Literatuur zestiende en zeventiende eeuw

Literatuur
16e en 17e eeuw
algemene theorie
maart 2007
Vraag 1
Maarten Luther spijkerde
in 1517 iets tegen de kerkdeur
van Wittenberg. Wat?
A. 95 stellingen waarin hij de roomskatholieke kerk bekritiseerde.
B. 14 stellingen waarin hij de
protestantse kerk bekritiseerde.
C. 38 liefdesbrieven van zijn
overspelige vriendin.
Vraag 2
Wat is een aflaat?
A. Een geschrift waarin staat dat je bent
vrijgesteld van kerkelijke straffen.
B. Een brief waarin je afstand van iets
doet.
C. Iemand die niet aflaat, oftewel ergens
maar niet mee ophoudt.
Vraag 3
Keizer Karel V streefde (voor
De Nederlanden) naar:
A. grote mate van gewestelijke en
stedelijke autonomie.
B. een eenheidsstaat.
C. een mix van A en B.
Vraag 4
De zoon van Karel V heet:
A. Filips III
B. Karel de Kale
C. Filips II
Vraag 5
De rederijkers waren:
A. dichters die samenkwamen in
verenigingen.
B. mensen die schepen en werven
bezaten.
C. mensen die door te praten rijk
geworden waren.
Vraag 6
De renaissance ontstond in
Italië en was
A. een poging om het katholieke
geloof omver te werpen.
B. een stroming in de schilderkunst
die zo precies mogelijk de
werkelijkheid wilde weergeven.
C. een poging om de klassieke
oudheid te doen herleven en na te
volgen.
Kijk goed naar het volgende
schilderij
Wat zag je?
A. Een nette mevrouw die aan het
musiceren is.
B. Een niet zo nette mevrouw die aan het
musiceren is.
C. Een peinzende man die een kopje
koffie gaat drinken.
De antwoorden
• Vraag 1: antwoord A. Maarten Luther
spijkerde 95 stellingen aan de kerkdeur.
• Vraag 2: antwoord B. Een aflaat is een
geschrift waarin staat dat je bent
vrijgesteld van kerkelijke straffen.
• Vraag 3: antwoord B. Karel V wilde van
De Nederlanden een eenheidsstaat
maken.
De antwoorden (vervolg)
• Vraag 4: antwoord C. Karels zoon heet Filips
II.
• Vraag 5: antwoord A. Rederijkers waren
dichters die samenkwamen in verenigingen.
• Vraag 6: antwoord C. De renaissance
(wedergeboorte) was een poging om de
klassieke oudheid te doen herleven en na te
volgen.
• Vraag 7: B! Maar waarom? Luister en huiver.
De achtergronden
• Politieke achtergronden
• Sociaal-economische achtergronden
• Culturele achtergronden
Paleis op de Dam,
Amsterdam
Politieke achtergronden: de hervorming of
reformatie
1517:
Maarten Luther
formuleert kritiek
op de misstanden
in de katholieke
kerk, zoals de
aflaat
Johannes Calvijn
is een andere
hervormer
Maarten Luther
Johannes Calvijn
Politieke achtergronden: de Nederlanden
De Nederlandse
gewesten
waren verbonden met
Spanje,
maar vormden geen
eenheid
Karel de Vijfde en zijn opvolger Filips de Tweede wilden
de Nederlanden verenigen tot één staat, met één
centraal gezag en één geloof, het rooms-katholieke
Karel V
Filips II
Verzet tegen eenheidsstreven:
• 1566: Beeldenstorm
• 1568-1648: Tachtigjarige Oorlog (de
Opstand)
Leiders van het verzet:
• Willem van Oranje
• Zijn zoons Maurits en Frederik Hendrik
Willem van Oranje
1533-1584
Tegenstander, namens Filips II:
de hertog van Alva
Het Bruto Nationaal Product
bestond nog niet, maar Alva wist
als prototypisch fiscalist
de volksziel in het hart te treffen
door een soort BTW te heffen
die men als Tiende Penning kent.
Zo’n aanslag van maar 10 %
valt in verhouding nog wel mee
naast de moderne BTW
maar toen was Nederland te klein.
Je weet hoe Nederlanders zijn:
ze zien het in abstracto groot,
maar op een cent vallen ze dood.
(J.P.Rawie/D. van Wissen
Rijmkroniek des Vaderlands)
Meer dan 1300 mensen ter dood
gebracht als ketters
(afvalligen van de rooms-katholieke kerk)
Sociaal-economische achtergronden:
Amsterdam maakt een explosieve groei door
nadat Antwerpen in Spaanse handen valt
• Omstreeks 1570: minder dan 30.000
inw.
• In 1622: ruim 100.000
• Einde van de 17e eeuw: meer dan
200.000
Gevolg: grote bloei van kunst en
cultuur in de Republiek
De zeventiende eeuw wordt wel
genoemd:
de Gouden Eeuw
In de Hollandse steden
werden veel
grachtenpanden gebouwd
Culturele achtergronden: renaissance en
humanisme
Renaissance: wedergeboorte van de
kunst en cultuur van de klassieke
oudheid (Griekse en Romeinse)
Ontstaan in Italië (14e eeuw), daarna
verspreid over West-Europa
Humanisme: herontdekking van het denken
van de klassieke oudheid. Menselijke
waardigheid en zelfontplooiing komen
centraal te staan.
Pleidooi voor verdraagzaamheid, ook op
godsdienstig terrein.
Erasmus
Grote wetenschappelijke ontwikkelingen
• Ontwikkelingen in de wiskunde
maakten de ontdekking van het
perspectief mogelijk.
• Copernicus, Galilei en Kepler ontdekten
dat de zon het middelpunt van het
heelal was en werkten dit verder uit.
Copernicus’ heliocentrisch systeem
Perspectief
Carlo Crivelli
Functie van kunst en literatuur
Utile et dulce: nuttig en vermakelijk
(Romeinse dichter Horatius)
Het publiek werd een wijze les gegeven, maar
ook mooie vormen, ingenieuze verwijzingen
of formuleringen die ontraadseld moesten
worden.
De kunst probeerde een stedelijke
gedragscode te propageren, een
gedragscode voor een sterk groeiende
groep: de stedelijke burgerij.
1637: Statenvertaling
Het Nederlands:
van verzameling dialecten naar
standaardtaal
Een huishouden van Jan Steen!
Soorten literatuur
•
•
•
•
•
Strijdliteratuur
Emblemata
Lyriek, liederen
Sonnet
Toneel
Strijdliteratuur: het Wilhelmus
Eerste couplet
Wilhelmus van Nassouwe
ben ik, van Duitsen bloed,
den vaderland getrouwe
blijf ik tot in den dood.
Een Prinse van Oranje
ben ik, vrij, onverveerd,
den Koning van Hispanje
heb ik altijd geëerd.
Zesde couplet
Mijn schild ende betrouwen
zijt Gij, o God mijn Heer,
op U zo wil ik bouwen,
Verlaat mij nimmermeer.
Dat ik doch vroom mag blijven,
uw dienaar t'aller stond,
de tirannie verdrijven
die mij mijn hart doorwondt.
Wilhelmus
wilhelmus
Emblemata
Lyriek, liederen
• 1544: ‘Antwerps liedboek’
• Sociale functie
• Petrarkisme: het verlangen naar de
ideale vrouw wordt op conventionele
wijze bezongen
Petrarca
Sonnet
• 14 regels
• octaaf (of twee kwatrijnen), sextet (of
twee terzetten)
• volta/wending/chute in inhoud
P.C.Hooft
opgedragen aan zijn afwezige verloofde Christina van Erp,
met wie Hooft 3 maanden later in 1610 in het huwelijk zou treden.)
Gezwinde grijsaard die op wakkre wieken staag*
De dunne lucht doorsnijdt, en zonder zeil te strijken*
Altijd vaart voor de wind, en ieder na laat kijken,
Doodsvijand van de rust, die woelt* bij nacht, bij dag,
Onachterhaalbre Tijd, wiens hete honger graag*
Verslokt, verslindt, verteert al wat er sterk mag lijken
En keert en wendt en stort Staten en Koninkrijken;
Voor iedereen te snel, hoe valt gij* mij zo traag?
Mijn lief, sinds ik u mis, verdrijve* ik met mishagen
De schoorvoetige Tijd, en tob de lange dagen
Met arbeid avondwaarts; uw afzijn valt te bang.
En mijn verlangen kan de Tijdgod niet bewegen*.
Maar ‘t schijnt* verlangen daar zijn naam af heeft gekregen,
Dat ik de Tijd die ik verkorten wil, verlang*.
------------------------------
Woordverklaringen:
• op wakkre wieken staag - op altijd snelle vleugels
zonder zeil te strijken - zonder het zeil neer te laten
woelt - vooruitsnelt
wiens hete honger graag - wiens grote, gretige
honger
valt gij - lijkt gij
verdrijve - breng door
bewegen - bewegen tot meer spoed
t schijnt - het schijnt dat
verlang - verleng
Toneel
• stedelijke functie
• meningvormend
• ethisch-didactisch
De Weereld is een “
Speel-Tooneel,
Elk speelt zijn rol en
krijgt zijn deel”.
(Vondel)
Toegangspoort Amsterdamse Schouwburg
Soorten toneel
- tragedie (treurspel)
• retorische –didactische tragedie
• Aristotelische tragedie
- klucht
- komedie (blijspel)
Kenmerken retorischdidactische tragedie
• drama’s van Seneca
dienden als
voorbeeld
• vijf bedrijven
• koren
• geen hechte
structuur
Kenmerken Aristotelische
tragedie
• eenheid van tijd
• eenheid van plaats
• eenheid van
handeling
• ondergang van een
hooggeplaatst
persoon
Joost van den Vondel schreef
‘Gysbrecht van Amstel’
Kenmerken komedie
• lagere klassen
speelden hoofdrol
• taal was meer
spreektaal
• happy-end
Bekende komedies:
‘Warenar’ van Hooft
en ‘Spaanschen
Brabander’ van
Bredero
Kenmerken klucht
• kort
• grappige situaties
• personages vaak
afkomstig uit lagere
sociale klassen
• primaire
levensdriften (eten,
zuipen en vrijen)
spelen grote rol