hoe meer het zal lijken alsof het milieu er niet toedoet en alle
intelligentieverschillen tussen mensen aan erfelijkheid toe te schrijven zijn (paradox)
- erfelijkheid is voor 30-70% verantwoordelijk voor de intelligentie, de rest zijn milieu-invloeden
mannen vs. vrouwen
- mannen 'moeten' intelligenter zijn dan vrouwen omdat ze een grotere herseninhoud hebben (want
hoe groter de hersenmassa hoe meer kans op een hoog IQ)
- of: de organisatie van de vrouwelijke hersenen is beter georganiseerd dan die van mannen, zodat zij
dezelfde prestaties behalen met een kleiner volume aan hersenmassa
waarom is iemand intelligent
- het belang van synaptische connecties: intelligentie is deels gebaseerd op het leren van nieuwe
informatie; we kunnen dus veronderstellen dat mensen die gemakkelijk informatie in het geheugen
kunnen opslaan en weer oproepen een intelligentievoordeel zullen hebben (long-term potentiation:
excitatorische connecties tussen twee neuronen versterken als zij herhaaldelijk samen vuren op een
stimulus; speelt vooral een rol bij gekristalliseerde intelligentie)
- de myelinisatie van axonen: intelligentie is nl. afhankelijk van de verwerkingssnelheid van de
hersenen (speelt een rol bij vloeiende intelligentie)
- het belang van een goed werkgeheugen: een persoon die meer informatie in het kortetermijngeheugen kan houden zal een hogere intelligentie hebben; recentelijk zijn onderzoekers meer
belang beginnen te hechten aan het manipuleren van informatie dan aan het onthouden ervan
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
101
- het belang van metacognitie: men moet weten welke processen gebruikt dienen te worden bij welk
probleem; wordt gebruikt om gedrag te plannen, controleren en evalueren; mensen zonder deze
vaardigheden zullen problemen hebben om een beroep te doen op analytische intelligentie
12.3 Praktische intelligentie
vormen van intelligentie (Gardner, 1999)
- linguïstische intelligentie: uit zich in taalvlotheid (vb.: schrijvers, vertalers, redenaars)
- logisch-wiskundige intelligentie: verwijst naar vaardigheid in rekenen, logisch redeneren en
problemen oplossen; belangrijk in het Westerse onderwijs (vb.: wiskundigen, filosofen)
- spatiale intelligentie: omvat de mogelijkheid om de visuele wereld accuraat waar te nemen en
percepties te transformeren o.b.v. verbeelding (bv.: architecten, taxichauffeurs)
- muzikale intelligentie: stelt personen in staat om toonhoogte, ritme en klankkleur te onderscheiden
zowel bij compositie als bij uitvoering
- lichaamskinesthetische intelligentie: mensen die veel afweten van beweging en de vaardigheid
vertonen om ingewikkelde bewegingen uit te voeren (vb.: atleten, beeldhouwers, chirurgen)
- naturalistische intelligentie: omvat de vaardigheid om levende en natuurlijke organismen te
herkennen en begrijpen (vb.: landbouwers, natuurwetenschappers)
- interpersoonlijke intelligentie: de vaardigheid om distinctieve kenmerken bij andere personen op te
merken en om gepast met anderen om te gaan
- intrapersoonlijke intelligentie: verwijst naar kennis over zichzelf; belangrijk om haalbare doelen te
stellen, zichzelf te motiveren en te corrigeren, en om emotioneel adequaat te reageren; is essentieel
om tevreden te zijn over het eigen leven en om levensbepalende beslissingen te nemen
belang in de Westerse wereld (Sternberg & Gardner)
- teveel gericht op linguïstische en logisch-wiskundige intelligentie, omdat deze de kern uitmaken van
het Westerse schoolsysteem
- andere vormen blijken vaak veel belangrijker en succesbepalend te zijn geweest in de geschiedenis
en komen ook binnen een groter aantal culturen voor
- veel niet-Westerse culturen kennen niet eens het woord 'intelligent' zoals wij dat kennen; de
woorden die zij gebruiken verwijzen naar sociale competentie en gezond verstand (Sternberg, 1985)
situationeel interview (Sternberg)
- hierin wordt een sollicitant met hypothetische situaties geconfronteerd en moet de persoon
aangeven hoe hij hierop zou reageren
assessment center
- verwijst naar een reeks van technieken waarbij potentiële kandidaten in een gesimuleerde
werksituatie geplaatst worden om te zien hoe zij onder ietwat stressvolle situaties presteren
- in-basket test: inleven in de rol van een supervisor die net van vakantie terug is en veel werk voor
zich heeft liggen; evaluatie op omgaan met prioriteiten, planning, taken succesvol volbrengen
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
102
fouten bij een assessment center (Caldwell, 2003)
- een slechte planning: geen eindverantwoordelijke, werk, kosten en tijd worden onderschat
- een inadequate jobanalyse: niet goed nagedacht over de taken die de sollicitant moet uitvoeren
- niet goed gedefinieerde beoordelingsdimensies: beoordelaars hebben geen goede richtlijnen
gekregen over gedragingen waarop ze moeten letten
- onvoldoende voorbereiding: onvoldoende repetities en pilotstudies alvorens te beginnen
- verkeerde beoordelaars gebruiken: te hoog geplaatst kaderlid die onvoldoende zicht heeft op de
concrete taakvereisten; de mate van ervaring die een beoordelaar heeft met beoordelingen
- kandidaat slecht geïnformeerd over taakvereisten: rol kandidaat in assessment center uitleggen
- gebruik resultaten assessment center: hoe de resultaten te gebruiken binnen geheel beoordeling
12.4 Sociale en emotionele intelligentie
componenten van sociaal-emotionele intelligentie (Petrides, 2004)
- flexibiliteit: bereid zijn zich aan te passen aan veranderende omstandigheden
- assertiviteit: vastbesloten en bereid om voor eigen rechten op te komen
- emotionele expressie: in staat om gevoelens naar anderen toe te communiceren
- emotionele beheersing: in staat om gevoelens van anderen te beïnvloeden (bij anderen)
- emotionele perceptie: inzicht in eigen en andermans gevoelens (bij zichzelf en anderen)
- emotionele regulatie: in staat om emoties te controleren
- impulsiviteit (laag): bedachtzaam en minder geneigd om impulsief te reageren
- relatievaardigheden: in staat om voldoening gevende persoonlijke relaties te hebben
- zelfachting: succesvol en met een goed zelfvertrouwen
- zelfmotivatie: gedreven en niet te vlug ontmoedigd door tegenslag
- sociale competentie: goede netwerkbouwer met excellente sociale vaardigheden
- stressbeheersing: in staat om onder stress te presteren en deze stress te regelen
- empathie: in staat om het perspectief van iemand anders in te nemen
- tevredenheid: opgewekt en tevreden met het leven
- optimisme: vol vertrouwen en geneigd om naar de goede kant van het leven te kijken
George Washington Social Intelligence Test (1926)
- een van de eerste tests om sociale intelligentie te meten
- bestaat uit vijf onderdelen: 1- hoe te reageren op alledaagse sociale problemen, 2- emotie afleiden
uit een aantal citaten; 3- gezichten herkennen van foto's; 4- van alledaagse psychologische
uitspraken aangeven of ze waar zijn; 5- grappige aanvulling kiezen uit reeks van alternatieven
moderne meting sociale intelligentie
- aanbieden van opgaven waarvoor de proefpersoon het juiste antwoord moet geven; de antwoorden
worden vergeleken met die van experts; vertonen grote overeenkomst met tests voor praktische
intelligentie; bekendste voorbeeld: Mayer-Salovey-Caruso Emotional Intelligence Test (MSCEIT) meet
vier vaardigheden: emoties percipiëren, gebruiken, begrijpen, regelen t.b.v. persoonlijke groei
- opstellen van een lijst van uitspraken waarvan de proefpersoon telkens moet aangeven in hoeverre
die op hem van toepassing is; voorbeelden: Emotional Quotient Inventory (EQ-i) en Emotional
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
103
Intelligence Scale (EIS); deze lijsten vertonen grotere overeenkomsten met persoonlijkheidsvragenlijsten dan met intelligentietests
waarde sociale intelligentietests
- verdienen een plaats binnen het intelligentieonderzoek en personeelsselectie; bijdrage is beperkt
- niet alle tests meten dezelfde soort intelligentie
- correlatie tussen emotionele intelligentie en allerhande criteria is niet groter dan +0,30; bij
personeelsselectie bedraagt ze slechts +0,23; deel van de bijdrage wordt bepaald door de correlatie
tussen de score op analytische en emotionele intelligentietesten
- persoonlijkheidsvragenlijsten en emotionele intelligentietesten meten in belangrijke mate hetzelfde
leren van sociale vaardigheden
- sociaal-emotionele intelligentie vertoont een grotere overeenkomst met praktische intelligentie dan
met algemene intelligentie
- sociale vaardigheden kunnen geleerd worden en het oefenen ermee zou onderdeel moeten
uitmaken van elke opleiding die leidt tot een beroep waarvoor interacties met mensen belangrijk
zijn; sociale situaties worden geplitst in individuele vaardigheden die één voor één geoefend moeten
worden (Van der Molen, 1997)
12.5 Abnormale intelligentie
abnormale IQ-scores
- zwakzinnig: scores onder de 70, meer dan 2 standaarddeviaties onder het gemiddelde
- hoogbegaafd: scores boven de 130
zwakzinnigheid
- een analytische intelligentie met IQ < 70 en een slecht aanpassingsvermogen
- groepen: licht zwakzinning (50-69), matig (35-49), ernstig (20-34), diep (< 20)
ontwikkelingsgebieden van zwakzinnigheid
- motorische ontwikkeling: beginnen laat met lopen, bewegen trager, hebben soms problemen met
verfijnde motoriek, coördinatie verschillende bewegingen gaat moeilijker, evenwichtsstoornissen
- leermoeilijkheden: traag en moeizaam leren, denken beperkt zich tot concreet denken, nemen
weinig initiatief, hebben moeite hun activiteiten te plannen
- communicatie: verbaal contact moeilijk en blijft oppervlakkig, moeite met voldoen aan sociale eisen
oorzaken zwakzinnigheid
- bij een derde van de personen valt een duidelijke oorzaak aan te wijzen
- bij de resterende personen is er een aantal risicofactoren: baby is jongen (x 1,9); geboortegewicht <
2500 g (x 4,3); meerling (x 1,2); twee of meer oudere broers of zussen (x 1,3); leeftijd moeder hoger
dan 30 jaar (x 1,4); lagere studies moeder (x 2,0)
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
104
chomosomale oorzaken
- syndroom van Down (trisomie 21): persoon heeft drie i.p.v. twee chromosomen van het 21ste paar;
hebben opvallend uiterlijk: kort, klein rond hoofd, korte hals, lage wenkbrauwboog (vandaar de
volkse naam 'mongolisme'), vaak aangeboren hartafwijkingen en ademhalingsproblemen
- fragiele X-syndroom: recessieve geslachtschromosoomgebonden aandoening; X-chromosomen van
een vrouw moeten beide een afwijking hebben voordat de stoornis bij hen tot uiting komt; omdat
mannen slechts één X-chromosoom hebben zal de stoornis bij hen altijd tot uiting komen als hun Xchromosoom de afwijking vertoont; karakteristiek uiterlijk: lang gezicht, hoog voorhoofd, grote oren
omgevingsoorzaken
- overmatig alcoholgebruik van de moeder tijdens de zwangerschap
- ongunstige omgevingsfactoren kunnen een kind met een minder goede aanleg zodanig omlaag
duwen dat het binnen het bereik van de zwakzinnigheid terechtkomen
opvoedingsprogramma's voor kinderen
- psychologen hebben lang geprobeerd het IQ van kinderen met een lage begaafdheid te verhogen; de
resultaten waren bescheiden in verhouding tot de geleverde inspanningen
- tegenwoordig ligt de klemtoon op het aanleren van sociale vaardigheden en probleemoplossingsvaardigheden; doel: zwakzinnige mensen te helpen een zo zelfstandig mogelijk leven te leiden
- ideale onderwijs is een tussenvorm van een normale school met bijlessen
hoogbegaafdheid
- over het algemeen groeien de knappe leerlingen uit tot succesvolle en gelukkige volwassenen die
lichamelijk en geestelijk gezonder zijn dan de bevolking in het algemeen (Terman, 1922-1977)
- resultaten uit Schots onderzoek (Whalley & Deary, 1997): mensen met een hoog IQ op 11-jarige
leeftijd: 1- leven langer; 2- hebben een grotere levenskwaliteit op hun oudere dag; 3- hebben meer
kans om een beroep met een hoge status uit te oefenen; 4- komen minder in de psychiatrie terecht;
5- hebben meer kans om getrouwd te zijn; 6- zijn op het einde niet meer tevreden over hun leven
dan mensen met een laag IQ
- uit elk longitudinaal onderzoek blijkt dat er weinig evidentie bestaat voor de overtuiging dat mensen
met een hoog IQ slechte sociale vaardigheden en een excentrieke levensstijl hebben die hun
ongelukkig maakt; mogelijke denkfouten kunnen zijn dat men overdreven belang hecht aan gevallen
van intelligente personen waarmee het slecht afloopt of dat men uitgaat van een compensatiemodel
manieren van denken
- convergent denken: treedt op bij vragen die slecht één juist antwoord hebben; komt in grote mate
aan bod in intelligentietests
- divergent denken: komt voor bij vragen waarop veel antwoorden mogelijk zijn en waarbij het een
uitdaging is om zoveel mogelijk (ongewone) antwoorden en oplossingen te genereren; houdt enig
verband met creativiteit en hoogbegaafdheid
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
105
lang en intensief bezig zijn
- een variabele die steeds terugkomt bij hoogbegaafde mensen is dat deze personen gedurende lange
tijd intensief met een onderwerp bezig zijn geweest
- verschillende studies hebben aangetoond dat om aanzien te bereiken in een gebied men minstens
10 jaar aanhoudende inspanningen moet leveren, en dat gedurende 50-70 uur per week
- hiervoor heeft men ook persoonseigenschappen als weetgierigheid, motivatie, zelfvertrouwen,
doorzettingsvermogen en frustratietolerantie nodig; de onmisbaarheid van belangrijke inspanningen
verklaart waarom hoogbegaafdheid gewoonlijk beperkt is tot een bepaald talent of onderwerp
speciaal onderwijs (Hoogeveen, 2004)
- niet gemakkelijk om te bepalen wie wel en niet in aanmerking komt voor dergelijk onderwijs
- moet aansluiten bij de specifieke interesses en sterktes van de leerlingen
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
106
13. De persoonlijkheid
13.1 Drie klassieke visies op de persoonlijkheid
persoonlijkheid
- de verzameling van kenmerken die gedrag, gedachten en gevoelens van een individu bepalen
- is stabiel in de tijd en in uiteenlopende situaties
- een deel van de kenmerken is algemeen menselijk, een deel komt alleen voor bij bepaalde groepen
en een deel is specifiek voor het individu
verschillen in persoonlijkheidstheorieën
- moet deze gaan over wat mensen gemeenschappelijk hebben of wat hen van elkaar onderscheidt?
- moet een therapie zich concentreren op het huidige functioneren of op zaken die zich lang geleden
hebben afgespeeld?
- moet een behandeling zich richten op het veranderen van de persoon of van de omstandigheden?
- moet men persoonlijkheidsveranderingen door geneesmiddelen bewerkstelligen of door het leren
van een betere aanpak?
psychoanalyse (Sigmund Freud, 1856-1939)
- zowel een persoonlijkheidstheorie als een vorm van psychotherapie
- centrale begrippen zijn onbewuste conflicten en de vroege psychoseksuele ontwikkeling
- grondgedachte is dat individuen zich meestal niet bewust zijn van de echte redenen van hun gedrag
catharsis (=reiniging)
- patiënten met hysterische symptomen (pijnklachten, slapeloosheid, verlammingen, gevoelloosheid,
gebrek aan eetlust, en gebrek aan seksuele lust) kunnen genezen d.m.v. een pijnlijke bewustwording
en een explosieve ontlading van vroeger opgedane emotionele conflicten
- de oorsprong van de hysterie heeft altijd met seksualiteit te maken
mentale activiteiten
- bewuste: datgene waar we op het moment zelf aan denken
- voorbewuste: bevat de kennis en de herinneringen waar we niet aan denken, maar die wel
gemakkelijk in het bewuste gehaald kunnen worden (behalve wanneer ze worden geblokkeerd door
gedachten uit het onbewuste)
- onbewuste: het deel van de geest dat niet zonder meer toegankelijk is voor de mens
driften
- in het onbewuste gaan de belangrijkste krachten van het psychische leven schuil: hier zitten
verborgen driften, die een biologische oorsprong hebben; worden omgezet in psychische energie
- verdrongen ideeën: gedachten zo angstaanjagend dat ze uit het voorbewuste geweerd worden; we
kunnen er zicht op krijgen door oog te hebben voor de waarneembare gevolgen
- Eros: algemene levensdrift; zorgt dat we eten, drinken, liefhebben, vitaal zijn, prestaties leveren
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
107
- Thanatos: doodsdrift, gericht op vernietiging of beschadiging; ligt ten grondslag aan agressie,
zelfverwonding, verslaving en het opzoeken van levensgevaarlijke situaties
- deze driften in het onbewuste moeten een uitweg vinden, maar de vrije uiting ervan wordt door de
maatschappij niet geaccepteerd, omdat de normen en waarden dit verbieden en omdat zo'n vrije
uiting schade zou aanbrengen
- er zullen dus conflicten ontstaan tussen de onbewuste driften en de samenleving en ook binnen het
individu; om deze op te lossen zal een deel van het onbewuste zich losmaken en realiteitszin
ontwikkelen; dit is de oorsprong van het bewuste en het voorbewuste
Es
- de instantie waaruit alles ontstaat; aanwezig vanaf de geboorte en volledig onbewust
- eist onmiddellijke voldoening van zijn behoeften (aan voedsel, seksualiteit etc.) zonder enige
realiteitszin of overwegingen van morele beperkingen (lustprincipe)
- trekt zich niets aan van de gevolgen voor zichzelf of iemand anders; alleen de reductie van de
spanning op het moment dat aan de drift voldaan wordt, is belonend en aangenaam
- kan op zich niet overleven, want heeft geen oog voor de beperkingen van de realiteit
Ich
- zorgt voor de waarneming, het redeneren, het leren en alle andere activiteiten die nodig zijn om op
een doeltreffende manier met de realiteit om te gaan
- werkt volgens het realiteitsprincipe: verlangens worden soms ingetoomd om later een bevrediging te
kunnen krijgen
- een persoon met een zwak Ich heeft veel kans om door de fantasieën van het Es gedomineerd te
worden, en is daardoor niet in staat om efficiënt met de realiteit om te gaan
- spreidt zich uit van het onbewuste tot helemaal in het bewuste
Über-Ich
- deel van de geest dat zich bezighoudt met idealen en met het onderscheid tussen 'goed' en 'fout'
- zonder zou de persoon een kille, berekende persoon worden, volledig gericht op het eigen gewin
- Ich-ideaal: streeft naar perfectie en hanteert zeer hoge (soms onmogelijke) normen
- geweten: overlaadt ons met schuld wanneer we iets verkeerd gedaan hebben (of dit denken)
Es, Ich, Über-Ich
- zijn voortdurend met elkaar in conflict
- omdat het Es onmiddellijke voldoening eist, zijn conflicten met de buitenwereld onvermijdelijk
- het Über-Ich verwerpt de eisen van het Es; het Ich speelt hierbij de moeilijke rol van bemiddelaar
ontwikkelingsfasen persoonlijkheid
- in elke fase van de ontwikkeling richt het kind zich speciaal op een lichaamszone die op dat moment
de sterkste sensaties produceert; indien het hierbij gefrustreerd raakt, zal de persoon een fixatie in
die fase vertonen; bij te ernstige frustratie kan zelfs een regressie naar vorige fasen voorkomen
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
108
- orale fase: eerste 18 levensmaanden; de eerste contacten van een individu met de buitenwereld
verlopen via de mond; het is een passieve en naar buiten toe rustige periode; als dit passieve
overdreven wordt kan het leiden tot een orale persoonlijkheid: afhankelijk, conformistisch en
goedgelovig, makkelijk te verleiden tot roken, nagelbijten of overdreven praten
- anale fase: 1-2 jaar; begin van de zindelijkheidstraining; een actieve en soms pijnlijke controle over
het lichaam gaat gepaard met frustratie; conflicten in deze periodes kunnen leiden tot twee types
van anale persoonlijkheid: 1- netheid en een strikt tijdsschema staan centraal; 2- rebelleren tegen de
ouders centraal: het individu wordt koppig en uitdagend; kind ontwikkelt sterke afhankelijkheid
t.o.v. de moeder; kind internaliseert (=maakt eigen) moeder als symbool van perfectie (Ich-ideaal)
- fallische fase jongens: rond 4 jaar; primitieve seksuele drang op moeder gericht, jaloers op hun
vader; vrees dat vader deze jaloezie zal ontdekken (Oedipuscomplex); overwinnen deze angst door
wens om de moeder te bezitten op te geven en zich te identificeren met de vader; hieruit ontstaat
het geweten, het verbiedende deel van het Über-Ich; wanneer het conflict niet goed opgelost wordt
ontstaat een fallische persoonlijkheid: vrouwen alleen voor de lust gebruiken
- fallische fase meisjes: vijandige gevoelens tegenover de moeder omdat zij hun een minderwaardige
anatomie heeft gegeven; meisjes zullen eerst een liefde voor de vader ontwikkelen en later
ontdekken dat het krijgen van een kind een goed substitiuut is voor het hebben van een penis
(Elektracomplex); een meisje dat dit niet goed oplost zal zich als een man gedragen: zal mannen
uitdagen en met hen flirten; is in feiten een gecastreerde man en niet echt geïnteresseerd in sex
- latentiefase: rond 6 jaar; kinderen verliezen hun interesse voor seksualiteit; gaan volledig op in
vriendschappen met kinderen van hetzelfde geslacht en vermijden het andere geslacht
- genitale fase: puberteit; korte terugkeer van het Oedipus- en Elektracomplex: initiële voorkeur voor
oudere personen van het andere geslacht; verdwijnt wanneer een geschikte seksuele partner
gevonden wordt; periode bestaat uit een verstrengeling van lust en affectie; hierdoor is de persoon
in staat om de rol van volwassene met verantwoordelijkheidsgevoel op te nemen
technieken psychoanalyse
- droomanalyse: de symbolen in een droom (de manifeste droominhoud) geven aanwijzingen over het
onbewuste van de dromer (de latente droominhoud); het soms incoherente verhaal is een
vermomde uiting van de seksuele en agressieve wensen van het individu
- vrije associatie: de persoon vragen om vrijuit te vertellen wat in z'n geest opkomt, zonder zich
zorgen te maken over de relevantie van de herinneringen
- projectie: het onbedoeld toeschrijven van eigen overtuigingen, waarden en andere subjectieve
processen aan andere personen of voorwerpen; projectieve tests: Rorschachtest (met inktvlekken)
en de Thematic Apperception Test (verhaaltjes vertellen bij dubbelzinnige platen)
huidige status psychoanalyse
- onbevredigend voor steeds meer psychologen omdat er meer vooruitgang is geboekt in de
wetenschappelijke psychologie; werkwijze past meer in de lange traditie van filosofen dan in de
wetenschappelijke psychologie van de 20ste eeuw
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
109
humanistische psychologie (Carl Rogers, 1902-1987)
- zelfactualisatie: basismotief van het menselijke bestaan bestaat juist uit een positieve kracht (i.t.t.
de psychoanalyse) om te groeien naar een volledige realisatie van de aangeboren capaciteiten
- fenomenologische realiteit: mensen leven in een subjectieve wereld die enkel door henzelf volledig
gekend kan worden; het is deze realiteit die het gedrag van mensen bepaalt; indien er geen
tegenstrijdigheid bestaat tussen de subjectieve, fenomenologische en objectieve realiteit hebben
mensen het gevoel dat ze volgens hun idealen leven en hebben zij een positieve zelfevaluatie; zo
niet dan bestaat er een kloof tussen de actuele zelf en de ideale zelf; als de kloof groot is lijdt de
persoon; de subjectieve ervaring is het leven zelf, daarom moeten we om iemands persoonlijkheid
te begrijpen weten hoe die persoon denkt en voelt
- positieve aanvaarding: warmte, liefde, sympathie, verzorging, respect en aanvaarding krijgen van de
mensen die belangrijk zijn in het leven; onmisbaar voor congruentie (=overeenstemming tussen
denken, voelen en spreken) tussen actuele en ideale zelf
- waarderingscondities: regels over wat wel en niet gedaan kan worden om goedkeuring te verkrijgen
- zelfwaardering: het verlangen om een positief beeld van zichzelf te hebben; wanneer er een kloof
bestaat tussen de geïnternaliseerde waardigheidscondities (ideaal zelf) en de zelfwaardering
(actueel zelf) dan ontstaat incongruentie die de zelfactualisatie zal belemmeren; te sterk
geïnternaliseerde waarderingscondities maken mensen onderworpen, angstig, defensief,
conformistisch en overdreven streng voor zichzelf
karakeristieken volledig functionerende persoon
- 1. staan open voor hun ervaringen
- 2. hun actuele en ideale zelf zijn in overeenstemming met elkaar
- 3. zij beoordelen hun ervaringen op basis van hun zelfactualisatie (fase 5 in de piramide van Maslow)
- 4. zij ervaren onvoorwaardelijke zelfwaardering
- 5. bij nieuwe ervaringen kunnen zij spontaan reageren vanuit hun congruente zelf
- 6. ze hebben een wederzijdse onvoorwaardelijke positieve aanvaarding van de ander
huidige status humanistische benadering
- de nadruk op de fenomenologische realiteit van een persoon, de behoefte aan positieve
aanvaarding en het inzicht dat mensen zelf vooruit willen zijn nog altijd van groot belang binnen de
klinische psychologie
- daartegenover staat een overdreven optimistische en simplistische kijk op de mens: denkt ten
onrechte dat alle psychische problemen het gevolg zijn van een incongruentie tussen de positief
gerichte zelfactualisatie en de waarderingscondities die men vanuit de opvoeding meekrijgt
- het idee van ongebreidelde zelfactualisatie is een idee dat beter aansluit bij een individualistische
cultuur dan een die vooral waarde hecht aan het goed functioneren van de volledige groep
behaviorisme
- elk mens begint als een onbeschreven blad en was het resultaat van een unieke conditioneringsgeschiedenis, waarbij men had geleerd om op een bepaalde manier op stimuli te reageren
- men dient te kijken naar de klassieke en operante conditioneringen die iemand ondergaan heeft;
alleen op die manier kan men de persoon begrijpen
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
110
- cliënten voelen zich ongemakkelijk bij een behandeling die hun gedachten en gevoelens als
bijkomstig beschouwt en er van uitgaat dat deze wel automatisch zullen veranderen zodra het juiste
gedrag geconditioneerd is
persoonlijke constructies (Kelly, 1955)
- een subjectieve wereld creëren door de manier waarop we de werkelijkheid percipiëren
- hierbij wordt gebruik gemaakt van dichotomen (twee tegengestelde mogelijkheden, bv. slim/dom)
- wanneer een persoon uitgaat van een verkeerde constructie geeft dat aanleiding tot misverstanden
en verkeerde verwachtingspatronen
locus of control (Rotter, 1954)
- interne: beloning of straf is afhankelijk van het gedrag en dus controleerbaar
- externe: geen verband tussen eigen gedrag en de persoonlijke gevolgen; bij naderend onheil minder
voorzorgen nemen om schade te voorkomen omdat dit toch geen verschil maakt; bij tegenslag
eerder een hulpeloos gevoel hebben
sociaal-cognitieve theorie (Bandura)
- er bestaan constante wederzijdse interacties tussen (a) de omgeving, (b) de cognities en de
eigenschappen van een persoon en (c) de gedragingen van de persoon
- omgevingsvariabelen (a) bieden het kader waarin een persoon zich zal gedragen (c)
- de cognities van de persoon (b) bepalen hoe de situatie geanalyseerd zal worden en welke
gedragingen zullen worden gekozen (c)
- het gedrag (c) verandert op zijn beurt de omgeving (a) en de cognities (b)
waarom hebben cognities effect (Mischel, 1993)
- codeerstrategieën: mensen geven een eigen interpretatie aan aspecten in de omgeving
- verwachtingen: een persoon percipieert niet alleen een situatie, op een bepaald moment moet hij
ook reageren; de belangrijkste variabele hierbij is wat de persoon verwacht van de situatie;
verwachtingen kunnen verband houden met het gedrag, de situatie en met het zelfvertrouwen
- subjectieve waarden: de vraag of een persoon bepaalde handelingen zal vertonen is afhankelijk van
het feit of hij het de moeite waard vindt om deze na te streven
huidige status behavioristische en cognitieve benadering
- de behavoristische persoonlijkheidsvisie is naar de achtergrond verdwenen; enkel voor specifieke
gedragsproblemen wordt deze nog altijd gebruikt, aangevuld met aandacht voor bijgaande cognities
- het cognitieve paradigma is toonaangevend geworden, gedeeltelijk omdat deze visie aansluit bij het
vele onderzoek dat plaatsvindt over allerhande cognitieve functies
13.2 Het meten van persoonlijkheidsverschillen en de trekbenadering
theorie over persoonlijkheidstypes
- gaat uit van de gedachte dat mensen in een aantal categorieën onderverdeeld kunnen worden
volgens een alles-of-niets principe afhankelijk van de vraag of ze bepaalde kenmerken bezitten
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
111
- er wordt slechts een beperkt aantal categorieën onderscheiden die samen een typologie vormen
- hebben een sterke intuïtieve aantrekkingskracht, omdat de grondgedachte ervan overeenstemt met
ons dagelijks taalgebruik (bv.: een vriendelijk persoon in de categorie 'vriendelijkheid')
vier temperamenten van Hippocrates en Galenus
- een van de oudste typologieën; mensen kunnen worden onderverdeeld in vier temperamenten:
sanguinisch (opgewekt), cholerisch (snel woedend), melancholiek (snel gedeprimeerd), flegmatisch
(koele, afstandelijke en weinig emotionele houding)
persoonlijkheidstypes o.b.v. lichaamsbouw (Kretschmer, 1921)
- de lichaamsbouw is bepalend voor het temperament van de persoon
- pyknisch: kort en dik; vriendelijk, opgewekt, humoristisch, sociaal, wordt je makkelijk vriend mee
- asthenisch: tenger met lang gezicht, meestal lang; een vraagteken, sarcastisch, verlegen,
teruggetrokken, sensitief, nerveus, verliefd op boeken en natuurstudies
- atletisch: gespierd; kreeg minder aandacht omdat Kretschmer deze als de gezondste beschouwde
persoonlijkheidstypes o.b.v. lichaamsbouw (Sheldon, 1942)
- geen goed idee om mensen onder te verdelen in types die elkaar uitsluiten; beter om iedereen te
laten beoordelen op dezelfde reeks van eigenschappen
- endomorfie: rondheid; laconiek, sociaal, genotzuchtig
- mesomorfie: gespierdheid; avontuurlijk, agressief, energiek, competetief, onverschillig
- ectomorfie: hebben intense gevoelens, zijn sociaal en lichamelijk geïnhibeerd
- alternatieve verklaring: mensen hebben een impliciete persoonlijkheidstheorie (vb.: pyknische
mensen worden als minder aantrekkelijk gezien en zijn daarom vaker vriendelijk en sociaal)
acht persoonlijkheidstypes van Jung
- oriëntaties: introvert (op zichzelf gericht) of extravert (op de buitenwereld gericht)
- manieren waarop personen informatie verwerken: gewaarworden (detecteert de aanwezigheid van
een voorwerp, maar geeft niet aan wat het is), denken (geeft een naam aan het voorwerp dat
waargenomen wordt), intuïtief aanvoelen (geeft een vaag gevoel wanneer niets feitelijk bekend is),
voelen (bepaalt o.b.v. een goed of een slecht gevoel of een voorwerp waardvol is voor de persoon)
- heeft geleid tot een van de eerste persoonlijkheidstests, de Meyers-Briggs Type Indicator (MBTI)
o.b.v. 4 dichotomieën van Jung: extravert/introvert, denken/voelen, intuïtie/waarnemen,
oordelen/percipiëren (leven inrichten volgens planning en structuur of op een flexibele manier)
persoonlijkheidstrek
- hypothetische, stabiele persoonseigenschap die het gedrag, de gedachten en de gevoelens van een
persoon in uiteenlopende situaties beïnvloedt
- kunnen beschreven worden o.b.v. een beperkt aantal trekken; een trek bestaat uit een continuüm
tussen twee tegenovergestelde eigenschappen (bv. somber-opgewekt)
Allport: centrale trekken (1897-1967)
- basistrekken die volstaan om de persoonlijkheid van mensen adquaat weer te geven
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
112
Cattell: factoranalyse (1905-1998)
- o.b.v. deze techniek is het mogelijk om de structuur wiskundig af te leiden als men proefpersonen
zichzelf (of vrienden) laat beschrijven a.h.v. cijfers
- o.b.v. zijn analyse kwam Cattell (1950) tot de slotsom dat 16 centrale bipolaire trekken (aangeduid
met tegengestelde adjectieven aan de uiteinden) volstonden om een persoonlijkheid adequaat te
beschrijven; om dit te meten ontwierp hij de Sixteen Personality Factor Questionnaire (16PF)
Eysenck: kleinste aantal trekken (1916-1997)
- geïnteresseerd in kleinste aantal trekken nodig om de menselijke verschillen in kaart te brengen
- extraversie vs. introversie, neuroticisme vs. emotionele stabiliteit, psychoticisme
- typologie van Hippocrates en Galenus laat zich gemakkelijk vertalen in de twee basisdimensies
- om de drie trekken te meten ontwierp hij de Eysenck Personality Questionnaire (EPQ, 1985)
De Grote Vijf (The Big Five)
- onderzoekers komen tot besluit dat er 5 trekken nodig zijn om een persoon te kunnen beschrijven:
extraversie, altruïsme, consenciëntieusheid, emotionele stabiliteit, openheid voor ervaringen
- worden meestal gemeten a.h.v. vragenlijsten; meest gebruikte: NEO-PI-R (Hoekstra, 1996) en de
Five-Factor Personality Inventory (FFPI, Hendriks, 1999)
13.3 Huidig onderzoek naar persoonlijkheidsverschillen
manieren om persoonlijkheidsverschillen te meten
- pen-en-papier tests: invullen vragenlijst of beoordelingsschaal; voordelen: gemakkelijk af te nemen,
hebben goede test-hertest betrouwbaarheid; nadeel: gemakkelijk te manipuleren
- objectieve tests: uitvoeren taak waar verschillende persoonlijkheden anders op reageren
- combinatie: aanbieden persoonlijkheidsrelevante informatie op een impliciete manier
leugenschaal
- schaal met items waarop eerlijke mensen toegeven dat ze ook negatieve eigenschappen hebben
- hiermee is het mogelijk om een idee te krijgen van de mate waarin de antwoorden van een persoon
bepaald worden door sociale wenselijkheid
impliciete persoonlijkheidstheorie
- mensen hebben slechts een beperkte toegang tot hun eigen persoonlijkheidskenmerken en moeten
het antwoord uit een persoonlijkheidsvragenlijst vaak afleiden door hun eigen gedrag te observeren
- dit beïnvloedt soms de manier waarop mensen vragen beantwoorden (bv. als iemand er van
overtuigd is dat een extravert persoon ook een vriendelijk en ontspannen persoon is, dan zal die
persoon geneigd zijn om hogere scores op de twee alternatieven te geven bij een extravert persoon,
zelfs als dit niet in het gedrag tot uiting komt)
- verklaart deels waarom de correlatie tussen zelfbeoordelingen en beoordelingen van anderen niet
perfect is (Big Five: .46 na 17 jaar huwelijk; .30 tussen vrienden die elkaar 3 jaar kennen)
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
113
objectieve persoonlijkheidstest (Cattell, 1957)
- elke taak die variatie in de prestaties uitlokt (zodat verschillen tussen mensen vastgesteld kunnen
worden), waarvoor een objectieve score te berekenen valt en waarvan de score significant
correleert met een persoonlijkheidsgerelateerd criterium
- het is niet gemakkelijk gebleken om objectieve tests te construeren die enerzijds gemakkelijk zijn af
te nemen en anderzijds voldoende betrouwbaarheid en validiteit hebben
impliciete persoonlijkheidstests (va. begin 21e eeuw)
- meet automatisch niet-bewuste cognities van proefpersonen
- daardoor probeert men te voorkomen dat mensen zich anders of beter voordoen dan ze zijn
- de meest onderzocht test is de impliciete associatietest (IAT, Greenwald, 1998)
- er zit duidelijk toekomst in de test; velen verwachten dat het onderzoek rond impliciete
persoonlijkheidstests in de nabije toekomst sterk zal toenemen
onderzoek biologische basis van persoonlijkheidstrekken
- introverten hebben een hoger opwindingsniveau in rusttoestand dan extraverten; wegens dit
hogere niveau zoeken zij minder opwindende activiteiten op dat extraverten, bij wie het
opwindingsniveau in rusttoestand beneden het gewenste opwindingspeil ligt; dit werd in
wetenschappelijk onderzoek echter onvoldoende aangetoond (Eysenck jr, 2004)
- kijken in welke mate trekken overgeërfd worden: 40-50% van de interindividuele verschillen in de
Big Five kunnen worden toegeschreven aan genetische factoren; ze staan daarentegen weinig o.i.v.
het gedeelte gezinsmilieu (Bouchard, 1994)
stabiliteit persoonlijkheidstrekken
- naarmate mensen ouder worden nemen de eigenschappen consciëntieusheid en vriendelijkheid toe,
en neemt neuroticisme (vooral bij vrouwen) en openheid voor ervaringen af
- er bestaat een genetische predispositie (=vatbaarheid) om op een bepaalde manier te evolueren qua
persoonlijkheid (McCrae, 2000)
- de toename in consciëntieusheid en vriendelijkheid en emotionele stabiliteit in de volwassenheid
heeft te maken met het feit dat mensen in die periode sociaal investeren door een eigen carrière uit
te bouwen en een gezin te stichten; men heeft minder tijd voor openheid voor ervaringen waardoor
deze component afneemt (Roberts, 2005)
als-dan-relaties
- verschillen tussen personen worden vooral bepaald door verschillen in hun leergeschiedenis, die tot
uiting komt in hun cognitieve, emotionele en gedragsmatige reacties op stimuli
- dit is in tegenspraak met de trekbenadering die zegt dat trekken aangeboren en relatief stabiel zijn
- gedragingen van mensen worden deels bepaald door aangeboren persoonlijkheidsverschillen
(trekken) en voor een deel door persoonsgebonden en situatiegebonden als-dan-relaties
relatie persoonlijkheidstrekken en gedrag
- is zelden hoger dan .30 doordat het gedrag meer o.i.v. staat van persoonsgebonden en
situatiegebonden als-dan-reacties dan van algemene persoonlijkheidstrekken (Mischel, 1968)
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
114
- zelfs bij een correlatie van .30 is bv. selectie van werknemers beter als men de persoonlijkheidstrek
consciëntieusheid in overweging neemt dan wanneer men dit niet doet: i.p.v. 50% mensen met een
goede beoordeling te hebben, kan men verwachten tot een successcore van 65% te komen
- ook correlaties bij medische tests liggen laag; toch worden ze als belangrijk beschouwd, omdat ze
duizenden levens kunnen redden
belang van als-dan-relaties
- volgens aanhangers van de sociaal-cognitieve benadering is een correlatie van .30 tussen trekken en
gedrag het hoogste wat men kan bereiken omdat dit de daadwerkelijke invloed van trekken op
prestaties weergeeft
- als men de voorspelling van gedragingen verder wil verbeteren moet men kijken naar de als-danrelaties van een persoon
- dit gebeurt bij voorkeur op individueel niveau, maar kan ook op groepsniveau gebeuren, want de
reacties van mensen in uiteenlopende situaties vertonen overeenkomsten
- niet iedereen reageert op dezelfde manier op alle personen (Vonk, 1998)
slijmbaleffect (Vonk, 1998)
- "likken naar boven en trappen naar beneden"; dit gedrag wordt door mensen meteen herkend
(a.h.v. een slijmbalschema) en er wordt negatief op gereageerd
woede-uitlokkende situaties (Vansteelandt & Van Mechelen, 1998)
- situaties verschillen van elkaar in de mate waarin ze frustratie uitlokken, gedefinieerd als de mate
waarin ze de persoon hinderen om zijn doelen te bereiken
- gedragingen vallen uiteen in 6 categorieën: vijandige gezichtsuitdrukking, aanvalsreacties, emotioneel geladen reacties, vloeken, verhoogde lichamelijke opwinding, algemene vijandelijke reacties
toekomst als-dan-relaties
- onderzoek is ingewikkelder dan dat naar persoonlijkheidstrekken, omdat men kijkt naar interacties
tussen variabelen; dit maakt dat trekpsychologie in eerste instantie aantrekkelijker is
- als-dan-relaties zullen nietemin in de toekomst aan belang winnen om de voorspellende kracht van
het persoonlijkheidsonderzoek te vergroten
13.4 Persoonlijkheidsstoornissen
persoonlijkheidsstoornis
- duurzaam patroon van innerlijke ervaringen en gedragingen die binnen de cultuur van de betrokkene afwijken van de verwachtingen en daardoor interfereren met het functioneren van de persoon
- dit patroon is al aanwezig vanaf een vroege leeftijd (uiterlijk adolescentie of vroege volwassenheid)
- zijn rigide, langdurige en disfunctionele levenswijzen die de gevolgen van andere mentale stoornissen verergeren en meestal blijven bestaan na een succesvolle behandeling van die stoornissen
Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM) (DSM-5: 2013)
- uitgave van American Psychiatric Association om diagnose van psychische stoornissen te verbeteren
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
115
kenmerken persoonlijkheidsstoornissen volgens DSM
- duurzaam patroon van innerlijke ervaringen en gedragingen, dat afwijkt van de verwachtingen in de
cultuur v.h. individu (merkbaar in gebieden: cognitie, affect, sociaal functioneren, impulscontrole)
- patroon komt voor in een groot aantal situaties, zowel individugebonden als sociaal
- patroon veroorzaakt leed bij de persoon en leidt tot minder goed functioneren
- patroon is stabiel en langdurig (begint uiterlijk in de adolescentie of vroege volwassenheid)
- patroon wordt niet beter begrepen als een uiting of gevolg van een andere mentale stoornis
- patroon kan niet worden toegeschreven aan middelengebruik of een medische conditie
persoonlijkheidsstoornissen volgens DSM
- cluster A: zonderlinge en excentrieke gedragingen (paranoïde, schizoïde, schizotypisch)
- cluster B: theatrale en emotionele gedragingen (anti-sociaal, borderline, theatraal, narcistisch)
- cluster C: angstig en bezorgd gedrag (ontwijkend, afhankelijk, obsessief-compulsief)
antisociale persoonlijkheidsstoornis
- diagnose kan enkel gemaakt worden bij volwassenen die antisociaal gedrag vertonen en ook als kind
of tiener al agressief gedrag lieten zien
- een aantal van deze mensen maken op het eerste gezicht een innemende indruk, waardoor hun
slachtoffers zich aanvankelijk van geen kwaad bewust zijn
- stoornis komt minder voor in traditionele samenlevingen met duidelijke sociale normen
- diagnose wordt 2-3x meer bij mannen gesteld; symptomen lijken iets milder te worden na 45 jaar
- stoornis is het resultaat van een genetische kwetsbaarheid i.c.m. ongunstige milieu-invloeden
- kwaliteit van leven is suboptimaal, omdat deze mensen hun opleiding niet afmaken, moeilijk werk
kunnen houden, ruzie zoeken met gezinsleden en problemen hebben met justitie
psychopaten
- wordt naast de antisociale definitie gekenmerkt door een agressief nacrisme: dit uit zich in een
volledig gebrek aan meevoelen met hun slachtoffers, een complete afwezigheid van schuldgevoelens, manipulatie van anderen voor eigen gewin en een sterk opgeblazen gevoel van eigenwaarde
- hebben laag reactiviteitsgehalte in het autonome zenuwstelstel, waardoor ze niet in staat zijn om
dezelfde emotionele reacties te ervaren als andere mensen en te leren o.b.v. beloning en straf
- hebben een verminderd vermogen tot waarnemen van angst en schrik (waardoor ze sterkere stimuli
zullen opzoeken om opwinding te ervaren), waarschijnlijk door een disfunctie van de amygdala
borderline persoonlijkheidsstoornis
- diepgaand patroon van instabiliteit in intermenselijke relaties, zelfbeeld en emoties en van duidelijke
impulsiviteit, beginnend in de vroege volwassenheid
- naam verwijst naar feit dat men deze stoornis vroeger als een grensgeval (border) beschouwde
tussen neurose (angst, maar nog altijd realiteitsgevoel) en psychose (ernstige wanen en verwarring)
- 75-80% van de patienten is vrouw; erfelijkheid verklaart ca. de helft van de variantie: in de meeste
gevallen gaat de biologische kwetsbaarheid samen met ongunstige opvoedingsomstandigheden
- seksueel misbruik in de kindertijd komt voor bij 25%, andere misbruikvormen bij ongeveer 35%
- symptomen verzachten met de tijd; op 50-jarige leeftijd heeft 90% zich voldoende hersteld
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
116
14. Psychopathologie
14.1 Wat zijn mentale stoornissen?
mentale stoornis
- een patroon van gedachten, gevoelens en gedrag dat leidt tot persoonlijk lijden en een significante
daling in het sociale en arbeidsgerelateerde functioneren
psychopathologie
- het deel van de wetenschap dat zich bezighoudt met de aard, de totstandkoming en de mogelijke
behandeling en preventie van mentale stoornissen
- hierin werken verschillende disciplines samen zoals psychologie, psychiatrie, neurowetenschappen
en de farmacologie
stoorniscriteria
- een grote afwijking van het gemiddelde: iemand wordt als abnormaal beschouwd wanneer hij
lager/hoger scoort dan twee standaarddeviaties onder/boven het gemiddelde; dit betekent dat 5%
van de bevolking abnormaal is
- het overtreden van de sociale norm: gedrag dat hinderlijk, onbegrijpelijk of schadelijk is voor de
samenleving heeft veel kans om volgens dit critrium als niet-normaal beoordeeld te worden; de
definitie van abnormaliteit is cultuurafhankelijk en kan dus veranderen per groep
- persoonlijk lijden: wanneer een persoon chronisch lijdt (eigenschappen die een ernstige
belemmering vormen voor de persoon in zijn functioneren en in zijn sociale relaties) of wanneer een
gedrag door de persoon zelf als nutteloos of schadelijk wordt ervaren
biologisch perspectief
- lichamelijke disfuncties zijn de oorsprong van mentale stoornissen
- heeft gewoonlijk een diepgaande invloed op de behandeling van die stoornis; de twee meest in het
oog springende voorbeelden zijn epilepsie (geneesmiddelen) en maagzweren (antibiotica); hiervan
dacht men lange tijd dat de oorzaken overwegend buiten de biologie lagen
psychologisch perspectief
- abnormaal gedrag vindt zijn oorsprong in mentale processen die ten grondslag liggen aan het gedrag
- psychoanalyse is lang de dominante psychologische benadering geweest, maar werd na verloop van
tijd aangevuld met de behavioristische en humanistische benadering; deze beklemtoonden minder
het inherent problematische aan de menselijke geest, maar schreven mentale stoornissen toe aan
een belemmerende groei (humanisme) of aan verkeerde leerprocessen (behaviorisme)
- sinds de jaren '80 zijn cognitieve psychologen begonnen om niet alleen het zichtbare gedrag, maar
ook de gedachten of cognities als oorzaak van problemen te zien (cognitieve neuropsychiatrie)
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
117
sociaal perspectief
- abnormaal gedrag is niets anders dan gedrag dat zich niet houdt aan de regels en de criteria van de
maatschappij en daarom als abnormaal bestempeld wordt (vb.: horen van ingebeelde stemmen;
oude Griekenland: aanbeden om contact met de goden; Middeleeuwen: op de brandstapel vanwege
contact met de duivel, nu: geneesmiddelen slikken vanwege een ernstige stoornis)
- 'On being in insane places' (Rosenhan, 1973): onderzoek of de karakteristieken op basis waarvan
men tot krankzinnigheid besluit zich in de patiënt bevinden of een gevolg zijn van de context waarin
deze karakteristieken aangetroffen worden; plaatsing pseudopatienten in psychiatrische instelling;
aanhangers van het sociale perspectief citeren deze studie vaak als een voorbeeld van hoe
begrippen als schizofrenie zichzelf vervullende voorspellingen worden
- de inhoud van waanideeën en hallucinaties verandert afhankelijk van maatschappelijke evoluties;
vroeger hielden die dikwijls verband met godsdienstige thema's; een aantal stoornissen komen
alleen in sommige landen voor
- er is evidentie dat het gebruik van van een diagnostisch label zoals 'depressie' en negatieve invloed
heeft op gedrag van andere jegens deze persoon; dit is één van de redenen waarom de kans op
terugval na behandeling groter is in de Westerse maatschappij dan in 'minder ontwikkelde' landen;
Westerlingen reageren heftiger op psychische stoornissen omdat ze in een individualistische en
prestatiegerichte maatschappij leven en door de negatieve berichtgeving in de media
- kans op mentale stoornissen neemt sterk toe wanneer mensen zich in stressvolle leefomstandigheden bevinden wegens de sociaal-economische omstandigheden waarin ze verkeren of vanwege de
ongunstige relaties binnen het netwerk van sociaal belangrijke personen (bv. kindermisbruik)
- ongunstige sociale factoren verhogen kans op een stoornis, vooral bij biologisch kwetsbare personen
diathese-stress-model
- de kans dat iemand een mentale stoornis vertoont wordt bepaald door de kwetsbaarheid (diathese;
deels geërfd, deels beïnvloed door leefomstandigheden, deels afhankelijk van de denkstijlen) van de
persoon en de mate van stress in de omgeving (wordt veroorzaakt door gebeurtenissen in de
omgeving en de manier waarop de persoon de gebeurtenissen waarneemt en erop reageert)
- momenteel het dominante denkkader binnen de psychopathologie
- ontwikkeld vanuit het besef dat het biologische, psychologische en het sociale perspectief te lang als
afzonderlijke en niet met elkaar compatibele visies beschouwd werden, eerder dan als drie
invloeden die constant met elkaar interageren en elkaar versterken of verzwakken
demonologisch perspectief
- de mogelijkheid dat psychopathologie te wijten is aan bezetenheid door een geest
- wordt in de psychologie niet in overweging genomen omdat men ervan is overtuigd dat de effecten
die aan de geest toegeschreven worden, verklaard kunnen worden vanuit psychische processen
kritieken op DSM
- benadert mentale stoornissen vanuit het medische model: een mentale stoornis is een ziekte
- het systeem is enkel beschrijvend zonder theoretische basis voor de categorieën
- het gaat om een typologie: mensen worden in hokjes ondergebracht
- vermelding van een stoornis in DSM leidt altijd tot een sterke toename van het aantal diagnoses
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
118
14.2 Stoornissen in de kindertijd
probleemgebieden bij de ontwikkeling
- vroege kindertijd: slaapproblemen, eet- en groeiproblemen, hechtingsproblemen, pervasieve (=diep
doordringende) ontwikkelingsstoornis, zindelijkheidsproblemen, taal- en leerproblemen
- basisschoolleeftijd: aandacht-, impulsiteitsproblemen (ADHD), gedragsproblemen, angstproblemen
- puberteit: stemmingsproblemen, eet- en lijnproblemen, problemen met middelenmisbruik
autismespectrumstoornis (ASS)
- zwakte in sociale communicatie en interacties: problemen in de sociale interacties worden dikwijls
door ouders (of andere opvoeders) opgemerkt doordat ze onvoldoende contact krijgen met het kind
- veel kinderen bij wie later ASS wordt vastgesteld genieten als baby niet van sociale aandacht
- op wat latere leeftijd blijkt dat kinderen met ASS moeite hebben om een theory of mind (vermogen
om zich een beeld te vormen van het perspectief van een ander) te ontwikkelen
- bij nogal wat kinderen met ASS ontbreekt het symbolische spel (voorwerpen die in een spel een
andere betekenis krijgen of het spelen van een rol van iemand anders)
- behoefte aan structuur en herhaling en vaste ritmen: de hang naar rituelen en patronen kan zo sterk
zijn dat de geringste verstoring angst of woede uitlokt
- ongeveer 20% komt nooit tot spreken; een belangrijk percentage van personen met ASS heeft een
intellectuele achterstand en beperkte taalvaardigheden
- een vaak voorkomend kenmerk bij hoogfunctionerende personen met ASS is houterigheid
14.3 Aan een middel gebonden stoornissen
aan een middel gebonden stoornis
- treedt op wanneer een persoon een psychoactief middel gebruikt waaronder de eigen gezondheid,
de sociale relaties en/of het werk beginnen te lijden
stoornis in alcoholgebruik
- een problematisch patroon van alcoholgebruik leidend tot een klinische significante functioneringsbeperking of bron van leed
- kenmerken: (1) grote hoeveelheden gedurende lange tijd; (2) verlangen of mislukt proberen om
gebruik te beperken; (3) veel tijd gaat verloren aan bemachtigen, innemen of te boven komen van
alcohol; (4) sterke drang om alcohol te consumeren; (5) resulteert in mislukking om belangrijke
verplichtingen na te komen; (6) blijvend gebruik ondanks problemen op sociaal vlak; (7) belangrijke
activiteiten worden gestopt door het gebruik; (8) gebruik in lichamelijk gevaarlijke situaties; (9)
blijvend gebruik ondanks lichamelijke of psychische problemen; (10) tolerantie; (11) ontwenning
- langdurig gebruik kan schade toebrengen aan alle organen in ons lichaam
- 4% van de volwassen bevolking in Nederland ontwikkelt een alcoholafhankelijkheid; prognose is niet
gunstig: ondanks behandeling blijft een derde doordrinken en sterft een derde binnen tien jaar
alcoholintoxicatie
- kortdurend problematisch gedrag na de inname van alcohol (dronkenschap)
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
119
14.4 Psychotische stoornissen
schizofrenie (Grieks: gespleten geest)
- (1) wanen; (2) hallucinaties; (3) onsamenhangende spraak; (4) ernstig chaotisch of katatoon gedrag;
(5) vervlakking van affect, armoede van spraak en gedachten, of apathie
- dit is niet een persoon met een gespleten persoonlijkheid, ondanks het populaire beeld
typen
- paranoïde type: kenmerkt zich door het overheersen van betrekkelijke stabiele wanen en/of
gehoorshallucinaties (stemmen)
- gedesorganiseerde type: nadruk ligt op problemen in het denken en het gevoelsleven
(onsamenhangende spraak, chaotisch gedrag, vlak of inadequaat gevoel)
- katatone type: wordt gekenmerkt door problemen in de motoriek (lange tijd bewegingsloos of juist
overmatige, doelloze en ongecontroleerde activiteit)
wanen
- overtuigingen die gehandhaafd worden ondanks argumenten en evidentie die normalerwijs
voldoende zouden moeten zijn om haar te weerleggen
soorten wanen
- 1. verkeerde identificatie of interpretatie van sociale situaties (vb.: familielid is een dubbelganger)
- 2. betrekkingswaan: de overtuiging dat normale voorwerpen of gedragingen van andere personen
een bijzondere betekenis hebben en relevant zijn voor de patiënt (meestal in negatieve zin)
- 3. beïnvloedingswaan: de overtuiging dat men niet meer uit vrije wil denkt, handelt of voelt, maar
wordt gecontroleerd door een instantie van buitenaf
- 4. de overtuiging dat gedachten uitgezonden worden en voor anderen hoorbaar zijn
- 5. achtervolgingswaan: patiënt is overtuigd dat er een samenzwering tegen hem beraamd wordt
- 6. grootheidswaan: patiënt is ervan overtuigd iemand belangrijks te zijn
oorzaken van wanen
- patiënt ziet geen andere mogelijkheid om interne ervaringen (stemmen, gevoelens belangrijkheid,
verhoogde emotionele en perceptuele ervaringen, gevoel van depersonalisatie) een plek te geven
- patiënt is niet meer in staat om zelf alternatieve verklaringen te genereren en te overwegen
- de meest voor de hand liggende verklaring ('ik word gek') is te bedreigend met als gevolg dat de
patiënt de waanwereld verkiest
hallucinaties
- perceptuele ervaringen zonder bijbehorende fysische stimulus
- de meest voorkomende hallucinatie is het horen van stemmen, die een negatief commentaar geven
op wat de persoon denkt en doet
- men vermoed dat dit komt doordat de persoon geen onderscheid meer kan maken tussen stimuli
die intern gegenereerd worden en stimuli die van buitenaf komen
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
120
- de helft van de patiënten zijn overgevoelig: ze kunnen de veelheid aan informatie die op hen afkomt
niet meer aan, wellicht omdat hun capaciteiten tot informatieverwerking verminderd zijn
onsamenhangende spraak
- de logische opeenvolging van gedachten gaat verloren, vooral tijdens de ergste, acute fasen: de
associaties die de persoon maakt druisen in tegen de conversatieconventies
- hoewel de persoon de semantische en syntactische regels van de taal lijkt te volgen, heeft wat hij
zegt geen betekenis omdat er geen aansluiting is bij het gesprek dat aan de gang is
chaotisch of katatoon gedrag
- afhankelijk van de patiënt en het stadium van de stoornis ervaart men het gedrag als chaotisch,
bizar, geagiteerd of teruggetrokken
- sommige patiënten lachen zonder aanwijsbare reden; anderen gedragen zich alsof ze niet begrijpen
wat er gebeurt; sommigen reageren geprikkeld en onvoorspelbaar, anderen zijn passief en reageren
nauwelijks op wat er in de omgeving gebeurt
- na een acute periode worden de patiënten gewoonlijk steeds minder actief, verdwijnt het initiatief
en kan apathie optreden; in ernstige gevallen treden katatone symptomen op: de patiënt wordt
bewegingloos, neemt een ongewone houding aan, beweegt doelloos geagiteerd, of zwijgt lange tijd
affectvervlakking
- stoornissen die optreden in het gevoelsleven; angst en geprikkeldheid komen veel voor
- veel patiënten maken vroeg of laat depressieve perioden door, vaak na een acute fase
- het meest karakteristieke voor schizofrenie is dat emotionele reacties zijn verminderd of helemaal
verdwenen: het gezicht blijft uitdrukkingloos, de stem mist expressie, gevoelens lijken afwezig; veel
patiënten zijn zich hier ook van bewust, zeker in de beginfase
positieve en negatieve symptomen
- positieve: er wordt iets aan het normale functioneren toegevoegd; het begin is dikwijls abrupt;
reageren doorgaans goed op antipsychotische geneesmiddelen
- negatieve: er ontbreekt iets bij het normale functioneren; het gaat vooral om problemen met de
gevoelsuiting, communicatieve vaardigheden en het omgaan met de omgeving; ze beginnen
geleidelijk en verergeren; de patiënt reageert minder goed op antipsychotische geneesmiddelen
biologische factoren
- is gedeeltelijk erfelijk bepaald; als beide biologische ouders schizofrenie hebben is de kans bijna 50%
- geneesmiddelen helpen bij de behandeling van de stoornis; ze werken in op de neurotransmissie die
gebruikmaakt van dopamine; volgens de klassieke dopaminehypothese lijden schizofreniepatiënten
aan te hoge concentraties van dopamine in de hersenen, of aan extreem hoge gevoeligheid ervoor
- bij negatieve symptomen lijkt er te weinig gevoeligheid voor dopamine te zijn, zodat men denkt in
de richting van een complexe ontregeling van het dopaminesysteem in de hersenen
psychische factoren
- 1. hoe kan patiënt zijn omgeving zo goed mogelijk informeren over wat er gebeurt bij schizofrenie?
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
121
- 2. welke elementen bieden bescherming voor de patiënt?
- 3. is het mogelijk voor de patiënten om actief om te gaan met de stemmen die ze horen?
- 4. hoe kan men patiënten helpen om zich aan hun kuur te houden?
- 5. hoe bereidt men patiënten en hun familie voor op een terugval?
sociale factoren
- bij veel schizofreniepatiënten ziet men dat een externe stressfactor a.d. eerste acute fase voorafging
en dat de kans op terugval ook groter is naarmate er meer stressfactoren in de omgeving zijn
- bij de omgeving van een patiënt bestaat vraag naar informatie over hoe met de situatie om te gaan
- er bestaan verschillen in inhoud, vorm en type van de symptomen tussen diverse landen en
culturen; wordt onderzocht binnen de transculturele psychologie waarbinnen men onderzoek doet
naar de uiteenlopende waarde- en normenpatronen in verschillende culturen en de gevolgen
hiervan voor de hulpverlening
expressed emotion
- leden van het gezin zijn heel sterk begaan met de betrokkene en ook overbezorgd, tegelijk zijn ze
echter ook hyperkritisch en wrokkig (hoewel ze de echtheid van de ziekte niet in twijfel trekken,
praten ze erover alsof patiënt zelf controle heeft over de symptomen)
- komt veel meer voor in prestatiegerichte culturen waardoor patiënten meer aan stress blootstaan
- komt meer tot uitdrukking n.a.v. negatieve symptomen (bv. motivatiegebrek, initiatief, affect)
14.5 Stemmingsstoornissen
stemmingsstoornissen
- ernstige verstoringen die leiden tot een buitensporige neerslachtigheid of opgetogenheid
- dikwijls gaan ze gepaard met veranderingen in het eet- of slaappatroon en in het denken
- leiden tot ernstige problemen in sociale relaties en op het werk
manische episode
- een toestand van intense en onrealistische gevoelens van opwinding en euforie
- extreme vormen bestaan uit opgewonden en onsamenhangend praten, heel weinig slaap, een grote
behoefte aan sociale contacten (waarbij men soms opdringerig wordt) en verhoogde seksuele drang
- vermindert het verantwoordelijkheidsbesef waardoor men dikwijls veel geld verkwist aan
ondoordachte aankopen en investeringen en men betrokken raakt bij gevaarlijke activiteiten
- is soms een neveneffect van een medische behandeling voor depressie
- gaat gepaard met groot energieverbruik; dat wreekt zich vaak en dan volgt een depressieve periode
- bipolaire stoornis: opeenvolging van meerdere manische en depressieve episodes bij één individu
depressieve episode
- hierbij ervaart men somberheid en neerslachtigheid
- horen bij het normale leven en komen vooral voor na een belangrijk verlies
- dikwijls ervaren mensen korte depressieve periodes als een gelegenheid waarbij ze een bestaand
probleem verhelderd hebben of een besluit genomen hebben dat ze later als heilzaam ervaren
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
122
- dit komt omdat men tijdens een depressieve periode soms gevoelens en gedachten onder de loep
neemt die men normaal gezien voor zich uitschuift
- ook nadat men iets belangrijks heeft bereikt volgt soms een periode van lusteloosheid, die gelijkenis
met een depressieve episode vertoont
majeure depressiestoornis (>=5 items van de lijst gedurende >=2 weken)
- 1. depressieve stemming gedurende het grootste deel van de dag
- 2. duidelijke vermindering van interesse of plezier in bijna alle activiteiten
- 3. duidelijke gewichtsverandering (afname of toename)
- 4. verandering in het slaappatroon (slapeloosheid of een verhoogde slaapdrang)
- 5. psychomotorische agitatie of remming die waarneembaar is door anderen
- 6. moeheid of verlies aan energie
- 7. gevoelens van waardeloosheid of buitensporige of onterechte zelfverwijten of schuldgevoel
- 8. verminderd vermogen tot nadenken of concentratie of besluiteloosheid
- 9. terugkerende gedachten aan de dood en suïcide
cognitieve en motivationele factoren
- persoon reageert trager, heeft moeite met concentratie en wordt overweldigd door negatieve
gedachten en herinneringen
- men begint te twijfelen aan de eigen waarde en de status die men binnen de groep heeft:
hopeloosheid en zelfverwijten worden afgewisseld met kwaadheid en verwijten naar anderen toe
- de hopeloosheid veralgemeent zich tot een verlies aan motivatie om iets aan de situatie te doen
- in de ernstigste gevallen is men niet meer in staat om ook nog maar iets te doen en voelt men zich
alleen maar ellendig
risicogroepen
- zich isolerende mannen; werklozen; uit de echt gescheiden moeders; studenten
biologische factoren
- erfelijkheid speelt een rol bij de ontvankelijkheid voor stemmingsstoornissen (broers/zussen: 17%)
- geadopteerde kinderen hebben hoger risico wanneer hun biologische ouders de stoornis hebben
- activiteit van neuronen die via serotonine communiceren, is verlaagd bij depressieve patiënten;
daarom worden serotonine-heropname inhibitoren vaak voorgeschreven ter behandeling
- ook de activiteit van op noradrenaline gebaseerde hersensystemen lijkt verlaagd te zijn; dit is in
verband gebracht met vertraagde bewegingen en verminderde vermogens om plezier te beleven
psychische factoren
- volgens Freud is depressie het gevolg van een ingebeeld of symbolisch verlies, waarbij de agressie
zich naar binnen richt: patient heeft laag zelfbeeld, is zelfkritisch en er zijn suïcidegedachten
- is het gevolg van een verminderde positieve bekrachtiging uit de omgeving; het komt er op aan om
depressieve personen vaardigheden te leren om meer bekrachtiging te verwerven (Lewinsohn)
- aan de basis liggen depressieveroorzakende schema's die zich ontwikkelen tijdens de kindertijd en
de adolescentie o.b.v. sociale ervaringen met ouders, familie, leeftijdsgenoten en leerkrachten;
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
123
kunnen jarenlang verborgen blijven; wanneer ze geactiveerd worden dan leiden ze tot automatische
negatieve gedachten over zichzelf; dit trekt persoon in een depressie en houdt die ook daar, omdat
alle verdere beslissingen, gedragingen, gevoelens en interacties negatief gekleurd worden (Beck)
- sommige mensen hebben de neiging om zich op hun gevoelens te fixeren wanneer het niet goed
gaat, en zich alleen nog maar bezig te houden met hun symptomen (vermoeidheid, verdriet,
hulpeloosheid) in een poging de oorzaken te begrijpen; de kwetsbaarheid treedt op wanneer zij
blijven piekeren en niets ondernemen om aan oorzaak of gevoelens doen; dit is de reden waarom
depressie meer optreedt bij vrouwen dan bij mannen: vrouwen zijn geneigd erover te blijven
nadenken terwijl mannen ontsnappingsgedrag tonen: dit kan meer sporten maar ook alcohol zijn;
mannen zullen kwetsbaarder worden voor depressie naarmate ze meer voeling proberen te krijgen
met hun gedachten en emoties (Nolen-Hoeksema, 1987)
- aangeleerde hulpeloosheid: depressieve mensen hebben geleerd om zichzelf te beschouwen als
iemand die geen controle of invloed meer heeft over de gebeurtenissen om zich heen (Seligmann)
gevolgen aangeleerde hulpeloosheid (Seligmann)
- motivationele deficits: men onderneemt geen pogingen meer om iets aan de situatie te veranderen
- cognitieve deficits: de negatieve gedachten interfereren met andere gedachten en maken het
moeilijk om te ontdekken hoe men opnieuw de controle kan verwerven
- emotionele deficits: men wordt passief en neerslachtig (lichaamshouding, gezichtsuitdrukking)
confrontatie met negatieve situaties (Seligmann)
- intern/extern: het ligt aan mij of het ligt aan iets/iemand anders
- globaal/specifiek: dit is altijd zo of het is enkel in deze situatie zo
- stabiel/veranderbaar: dit zal altijd zo blijven of dit kan ik veranderen
- vooral een interne, globale en stabiele attributie verhoogt de kans op depressie omdat men dan een
negatieve gebeurtenis aan een blijvende negatieve karaktertrek (falen) toeschrijft
sociale factoren
- depressie ontstaat meestal als reactie op een stressvolle gebeurtenis
- 65% van de personen met een depressieve stoornis hebben in de zes maanden die aan de diagnose
voorafgingen een ingrijpende levensverandering meegemaakt
- bepalen gedeeltelijk waarom meer vrouwen een depressieve stoornis vertonen: hebben meer kans
om geconfronteerd te worden met stressvolle gebeurtenissen (mishandeling, seksueel misbruik);
artsen zijn bij dezelfde symptomen vlugger geneigd om een vrouw als depressief te diagnosticeren
- mensen zonder ondersteunende partner hebben een verhoogd risico op een depressieve stoornis;
relatieproblemen op zich zijn eveneens een belangrijke stressfactor
- het niet hebben van werk is een variabele die het gevoel van welzijn in sterke mate bepaalt
- de stressfactoren in de hedendaagse samenleving hebben het aantal depressieve stoornissen doen
toenemen ondanks verbeterde behandelmogelijkheden
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
124
14.6 Angststoornissen
angst
- is adaptief: helpt om ons in veiligheid te brengen en verhoogd zo onze overlevingskansen
angststoornis
- een ernstige en aanhoudende vorm van angst zonder een realistische aanleiding
- betrokkene beseft irreële karakter v.d. aandoening en lijdt eronder (interfereert met functioneren)
specifieke fobieën
- intense angstreacties op voorwerpen, activiteiten waarvan het gevaar niet in verhouding staat tot de
hevigheid v.d. reactie; er bestaat een dwingende aandrift om te vluchten of de situatie te vermijden
- betreffen altijd stimuli en situaties die een zekere mate van gevaar inhouden (of ingehouden hebben
voor onze voorouders); de inschatting van het risico of ernst v.d. gevaren is buiten proportie geraakt
sociale fobie
- algemene angst om negatief beoordeeld te worden en in verlegenheid gebracht te worden in een
veelheid aan sociale situaties
- gevolgen zijn gewoonlijk erger dan die van de specifieke fobie (vermijden is veel moeilijker)
veralgemeende angststoornis
- overmatige, chronische bezorgdheid over een reeks van gebeurtenissen en activiteiten
- betrokkene leeft in een voortdurende toestand van gespannenheid, maakt zich constant zorgen en
heeft een diffuus gevoel van onbehagen
- perfectionistisch ingestelde mensen, mensen met een groot verantwoordelijkheidsgevoel of die
sterk geneigd zijn om catastrofaal te denken hebben een verhoogde kans op deze stoornis
- symptomen: rusteloosheid, vermoeidheid, concentratieproblemen, geïriteerdheid, spierspanning,
slaapstoornissen
paniekstoornis
- bestaat uit het krijgen van onverwachte paniekaanvallen zonder een aanwijsbare oorzaak
- symptomen: kortademigheid, hartkloppingen, zweten, bibberen en duizeligheid
- bij de eerste aanval(len) denken betrokkenen dikwijls dat ze een hartaanval krijgen
- aanval zelf duurt slechts een paar minuten, maar persoon voelt zich gedurende langere tijd verlamd
- aanvallen hebben hogere kans voor te komen in situaties die met lichte spanning gepaard gaan;
hierdoor ontwikkelt de betrokkene dikwijls anticipatorische angst, angst voor plaatsen die een
dergelijke aanval zouden kunnen uitlokken; als gevolg daarvan blijven mensen die paniekaanvallen
hebben liever thuis omdat ze bang zijn voor aanvallen als ze naar buiten gaan (agorafobie)
obsessieve-compulsieve stoornis
- wordt gekenmerkt door het voorkomen van terugkerende, ongewilde en opdringerige
dwanggedachten of dwangbeelden (obsessies); deze gaan gepaard met dwanghandelingen
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
125
(compulsies) die de betrokkene meent te moeten uitvoeren om de dwanggedachten te neutraliseren
en de gevreesde situatie te voorkomen
- de frequentste obsessies hebben te maken met vuil en smetvrees, agressieve impulsen, seksuele
gedachten, impulsen om iets te doen dat tegen de eigen moraal ingaat, herhaalde twijfels of een
behoefte aan symmetrie
- dikwijls moeten de handelingen een aantal keren in een bepaalde volgorde herhaald worden
- nemen een groot deel van de tijd in beslag en worden zonder behandeling gaandeweg veeleisender
- personen zijn zich doorgaans goed bewust van het zinloze en overdreven karakter van hun
compulsies maar hebben het gevoel dat ze er geen weerstand aan kunnen bieden
- een oorzaak zou een ontregeling kunnen zijn in het hersencircuit dat verantwoordelijk is voor het
uitvoeren van primitieve gedragspatronen zoals agressie, seks en lichamelijke hygiëne; hierdoor
zouden de gedragspatronen telkens weer automatisch op gang gebracht worden
- een andere oorzaak zou lichte geheugenproblemen kunnen zijn, waardoor mensen moeilijker
kunnen bijhouden wat ze gedaan hebben (en dus extra behoefte voelen om te controleren)
- wellicht komen ongewenste obsessies bij iedereen zo nu en dan voor en verschillen personen met
een obsessieve-compulsieve stoornis vooral in het belang dat ze hechten aan hun obsessies; zij
zouden de neiging hebben om een te grote verantwoordelijkheid te voelen voor het welzijn van
anderen
- de dwanghandeling wordt voor een groot deel in stand gehouden door negatieve bekrachtiging:
omdat het gevreesde onheil 'uitblijft' nadat men de dwanghandeling vertoond heeft
14.7 Preoccupatie met somatische symptomen
somatoforme stoornissen
- de aanwezigheid van lichamelijke klachten en handicaps zonder aanwijsbare lichamelijke oorzaak
somatische symptoom stoornis
- een of meer somatische (=met betrekking tot het lichaam) symptomen die leed veroorzaken of
resulteren in een significante verstoring van het dagelijkse leven
- excessieve gedachten, gevoelens of gedragingen als gevolg van de somatische symptomen of
geassocieerde gezondheidszorgen die tot uiting komen in minstens één van de volgende
alternatieven: buitensporing en persistent denken aan de ernst van de symptomen; een blijvend
hoog niveau van angst over de gezondheid of de symptomen; buitengewoon veel tijd en energie
worden besteed aan de symptomen of gezondheidszorgen
- de symptomen zelf hoeven niet continu aanwezig te zijn, maar de toestand waarin men zich zorgen
erover maakt is wel langdurig (typisch meer dan zes maanden)
- indien de diagnose van somatische symptoom stoornis wordt gesteld moet nog worden toegevoegd
of het gaat over een stoornis met of zonder dominant pijngevoel
factoren die bijdragen aan SSS
- een genetische of biologische kwetsbaarheid (bv. gevoeligheid voor pijn)
- traumatische ervaringen (bv. misbruik in de kindertijd)
- leergedrag (bv. de aandacht die men krijgt als zieke)
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
126
- culturele normen (bv. een andere appreciatie van lichamelijke ziekten vs. psychische moeilijkheden)
somatisering
- de uiting van psychische problemen via lichamelijke klachten
- wanneer de ongefundeerde preoccupaties een specifieke ziekte betreffen dan wordt dit een
angststoornis voor ziekte genoemd (bv. denken dat je kanker hebt en daar alles over gaan opzoeken)
- doordat de stoornis samen mag voorkomen met een medische kwaal, kan ze in principe gesteld
worden wanneer een patiënt volgens de arts te sterk reageert op de ernst van de ziekte; een patiënt
lijdt dan niet alleen aan een kwaal, maar heeft bovendien een somatische symptoom stoornis
14.8 Dissociatieve stoornissen
dissociatieve stoornissen
- aandoeningen waarbij er een verstoring is in het identiteitsgevoel van een persoon
- voorbeelden: mensen die zich niet meer herinneren wie ze zijn of die zichzelf hebben opgesplitst in
meerdere persoonlijkheden met eigen trekken
- een deel van het bewustzijn heeft zich afgesplitst ('gedissocieerd') van de rest
- ontstaan in een poging om angst en stress te ontlopen en om levensproblemen het hoofd te bieden
die de capaciteiten van de persoon overstijgen
dissociatieve amnesie
- het onvermogen om belangrijke persoonlijke informatie te herinneren als gevolg van een
traumatische of stressvolle ervaring
- het geheugenverlies is psychogeen: het werd niet door lichamelijke factoren veroorzaakt; de
informatie lijkt ook niet verloren te zijn, alleen niet meer toegankelijk
- gewoonlijk is de amnesie beperkt in de tijd en is het herstel nagenoeg volledig
soorten amnesie
- gelokaliseerde amnesie: de persoon herinnert zich belangrijke gebeurtenissen niet meer uit een
bepaalde periode (gewoonlijk gepaard gaande met een traumatische gebeurtenis); de amensie is
vaak selectief, de persoon is sommige dingen vergeten maar niet alles
- veralgemeende amnesie: de persoon is de volledige levensgeschiedenis vergeten (komt zelden voor)
dissociatieve fugue
- de persoon vergeet niet alleen een deel van de eigen identiteit, maar trekt weg uit de vertrouwde
omgeving en neemt een nieuwe identiteit aan
- de nieuwe identiteit vormt een uitweg uit een situatie die als ondraaglijk ervaren wordt
- in de meeste gevallen duurt dit maar enkele dagen: de persoon 'ontwaakt' en vindt zichzelf terug in
een vreemde omgeving zonder te weten hoe hij daar is terechtgekomen
dissociatieve identiteitsstoornis
- hierbij wisselt de persoon af tussen twee of meer persoonlijkheden
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
127
- een nieuwe persoonlijkheid splitst zich af van de oorspronkelijke persoonlijkheid, soms met totaal
tegengestelde persoonlijkheidstrekken
- het is nog niet duidelijk in hoeverre betrokkene controle heeft over de persoonlijkheidswisselingen
- het is de vraag in welke mate de diagnose verwijst naar een reëel fenomeen, dan wel toegeschreven
moet worden aan de wijdverspreide kennis over de stoornis en haar symptomen
- hoewel patiënten met een dissociatieve identiteitsstoornis de indruk hadden dat er geen communicatie bestond tussen de twee persoonlijkheden, bleken de persoonlijkheden op een objectieve taak
elkaar wel op dezelfde manier te beïnvloeden als bij normale proefpersonen (Huntjens, 2003)
- de belangrijkste reden waarom clinici geloven in het bestaan van een dissociatieve identiteitsstoornis is omdat de stoornis bij veel patiënten geen voordeel oplevert
14.9 De prevalentie van mentale stoornissen
vragen bij de cijfers
- welke definitie van de stoornis werd gehanteerd? (hoe strenger de definitie hoe minder gevallen)
- gaat het om incidentie (hoeveel procent nieuwe gevallen zijn er in de bevolking?) of prevalentie
(hoeveel procent gevallen zijn er in de bevolking?)
- over welke periode werd de prevalentie of incidentie berekend? (hoe langer de tijdsperiode hoe
hoger de prevalentie of incidentie wordt)
comorbiditeit
- het feit dat mensen aan meer dan één stoornis tegelijkertijd kunnen lijden
kans op minimaal één stoornis in het leven
- is veel groter dan de algemene bevolking vermoedt (25-40% in Nederland)
- onderschatting komt gedeeltelijk doordat een aantal problemen mensen niet beletten om een
'relatief' normaal bestaan te leiden en gedeeltelijk doordat veel problemen verzwegen worden
aanvangsleeftijd
- de helft van de personen die een angststoornis hebben of hebben gehad, kregen die stoornis voor
het eerst op een leeftijd jonger dan 15 jaar
- bij stemmingsstoornissen ligt deze leeftijd op 26 jaar
- bij stoornissen die aan een middel gebonden zijn ligt de leeftijd op 21 jaar; de stijging voor deze
stoornissen voltrekt zich in een korte tijdspanne: ze treden voor het eerst op tussen 15-30 jaar
reacties op stoornissen
- stereotype: verzameling van overwegend negatieve, vaststaande, simplistische en overdreven
gegeneraliseerde opvattingen over een groep van mensen
- stigmatisatie: verwijst naar het aanbrengen van een schandvlek op iemands reputatie
- extern stigma: de onfaire behandeling die men krijgt van anderen
- intern stigma: de schaamte en de verwachting van discriminatie die gestigmatiseerde personen
voelen en die hen ervan weerhoudt om over hun ervaringen te praten en hulp te zoeken
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
128
- vooral op schizofrenie wordt negatief gereageerd omdat deze stoornis geassocieerd wordt met
chronisch en gevaarlijk
- alcoholisme, drugsverslaving en eetstoornissen worden meer gezien als de schuld van de patiënt
- op vragen in hoeverre mensen bereid zijn personen met een mentale stoornis te aanvaarden in
diverse situaties krijgen ze een nog lagere score dan wanneer het om iemand met kanker gaat
- er wordt altijd over mensen met een mentale stoornis geschreven, hun eigen opinie lijkt niet ter
zake te doen
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
129
15. Therapieën
15.1 De behandeling van mentale stoornissen
geschiedenis
- 16e eeuw: tuchthuizen, patiënten werden vastgekend aan celwanden en als criminelen behandeld
- 1793, Philippe Pinel: verbrak de ketenen en begon met een humane behandeling
- 19e/20e eeuw: behandeling bleef beperkt: dwangbuizen, afzondering, straffen waren dagelijkse kost
- 1950: ontdekking geneesmiddelen voor thuisbehandeling, samenleving begon anders met mentale
stoornissen om te gaan
soorten behandeling
- biologische behandelingen: gaat uit van fysiologische of biochemische visie op mentale problemen:
om de gevoelens en gedragingen van een patiënt te veranderen, moeten lichamelijke processen
veranderd worden, voornamelijk d.m.v. geneesmiddelen
- psychotherapeutische behandelingen: men probeert de gevoelens, de gedachten en de gedragingen
van een cliënt te veranderen d.m.v. gesprekken, het toepassen van leerprincipes en het gebruik van
emotionele expressies of het aanbrengen van veranderingen in de sociale omgeving
- de twee vormen worden nu meestal gecombineerd binnen een geïntegreerde behandeling
- naast het aanbieden van therapieën zal de samenleving ook sociale voorzieningen treffen voor
mensen met een stoornis (preventie, rehabilitatie en revalidatie)
types van therapeuten
- psychiater: medicus die een aanvullende opleiding psychiatrie heeft gevolgd; zijn de enigen die
wettelijke bevoegdheid hebben om biologische behandelingen voor te schrijven; zij kunnen ook
psychotherapeutische verantwoordelijkheid op zich nemen; werken vaak samen met psychologen
- klinische psychologen: hebben een universitair masterdiploma in de psychologie met een klinische
stage onder professionele begeleiding; de meesten hebben een 2-4 jarige postuniversitaire therapieopleiding gevolgd
- psychologisch assistent, maatschappelijk werker, sociaal-pedagogisch hulpverlener: bacheloropleidingen in het hoge onderwijs die eveneens gericht zijn op het helpen van mensen, en waarbij
gebruik wordt gemaakt van psychotherapeutische technieken
- verpleger psychiatrie: heeft HBO-studie verpleegkunde gevolgd met specialisatie in de psychiatrie
15.2 Biologische therapiebenaderingen
geneesmiddelentherapie
- chemische stoffen worden gebruikt om gedrag, emoties en cognities in gunstige zin te beïnvloeden
- beschikbaarheid heeft geleid tot ambulante behandeling i.p.v. in een inrichting
- verkrijgen hun effect doordat ze ingrijpen op de chemische component v.d. neuronale activiteit
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
130
verhoging effect neurotransmitter door
- de aanmaak van de neurotransmitter te verhogen
- de heropname van de neurotransmitter uit de synaptische spleet te verhinderen
- de ontvangende cel gevoeliger te maken voor de neurotransmitter
verlaging effect neurotransmitter door
- de aanmaak te belemmeren
- de heropname te bevorderen
- de receptoren in de ontvangende neuron te blokkeren
aantal middelen per aandoening
- door de verschillende plaatsen waarop een geneesmiddel kan ingrijpen, bestaan voor eenzelfde
aandoening gewoonlijk verschillende middelen, elk met iets andere werking en andere bijwerkingen
angstdempende middelen
- onderdrukken de activiteit van het centrale zenuwstelsel en hebben daardoor een kalmerend effect;
daarom worden ze ook wel kalmerende middelen of tranquilizers genoemd
- behoren tot de meest verkochte geneesmiddelen en worden vaak voorgeschreven als slaapmiddelen
soorten angstdempende middelen
- barbituraten: worden nu nog zelden voorgeschreven omdat ze verslavend zijn
- benzodiazepines: valium, seresta, temesta; vooral gebruikt voor de behandeling van een
veralgemeende angststoornis omdat zij rechtstreeks inwerken op de angst en dit gevoel zodanig
onderdrukken dat gedragingen die voordien vermeden werden, opnieuw opengesteld worden; zijn
wel verslavend; bijwerken zijn: sufheid, slaperigheid, spierzwakte en dubbelzien
- bètablokkers: propranolol; wordt gewoonlijk gebruikt tegen een hoge bloeddruk en ter voorkoming
van hartkrampen of migraine, maar vermindert ook hartkloppingen, zweten en beven en wordt
daarom voorgeschreven bij mensen met plankenkoorts of vliegangst
- antidepressiva: omdat patiënten met angststoornissen eveneens reageren op deze geneesmiddelen
en de bijwerkingen minder zijn dan die van tranquilizers begint men een geneesmiddelenkuur
tegenwoordig dikwijls met een antidepressivum; tranquilizers worden dan gebruikt voor mensen die
niet op deze middelen reageren
antidepressiva
- verlichten de sympomen van een depressieve stoornis
- serotonine heropname inhibitoren: hebben minste bijwerkingen en zijn daardoor eerste keuze
bekende merknamen zijn prozac en seroxat; verhogen de aanwezigheid van serotonine in de
synaptische spleet omdat ze de heropname van deze neurotransmitter onderdrukken
- tricyclische verbindingen: bevorderen stemming van patiënt en maken hen energieker; danken hun
effect aan het feit dat ze zowel de heropname van serotonine als van noradrenaline afremmen; bij
toeval ontdekt bij een onderzoek om slapeloosheid bij psychiatrische patiënten te behandelen
- monoamine oxidase inhibitoren: worden tegenwoordig weinig voorgeschreven omdat ze een
verhoogde kans op bijwerkingen hebben (hoofdpijn, geelzucht, verhoogde bloeddruk); worden
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
131
alleen nog gebruikt bij patiënten die niet reageren op de andere antidepressiva; werden in de jaren
'50 in Frankrijk ontdekt toen men ze uitprobeerde om turberculose te behandelen
lithium
- wordt gebruikt om bipolaire stoornis te behandelen; antidepressiva zijn hiervoor minder geschikt
- bijwerkingen op de nieren en schildklier, veel patiënten klagen over dorst, bij 5% remt het de
werking van de schildklier wat zich kan uiten in traagheid van denken en zelfs depressie
- werd ontdekt toen men in Australië de mogelijkheid onderzocht om deze stof als alternatief voor
keukenzout te gebruiken
antipsychotica
- worden gebruikt bij de behandeling van schizofrenie en andere psychotische stoornissen
- chloorpromazine: vermindert wanen en hallucinaties van schizofreniepatiënten
- haloperidol: patiënten worden hiervan minder slaperig en suf dan van chloorpromazine
- werking is te danken aan een vermindering van de dopaminegerelateerde activiteit in de hersenen
- nadeel zijn bijwerkingen: dopamine is nodig voor een vlotte en soepele uitvoering van bewegingen;
daardoor kunnen patiënten symptomen vertonen die optreden bij de ziekte van Parkinson, zoals
stijfheid in de spieren, moeite om in beweging te komen, stramheid en oncontroleerbare bevingen
- in het ongunstigste geval treedt tardieve dyskinese op, een zeer onaangenaam syndroom waarbij de
controle over de spieren, in het bijzonder die van het gezicht, verstoord wordt; symptomen bestaan
uit zenuwtrekken (tics) en oncontroleerbare bewegingen met de mond, lippen en kaken
- atypische antipsychotica: werken in op dopamine, serotonine en noradrenaline; stoffen: clozapine,
risperidone en olanzapine; bijwerkingen olanzapine: gewichtstoename, clozapine: kleine kans op de
fatale bloedziekte agranulocytose waarbij de witte bloedcellen verdwijnen en men geen weerstand
meer heeft tegen infecties (daarom zijn er regelmatig bloedonderzoeken nodig)
elektroconvulsieve therapie (ECT)
- bestaat uit toedienen van elektrische stroomstoten in de hersenen
- patient wordt eerst verdoofd en krijgt een spierontspannend middel; daarna wordt gedurende een
fractie van een seconde een elektrische stroom door de hersenen gestuurd; de shock wekt massale
activiteit op in de hersenen die ongeveer een minuut duurt en gepaard gaat met stuiptrekkingen
- 5-12 behandelingen in een tijdspanne van 10-30 dagen voor zwaar depressieve patiënten
- controversiële maar effectieve techniek; wordt bijna uitsluitend nog gebruikt voor de behandeling
van zwaar depressieve mensen die niet reageren op geneesmiddelen en psychotherapie;
belangrijkste neveneffect bestaat uit geheugenproblemen
- er zijn onderzoeken gaande om magnetische stimulatie (TMS) als alternatief voor ECT te bieden
psychochirurgie
- chirurgische ingreep om cognitieve en emotionele stoornissen te behandelen
- aanvankelijk: verwijderen ziektemakende structuur, tegenwoordig: inplanting pacemakers
- meest controversiële techniek omdat ze tot irreversibele resultaten leidt
- momenteel worden nog slechts hele kleine delen van de hersenen verwijderd als er geen
alternatieve behandeling meer is
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
132
lichttherapie
- kuur waarbij betrokkene 's morgens blootgesteld wordt aan fel kunstlicht (sommige mensen worden
depressief door een tekort aan zonlicht) wat de productie van een teveel aan melatonine onderdrukt
psychomotorische therapie
- behandelingsvorm waarbij bewegingsactiviteiten geïntegreerd worden binnen een psychotherapie
- vaak gebeurt dit in samenwerking met fysio- of andere bewegingstherapeuten
- doel is niet alleen de lichamelijke fitheid te verbeteren, maar ook om mensen succeservaringen te
laten hebben en hun te leren om problemen op een constructieve manier aan te pakken
- onderdeel van behandeling van mentale stoornissen die met bewegingsproblemen gepaard gaan
placebo-effect
- een fysiologische of psychologische respons op een substantie of procedure die geen
farmacologische of therapeutische componenten bevat
- om dit effect adequaat te onderzoeken moet men gebruik maken van een dubbelblinde,
gerandomiseerde, placebogecontroleerde (experimentele vs. placeboconditie) studie
therapie-effectgrootte
- de mate van verandering van de experimentele conditie t.o.v. de placeboconditie
- +0.5: 70% voelt zich beter (=effectief); +1.0: 84%; +2.0: 98%; +3.0: 99.9%
placebo-effect bij angst- en stemmingsstoornissen
- alle therapieën zijn bruikbaar tot effectief, hoewel niet in de mate dat patiënt symptoomvrij wordt
- bij alle behandelingen treedt een belangrijk placebo-effect op
-de verschillen in effectiviteit tussen de behandelingen hangen voor een groot deel samen met de
verschillen in placebo-effecten (het specifieke aandeel van de therapie zelf schommelt rond +0.5)
- antidepressiva behoren tot de meest effectieve behandelingen (+1.6), maar het grootste deel van dit
effect (+1.2) is toe te schrijven aan het placebo-effect
verklaringen placebo-effect
- heeft traditioneel een negatieve bijklank: als een niet-werkzame stof effect heeft dan betekent dit
dat het probleem niet echt kan zijn
- op deze visie is men aan het terugkomen: een placeboconditie blijkt in de hersenen een
vergelijkbare activiteit uit te lokken als een werkzame stof, namelijk een grotere afscheiding van
endorfine en dopamine; deze neurotransmitters hebben te maken met pijn en beloning
factoren die een rol spelen bij het placebo-effect
- klassieke conditionering van emoties: o.b.v. klassieke conditionering zijn medische handelingen
geassocieerd met geruststelling en de verwachting dat men geholpen zal worden; deze twee
positieve gevoelens worden automatisch opgeroepen door de behandelingscontext en neutraliseren
negatieve gevoelens van verdriet en hulpeloosheid die domineren bij angst- en stemmingsstoornissen; zij versterken ook het immuniteitssysteem van de persoon
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
133
- het creëren van de cognitieve verwachting dat het beter zal gaan; dit helpt om ziekmakende
cognities die overheersen bij angst- en stemmingsstoornissen te vervangen door cognities die de
persoon weerbaarder maken
- werkt enkel als de persoon gemotiveerd is om te verbeteren, indien genezing tot de doelstructuur
van de persoon behoort
- men begint te vermoeden dat de hersenprocessen die op gang worden gebracht door het placeboeffect, interageren met het geneesmiddel en het effect ervan versterken
- niet iedereen is het met deze interpretatie eens: een groot deel van het placebo-effect zou wel eens
het gevolg kunnen zijn van spontaan herstel, omdat mensen behandeling zoeken op het moment dat
hun stoornis het ergst is (Hrobjartsson & Götzsche, 2004)
15.3 Psychologische therapiebenaderingen
basis van psychotherapie
- iedereen maakt negatieve ervaringen mee die het functioneren bemoeilijken
- de meeste mensen komen deze tegenslagen en ontgoochelingen na verloop van tijd te boven,
dikwijls geholpen door de personen om hen heen
- gewoonlijk gebeurt dat doordat ze enige afstand kunnen nemen van hun moeilijkheden en die op
een constructieve manier kunnen aanpakken
psychotherapie
- is gebaseerd op de vaststelling dat mensen vaak problemen oplossen door ze met anderen op een
constructieve manier te bespreken
- veel mensen lopen vast wanneer ze niemand hebben om over hun moeilijkheden kunnen praten
- individuen ervaren minder stress bij tegenslagen wanneer ze in een goed sociaal netwerk zitten
- zelfs wanneer een stoornis een lichamelijke oorzaak heeft, zijn psychologen ervan overtuigd dat de
reactie op het probleem in hoge mate bepaald wordt door de manier waarop een individu de
pathologie percipieert, evalueert, verwachtingen eromheen bouwt en ermee omgaat
- cliënten hebben weinig aan de gebruikelijke adviezen uit de omgeving: dat ze flink moeten zijn, er
zich overheen moeten zetten en hun hoofd niet mogen laten hangen
- psychotherapeuten hebben er vertrouwen in dat cliënten hun moeilijkheden uiteindelijk zullen
overwinnen; door dit vertrouwen doorbreken zij het gevoel van hulpeloosheid dat cliënten hebben
- een belangrijke factor bij psychotherapie is dat de cliënt opnieuw het gevoel krijgt de problemen te
kunnen beheersen
- psychotherapeuten zijn experts die o.b.v. onderzoek en hun eigen praktijkervaringen, adviezen
geven die over het algemeen werken; het gaat dus niet enkel om goede intenties
- psychotherapeuten helpen mensen om te veranderen; vaak gebeurt dit door geschiktere percepties,
evaluaties, verwachtingen en gedragingen te leren of te laten ontdekken; kan d.m.v. een leerproces
(gedragstherapieën) of d.m.v. een geleid gesprek gericht op ontwikkeling van inzicht bij de cliënt
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
134
ethische kwesties
- wiens waarden: wanneer het gedrag van een patiënt doelbewust veranderd wordt door iemand
anders, dan kan men zich altijd te vraag stellen wiens waarden weerspiegeld worden in de
verandering: die van de cliënt, die van de therapeut of die van de maatschappij?
- vertrouwelijkheid: therapeuten, ongeacht hun oriëntatie of opleiding, zijn ervan overtuigd dat
cliënten zekerheid moeten hebben dat wat zij zeggen vertrouwelijk zal blijven, zodat ze vrij over hun
problemen kunnen spreken; in de meeste landen is deze vertrouwelijkheid wettelijk vastgelegd
- Tarasoff-beslissing: vormt in veel landen de basis van de wettelijke beroepscode; deze beslissing
stelt dat therapeuten mogelijke slachtoffers van hun patiënten moeten waarschuwen wanneer deze
in gevaar zijn, zelfs als de therapeut hiervoor het vertrouwen van de patiënt moet schenden
- emotionele betrokkenheid: verliezen therapeuten objectiviteit wanneer ze emotioneel betrokken
raken bij hun patiënt?; wat is de impact ervan op de cliënt?
15.4 Psychoanalytische therapieën
klassieke psychoanalyse (Freud)
- mentale stoornissen zijn het gevolg van een onbewust conflict in het Es, dat tot stand gekomen is
tijdens de psychoseksuele ontwikkeling en geleid heeft tot fixatie of regressie in één van de stadia
- het onbewuste conflict dat de basis vormt van de mentale stoornis geeft energie af, die een uitweg
zoekt; deze energie komt meestal onder een vermomming tot uiting, maar kan door de therapeut
geïnterpreteerd worden
- om zicht te krijgen op het conflict, is het essentieel dat de patiënt zich ontspant en vrijuit praat over
zijn gedachten; de ontspanning is nodig om het Ich minder alert te maken, zodat flarden uit het
onderbewuste naar boven kunnen komen
vrije associatie
- als de patiënt ongeremd praat, wordt de kans groter dat elementen van het onopgeloste conflict in
het Es naar buiten komen; daarom wordt patiënten gevraagd om alles te vertellen wat er in hen
opkomt, hoe vreemd het ook moge klinken
- projectieve techniek: de therapeut geeft een startwoord waarop de patiënt begint te associëren
droomanalyse
- manifeste droominhoud: dat wat de patiënt zich herinnert van de droom
- latente droominhoud: waar de droom werkelijk over gaat en die door de therapeut geïnterpreteerd
moet worden
afweermechanismen
- worden door het Ich gebruikt om zichzelf te vrijwaren van de angstaanjagende gedachten uit het Es
- verplaatsing: een onaanvaardbare impuls wordt op een veilige manier tot uiting gebracht
- sublimatie: de gefrustreerde seksuele energie wordt in een andere creativiteit omgezet
- ontkenning: het niet aanvaarden van een negatieve impuls
- projectie: het toeschrijven van een eigen impuls aan iemand anders
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
135
neurose en psychose
- neurose: naarmate het conflict in het Es energierijker wordt, moet het Ich meer en meer ongezonde
afweermechanismen gebruiken om zich te beschermen tegen de angst die gepaard gaat met het
naar boven komen van het conflict; in dit stadium houdt de persoon nog contact met de realiteit
- psychose: wanneer dit niet meer mogelijk is regresseert de persoon naar een vorig ontwikkelingsstadium
weerstand
- het bewustmaken van een onbewust conflict roept aanvankelijk angst op; het conflict werd immers
in het onbewuste verdrongen omdat het te bedreigend en angstaanjagend was voor het Ich
- dit betekent dat de patiënt weerstand zal vertonen tegen de pogingen van de therapeut om het
conflict te duiden; dit uit zich in vijandigheid tegenover de therapeut en de therapie; de therapeut
zal deze weerstand proberen te overwinnen door op het juiste moment, wanneer de weerstand
minder wordt, de patiënt inzicht te geven in de redenen van de weerstand
overdracht
- verwijst naar het feit dat huidige en vroegere emoties t.o.v. de moeder, de vader en andere
belangrijke personen overgedragen worden op de therapeut; deze kunnen positief en negatief zijn
- van de therapeut wordt verwacht dat hij professioneel op deze gevoelens reageert en ze gebruikt
om de patiënt te helpen bij het verwerven van inzicht in de redenen van de overdracht
- tegenoverdracht: het niet professioneel reageren op deze gevoelens; hiermee projecteert de
therapeut zijn eigen onopgeloste conflicten op de patiënt
catharsis
- het wegvallen van spanningen en angsten nadat men bewust geworden is van de onderdrukte
ideeën, wensen, verlangens en herinneringen
- wijst erop dat de psychoanalytische therapie op twee assumpties rust: (1) problemen worden
veroorzaakt door verdrongen, onbewuste conflicten; (2) deze problemen kunnen verholpen worden
door de onbewuste conflicten in het bewustzijn te brengen en ze van hun energie te ontdoen
klassieke psychoanalyse
- is gericht op veranderingen in de persoonlijkheidsstructuur
- dit gebeurt door het systematisch doorwerken van alle onbewuste conflicten die geleid hebben tot
fixatie of regressie
- wordt gezien als een zeer arbeidsintensief proces: 4-5 keer per week gedurende vele jaren
behandeling fobieën
- volledige openlegging van de persoonlijkheidsstructuur is niet altijd nodig voor herstel
- fobieën kunnen geïsoleerd behandeld worden
- psychoanalysten hadden voordien altijd volgehouden dat de behandeling van een fobie enkel zou
leiden tot een andere stoornis omdat het onderliggende probleem (het onbewuste conflict) niet
werd opgelost; deze voorspelling bleek echter niet uit te komen
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
136
interpersoonlijke psychotherapie
- therapievorm die haar focus heeft verlegd van de onbewuste conflicten in het individu naar het
patroon van relaties dat de patiënt heeft (en gehad heeft) met belangrijke anderen
- wordt vooral gebruikt bij depressies: samen met de patiënt gaat de therapeut na wat bijgedragen
heeft tot het ontstaan van de depressie en welke rol de huidige en vroegere relaties met andere
personen daarbij gespeeld hebben (pijnlijke emoties binnen deze relaties voldoeninggevend maken)
onderscheid met andere therapievormen (Blagys & Hilsenroth, 2000)
- legt de klemtoon op emoties: een catharsis is een emotionele ontlading/inzicht
- verkent de pogingen die een patiënt onderneemt om bepaalde onderwerpen te ontwijken
- zoekt naar terugkerende patronen in gevoelens, ervaringen en relaties (kernproblemen)
- blijft aandacht hebben voor het verleden en de manier waarop relaties in het verleden doorwerken
in de huidige relaties
- hecht een groot belang aan de ervaringen die patiënten hebben met belangrijke anderen omdat
problematische relaties interfereren met het vermogen om noden en wensen te realiseren
- hecht veel waarde aan de therapeutische relatie en wat daarin tot uiting komt
- staan meer open voor wensen, dromen en fantasieën omdat die belangrijke aanwijzingen geven
over het onbewuste functioneren
15.5 Humanistische therapieën
humanistische therapieën
- gaat uit van het feit dat veel mensen in probleemsituaties niemand vinden die echt naar hen wil
luisteren en hen probeert te begrijpen
- het is opvallend hoe weinig mensen werkelijk naar de problemen van anderen kunnen luisteren,
zonder hen meteen met allerlei 'raad en advies' in de rede te vallen; nochtans is dit een van de
eerste dingen die mensen in moeilijkheden zoeken: iemand bij wie ze het probleem kunnen
uitpraten en die hen ondersteunt in hun zoektocht naar een oplossing
- legt de nadruk op de subjectieve interpretaties die mensen geven aan gebeurtenissen; gaan ervan
uit dat mensen in staat zijn om hun acties bewust te controleren en verantwoordelijkheid te nemen
voor hun beslissingen (i.t.t. de visie van Freud)
- stoornissen zijn het gevolg van een blokkade in de natuurlijke groei, teweeggebracht door een
verkeerde perceptie of door gebrek aan contact met de eigen gevoelens
uitgangspunten van de therapie
- een therapie is een ontmoeting tussen gelijken en geen behandeling van een zieke door een expert
- het doel is om het natuurlijke groeiproces weer op gang te brengen en opnieuw aansluiting te
vinden bij de echte gevoelens
- cliënten zullen uit zichzelf verbeteren, als ze hiertoe in de therapeutische relatie de kans krijgen
- cliënt moet zich als persoon aanvaard, ondersteund en begrepen voelen ongeacht het probleem
- cliënt blijft verantwoordelijk voor het denken en gedrag; therapeut gaat probleem niet 'oplossen'
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
137
cliëntgerichte therapie (Carl Rogers, midden 20e eeuw)
- voornaamste doel: opheffen van de incongruentie tussen het actuele zelf en het ideale zelf; hierdoor
komen ze dichter bij zelfactualisatie en voelen ze zich beter
- de cliënt staat centraal en niet de alwetende en interpreterende therapeut
- het probleem betreft de bewuste, subjectieve ervaringen en niet een onbewust conflict
- klemtoon ligt op problemen in het 'hier en nu', niet op trauma's uit de kindertijd
- menselijk gedrag wordt bepaald door een aangeboren behoeften om te groeien, niet door seksuele
of agressieve impulsen
kwaliteiten voor een goede therapeutische relatie
- onvoorwaardelijke positieve aanvaarding: aanvaarding van de cliënt, ongeacht wat die zegt of doet
- empathie: als een therapeut geen warmte voelt voor een cliënt is dan is het zijn morele plicht om
hem naar iemand anders te sturen voor behandeling
- authenticiteit: er moet een overeenkomst zijn tussen wat zij voelen en wat zij tegen de cliënt zeggen
focustherapie (Eugene Gendlin)
- er zit veel impliciete, emotionele kennis in ons lichaam; we kunnen leren wat goed en niet goed voor
ons is door ons op onze lichamelijke reacties te focussen
- in het lichamelijk aanvoelen zitten nuances over een situatie die we nog niet (expliciet) kunnen
verwoorden en zit kennis 'die ons hoofd al vergeten heeft'
15.6 Gedragstherapieën
gedragstherapie (Eysenck & Skinner, begin jaren '50)
- vorm van psychotherapie die het gedrag van een cliënt probeert te veranderen door de wetten en
de principes van de leertheorie toe te passen
- mensen met mentale stoornissen hebben verkeerde gedragingen geleerd; die moeten afgeleerd
worden en vervangen door beter aangepaste reacties
- een therapie begint met een functionele analyse, waarbij de problematische gedragingen van de
cliënt in kaart gebracht worden samen met de situaties die ze uitlokken
- de cliënt krijgt ook huiswerk, waarbij de technieken die in de therapie besproken werden, thuis
verder geoefend worden
klassieke vs. operante conditionering
- klassieke conditionering: mensen ontwikkelen angst voor oorspronkelijk neutrale stimuli die gepaard
gaan met pijn en levensgevaar
- operante conditionering: vervolgens zullen zij zich zo gedragen dat zij kunnen ontsnappen aan de
geconditioneerde angstuitlokkende situaties of die kunnen vermijden; deze gedragingen worden
versterkt door negatieve bekrachtiging, want het gevreesde gevolg blijft uit
- het komt er in de therapie op aan om cliënten te confronteren met de gevreesde stimulus en hun te
beletten het ontsnappingsgedrag te vertonen; hierdoor kunnen de cliënten ervaren dat de gevolgen
van de stimulus helemaal niet zo erg zijn
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
138
systematische desensitisatie (Jones, 1924; Wolpe, 1958)
- wordt vooral aangewend bij angststoornissen
- een individu leert een positieve respons te geven bij een stimulus die angst uitlokt; omdat de
positieve respons onverenigbaar is met de angst zal tegenconditionering plaatsvinden, waarbij de
geconditioneerde angstrespons overheerst wordt door de nieuwe geconditioneerde respons
flooding
- cliënten confronteren met een situatie die voor hen beangstigend is en hen laat ervaren dat de angst
niet beantwoordt aan de daadwerkelijke gevolgen (bv. bij smetvrees)
implosietherapie
- variant van floodingtherapie, waarbij de angstaanjagende stimulus niet werkelijk ervaren wordt
(exposure in vivo) maar enkel in de verbeelding opgeroepen (exposure in vitro), bv. bij vliegangst
aversietherapie
- wordt toegepast bij cliënten die een ongepaste stimulus of activiteit als attractief ervaren
- hierbij worden de positieve emoties tegengeconditioneerd door de stimulus te koppelen aan
negatieve gevoelens zoals misselijkheid, angst, pijn en walging (vb.: alcoholafhankelijkheid)
token economy
- inrichtingen waarin patiënten punten (tokens) krijgen voor goed gedrag; deze punten kunnen
worden ingeruild voor privileges en hebbedingen
- vooral interessant voor ernstige gevallen omdat het structuur biedt en de betrokkenen een gevoel
van verwezenlijking geeft (eerder dan een gevoel van bestraffing als ze de taken niet uitvoeren)
modeling
- cliënten gedragingen aanleren door ze voor te doen
- de cliënt leert gepast gedrag door naar personen (models) te kijken die het juiste gedrag vertonen
- het model kan de therapeut zijn (bv. bij smetvrees) of een DVD (bv. bij sekstherapie)
- is ook een essentiële component van groepstherapie omdat deelnemers hier kunnen leren door
elkaar te observeren
15.7 Cognitieve therapieën
cognitieve therapieën
- concentreren zich op het ter discussie stellen en vervangen van slecht aangepaste overtuigingen die
cliënten hebben; therapeuten spannen zich in om hun efficiënte strategieën aan te leren, zodat zij
de problemen in hun leven beter aankunnen
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
139
rationeel-emotieve therapie (RET) (Ellis, jaren '50)
- gaat uit van de veronderstelling dat veel mensen onrealistische en perfectionistische overtuigingen
hebben, die hen ertoe aanzetten om irrationeel gedrag te stellen en hen ook vaak een gevoel van
mislukking te geven
- niet zozeer de objectieve werkelijkheid maar de perceptie van de realiteit is belangrijk bij het
bepalen van de reactie van een persoon
- zal letten op irrationele uitspraken bij de cliënten en die ter discussie stellen, zodat de overtuigingen
realistischer worden; klanten moeten vooral loskomen van vele 'moeten' in hun leven, zodat ze een
positieve zelfevaluatie krijgen en een creatiever en emotioneel bevredigender leven kunnen leiden
- de therapeut helpt de cliënt om irrationele overtuigingen te identificeren en rationele alternatieven
te genereren
- de cliënt zal huiswerk krijgen om te leren op een andere manier naar de realiteit te kijken; hierbij zal
gebruik gemaakt worden van zelfmanagement; hierdoor zal het gedrag en de gevoelens van de
cliënt rationeler en beter aangepast worden
ter discussie stellen van irrationele overtuigingen
- activating event: welke situatie lokt een bepaalde emotie uit?
- beliefs: welke opvattingen en interpretaties heeft de cliënt op dat moment?
- consequences: welke gevolgen hebben de opvattingen en interpretaties?
- dispute: zijn de opvattingen en interpretaties rationeel? bevorderen ze de sociale relaties?
- effect: welke effecten op cognitief, emotioneel en gedragsmatig vlak kan verwacht worden van een
verandering in cognities?
cognitieve therapie van Beck
- mensen hebben disfunctionele cognities over zichzelf, de wereld en hun toekomst; deze geven
aanleiding tot negatieve gevoelens; zij hebben hun voedingsbodem in de cognitieve schema's die
cliënten in de loop der jaren opgebouwd hebben o.b.v. hun levenservaringen
- twee typen mensen zijn extra kwetsbaar: sociaal afhankelijke en prestatiegerichte mensen
- cliënten veranderen hun overtuigingen niet o.b.v. een debat met de therapeut, maar zij worden
aangemoedigd om zelf informatie over hun overtuigingen in te winnen
- samen met de therapeut identificeren ze hun eigen overtuigingen en verwachtingen en formuleren
ze hypothesen die getoetst kunnen worden in de werkelijkheid; de cliënt krijgt deze opdrachten mee
als huiswerk
andere theorieën
- 'stop' zeggen: herkennen van spiraal van negatieve gedachten en deze op tijd te stoppen
- rationele herstructurering: therapeut helpt om de problematische attitudes en gedachten op een
rationele manier te structureren (bv. de neiging om altijd het ergste te vrezen bij het horen van
slecht nieuws (catastrofaal denken) belet de cliënt om op een constructieve manier om te gaan met
tegenslagen, kritiek of sociale signalen)
- positief denken: het leren om een tegenslag of een moeilijkheid te vertalen in een uitdaging, een
mogelijkheid om te tonen wat ze waard zijn
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
140
- probleemoplossingsvaardigheden verbeteren: het leren van betere vaardigheden om problemen op
te lossen en beslissingen te nemen; problemen ontstaan of verergeren dikwijls doordat mensen de
verkeerde aanpak hebben geleerd; het opdelen van complexe opgaven in deelproblemen is dikwijls
een eerste stap naar de oplossing toe
- attributieverandering: veel problemen komen tot stand doordat mensen ervaringen aan verkeerde,
zelf-bedreigende oorzaken toeschrijven (positieve ervaringen aan toevallige factoren buiten zichzelf
toeschrijven en negatieve ervaringen aan stabiele persoonseigenschappen)
15.8 Huwelijks- en gezinstherapie, groepstherapie en gemeenschapsvoorzieningen
systeemtherapie
- veel problemen zijn niet louter persoonsgebonden, maar ontstaan en worden onderhouden binnen
de context van relaties waarin de betrokkene zich bevindt; het komt er op aan de ziekmakende
aspecten van dit systeem recht te trekken
huwelijkstherapie
- man en vrouw worden samen behandeld en er wordt gekeken naar hun relatiemoeilijkheden
gezinstherapie
- sommige cliënten die een duidelijke verbetering vertonen na een individuele therapie binnen een
institutionele setting, kennen een terugval korte tijd nadat ze terug thuis zijn
- in veel gevallen gaat het om gezinnen waar de relaties verstoord zijn; in zo'n geval is het zinvoller om
het gezin bij de therapie te betrekken dan om uitsluitend met de individuele therapie voort te gaan
groepstherapie
- meerdere cliënten zijn aanwezig o.l.v. één of meerdere therapeuten
- leden kennen elkaar niet van te voren; therapeut zal opbouwende relaties tussen hen aanmoedigen
- groepen bestaan meestal uit 6-12 leden die 1x per week samenkomen voor een sessie van 2 uur
- de cliënten voelen zich minder eenzaam als ze naar andere mensen luisteren die met dezelfde of
met ergere problemen worstelen als zijzelf
- cliënten merken snel of hun visie door andere leden van de groep gedeeld worden
- sommige mensen zijn bereid meer van zichzelf prijs te geven als ze in een groep zitten met mensen
die dit ook doen
- groepsleden kunnen elkaar ook helpen, wat hun zelfbeeld ten goede komt
zelfhulpgroepen
- groepen die zonder professionele hulp samenkomen om elkaar te ondersteunen
vormen van preventie
-primaire: heeft als doel de aandoening te voorkomen door de oorzaken weg te nemen
- secundaire: heeft als doel getroffenen in een zo vroeg mogelijk stadium op te sporen en te helpen,
zodat men erger kan voorkomen (ambulante gezondheidscentra: richten zich tot iedereen die in
geestelijke nood zit en een of andere vorm van begeleiding wil, bv. RIAGG en GGZ)
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
141
- tertiaire: gaat om het zelfredzaam maken en houden van mensen bij wie een aandoening is
vastgesteld, zodat zij onafhankelijk en zo optimaal mogelijk kunnen blijven functioneren
tussenhuis
- een huis in een gewone buurt, waarbij de begeleiding minder intens is en de klemtoon ligt op de
reïntegratie van de bewoners in de maatschappij
- tijdelijke verblijfplaats, overstap van instelling naar volledig onafhankelijk bestaan
- begeleid wonen: voor wanneer men een blijvende behoefte aan ondersteuning verwacht
15.9 De doeltreffendheid van psychotherapieën
werkt psychotherapie?
- grote overeenkomst effectgroottes psychotherapie vs. geneesmiddelentherapie
- psychotherapie is zeer succesvol bij behandeling fobieën en obsessieve-compulsieve stoornissen
- kans op terugval is groot zolang de patiënt de mentale kant van het probleem niet aanpakt
- goed functioneren een jaar na: cognitieve therapie (69%), antidepressivum (53%), antidepressivum
gevolgd door een placebo (24%)
- bij veralgemeende angststoornissen, paniekaanvallen, depressie en schizofrenie is een combinatie
van geneesmiddelen en psychotherapie een goede mogelijkheid
- financieel: cognitieve therapie voor depressie is goedkoper dan medicijnen (Vos, 2005)
factoren bij verschillen tussen therapievormen
- het soort stoornis: sommige zijn beter te behandelen dan andere
- persoonskenmerken van de cliënt: beste resultaat valt te verwachten met YAVIS-cliënten (= Young,
Attractive, Verbal, Intelligent en Social); cliënten met een enkelvoudige stoornis hebben een betere
prognose dan zij met comorbiditeit
- kenmerken van de therapeut: cliënten van goede therapeuten blijken beter op hun geneesmiddelen
te reageren
- relaties therapeut-cliënt: het moet 'klikken' tussen de twee; een therapie lijkt beter te werken als de
therapeut en cliënt dezelfde culturele en sociale achtergrond hebben; sommige personen blijken
ook oprechter in anderen geïnteresseerd te zijn dan andere; cliënten beginnen gemakkelijker over
hun problemen te praten bij een lichamelijk aantrekkelijke therapeut
- overeenkomst verwachtingen cliënt en oriëntatie therapeut: sommige mensen willen dat hun
problemen heel direct aangepakt worden, zij zullen zich waarschijnlijk het beste voelen bij een
gedragstherapeutische benadering of bij RET; voor hen die geen behoefte hebben aan een therapeut
die hun zal uitleggen hoe het moet is een cliëntgerichte therapie meer aangewezen
- theoretische achtergrond therapeut: klachten van cliënten gaan meestal over therapeuten die hun
eigen theoretische achtergrond willen opdringen aan cliënten die zich hier niet goed bij voelen
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
142
16. Gedrag en gezondheid
16.1 Stress en gezondheid
stress
- de emotionele en lichamelijke reactie die optreedt wanneer iemand zich probeert aan te passen aan
veranderingen die het normale dagelijkse leven verstoren of dreigen te verstoren en die een
persoon dwingen om zich aan te passen
- belangrijke levensveranderingen: elke (positieve) levensverandering veroorzaakt stress
- dagelijkse irritaties: een opeenvolging van kleine irritaties veroorzaakt ook stress
- perceptie van de persoon: alleen als een persoon een gebeurtenis als schadelijk of bedreigend
percipieert dan is dit een stressvolle gebeurtenis
stressfactoren bij kleine irritaties
- hoe centraal de gebeurtenis is binnen het leven van een persoon
- dagelijkse irritaties hebben vooral een impact op drukke momenten
- vooral situaties waarin het niet meteen duidelijk is hoe te reageren zijn stressvol
- de mate waarin men het gevoel heeft de gebeurtenissen te kunnen controleren
stress: onmiddellijke shockreactie
- bestaat uit de activering van het sympatische zenuwstelsel, het deel dat ons in staat stelt om actie te
ondernemen, te 'vechten of vluchten'; de activering start doordat de hypothalamus noradrenaline
begint af te scheiden
- als gevolg zal het bijniermerg extra noradrenaline en adrenaline in de bloedbaan loslaten waardoor
het sympatische zenuwstelsel een extra stimulus krijgt
- deze activatie zorgt ervoor dat we meer glucose (energie) ter beschikking hebben, dat de alertheid
verhoogt, dat er meer bloed vloeit naar de spieren, dat de hartslag en ademhaling versnellen en er
een verminderde activiteit is in het spijsverteringsstelsel
stress: aanpassing op lange termijn
- tegelijk wordt een tegenreactie in gang gezet, want het grote energieverbruik bij een actief
sympatisch zenuwstelsel kan slechts een aantal uren volgehouden worden
- deze tegenreactie begint ook in de hypothalamus: die stimuleert de hypofyse om het
adrenocorticotrope hormoon (ACTH) in de bloedbaan los te laten
- ACTH stimuleert de bijnierschors die meer corticosteroïden gaat afscheiden waaronder cortisol
- de corticosteroïden regelen de glucosevoorraad zodat er energie beschikbaar blijft; zij zorgen er ook
voor dat we niet teveel water en zout verliezen
- de tegenreactie heeft echter ook consequenties, die duidelijk worden wanneer mensen te lang aan
stressfactoren blootgesteld worden (algemene aanpassingssyndroom)
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
143
algemene aanpassingssyndroom (Selye, jaren '50)
- 1. de alarmreactie: in dit stadium wordt het sympatische zenuwstelsel geactiveerd om de
noodsituatie aan te kunnen; tegelijk begint de tegenshockreactie ter voorkoming van vitale tekorten
- 2. de weerstandfase: er wordt een soort evenwicht bereikt, waarbij een verhoogde sympatische
activiteit gepaard gaat met een hoger niveau aan corticosteroïden in het bloed; deze stimuleren de
omzetting van vetten en eiwitten in suikers en herstellen de evenwichtsverstoringen die door de
sympatische activiteit veroorzaakt worden; de lichaamsfuncties lijken weer op hun normale niveau
te zijn, maar tegelijkertijd vindt er erosie plaats: het herstel van beschadigd weefsel vertraagt en de
vorming van afweerstoffen vermindert, hierdoor wordt het organisme kwetsbaarder voor ziektes;
ook de seksuele interesse vermindert; een nieuwe stressfactor kan nu zeer zware gevolgen hebben
- 3. de uitputtingsfase: uiteindelijk slagen de hormonale en de neurale processen van de tegenreactie
er niet meer in om de lichaamsprocessen in balans te houden; de symptomen van de alarmreactie
keren terug en het lichaam zet de laatste overlevingsreactie in: dit resulteert o.a. in een sterk
verlaagd activiteitsniveau (lethargie); de situatie kan dusdanig verslechteren dat de dood erop volgt
chronisch-vermoeidheidssyndroom
- stoornis waarbij mensen aanhoudend vermoeid zijn en niet meer herstellen zoals gewoonlijk
- volgens sommige theorieën is het algemene aanpassingssyndroom hier de oorzaak van: een te
stressvol leven zouden de reserves uitgeput hebben, waardoor een kleine negatieve gebeurtenis een
veel diepgaander effect heeft dan normaal en de volledige balans uit evenwicht brengt
immuniteitssysteem
- weert lichaamsvreemde stoffen af; het vernietigt virussen en bacterieën
- psychische stress onderdrukt het immuniteitssysteem en verhoogt het risico op infectieziekten
stemming
- emotionele ervaring die langer duurt dan een emotie (gaande van uren tot maanden), minder intens
is en minder duidelijk gericht op een bepaalde stimulus
- het effect van langdurige stress zal zich eerder uiten in een stemming dan in een emotie
Yerkes en Dodson-wet (Yerkes & Dodson, 1908)
- het verband tussen de mate van motivatie en het prestatieniveau
- voor elke taak is er een optimaal niveau van motivatie: een zeer lage motivatie is niet goed voor de
prestaties, maar dat geldt evenzeer voor een hele hoge motivatie; dit komt omdat motivatie
opwinding veroorzaakt; als deze opwinding te hoog wordt functioneert een persoon niet goed meer
- omdat de opwinding zowel veroorzaakt wordt door de motivatie als door de taakmoeilijkheid, ligt
het optimale motivatieniveau bij een moeilijke taak lager dan bij een gemakkelijkere taak
stress en cognities
- stressfactoren hebben niet alleen invloed op cognities, zij worden op hun beurt ook door cognities
beïnvloed: er zijn dus wederzijdse invloeden tussen stress en cognities (bv. piekeren bij stress)
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
144
- cognities kunnen de stress verder verhogen doordat iemand veranderingen in de routine te vlug als
bedreigend percipieert (catastrofaal denken); men gaat teveel belang hechten aan mogelijke
negatieve gevolgen van veranderingen, waardoor elke nieuwe gebeurtenis potentieel bedreigend is
gedragsgevolgen van stress
- mensen die onder hoge stress staan hebben dikwijls een gespannen gezicht, een trillende stem,
vertonen bevingen en zijn schrikachtig; ook slapen ze minder goed
- soms proberen mensen aan stress te ontkomen door ontsnappingsgedrag te vertonen
- mensen gaan meer roken, drinken en eten als zij deze activiteiten associëren met 'rust'
- het verhoogt de kans op agressief gedrag, vooral op personen uit het eigen gezin
stressfactoren aanpakken
- toenadering: hierbij probeert men het probleem op te lossen; dit kan men doen door een
confrontatie aan te gaan, sociale steun te zoeken of probleemoplossend gedrag te vertonen;
- vermijding: men zal de gebeurtenis negeren en het belang ervan minimaliseren;
- vermijding past vaak meer bij lichte, toenadering bij langdurige stressfactoren
- een belangrijk element bij het aanpakken van stressuitlokkende factoren is controle over de situatie;
stress wordt gevaarlijk wanneer men gevoel heeft machteloos te staan over de uitlokkende factoren
- veranderingen zijn minder stressvol als men ze kan voorzien en incalculeren; bij langdurige problemen en veranderingen met blijvende gevolgen is het effect van voorspelbaarheid minder duidelijk
stresssymptomen beheersen
- herinterpreteren van stressuitlokkende gebeurtenissen (Lazarus): interpretatie van een bedreigende
gebeurtenis heeft gevolgen voor de stress die de gebeurtenis uitlokt; rationalisatie en ontkenning
zijn technieken die hulpverleners gebruiken wanneer ze met leed worden geconfronteerd
- manier om tegen stress aan te kijken: optimisten lijden minder onder stress dan pessimisten
- aanpak van lichamelijk symptomen: ontsnappend door alcohol of kalmeringsmiddelen te gebruiken
of op een actieve manier door meer aan lichaamsbeweging te doen, voor betere voeding te zorgen
en ontspanningsmomenten in het leven in te bouwen
progressieve relaxatietherapie (Jacobson, 1929)
- doel is om een diepe ontspanning in de spieren te bewerkstelligen
- dit wordt bereikt door ergens rustig te gaan zitten en de spieren eerst aan te spannen en vervolgens
te ontspannen terwijl men op het verschil let tussen het gevoel van spanning en ontspanning
- in het begin is het wennen en duren de oefeningen tamelijk lang, maar na een tijdje kunnen de
meeste personen in stressvolle situaties een gevoel van ontspanning bereiken binnen een kwartier
- kan ook gebruikt worden voor het onder controle houden van stress tijdens examens
16.2 Veel voorkomende gezondheidsproblemen
Body Mass Index (Quetelet)
- lichaamgewicht in kilogrammen delen door het kwadraat van de lengte in meters
- een BMI-index: 18,5-24,9: goed; 25-29,9: overgewicht; >=30: zwaarlijvigheid
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
145
- uit een Noorse studie blijkt dat de overlijdenskans het laagst ligt bij een BMI tussen 22 en 28
zwaarlijvigheid
- gaat gepaard met een verhoogde kans op gezondheidsproblemen, zoals hart- en vaatziekten,
kortademigheid en suikerziekte type 2
- mensen met zwaarlijvigheid leven gemiddeld zeven jaar korter dan mensen met normaal gewicht
- de sterkste stijging van gewicht treedt op na het 21ste levensjaar; de belangrijkste oorzaak hiervan is
afname van lichaamsbeweging, het eetpatroon lijkt minder van belang te zijn
invloed van genen op gewicht
- theorie A: genen bepalen het metabolisme (energieverbruik) van het lichaam; dit wordt beïnvloed
door de voedselinname: bij een drastische voedselbeperking verlaagt het metabolisme, waardoor
het effect soms teniet wordt gedaan
- theorie B: mensen met aanleg voor zwaarlijvigheid hebben meer vetcellen
- theorie C: genen hebben een invloed op het regelen van honger en verzadiging
theorieën voor zwaarlijvigheid
- psychosomatische theorie: mensen eten teveel als reactie op hun emotionele toestand
- uitwendigheidstheorie: mensen eten teveel omdat ze sterk onderhevig zijn aan voedselprikkels
- ingehouden eetgedrag: mensen eten teveel omdat hun eetgedrag onder cogntieve controle is komen te staan; deze controle wordt steeds doorbroken, dan eten mensen meer dan goed voor hen is
voedselinname vs. zwaarlijvigheid
- verband is niet éénduidig; er lijkt eerder een verband te zijn met het percentage vet in het voedsel
(vet bevat 9 kcal/gram, koolhydraten en eiwitten: 4 kcal/gram)
- een teveel aan koolhydraten gaat gemakkelijker verloren als warmte, een teveel aan vet wordt in
hogere mate als vet opgeslagen
beweging vs. zwaarlijvigheid
- 30 extra minuten van tamelijk intensieve lichamelijke activiteit per dag is nodig om de huidige
toename in gewicht te stoppen (fietsen, stevig wandelen, traplopen)
- om na een dieet op het lagere gewichtsniveau te blijven is 60-90 minuten extra activiteit/dag nodig;
lichamelijke activiteit alleen volstaat niet: ook het eetpatroon moet aangepast worden
overgewichtspreventie
- sociale klassen: binnen ontwikkelde landen komt zwaarlijvigheid meer voor bij de lagere sociale
klassen; het lijkt dus zinvol om ouders te ondersteunen bij het opvoeden van hun kinderen; dit
houdt evenwel meer in dan eenvoudigweg signaleren van het probleem en zeggen tegen mensen
dat ze gezonder moeten eten en meer moeten bewegen
- beleidsmatig: zwaarlijvigheid is een minder groot probleem in landen waar men oog heeft gehad
voor de mobiliteit van voetgangers en fietsers; de mate van lichamelijke activiteit is groter als dit
deel uitmaakt van de dagelijkse routine, dan wanneer die als extra activiteit gepercipieerd wordt;
aanbod van voedsel op school: moet zoveel mogelijk een voorbeeld zijn van wat men moet eten
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
146
- opvoedingsstrategieën: ontbijten, warm eten 's middags, wel/niet roken
eetstoornissen
- hyperfagie: extreme vraatzucht, waarbij een persoon geen gevoel van verzadiging meer ervaart;
indien personen met dit syndroom niet tegengehouden worden eten zij zich letterlijk dood
- anorexia nervosa: persoon streeft naar een lichaamsgewicht dat lager ligt dan een BMI van 18; dit
gebeurt door combinatie van zelfuithongering, geïnduceerd braken en gebruik van laxeermiddelen
- bulimia nervosa: de persoon is ook bang dik te worden, maar probeert dit te voorkomen door na het
eten te braken of sterke laxeermiddelen te nemen; tijdens het eten wordt gewoonlijk veel calorierijk
voedsel geconsumeerd (ongecontroleerde eetbuien) waardoor deze mensen niet zo mager worden
als individuen met anorexie; deze personen hebben ziekte-inzicht en lijden onder hun eetgedrag
roken
- rookgedrag is afgenomen, maar een kwart tot een derde blijft nog steeds roken; dit gebeurt ondanks
dat de gezondheidsrisico's van roken algemeen bekend en aanvaard zijn
- stoppen met roken is geen sinecure: het slaagpercentage van stopprogramma's in 10-40%
risicofactoren hart- en vaatziekten
- roken: risico op hart- en vaatziekten is een belangrijke oorzaak dat rokers minder lang leven
- eetgedrag: hoog cholesterolgehalte, veroorzaakt door mensen die teveel verzadigde vetten eten
- hoge bloeddruk: komt door weinig beweging, zwaarlijvigheid, teveel zout of alcolhol; beschadigt de
bloedvatwand, dit kan leiden tot beroertes en hartklachten
- stress: een herhaald activeren van het stress defensiemechanisme verhoogt de kans op een
hartinfarct, een verhoogd cholesterolgehalte, een verhoogde bloeddruk en een beroerte
- persoonlijkheidsfactoren: type D-persoonlijkheid (distressed personality, Denollet, 2000): combinatie
van negatieve gevoelens en sociale inhibitie (negatieve gevoelens voor anderen verborgen houden);
deze combinatie blijkt de kans op hervallen na een initiële hartaanval sterk te verhogen
seksueel overdraagbare aandoeningen
- hiv (human immunodeficiency virus): verzwakt het immuniteitssysteem; de afweer is dan niet meer
in staat om ziekteverwekkers te bestrijden waardoor de drager infecties krijgt; begint met een
griepachtig beeld dat enkele dagen tot weken kan duren, daarna treedt een incubatieperiode op die
gemiddeld 9-10 jaar duurt voordat men aids krijgt
- aids (aquired immune deficiency syndrome): afweersysteem schiet zodanig tekort dat de persoon
opportunistische infecties (een normale afweer kan deze snel opruimen) en tumoren krijgt; de
afbraak van het afweersysteem gebeurt voornamelijk doordat het hiv-virus de witte bloedcellen CD4
vernietigt (normale persoon: 500-1500 CD4-cellen/m3 bloed, aidspatiënten: 200); na de diagnose
leidt dit zonder behandeling in gemiddeld 3 jaar tot de dood; bij veel hiv-geïnfecteerden kan een
goede medische behandeling het moment van aids met jaren uitstellen
- chlamydia: meest voorkomende geslachtsziekte; wordt veroorzaakt door een bacterie; symptomen
beperken zich meestal tot ontstekingen van de geslachtsorganen en de baarmoeder; kan ook van
moeder op kind worden overgedragen met het risico op een ernstige ooginfectie of longontsteking;
goed te behandelen met antibiotica
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
147
16.3 Gezondheidspsychologie
biomedische model (19de eeuw-jaren '80)
- ziektes hebben een niet te controleren biologische oorzaak
- individuen hebben geen verantwoordelijkheid voor ziekte (slachtoffer oncontroleerbare oorzaken)
- behandeling dient te bestaan uit herstel van de lichamelijke toestand; dit bereikt men met
geneesmiddelen, radiotherapie, chemotherapie en chirurgie
- de verantwoordelijkheid voor de behandeling ligt volledig bij de geneeskundigen
- er is een strikt onderscheid tussen ziekte en gezondheid, m.a.w. je bent ziek of gezond
afname belang biomedische model
- 19de eeuw: bacteriën en virussen: pokken, tuberculose, longontsteking, griep, diarree,
darmontsteking en kinderziekten zoals mazelen en kinkhoest
- nu: hart- en vaatziekten, kanker en longziekten
- vanuit het biomedische model worden de ontdekking van vaccinatie en antibiotica als de
belangrijkste reden voor deze verschuiving vermeld
- een diepgaande analyse heeft een ander beeld opgeleverd: het zou vooral te maken hebben met
verbetering in de leefomstandigheden: minder ondervoeding, betere huisvestig en betere hygiëne
- ook voor hart- en vaatziekten is de levensstijl belangrijker dan de medische behandeling: aantal
sterfgevallen in 1980-2000 gehalveerd; 40% blijkt aan verbetering van medische technieken te liggen
- patiëntbenadering ouderen met chronische ziekten matcht niet meer met het biomedische model
cultuur en gezondheid
- in veel gebieden in China komen minder hartaandoeningen voor dan in Amerika; het dieet in China
bestaat uit meer groenten en minder verzadigde vetten dan in Amerika
- studies in culturen met een hoge visconsumptie hebben een verband tussen het eten van vis en een
verlaagd risico op hartziekten bevestigd; Japan en Groenland kennen hierin zeer lage sterftecijfers
- melkproducten met verzadigde vetten zorgen voor lagere levensverwachting; dit blijkt bv. uit het
verschil tussen de consumptie hiervan in het Vlaams (lager) en Waalse (hoger) gedeelte van België
biopsychosociale ziektemodel (holistische ziektemodel)
- ziekten ontstaan uit wisselwerking biologische factoren, psychologische factoren en sociale factoren
- individuen hebben invloed op het krijgen van een ziekte en het verdere verloop ervan
- behandeling lichamelijke symptomen is niet genoeg: soms moeten patiënten hun gedrag veranderen
- verantwoordelijkheid voor behandeling ligt zowel bij de patiënt als bij de arts (arts betrekt patiënt)
- meestal is het beter om mensen gedragingen aan/af te raden terwijl ze nog gezond zijn (preventief)
gezondheidspsychologie
- het biopsychosociale ziektemodel heeft zowel aan belang gewonnen binnen de medische wereld als
binnen de psychologische wereld en vormt momenteel een belangrijke component in de opleiding
van artsen en psychologen; aan de psychologische kant wordt het onderzoek rond gedrag en
gezondheid samengevat onder de noemer van gezondheidspsychologie
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
148
- het is een vorm van toegepaste psychologie waarbij psychologische theorieën en kennis aangevuld
worden ter bevordering van de gezondheid en het gezondheidsgedrag
attributie
- een overtuiging over de oorzaak van een gebeurtenis of activiteit die de patiënt meemaakt
attributies over ziekte en gezondheid
- intern vs. extern: 'Ik heb een hoge bloeddruk omdat ik mij te vlug opwind' (intern), 'Ik heb een hoge
bloeddruk omdat mijn werk te stressvol is' (extern)
- stabiel vs. instabiel: 'Ik zal altijd een hoge bloeddruk hebben' (stabiel), 'In sommige situaties moet ik
oppassen voor een hoge bloeddruk' (instabiel)
- globaal vs. specifiek: 'Ik heb een hoge bloeddruk want ik heb een slechte gezondheid' (globaal), 'Mijn
enige probleem is een hoge bloeddruk' (specifiek)
- controleerbaar vs. oncontroleerbaar: 'Ik kan iets aan mijn hoge bloeddruk doen' (controleerbaar),
'Mijn ouders hadden ook een hoge bloeddruk, het zit dus in de familie' (oncontroleerbaar)
- dimensies binnen een patiënt kunnen soms nog afhankelijk zijn van de vraag of het gaat om
gezondheid, ziekte of behandeling; vb. 'Ik ben zelf verantwoordelijk voor mijn gezondheid' (interne
attributie op gezondheid), 'Ik heb opeens een hoge bloeddruk gekregen' en 'De dokter zal die weer
naar beneden moeten krijgen' (externe attributies voor ziekte en behandeling)
- kennis over de attributies van een patiënt helpt om de informatie die men verstrekt beter af te
stemmen op de persoon die men voor zich heeft; verhoogt zo kans op een succesvolle behandeling
- verschillen in attributies kunnen leiden tot verschillen in de behandeling die de patiënten verkiezen
- attributies kunnen gevaarlijk zijn als ze in strijd zijn met de waarheid (vb. antibiotica)
communicatie arts vs. patient
- attitudeveranderingen: als een patiënt na een consultatie niet overtuigd is van het dokersadvies, dan
is de kans klein dat dit advies tot daden zal leiden; attitudes worden bij sommige mensen vooral
door gevoelens bepaald ('Ik doe dit graag' vs. 'Ik doe dit niet graag') en bij andere door cognities ('Ik
vind dat zinvol' vs. 'Ik vind dat zinloos'); de eerste groep zal eerder overtuigd worden door
emotionele argumenten, de tweede door objectieve informatie
- omzetting intenties in gedrag: een voornemen geeft aan hoe hard mensen bereid zijn zich in te
spannen om een doel te bereiken; om voornemens in daden om te zetten moet nog aan extra
voorwaarden voldaan worden, zoals hoe goed de patiënt zich in staat ziet om de vereiste daden uit
te voeren en de mate waarin het voornemen prioriteit krijgt boven andere voornemens; een manier
waarop een gezondheidswerker patiënten kan helpen om de intentie in actie om te zetten, is hen te
helpen bij het bedenken en uitvoeren van een haalbaar doel en bijbehorend stappenplan
controlegevoel patiënt
- mensen voelen zich meer door een behandeling aangesproken als ze het gevoel hebben dat ze geen
slaaf van de behandeling worden
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
149
effect van behandeling meten
- voor het meten van de doeltreffenheid van behandelingen wordt steeds meer een beroep gedaan
op psychologen; door hun ervaringen met het opstellen van tests en gestandaardiseerde
vragenlijsten zijn zij het best toegerust om deze klus te klaren
- dit heeft geleid tot het opstellen van een reeks vragenlijsten over levenskwaliteit; deze vragenlijsten
worden gecontroleerd op hun betrouwbaarheid, validiteit (ziektespecifiek) en gevoeligheid
- tot slot gaan de psychologen na hoe gevoelig het meetinstrument is: hoe groot moet de toename of
afname in levenskwaliteit zijn voordat die op een betrouwbare manier in de testscore to uiting komt
gedragingen m.b.t. de gezondheidstoestand en levensverwachting (Belloc, 1973)
- (1) 7-8 uur slapen per dag; (2) elke dag een ontbijt gebruiken; (3) niet roken; (4) weinig eten tussen
de maaltijden; (5) dicht bij het ideale gewicht blijven; (6) geen of beperkt gebruik van alcohol; (7)
regelmatige lichamelijke activiteit
- er blijkt een kloof te bestaan tussen kennis die mensen hebben over gezondheidsbevorderende
factoren en de handelingen die ze verrichten
- motivatie om te handelen volgens de huidige kennis over gezondheidsrisico's blijkt minder makkelijk
te gaan bij lager opgeleide mensen, vooral bij mannen
aanmoedigen van condoomgebruik
- het overdreven optimisme dat mensen kenmerkt is één van de redenen waarom het zo moeilijk is
om mensen ervan te overtuigen om condooms te gebruiken: de meeste mensen zijn er immers van
overtuigd dat zij minder risico dan gemiddeld lopen op negatieve ervaringen
- sommige mensen beschouwen na een paar weken een partner al als een vaste partner en denken
dat ze dan geen risico meer lopen (20% van de jongere met vaste partner gebruikt een condoom)
- mensen zijn vooral bang dat ze bij hun partner de indruk zullen wekken uiteenlopende seksuele
contacten te hebben en weinig trouw te zijn en op die manier hun partner zullen verliezen
psychologie van arbeid en gezondheid
- het bevorderen van de kwaliteit van de werkomgeving is aan het einde van de 20e eeuw een
uitdaging geworden a.g.v. grote veranderingen in de arbeidsomstandigheden
- uit onderzoeken blijkt dat deze voortdurende veranderingen gepaard gaan met een toename van
stress en een verhoogd risico op burn-out en absenteïsme bij de werknemers
- in het NL-taalgebied wordt de kwaliteit van de werkomgeving en de impact ervan op de werknemers
dikwijls gemeten met de Vragenlijst Beleving en Beoordeling van de Arbeid (Van Veldhoven, 2002);
deze lijst gaat o.a. over: werktempo, werkhoeveelheid, lichamelijke inspanning, afwisseling,
leermogelijkheden, zelfstandigheid, relatie met collega's, relatie met leiding, inspraak,
toekomstonzekerheid, werkplezier, betrokkenheid, herstelbehoefte, piekeren
gezondheidsaspecten werknemers
- negatief: hoge tijdsdruk, hoog werktempo, moeilijk en mentaal belastend werk, gebrek aan controle,
negatieve balans tussen inspanning en beloning
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
150
- positief: beschikbaarheid van geld, mate van fysieke veiligheid, gewaardeerde sociale positie,
mogelijkheid om autonomie uit te oefenen, optimaal gebruik van vaardigheden, afwisseling in het
werk, realistische taakeisen, duidelijkheid over de taak, mogelijkheid tot sociale contacten
- voor de meeste factoren bestaat er een bepaald optimaal niveau met een gereduceerde
aantrekkelijkheid voor zowel lagere als hogere niveau's; A&G-psychologen zullen helpen om voor elk
van deze factoren het optimale niveau te vinden, zodat de onderneming in staat is om haar
werknemers te behouden, ondanks een constant veranderende context
16.4 Positieve psychologie
positieve psychologie (Seligman, 1998)
- studie van connecties en processen die bijdragen tot het bloeien en optimaal functioneren van
mensen en groepen
- onderwerpen: welzijn, gehechtheid, optimisme, liefde, dankbaarheid, vergevingsgezindheid,
eerbied, inspiratie, hoop, nieuwsgierigheid en lachen
subjectieve welzijn
- brede waaier van reacties die mensen ervaren i.v.m. zichzelf, hun sociale relaties en hun werk
- cognities: is nodig om te verklaren waarom dezelfde objectieve omstandigheden niet bij iedereen tot
een even groot welzijnsgevoel leiden; gelukkige mensen vertonen de neiging om: (a) hun
levensomstandigheden door een roze bril te bekijken; (b) interessante levensomstandigheden voor
de toekomst te verwachten; (c) controle te voelen over de afloop van hun daden; (d) vertrouwen te
hebben in hun vaardigheden
- positieve affect: omvat geheel aan positieve emoties en gemoedstoestanden die een persoon heeft;
niet de intensiteit maar de frequentie van positieve gevoelens bepaalt het subjectieve welzijn
- negatieve affect: omvat geheel aan negatieve emoties en gemoedstoestanden die een persoon
ervaart; is niet automatisch het complement van het positieve affect; sterke emoties kunnen zorgen
voor zowel een hoger positief als ook een hoger negatief affect
- vrouwen hebben gemiddeld een hoger positief affect dan mannen, maar ook een hoger negatief
affect; dit komt omdat vrouwen hun emoties sterker voelen
welzijn en genetische factoren
- 40% verklaart de variatie in positief affect, 55% in negatief affect (Tellegen, 1988)
aangeleerd optimisme
mensen die door hun opvoeding geleerd hebben om op een optimistische manier met de
gebeurtenissen om te gaan (dit maakt hun weerbaarder in het leven) hebben geleerd om:
- een onaangename ervaring toe te schrijven a.e. specifieke oorzaak i.p.v. een algemeen probleem
- een probleem eerder te wijten aan externe oorzaken dan aan interne omstandigheden
- de oorzaken van leed te zien als veranderbaar en tijdelijk
algemeen welzijnsniveau
- wordt verrassend weinig beïnvloed door gunstige of ongunstige omstandigheden
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
151
- na een ingrijpende ervaring (promotie, winst in de loterij) ligt het enkele dagen hoger, maar zakt al
snel weer naar het basisniveau van het individu
- bij een negatieve gebeurtenis (een ongeluk, ziekte) zakt het even, maar keert ook relatief kort
daarna naar het basisniveau terug; dit is zelfs het geval bij chronische aandoeningen
- de enige variabele die een langdurige invloed heeft is het krijgen of verliezen van een innige relatie
- welvaart van een land: onder een bepaald niveau speelt welvaart een rol; wordt enigszins bepaald
doordat men zichzelf vergelijkt met anderen (daarom heeft toename van welvaart in een land geen
invloed omdat die voor bijna iedereen geldt, maar hebben verschillen tussen landen wel invloed)
verhogen van subjectieve welzijn
- gedurende een week elke avond drie goede dingen opschrijven en ingaan op de oorzaak van elke
positieve gebeurtenis en hun eigen rol daarbij (Seligman, 2005)
- het is beter om uitdagingen rechtstreeks aan te pakken (Lazarus, 2003, heeft kritiek op Seligman)
- focusgericht: persoonlijke sterktes zo goed mogelijk uitbouwen (creativiteit); maar creatieve
mensen steken ontzettend veel energie en passie in hun onderwerp en staan relatief onverschillig
tegenover de rest v.d. wereld; velen hebben eerder een moeilijk en arm gezinsleven (Bacon, 2005)
- balansgericht: een harmonie vinden tussen de verschillende levensdoelen (werk, gezin, zelf, andere
sociale relaties); dit leidt tot wat men 'wijsheid' noemt; deze mensen worden ook door anderen
gewaardeerd wegens hun goede raadgevingen (Baltes & Staudinger, 2000)
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
152
17. Sociale psychologie
17.1 Sociale beïnvloeding
sociale psychologie
- de wetenschappelijke studie van de invloed van anderen op onze gedragingen, met inbegrip van
onze gedachten en gevoelens
- individuen verschillen van elkaar, maar mensen overschatten hun eigen individualiteit en uniekheid
eigenschappen autoritaire persoonlijkheid
- (1) de aanvaarding van traditionele of conventionele waarden; (2) een bereidheid tot kritiekloze
aanvaarding van autoriteitsfiguren; (3) een neiging om agressief te reageren tegenover groepen die
door autoriteitsfiguren als bedreigend gezien worden
- mensen met een autoritaire persoonlijkheid ervaren de wereld als bedreigend en identificeren zich
sterk met hun eigen groep om zich te beschermen
conformisme (Sherif, 1935)
- het voegen van het gedrag naar dat van de groep waartoe we behoren (of willen behoren) zonder
dat er sprake is van een directe oproep om dit te doen
- mensen gaan zich meer conformeren door: de grootte van de groep, de ambiguïteit
(=dubbelzinnigheid) van de situatie, de mate van expertise die aan de groep wordt toegeschreven
- minder: bij aanwezigheid van een dissident in de groep die weerstand biedt
redenen voor conformisme
- accuraatheid: mensen willen over het algemeen juist zijn, maar voelen zich niet zeker of hun
antwoord wel juist is; dan letten ze op anderen (zeker als het 'experts' zijn) als gids voor hun gedrag
- aanvaarding door de groep: zich conformeren aan een groep is een manier om aanvaard te worden
door de groep, net zoals afwijken van een groep krachten oproept om de verdwaalde weer bij de
kudde te krijgen; voor ieder van ons is het van vitaal belang om bij een groep te horen; daarom zijn
we gemakkelijk beïnvloedbaar door een groep en conformeren we ons meer dan we ons realiseren;
elke groep heeft sociale normen of impliciete regels die de leden volgen; veel van ons gedrag wordt
gedicteerd door de normen van de groep waartoe we behoren
gehoorzaamheid
- een reactie op een bevel en de meest rechtstreekse vorm van sociale beïnvloeding
- Stanley Milgram deed in 1963 een experiment waarin een leraar (proefpersoon) elektrische shocks
moest geven aan een leerling (medeplichtige) die steeds sterker werden bij elk fout antwoord; 26
van de 40 proefpersonen gingen onder druk van de experimentleider door tot de volle 450 volt
- agentic shift: de proefpersonen gaven de verantwoordelijkheid voor hun eigen acties op en werden
uitvoerders van de experimentleider; dit kwam niet door blinde gehoorzaamheid maar door sociale
omstandigheden: ondanks dat mensen zich slecht voelde bij de situatie zagen ze geen voor de hand
liggende uitweg; er was geen duidelijke grens tussen aanvaardbare en onaanvaardbare
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
153
gehoorzaamheid; in opstand komen tegen een autoriteitsfiguur in een vreemde en dubbelzinnige
situatie is niet iets waar veel mensen ervaring mee hebben of zich goed bij voelen; opstandigheid
trad pas op toen de omstandigheden van het experiment veranderd werden
- de wreedheden in de Tweede Wereldoorlog zouden in dit licht te bezien zijn: de bewakers waren
geneigd om de bevelen van de officieren op te volgen; in het leger wordt blinde gehoorzaamheid
aan de leider verwacht, omdat dit nodig is voor de efficiëntie en zelfs de overleving van de groep;
één van de kernelementen, zowel in het experiment van Milgram als in concentratiekampen is een
graduele toename van de ernst van de marteling: weinigen zouden zomaar overgaan tot het geven
van een shock van 300 volt, maar na een shock van 285 volt lijkt het ineens wat minder erg
- boodschap van Milgram: bij verklaring van het menselijke gedrag niet alleen naar de persoonlijkheid
van het individu kijken, maar ook naar de omstandigheden waaronder het gedrag plaatsvindt
deïndividuatie
- als individuele mensen hun persoonlijke identiteit verliezen doordat ze onderdeel zijn van een massa
- ze verliezen dan een deel van hun verantwoordelijkheidsgevoel en van hun waarden; ze doen mee
met de anderen, vooral als ze die bewonderen
- kenmerkende voorbeelden: plunderen, vandalisme, wraak nemen, lynchen en lichamelijke risico's
- benodigde factoren: (1) verhoogde opwinding; (2) anonimiteit; (3) mindere verantwoordelijkheid
- Zimbardo (1970) toonde het belang van deze factoren aan door een groepsspel vergelijkbaar met
dat van Milgram: in de eerste groep hadden de studentes hun gewone kleren aan, in de tweede een
Klu-Klux-Klan tenue en een gezichtsmasker; de tweede groep gaf beduidend zwaardere shocks
- heeft niet altijd negatieve gevolgen (bv. sneller helpen als de rest van de groep dat ook doet)
omstandereffect (Darley & Latané, 1968)
- hoe meer mensen getuige zijn, hoe kleiner de kans dat elke persoon afzonderlijk zal helpen
- voorwaarden om mensen te willen helpen: (1) men moet incident opmerken; (2) men moet voorval
interpreteren als noodgeval; (3) men moet zichzelf verantwoordelijk voelen om hulp te bieden
- bij elke stap verhoogt de aanwezigheid van anderen de kans dat men afgeleid wordt van een
daadwerkelijke interventie
- deze drie factoren bepalen ook of iemand een geval van kindermishandeling binnen een gezin zal
melden aan de bevoegde instanties (Hoefnagels & Zwikker, 2001)
inschikkelijkheid
- de vraag of we zullen ingaan op een verzoek van iemand anders
- de kans hierop hangt af van de grootte van het verzoek
technieken om inschikkelijkheid te vergroten
- voet-tussen-de-deur-techniek: men vraagt mensen eerst in te gaan op een klein verzoek, en later om
in te gaan op een groter, moeilijker verzoek; mensen die ingestemd hebben met het kleine verzoek,
zullen vaker instemmen met het grote verzoek dan mensen die enkel het grote verzoek kregen; men
verklaart dit effect door te stellen dat mensen die meegewerkt hebben aan een klein verzoek
zichzelf percipiëren als behulpzaam en coöperatief, zodat hun zelfbeeld hen ertoe aanzet om mee te
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
154
werken aan het grotere verzoek; een aanvullende factor kan zijn dat men door de kleine gift een
grotere sociale druk voelt om opnieuw genereus te zijn
- zodra-de-bal-aan-het-rollen-is-techniek: de verkoper haalt de consument eerst over om iets te kopen
tegen een relatief lage prijs en later (na overleg met zijn meerdere) tot zijn spijt moet vertellen dat
de prijs (dit kan ook een figuurlijke prijs zijn) toch hoger ligt; het aanvankelijke engagement van de
consument compenseert het probleem van de prijs en zorgt ervoor dat hij het product toch koopt
- deur-tegen-de-neus-techniek: je begint met een groot onredelijk verzoek waar geen enkele persoon
op in zal gaan; meteen daarna stel je een kleiner, redelijker verzoek; de bereidheid van de persoon
om op het tweede verzoek in te gaan is groter dan indien alleen het tweede verzoek werd gedaan;
dit werkt omdat het individu enige wroeging voelt over het weigeren van het eerste verzoek; naarmate de tijd verstrijkt en de wroeging vermindert, is de persoon minder geneigd om toe te geven
sociale facilitatie (Zajonc, 1965)
- wanneer de aanwezigheid van andere mensen een positieve invloed heeft op onze prestaties
- aanwezigheid van anderen verhoogt in eerste instantie de opwinding van een persoon
- een hogere opwinding verbetert de prestaties op gemakkelijke en goed geleerde taken, maar
belemmert het leren en uitvoeren van moeilijkere taken (vb.: musici oefenen nieuwe muziekstukken
liever in hun eentje, maar voelen zich tijdens hun optredens gestimuleerd door de toeschouwers)
sociale lijntrekken
-sociale facilitatie treedt niet op wanneer persoon niet gemotiveerd is om goed te presteren; dan
stelt men soms zelfs het omgekeerde vast: persoon presteert minder goed in een groep dan alleen
- doet zich voor wanneer de bijdrage tot de prestaties van de groep niet gemakkelijk te identificeren
valt, zodat een persoon zich geen zorgen hoeft te maken over mogelijke kritiek
- is te elimineren door ervoor te zorgen dat de groepsleden individueel geëvalueerd kunnen worden
- free-rider-effect: individuen geloven dat iemand anders in de groep het probleem wel zal oplossen;
daardoor hoeft men zich niet al te erg in te spannen om het doel van de groep te bereiken
- sucker-effect: individu is mening toegedaan dat ieder ander in de groep zich als free rider gedraagt;
waarom zou men zich inspannen om iets te bereiken, als iedereen toch aan het lanterfanten is
17.2 Aantrekking en hechte relaties
lichamelijke aantrekkelijkheid
- belangrijkste factor die bepaalt in welke mate we ons voor onbekende persoon zullen interesseren
- mooie mensen interesseren ons niet alleen omdat we ze mooi vinden, maar ook omdat we ervan
overtuigd zijn dat ze hoog scoren op positieve kwaliteiten zoals sociale competentie en intelligentie
- er is grote overeenstemming tussen culturen over de lichamelijke aantrekkelijkheid
- BMI-index van 19-21 wordt als het meest aantrekkelijk gezien
- vrouwen: verhouding middel:heupen 0.8; mannen: verhouding middel:borstomtrek 0.7
- mensen worden aangetrokken door symmetrie en effenheid van een gezicht
- kan opgevat worden als een eigenschap met een hoge marktwaarde; men moet een vergelijkbare
'ruilwaarde' hebben om te een transactie te kunnen overgaan (mooi zoekt mooi); partnerkeuze is
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
155
een compromis tussen de aantrekkelijkheid van een persoon en de kans om door die persoon
afgewezen te worden omdat men niet genoeg marktwaarde heeft
nabijheid
- beschikbaarheid: nabijheid van de mensen zal bepalen wie je beter leert kennen
- effect van loutere blootstelling: loutere blootstelling aan een persoon of een voorwerp verhoogt de
positieve gevoelens voor deze persoon of dit voorwerp; we leren te houden van de dingen en
personen waarmee we in aanraking komen; het effect beperkt zich wel tot stimuli die initieel een
neutrale of een licht positieve reactie uitlokken; negatieve stimuli leren we door herhaald contact
juist te vermijden (Zajonc, 1968); dit effect helpt ook te verklaren waarom lichamelijk
aantrekkelijkheid minder belangrijk wordt na herhaalde contacten dan aan het begin van een relatie
gelijkheid
- mensen trekken het meest op met mensen die op hen lijken; dit geldt niet alleen voor lichamelijke
schoonheid, maar ook voor de manier van kleden, het vertoonde gedrag, temperament, sociale en
communicatievaardigheden, attitudes, opinies en gevoel voor humor
- mensen willen vooral dat hun partner op hen lijkt m.b.t. altruïsme (vriendelijk, onzelfzuchtig,
meewerkend), consciëntieusheid (nauwkeurig, grondig, ijverig) en openheid voor ervaringen
(intelligent, creatief, leergierig)
- een relatie is aanvankelijk vooral gebaseerd op oppervlakkige gelijkenissen zoals lichamelijke
aantrekkelijkheid en de hobby's die men heeft; dat is de mogelijke reden waarom er weinig
correlatie is tussen de persoonlijkheden van vrienden en partners
complementariteitshypothese
mensen die elkaar aanvullen (dus tegenovergestelde persoonlijkheidstrekken hebben) voelen zich tot
elkaar aangetrokken; over het algemeen valt hier weinig evidentie voor te vinden, uitzonderingen:
- dominantie: een dominante vrouw blijkt zich beter te voelen bij een passieve man
- negatieve eigenschappen: weinig mensen zijn geïnteresseerd in een partner met dergelijke
eigenschappen, ook niet diegenen die zelf ook die negatieve eigenschap hebben
ontwikkeling van een vriendschap
- de wil om zichzelf bloot te geven: partners zijn bereid om gevoelens, opinies en geheimen met elkaar
te delen; een hechtere relatie zet mensen ertoe aan om meer van zichzelf bloot te geven en deze
onthullingen verstevigen op hun beurt de hechtheid van de relatie
- engagement: er bestaat een verbondenheid tussen de partners om de relatie in de toekomst voort
te zetten; goede vrienden weten dat ze elkaar zullen terugzien wanneer ze uit elkaar gaan en dat ze
iets voor elkaar over hebben
geslachtsverschillen vriendschap
- vrouwen: praten met elkaar over zaken die verband houden met de relatie, eigen gevoelens en
andere persoonlijke omstandigheden (face-to-face relatie)
- mannen: meer gebaseerd op activiteiten; praten meer over sport, werk, auto's en andere nietpersoonlijke onderwerpen (side-by-side relatie)
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
156
vriendschap vs. conflicten
- mannen: zijn meer geneigd om conflicten te ontwijken
- vrouwen: praten conflicten liever uit
- de beste vriendschappen en relaties zijn niet die waar men nooit een conflict heeft, maar waar men
conflicten op een constructieve manier kan aanpakken
vriendschappen beëindigen
- veel vriendschappen eindigen niet omdat men ruzie met elkaar heeft, maar omdat er een
verandering optreedt in de factoren die de vriendschap bijeenhielden: nabijheid, gedeelte
activiteiten en interesses, weinig interferentie van andere sociale relaties
- vooral in onze hedendaagse maatschappij, waar mensen op de ene plek opgroeien, in een andere
gaan studeren, en zich misschien nog op een andere plek gaan vestigen, moeten relaties al heel
sterk zijn om te overleven; veel vriendschappen worden niet afgebroken maar bloeden dood
eenzaamheid
- negatieve emotie door het tekortschieten van sociale relaties
- is niet hetzelfde als alleen zijn; alleen zijn kan zonder zich eenzaam te voelen
- komt het vaakst voor bij tieners en jong volwassenen, niet bij bejaarden
- de genetische basis van eenzaamheid wordt op 50% geschat; dit suggereert dat de ervaring van
eenzaamheid minder door situationele variabelen bepaald wordt dan men intuïtief zou verwachten
- sociale eenzaamheid: het gevoel hebben niet geïntegreerd te zijn in een sociaal netwerk
- emotionele eenzaamheid: het missen van een intieme relatie of goede vriendschap
triangulaire theorie van de liefde (Sternberg, 1986)
- intimiteit: de geliefde kennen, zich goed voelen bij elkaar; passie: de seksuele en emotionele
component; engagement: de wil om samen te blijven
- complete liefde: intimiteit + passie + engagement; graag hebben: intimiteit; liefde tussen
compagnons: intimiteit + engagement; lege liefde: engagement; dwaze liefde: passie + engagement;
bevlieging: passie; romantische liefde: intimiteit + passie
- hoewel de complete liefde het ideaal lijkt te zijn, blijkt een langdurige relatie toch eerder uit een
liefde tussen compagnons te bestaan, hetzij omdat de passie vanzelf afneemt na verloop van tijd,
hetzij omdat de passie teveel energie van een persoon vergt (zodat er niet genoeg ruimte is voor
andere activiteiten)
hechtingsstijlen
- veilige hechting: het kind zoekt sociale omgang en intimiteit en voelt zich daarbij gemakkelijk
- vermijdende hechting: het kind vermijdt onderlinge omgang en intimiteit
- angstige/ambivalente hechting: mengvorm tussen veilige hechting en vermijdende hechting
liefdesrelaties en hechtingsstijlen (Hazan & Shaver, 1987)
er bestaan grote overeenkomsten tussen liefdesrelaties bij volwassenen en hechtingsrelaties bij
kleine kinderen:
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
157
- zowel verliefde volwassenen als kleine kinderen vertonen een intense fascinatie voor de andere,
ondervinden een gemis bij een tijdelijke scheiding en ervaren een enorme emotionele klap bij een
definitieve scheiding
- de hechtingsstijl die men als kind heeft, zal een invloed hebben om de hechtingsstijl die men als
volwassene realiseert; dit is uiterst bruikbaar om relatieproblemen te begrijpen en behandelen
17.3 Het gedrag van anderen beïnvloeden
kenmerken van de boodschapper
- geloofwaardigheid: de competentie van de boodschapper (we zijn gemakkelijker te overtuigen door
een bron die expertise heeft), en het belang dat de boodschapper bij de boodschap heeft (als we de
indruk hebben dat de boodschapper profiteert van de boodschap, dan zullen we minder geneigd zijn
om onze attitude te veranderen)
- gelijkheid: hoe meer de boodschapper op ons lijkt, hoe gemakkelijker we overtuigd worden
- aantrekkelijkheid: aantrekkelijke en beroemde mensen zullen de verkoop meer stimuleren
kenmerken van de boodschap
- vorm: de meest efficiëntie vorm van de boodschap zal afhangen van de moeilijkheid van de
boodschap (complex: geschreven boodschap; minder complex: boodschap moet opgemerkt worden)
- emoties: positieve gevoelens (idyllisch tafereel, opwindende vrouw) en angst (is vooral overtuigend
wanneer tegelijkertijd concrete technieken aangeboden worden om de angst te verminderen)
- herhaling: door het effect van loutere blootstelling zullen we een positiever beeld krijgen van de
boodschap nadat we die een aantal keren gezien of gehoord hebben en bij een complexe boodschap
deze ook beter begrijpen; herhaling heeft een negatief effect wanneer de boodschap negatieve
gevoelens oproept, dan proberen we deze te ontwijken; een manier om dit te ondervangen is door
variatie aan te brengen
kenmerken van het doelwit
- nog geen duidelijke attitude: als de toehoorders al een uitgesproken mening hebben, dan is het
moeilijker om hen van standpunt te veranderen en vermindert de verdraagzaamheid voor
boodschappen die van hun standpunt afwijken
- discrepantie: tussen de boodschap en de bestaande attitude van het doelwit; je kunt de grootste
verandering bewerkstelligen als jouw positie gematigd afwijkt van die van het publiek waartoe je je
richt; hoe overtuigender de boodschapper, hoe groter de afwijking mag zijn
- mate van betrokkenheid bij het doelwit: hangt o.a. af van de vraag of de persoon zelf al in aanraking
is gekomen met het onderwerp van de boodschap (vb.: mensen zullen gemakkelijker overtuigd
worden om te stoppen met roken als ze iemand kennen die eraan gestorven is); soms probeert men
zich te richten tot centrale personen binnen een groep: als die overtuigd zijn volgt rest gemakkelijker
- persoonlijkheid: mensen die hoog scoren op een test voor autoritaire persoonlijkheid zijn
gemakkelijker te overtuigen o.b.v. gezagsargumenten; mensen die hoog scoren op de need for
closure (behoefte aan afsluiting) willen voor alles een duidelijke en vaste attitude hebben, zij zijn
moeilijker te overtuigen als ze eenmaal een attitude hebben omdat zij verandering schuwen
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
158
verwerking van een boodschap
- centrale verwerking: mensen die zich sterk betrokken voelen bij een zaak of die een belangrijke
beslissing nemen (vb.: aankoop van huis) zijn meer geneigd alle voors en tegens op een rij te zetten
- perifere verwerking: voor zaken met een minder grote betrokkenheid of aankopen die minder
belangrijk zijn beslist men impulsiever en zullen irrelevante kenmerken van de boodschapper en
boodschap (vb.: opgeroepen emoties) een grotere rol spelen; deze attituden zijn relatief vluchtig: ze
kunnen gemakkelijk veranderd worden (waardoor men de reclames geregeld moet herhalen)
attitude vs. gedrag
- directe ervaring: de attituden geven een juistere weergave van het gedrag als de mensen
daadwerkelijk de situatie in kwestie ervaren hebben
- eigenbelang: de overeenkomst tussen attituden en gedragingen is groter als men zelf betrokken is
- expliciet verband leggen: attituden zijn meer in overeenkomst met het gedrag wanneer de personen
gewezen wordt op feit dat hun attituden gevolgen zullen hebben voor wat van hen verwacht wordt
- specifieke attituden en gedragingen: attituden wijken vooral af van het feitelijke gedrag wanneer
gepeild wordt naar algemene attituden; hoe concreter de situatie, hoe groter de overeenkomst
- individuele verschillen: sommige mensen zijn meer geneigd om attituden op te geven die niet kloppen met hun gedrag dan anderen; individuen die sterk begaan zijn met wat anderen denken en wat
de situatie vereist, gedragen zich vaak niet in overeenstemming met de attituden die ze vermelden;
mensen die minder onderhevig zijn aan externe druk, proberen zich meer te gedragen volgens hun
attituden; ook mensen die dikwijls nadenken over hun gedachten en die voeling proberen te houden
met hun attituden, vertonen een grotere consistentie tussen hun attituden en gedragingen
kracht van cognitieve dissonantie
- mensen willen hun overtuigingen en acties met elkaar in overeenstemming brengen en voelen zich
ongemakkelijk wanneer ze publieke handelingen vertoond hebben die in strijd zijn met hun waarden
- als iemand hen dus aanzet tot gedrag dat afwijkt van hun overtuiging, dan zullen zij cognitieve
dissonantie voelen en gemotiveerd zijn om het conflict tussen hun gedrag en attituden op te lossen;
dit kan door te beweren dat zij zich niet vrijwillig zo gedroegen, of door hun attituden zo te
veranderen dat deze weer in overeenstemming zijn met het gedrag
- de theorie van cognitieve dissonantie voorspelt dus dat men attituden kan veranderen door
personen een duidelijk zichtbare handeling te laten uitvoeren die niet strookt met hun overtuigingen
(vb.: de beste manier om studenten tot veiliger seks te brengen, is om hun te vragen deel te nemen
aan een campagne voor veilig vrijen; hoe meer ze betrokken raken bij de campagne, hoe
ondraaglijker de discrepantie tussen hun handelingen en attituden wordt en hoe meer ze geneigd
zijn om hun attituden aan te passen zodat de hypocrisie ophoudt)
- helpt ook te verklaren waarom we na een moeilijke beslissing meestal toch tevreden zijn met het
genomen besluit; om de cognitieve dissonantie tengevolge van het conflict te reduceren, zullen we
op zoek gaan naar positieve informatie over het gekozen alternatief en naar negatieve informatie
over het verworpen alternatief; hierdoor zal het gekozen alternatief al vlug beter lijken
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
159
17.4 Persoonsperceptie
sociale cognitie
- studie van hoe mensen informatie over zichzelf en anderen waarnemen, onthouden, interpreteren
oproepen van verwachtingen
- o.b.v. kenmerken die we observeren (gezicht, kleding, manier van lopen, gedragingen, stem)
bouwen we verwachtingen op over niet-waarneembare karakteristieken (persoonlijkheid,
interesses, motieven); deze verwachtingen beïnvloeden onze gedragingen t.o.v. die persoon
- er zijn duidelijke verbanden tussen uiterlijke persoonskenmerken en de overtuigingen die ze bij
mensen oproepen aangaande persoonlijkheidstrekken (mooi uiterlijk -> intelligentie, emotioneel
stabiel, sociaal en moreel hoogstaand; babygezicht -> hartelijk, vriendelijk, naïef, zwak, eerlijk,
onderdanig; volwassen, rijpe trekken -> sterk, dominant, competent)
- wanneer we iemand zien die qua kleding en make-up op ons lijkt, dan verwachten we dat die
persoon ook onze attituden en overtuigingen zal delen
impliciete persoonlijkheidstheorie
- bij een eerste kennismaking creëren we allerhande verwachtingen over de betrokkene o.b.v.
beperkte empirische informatie; dit doen we door de waarneembare kenmerken van de persoon te
koppelen a.d. kennis die we in ons geheugen hebben opgeslagen over hoe mensen in elkaar zitten
- het geheel van geheugenschema's dat we hebben over verbanden tussen waarneembare
persoonseigenschappen en persoonlijkheidstrekken en tussen persoonlijkheidstrekken onderling
- is ten dele gebaseerd op vroegere ervaringen; niet alleen onze eigen ervaringen dragen bij, maar ook
de ervaringen van informatiebronnen waar we contact mee hebben; veel van wat we weten, hebben
we immers niet rechtstreeks meegemaakt, maar verworven via observerend leren
- ook aangeboren associaties tussen uiterlijke kenmerken en persoonlijkheidseigenschappen spelen
een rol (vb. 1: uiterlijke kenmerken van baby's roepen automatisch gevoelens van hulp en
bescherming op bij volwassenen; vb. 2: lichamelijke schoonheid hangt samen met een betere
gezondheid en dus hogere voortplantingskansen)
illusoire correlaties
- overtuigingen van een sterk verband tussen twee eigenschappen terwijl er in werkelijkheid maar een
heel klein verband of helemaal geen verband bestaat
- de impliciete persoonlijkheidstheorie bevat bij veel mensen onjuiste elementen; sommige zijn te
begrijpen o.b.v. de leergeschiedenis van een persoon, bv. door negatieve associaties
denkfouten o.b.v. gezichtskenmerken (Secord, 1954)
- ongefundeerde functionele associaties: de meeste mensen vinden vinden een persoon intelligenter
wanneer die een bril draagt; de onbewuste gedachtegang is: "Een bril helpt bij het lezen, deze
persoon leest dus veel, iemand die veel leest is intelligent, dus deze persoon is intelligent"
- associatie o.b.v. overeenkomst in betekenis: veel mensen zijn er van overtuigd dat roodharigen een
wild karakter hebben; zowel 'rood' als 'wild karakter' zijn geassocieerd met 'hitte' en 'heftigheid',
daardoor vergroot de kans dat deze twee kenmerken met elkaar verbonden raken in het geheugen
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
160
- wat men ziet tijdens een korte ontmoeting is een stabiele trek van de persoon: als een persoon
tijdens de kennismaking veel lacht, dan zijn mensen geneigd te denken dat het hier om een
vriendelijke persoon gaat met een goed gevoel voor humor, maar misschien had de persoon een
goede dag of lachte om een goede indruk te maken
beschikbaarheidsheuristiek
- het feit dat mensen geneigd zijn om de waarschijnlijkheid van gebeurtenissen af te leiden uit het
gemak waarmee zij informatie erover uit het geheugen kunnen opdiepen
- hierdoor zal de impliciete persoonlijkheidstheorie sterk beïnvloed worden door ervaringen die men
recentelijk meegemaakt heeft (of waarover men gehoord heeft) en door ervaringen die een grote
indruk hebben gemaakt (of waarvan men een levendige beschrijving heeft gekregen)
- mensen zullen gemakkelijker een positieve eerste indruk van iemand hebben als zij zich goed voelen
algemene indruk
- wanneer we aandacht aan iemand besteden, dan stellen we meer dan één uiterlijke eigenschap
vast; niet alle kenmerken convergeren echter tot eenzelfde indruk (of spreken elkaar zelfs tegen)
- voorrangseffect: de volgorde waarin de informatie wordt gegeven speelt een rol (persoonseigenschappen hebben meer impact wanneer ze aan het begin van een beschrijving komen)
- sommige eigenschappen hebben een grotere invloed dan andere
na de eerste indruk
- selectieve omgang: een van de hoofdredenen waarom we ons zo weinig bewust zijn van fouten in
onze impliciete persoonlijkheidstheorie: we worden relatief weinig geconfronteerd met het feit dat
een negatieve eerste indruk verkeerd was
- confirmatieneiging: mensen zijn zelden geïnteresseerd in een objectieve evaluatie van hun eerste
indruk; zij hebben vooral oog voor informatie die hun overtuiging bevestigt; we zijn geneigd meer te
vergoelijken bij mensen die een positieve eerste indruk op ons gemaakt hebben
- zichzelf vervullende voorspelling: mensen gedragen zich dikwijls op een manier die hun
verwachtingen doet uitkomen
causale attributie
- het proces waardoor wij proberen de oorzaken van gedrag bloot te leggen
- wij proberen vooral de gedachten, motieven en persoonlijkheidstrekken te achterhalen van de
persoon die zich op een bepaalde manier gedraagt
- speelt een rol bij al onze interacties: we proberen niet alleen het gedrag van onbekenden te
verklaren, maar ook dat van mensen die we heel goed kennen; we maken zelfs causale attributies
over ons eigen gedrag
oorzaken van gedrag
- dispositionele oorzaken: verklaringen voor gedrag die voortkomen uit het karakter, de motieven en
de vaardigheden van de persoon die het gedrag vertoont
- situationele oorzaken: verklaringen voor gedrag die voortkomen uit externe of omgevingsfactoren,
waaronder de aanwezigheid van andere mensen
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
161
covariatieprincipe
- mensen zoeken de oorzaak van een gedraging door te kijken welke factor aanwezig is wanneer het
gedrag vertoond wordt en afwezig is wanneer het gedrag niet voorkomt
kenmerken voor covariatie tussen oorzaak en gevolg (Kelley, 1967)
- distinctie: spreekt Sam alleen lovend over de prof (distinctie: hoog) of over iedereen (distinctie: laag)
- consensus: prijst iedereen de prof (consensus: hoog) of doet alleen Sam dat (consensus: laag)
- consistentie: prijst Sam de prof herhaaldelijk (consistentie: hoog) of eenmalig (consistentie: laag)
- door een combinatie van deze drie informatiebronnen zul je tot een causale attributie komen (vb.:
als de distinctie, consensus en consistentie hoog zijn, dan zul je concluderen dat de meest
waarschijnlijke oorzaak van Sams gedrag een stabiele eigenschap van de prof is)
cognitieve en perceptuele vertekeningen
- effect van de valse consensus: de neiging die wij hebben om te denken dat andere mensen dezelfde
opinies, kenmerken en gedragingen hebben als wijzelf
- representativiteitsheuristiek: de neiging die mensen hebben om de homogeniteit binnen een
categorie te overschatten; we zijn geneigd om bepaalde verwachtingen te activeren wanneer we
weten dat een persoon tot een bepaalde groep behoort
- fundamentele attributiefout: onze neiging om bij iemand anders in de eerste plaats te denken aan
een dispositionele attributie (vb.: wanneer we een persoon zien struikelen denken we al vlug dat hij
onhandig is i.p.v. dat er oneffenheid in de vloer was waardoor de persoon het evenwicht verloor)
factoren voor de fundamentele attributiefout
- de toeschouwer heeft te weinig oog voor de situationele situatie die het gedrag bepalen; de
onzichtbaarheid van situationele factoren is nog groter wanneer mensen niet zelf getuige zijn
geweest van een gebeurtenis; de attributiefout kan verkleind worden door de persoon vragen te
stellen over de situatie, zodat ze meer oog hebben voor situationele variabelen
- de toeschouwer onderschat de sterkte van situationele factoren; dit is vooral het geval in de
Westerse maatschappij met haar klemtoon op autonomie van het individu; de fundamentele
attributiefout is kleiner of zelfs afwezig in culturen waar het individu minder centraal staat
actor-observator-discrepantie
- stelt dat wij als observator de neiging hebben om het gedrag van andere mensen aan
persoonseigenschappen toe te schrijven (de fundamentele attributiefout), maar tegelijkertijd
geneigd zijn om ons eigen gedrag (als actor) aan situationele factoren toe te schrijven (vb.: als
iemand anders is gezakt voor een examen denken we snel dat de persoon dom is of niet goed
gestudeerd heeft; als we zelf niet geslaagd zijn zijn we eerder geneigd te denken dat het examen te
moeilijk was of dat we bv. te moe waren omdat we de nacht ervoor slecht hadden geslapen)
- ook dit effect kan verklaard worden o.b.v. aandacht: wanneer we iemand anders iets zien doen dan
letten we vooral op de persoon die de actie uitvoert; wanneer we zelf iets doen, dan hebben we
meer oog voor de situationele invloeden die op ons inwerken
- doet zich vooral voor bij handelingen met negatieve resultaten
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
162
zelfdienende attributies
- houden in dat we gemotiveerd zijn om onze eigen successen aan stabiele persoonseigenschappen
toe te schrijven en mislukkingen aan externe, situationele oorzaken
- hoe belangrijker een gebeurtenis is voor het zelfbeeld, hoe groter dit effect is
- treden niet alleen op als het de eigen resultaten betreft, maar ook wanneer het gaat om de
resultaten van een groep waarmee men zich identificeert
- impliceren gewoonlijk een vertekening van de werkelijkheid, maar deze denkfouten leveren tevens
overlevingsvoordelen op (mensen die hun succes aan eigen stabiele eigenschappen toeschrijven en
verlies aan veranderbare omstandigheden, zullen minder snel gedemotiveerd worden bij tegenslag)
geloof in een rechtvaardige wereld
- wij hebben de neiging om attributies te maken die onze overtuigingen in stand houden dat de
wereld fair is en dat mensen krijgen wat ze verdienen
- dit ligt waarschijnlijk ten grondslag aan onze neiging om slachtoffers van een vreselijk ongeluk of een
fatale ziekte enigszins verantwoordelijk te stellen voor hun lot
- we overtuigen onszelf ervan dat ongevallen en ziektes alleen voorkomen bij mensen die achteloos
zijn en op de een of andere manier de ramp uitgelokt hebben; omdat wij zelf beter opletten en een
dergelijk lijden niet verdienen, zal het ons niet overkomen
- een gevolg hiervan is dat veel mensen de neiging vertonen om slachtoffers verwijten te maken; deze
verwijten kunnen zich ook tegen onszelf keren: dan denken we dat we zelf verantwoordelijk waren
voor iets negatiefs dat ons overkomen is
17.5 Groepsperceptie
stereotype
- een verzameling van vaststaande, simplistische en sterk veralgemeende opvattingen over een groep
van mensen
- groepsstereotypen vormen een onderdeel van onze impliciete persoonlijkheidstheorie, want we
gaan er gewoonlijk van uit dat een individu dat tot een groep behoort, de persoonlijkheidstrekken
en gedragsvoorkeuren van de groep erft; dit vereenvoudigt in belangrijke mate onze persoonskennis
- groepslidmaatschap maakt het mogelijk om gemakkelijk voorspellingen te maken
de hang naar eenvoud
- mensen zijn geneigd om de realiteit te vereenvoudigen; ze denken in zwart-wit-schema's, omdat dit
aansluit bij hun vaardigheid om stimuli op te delen in categorieën die elkaar uitsluiten
- hetzelfde categorisatieproces proberen we toe te passen bij de sociale perceptie: mensen behoren
tot de ene of de andere groep, die op een aantal eigenschappen van elkaar verschillen
- het verschil tussen twee groepen is duidelijk als: (1) het verschil tussen de groepen groot is; (2) de
variatie binnen elke groep klein is
- hang naar eenvoud verklaart waarom wij de neiging vertonen om mensen tot een bepaalde groep te
rekenen en waarom wij willen dat groepen duidelijk verschillen; hieruit ontstaan stereotypen
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
163
binnen vs. buiten de groep
- hoe beter we een groep kennen, hoe meer verschillen we zien; dit geldt in het bijzonder voor
groepen waar wij zelf toe behoren
- antropologen vertonen de neiging om de verschillen tussen culturen te overdrijven en vreemde
culturen als homogener voor te stellen (door het eigene te beklemtonen) dan zij in werkelijkheid zijn
- ingroep: de groep met wie de persoon zich identificeert
- ieder behoort tot meerdere groepen; tot welke groep we iemand rekenen verandert met de context
- de illusoire homogeniteit van groepen waar we niet toe behoren, kan in twee richtingen werken:
meestal zal ze leiden tot een eerder negatieve kijk op die groepen; in sommige gevallen kan ze
echter leiden tot idealisering (zeker wanneer men zich in de eigen groep niet goed voelt)
- we zijn geneigd om een sterker effect van valse consensus te ervaren met personen uit onze eigen
groep; dit is een gevolg van het feit dat de verschillen binnen groepen als kleiner gezien worden dan
de verschillen tussen groepen
vooroordeel
- de emotioneel geladen houding tegenover personen o.g.v. hun lidmaatschap van een groep; veel
mensen zien andere groepen niet louter als verschillend, maar ook als minderwaardig en gevaarlijk
- componenten: cognitieve (negatieve percepties), emotionele (vijandige gevoelens), gedragsmatige
(handelingen die anderen achterstellen, discrimineren)
ingroepfavoritisme
- leden van een groep hebben al snel de neiging om hun eigen groep als superieur te beschouwen
- eenzelfde aanval wordt als zinlozer beschouwd wanneer die gebeurt tegenover iemand uit de eigen
groep dan tegenover iemand uit een andere groep (vb.: Nederlander vs. Arabiër)
oorsprong van vooroordelen
- omdat ze met elkaar concurreren voor schaarse goederen (land, werk, rijkdom, eer)
- theorie van de sociale identiteit: we begrijpen en evalueren onszelf in belangrijke mate door te kijken
naar de groepen waartoe we behoren; een individu zal een positief beeld van zichzelf hebben, als de
groepen waartoe hij behoort het goed doen in vergelijking met andere groepen; daardoor ontstaat
een neiging om te zoeken naar kenmerken waarop de eigen groep goed scoort t.o.v. andere groepen
- ingroepfavoritisme wordt versterkt door de interacties die men heeft met de andere leden van de
groepen waartoe men behoort; door de sterke onderlinge contacten binnen een groep kan men
zelfs een positieve groepsidentiteit hebben als men deel uitmaakt van een gestigmatiseerde groep
stigma
- schandvlek van een 'ongewenst verschil', die door een sociaal dominante groep opgelegd wordt aan
groepen die niet aan de idealen van die dominante groep beantwoorden (voorbeelden uit de
geschiedenis: Joden, negers, zigeuners, homoseksuelen, katholieken, buitenlanders)
strategieën die gestigmatiseerde groepen gebruiken om hun zelfbeeld hoog te houden
- mensen vergelijken zich in de eerste plaats met de leden uit hun eigen sociale groep; op die manier
doen groepsverschillen er weinig toe
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
164
- mensen uit een groep zoeken kenmerken waarop hun groep hoger scoort en hechten minder belang
aan eigenschappen of vaardigheden waarop hun groep laag scoort
- leden van een gestigmatiseerde groep schrijven een aantal negatieve ervaringen toe aan discriminatie door de dominante groep (externe attributie) i.p.v. aan eigen beperkingen (interne attributie)
- leden van gestigmatiseerde groepen zijn wel iets meer gemotiveerd om hun groep te verlaten, zeker
als hun lidmaatschap hen belet om persoonlijke doelen te bereiken; dan ervaren zij een spanning
tussen loyaliteit tegenover de oorspronkelijke ingroep en de nieuwe groep waarin ze terechtkomen
individueel verschil in vooroordelen
- gevoelsgeladen associaties 'eigen groep = goed' en 'andere groep = minder goed' zijn bij iedereen
aanwezig, wellicht o.b.v. observerend leren tijdens de opvoeding
- deze associaties staan niet onder bewuste controle en worden automatisch geactiveerd telkens als
men iemand binnen of buiten de eigen groep ontmoet
- individuele verschillen in de mate waarin men bijbehorende vooroordelen tot uiting brengt, zijn
afhankelijk van de mate waarin men cognitieve controle uitvoert op de automatisch geactiveerde
reacties; wanneer men geen controle uitoefent, zal men bevooroordeeld optreden tegenover
personen uit een andere groep
- de automatische reactie is op een leerproces gebaseerd en kan dus door nieuwe tegenstrijdige
ervaringen verzwakt worden
geslachtsstereotypering
- het feit dat velen andere verwachtingen hebben t.o.v. een individu wanneer ze vernemen dat die
persoon een man of een vrouw is
gestandaardiseerde effectgrootte
- berekeningswijze om het verschil samen te vatten tussen 2 groepen die allebei variabiliteit vertonen
- hoe groot is de kans dat een willekeurig individu uit groep B hoger scoort dan uit groep A?
- d = 0: 50%; +0.2: 56%; +0.5: 64%; +0.8: 71%; +1.0: 76%; +2.0: 92%; +3.0: 98%
- vb.: voor verschil in lichaamslengte tussen mannen en vrouwen is d = +2.3: als je een willekeurige
man met een willekeurige vrouw zou vergelijken, heb je 95% kans dat de man groter is dan de vrouw
- verschillen tussen mannen (+: meer) en vrouwen (-: meer) op psychische eigenschappen: glimlachen:
-0.40; angst voor wiskunde: -0.15; rekenkundige berekeningen: -0.14; begrijpend lezen: -0.09;
woordenschat: -0.02; leiderschap: -0.02; vraagstukken oplossen: +0.08; attributie van succes aan
eigen vaardigheid: +0.13; hulpgedrag: +0.13; zelfachtig: +0.14; een gesprekspartner onderbreken:
+0.15; agressie: +0.50; mentale rotatie: +0.56; bereid tot seks zonder verplichtingen: +0.81
stereotypen en vooroordelen ontkrachten
- weten hoe groot een groepsverschil is, is een eerste stap naar de ontkrachting van onjuiste
stereotypen, maar is bij lange na niet genoeg; daarvoor is de hang naar eenvoud te groot bij mensen
die niet psychologische geschoold zijn
- in veel gevallen is ons contact met andere groepen niet intensief genoeg om te ervaren dat onze
stereotypen en vooroordelen verkeerd zijn
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
165
- confirmatieneiging en de zichzelf vervullende voorspelling spelen ook mee, waardoor mensen heel
wat tegenevidentie moeten krijgen eer ze hun stereotypen en vooroordelen opgeven
contacthypothese
- klassieke studie over het effect van groepslidmaatschap en wat nodig is om vooroordelen te creëren
en ze weer teniet te doen (Sherif, 1961): groep van 11-jarige jongens die elkaar niet kenden werden
tijdens een zomerkamp op toeval over twee verblijfplaatsen verdeeld; de twee groepen leefden
eerst een tijdje gescheiden en namen daarna deel aan een reeks van competities; al vlug ontstond er
een vijandige sfeer tussen beide groepen; de spanning verminderde niet door hen samen te brengen
in sociale activiteiten, noch door hen een religieuze eredienst te laten bijwonen waarin opgeroepen
werd tot naastenliefde; alleen wanneer de jongeren gedwongen werden om samen te werken aan
projecten begonnen de barrières tussen de groepen te verdwijnen en vriendschappen te ontstaan
- vooroordelen veranderen weinig door groepen van mensen eenvoudigweg een paar keer met elkaar
in contact te brengen; alleen wanneer men elkaar vaak genoeg ontmoet en gezamenlijke doelen
heeft, vermindert de vooringenomenheid (vb.: etnische vooroordelen aan het einde van het eerste
academiejaar waren sterk verminderd bij studenten die kamers hadden gedeeld met studenten van
een andere etnische achtergrond; dit kwam omdat kamergenoten eenzelfde status hadden en met
elkaar moesten samenwerken en het gemeenschappelijke doel hadden om een omgeving te creëren
die voor iedereen bevredigend was (Van Laar, 2005))
redenen voor handhaving vooroordelen
- het onjuiste vooroordeel blijft gehandhaafd omdat er te weinig ervaring opgedaan wordt met het
echte gedrag van de andere groep; dit wordt nog versterkt doordat mensen vanuit de confirmatieneiging meer oog hebben voor gedragingen die hun vooroordelen bevestigen dan voor gedragingen
die ze tegenspreken
- men kan veel inconsistente informatie wegredeneren door die toe te schrijven aan situationele
variabelen of aan minder goede intenties; wanneer iemand van een gestigmatiseerde groep zich
vriendelijke tegen mij gedraagt, dan kan ik daar allerlei verklaringen voor vinden die
overeenstemming zijn met mijn overtuiging dat de groep onbetrouwbaar is
- men is geneigd om een persoon die men beter leert kennen en die de vooroordelen over een groep
tegenspreekt, als een uitzondering te beschouwen (de uitzondering die de regel bevestigt)
17.6 Zelfperceptie
zelfperceptie
- de manier waarop we onszelf zien en evalueren
- leidt tot zelfkennis, die uit twee componenten bestaat: het zelfconcept (hoe we onszelf zien) en de
zelfwaardering (hoe we ons over onszelf voelen); beide componenten zijn voortdurend aan
verandering onderhevig afhankelijk van wat we meemaken
zelfperceptietheorie (Bem, 1967)
- veel van onze opinies, gevoelens, eigenschappen en motieven zijn weinig toegankelijk voor ons
bewustzijn; wegens de ontoegankelijkheid van het zelfconcept verschilt de manier waarop we
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
166
onszelf kennen weinig van de manier waarop we anderen kennen; in de meeste gevallen zijn we
afhankelijk van onze eigen zichtbare gedragingen om te weten hoe we eigenlijk zijn
- we leiden niet alleen onze eigenschappen en gevoelens af door naar onze gedragingen te kijken,
maar ook onze attituden en opinies
- doordat we onze gedachten en gevoelens ten dele afleiden uit ons gedrag, zal onze zelfperceptie
niet altijd een juiste weerspiegeling zijn van onszelf; soms wordt ons gedrag immers door de situatie
beheerst zonder dat wij dat door hebben
attributies o.b.v. gedachten en gevoelens
- bij de interpretatie van ons eigen gedrag hebben we i.p. toegang tot informatie waar niemand
anders toegang toe heeft, namelijk onze gedachten en gevoelens
- mensen zijn door hun toegang tot de eigen gedachten en gevoelens iets beter op de hoogte van hun
eigen gevoelens en gedrag dan de personen die in nauw contact met hen staan; het verschil is echter
veel kleiner dan algemeen gedacht en er is enige evidentie dat wanneer het om duidelijk waarneembare gedragingen gaat mensen om ons heen soms een even goede kijk op ons hebben als wijzelf
- dit heeft onderzoekers doen besluiten dat een andere manier om onszelf beter te leren kennen erin
bestaat op de reacties van anderen te gaan letten
redenen beperkte toegang tot onszelf
- veel processen van het zelf verlopen onbewust; het enige wat we kunnen doen is de geactiveerde
gedragsimpulsen onderdrukken en vervangen door bewust gewilde handelingen; omdat we geen
bewuste toegang hebben tot een groot deel van ons zelf, moeten we via introspectie (=zelfreflectie)
min of meer gissen wat daar precies gebeurt
- introspectie is geen opgraven van cognities en gevoelens uit het onderbewuste, maar een reconstructie o.b.v. het weinige dat ons bewustzijn bereikt; bij die reconstructie worden fouten gemaakt:
mensen proberen tot een coherent verhaal te komen door bewuste elementen in onze redenering
te betrekken die in werkelijkheid niets te maken hebben met de betrokken gevoelens, attituden of
motieven
- introspectie is niet altijd een aangename activiteit: het is prettig wanneer we iets goeds gedaan
hebben, maar veel minder aangenaam wanneer we denken over onze kleine kantjes of beperkingen;
een te grote gerichtheid op het zelf is een risicofactor voor depressie, omdat men dan te veel piekert
over wat er allemaal verkeerd loopt en verkeerd kan lopen
- het lijkt er dus op dat het voor de meeste mensen geen al te goed idee is om constant hun gevoelens
en gedachten te analyseren bij wat ze doen; soms is het beter om gewoon te handelen; dit betekent
echter dat we niet altijd een goed idee hebben van de redenen waarom we iets doen
theorie van de sociale vergelijking (Festinger, 1954)
- we vergelijken ons vooral met mensen die tamelijk dicht bij ons staan op de dimensie in kwestie
- men beschouwt zichzelf als 'sterk' als men de anderen van deze groep kan verslaan; als dat het geval
is, dan bestaat de neiging om de vergelijkingsgroep iets hoger te leggen en opnieuw te proberen de
beste te zijn, de 'eenrichtingskracht naar boven'; over het algemeen proberen mensen het steeds
beter te doen en zich telkens met een hogere standaard te vergelijken
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
167
zelfwaardering
- de emotionele beoordeling van onze waarde als persoon
- mensen proberen hun zelfwaardering hoog te houden en weer omhoog te krijgen als die laag is; dit
geeft aanleiding tot een dynamiek die een invloed heeft op onze interacties met andere personen
redenen waarom we ons goed kunnen voelen
- omdat we genieten van wat we aan het doen zijn
- omdat we goed presteren in vergelijking met anderen (paradox: niet iedereen kan de indruk hebben
het beter te doen dan anderen)
positieve zelfwaardering door sociale vergelijking
- een geschikte vergelijkingsgroep kiezen: op die manier kan men toch nog een goed gevoel hebben
over hoe men het doet
- de juiste kenmerken kiezen: we hebben meerdere 'zelven' (zelfcomplexiteit) en in verschillende
situaties (sociale groepen) kunnen we een ander stukje van onszelf aanspreken; omdat niet alle
zelven even positief zijn, zullen we geneigd zijn om situaties te ontwijken die met een onaangenaam
zelf geassocieerd zijn
- een iets gunstiger beeld van onszelf te hebben dan objectief te rechtvaardigen valt: we doen aan
zelfvermeerdering, een beter beeld van onszelf creëren dan gegrond is, om onze zelfwaardering
hoog te houden en ons te beschermen tegen negatieve feedback
evidentie dat men zichzelf hoger waardeert dan anderen
- onrealistisch optimisme: we onderschatten de eigen kans op een negatieve gebeurtenis; dit is vooral
het geval wanneer we denken zelf controle te hebben over de situatie
- controle-illusie: we denken controle over de situatie te hebben terwijl dit niet zo is (vb.: kansspelen)
- introspectie-illusie: de eigen introspectie-inzichten zijn beter dan die van iemand anders, zeker als de
meningen uiteenlopen
- blinde vlek voor vertekeningen: we denken zelf minder onderhevig te zijn aan de denkfouten die
psychologen vastgesteld hebben
- illusie van asymmetrische persoonskennis: we denken zelf de beweegredenen van anderen beter te
doorzien dan anderen onze beweegredenen kunnen doorzien
- impliciet egotisme: we hebben een voorkeur voor dingen die naar onszelf verwijzen
- overschatting eigen bijdrage: bij groepswerk hebben we neiging onze eigen bijdrage te overschatten
zelfvermeerdering
- aanvankelijk beschouwden onderzoekers zelfvermeerdering als schoolvoorbeeld van foutief denken
- daar is men enigszins van teruggekomen: zelfvermeerdering is in strijd met de realiteit, maar zorgt
ervoor dat mensen een meer tevreden leven leiden en uitdagingen op een positieve manier aangaan
- dit is m.n. gebleken toen men vaststelde dat depressieve mensen geen zelfvermeerdering vertonen
maar juist een correcter beeld van zichzelf hadden dan niet-depressieve mensen
- zelfvermeerdering is een noodzakelijke component van een gezond leven, zolang de
zelfverheerlijking binnen de perken blijft: zo is onrealistisch optimisme doorgaans goed voor de
psychische en lichamelijke gezondheid en helpt het mensen tijdens moeilijke periodes, maar het kan
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
168
ook tot levensgevaarlijke situaties leiden (bv. wanneer men ervan overtuigd is niet voor ongevallen
vatbaar te zijn en 's zaterdagnachts met een snelheid van 150 km/u dronken over de wegen scheurt
of wanneer men denkt zo slim te zijn dan men niet hoeft te studeren om te slagen voor een examen)
___________________________________________________________________________________
versie 1.2 | december 2014 | door Jasper Verkroost
169
