De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden

De Republiek der Zeven Verenigde
Nederlanden
1515-1648
§1 Waardoor brak er een opstand uit
in de Nederlanden 1515-1572
1515
Karel V Habsburg wordt
heerser over een groot deel
van de Nederlanden
1572
De Geuzen ontketenen de
Opstand in Holland en
Zeeland
Kenmerkende aspecten
14
De opkomst van de stedelijke burgerij en de toenemende zelfstandigheid van
steden
17
Het begin van staatsvorming en centralisatie
21
De protestantse reformatie die splitsing van de christelijke kerk in WestEuropa tot gevolg had
23
Het streven van vorsten naar absolute macht
KAREL v
 Landsheer der
Nederlanden (17
gewesten)
 Keizer Duitse Rijk
 Koning Spanje
 Centralisatiebeleid
 Katholiek
 Vervolging ketters
Habsburgse Rijk - 1555
Privileges
 In de 15e en 16e eeuw opbloei van de handel en
nijverheid  positie van de stedelijke burgerij sterker
 Centralisatiebeleid Karel V bedreigde de privileges
van zijn onderdanen
 Onderdanen hadden privileges in ruil voor
belastingafdrachten gekregen
Oorzaken Opstand
 Protest tegen manier van reageren op de aanhang voor
het protestantisme onder een minderheid van de
Nederlandse bevolking
 Edelen voelen zich aangetast in hun
rechten/macht/privileges door centralisatie van landsheer
(Karel V / Filips II), m.a.w.: minder invloed op bestuur in
Nederlanden
 Verhoging belastingdruk
Kerkscheuring
 Protest tegen manier van
reageren op de aanhang
voor het protestantisme
onder een minderheid van
de Nederlandse bevolking
 Discussies over het geloof
hadden in begin 16e eeuw
geleid tot kerkscheuring
Luther
 Luther: ‘De machtsaanspraken
en zelfgemaakte wetten en
regels van de kerk zijn
onterecht’.
 ‘De Bijbel is richtinggevend.’
 ‘De Bijbel moet in de volkstaal
worden vertaald’.
Luther zocht en vond steun voor zijn
opvatting bij Duitse vorsten
1555: ‘cuius regio eius religio’(wiens
gebied, diens religie’) VREDE VAN
AUGSBURG
Voorbeeld 1:
Luther verschijnt voor de rijksdag in worms (1521)
 In 1521 moest Maarten Luther zichzelf verdedigen
voor de Rijksdag in Worms , een vergadering van
Duitse vorsten, geestelijken en steden
 In 1517 had Luther de aflatenhandel bekritiseerd. Hij
wilde een eind maken aan de heiligverering en
bijgeloof
 Paus deed hem in de ban ; kerkscheuring een feit
Worms (1521)
 Luther moest zich
verdedigen, ook voor Karel V
 Standpunt van Karel V
duidelijk: hij spreekt de
Rijksban uit, Luther wordt
verbannen
 Frederik de Wijze van Saksen
neemt Luther in
bescherming
 Aanhang van Luther groeit
snel
 Oorlog tot gevolg tussen
Karel V en protestantse
vorsten
 1555 Vrede van Augsburg
‘wiens land, diens godsienst’
Calvijn
 Protestante Hervormer
 Meer volgelingen in
Nederlanden dan Luther
 ‘Men moet gehoorzamen
aan het gezag van God.
Als koning zich hier niet
aan houdt mag het volk
zich verzetten’.
Vervolgingen
 Karel V is katholiek,
iedereen moet katholiek
zijn
 Hij vervolgt ketters
(protestanten), ook in
Nederlanden
 1550 Bloedplakkaat:
ketters in de Nederlanden
krijgen de doodstraf
Voorbeeld 2:
instelling bloedplakkaat
 1550 Karel V: ‘Iedereen die
zich schuldig maakt aan
ketterij moet de doodstraf
krijgen’
 Tegenstanders noemen dit
Bloedplakkaat
 Een van de oorzaken van
het verzet tegen
Habsburgse landheer
Protest tegen kettervervolging
 1555 Filips II volgt zijn vader Karel V op
 Hij zet kettervervolging door
 Meerderheid in Nederlanden is Katholiek; ook zij
waar het niet eens met vervolgingen (onrust!)
 Wens: Filips zou zich
 verzoenend moeten opstellen +
 Oude vrijheden en privileges respecteren
Filips II (1555-1598)
Opstandigheid tegen Filips II
 onvrede over de strenge
godsdienstpolitiek
 de hoge belastingdruk
 centralisatiepolitiek
waardoor de elites in de
steden en gewesten hun
autonomie dreigden te
verliezen
Voorbeeld 3:
Instelling 3 collaterale raden
Centralisatie van het bestuur in de Nederlanden door
instellen van drie Raden:
1.
Raad van Staten (Breng advies uit over het beleid in de
17 gewesten)
2. Geheime Raad (Bereidt wetten voor en houdt toezicht
op uitvoering in steden en gewesten)
3. Raad van Financiën (Begroting/belasting)
Toename aantal ambtenaren, minder macht voor (hoge)
edelen
Smeekschrift
Smeekschrift 1566:
 Edelen proberen via
smeekschrift Filips II over
te halen de
kettervervolgingen te
matigen
 Landvoogdes Margaretha
van Parma legt
vervolgingen tijdelijk stil.
Hagepreken
 Door tijdelijke stop
vervolgingen durfden veel
mensen die zomer naar
Calvinistische preken te
gaan
 Calvinisten hadden geen
kerken: preken vonden
plaats in de buitenlucht
Beeldenstorm (escalatie)
Beeldenstorm 1566
 in drie weken tijd vele honderden kerken onherstelbaar
geschonden en vernield werden
 Filips II wilde de verantwoordelijken voor de Beeldenstorm
straffen en stuurde daartoe de hertog van Alva naar de
Nederlanden. De vervolging van de protestanten verhevigde.
 Met name Calvinisten de dupe.
 Het conflict met de Spaanse landsheer liep uit op een oorlog die
pas in 1648 eindigde.
Hertog van Alva
 Generaal
 Landvoogd van de
Nederlanden
 Kwam in 1567 naar de
Nederlanden om een eind te
maken aan de politieke
onrust
 Stelt Raad der Beroerten
(Bloedraad) in om ketters te
straffen
Vlucht
 Duizenden protestanten ontvluchtten de
Nederlanden als reactie op de Bloedraad
 De Noordzee op: Watergeuzen
 Ook Willem van Oranje vlucht (Duitsland)
Willem van Oranje
 Prins van Orange
 Hoge edelman en stadhouder (plaatsvervanger van Filips)
in Holland, Zeeland, Utrecht
 Lid van Raad van State
 Kwam uit Luthers gezin, kreeg Katholieke opvoeding aan
het hof van Karel V
 Hij werd grote leider van de Opstand tegen Filips II
 Zijn veldtochten lopen uit op mislukking
 1584 vermoord door aanhanger van Filips II
Watergeuzen
 Meer succes
 Watergeuzen krijgen toestemming van Willem van Oranje
om schepen aan te vallen
 1 april 1572 veroveren ze Den Briel
 Vanaf dat moment sluiten steeds meer steden zich aan bij
de Opstand: belangrijke wending!
Willem van Oranje werd door Staten van Holland tot
stadhouder benoemd. Niet meer als plaatsvervanger van
Filips maar als leider van de Opstand
§2 Waardoor resulteerde de opstand in het
onstaan van de republiek, 1572-1588
1572
De Geuzen ontketenen de
Opstand in Holland en
Zeeland
1588
De Noordelijke Nederlanden
gaan verder als zelfstandige
republiek
Kenmerkende aspecten
22
Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de
stichting van een Nederlandse staat
Burgeroorlog
 Alva wist de opstand in de Nederlanden niet neer te
slaan
 Gevolg: burgeroorlog
Willem van Oranje voerde politiek van
‘gelijkberechtiging voor de katholieken en protestanten
in de opstandige gewesten’. Zijn doel bleek onhaalbaar.
Propaganda
Willem van Oranje voerde
een propagandaoorlog
voor een breed draadvlak
Hij riep NEDERLANDERS op
hun VADERLAND te
beschermen tegen
VREEMDE Spanjaarden
Voorbeeld 1:
1574 Ontzet van Leiden
 1572: Leiden sloot zich aan bij de Opstand tegen
Spanje
 Grote stad, strategisch gelegen
 Alva belegert de stad gedurende een jaar
 Voor Opstandelingen van groot belang om Leiden te
behouden
 Gevolgen belegering: honger, ziekte
Voorbeeld 1:
1574 Ontzet van Leiden
 Willem van Oranje laat dijken in
omgeving Leiden doorsteken om zo het
land rond de stad onder water te zetten
(inundatie)
 Gevolg: belegeraars verlaten hun
posities
Leiden ontzet (belegering doorbroken)
3 oktober 1574: Geuzen varen de hongere
stad binnen (haring, wittebrood)
Dit wordt tot op de dag van vandaag
gevierd in Leiden
Aflevering: Water als Wapen (Westerman)
Pacificatie van Gent 1576
 De huurlegers van Filips II werden slecht betaald
 Soldaten gingen muiten
 De tot dan toe loyale gewesten sluiten zich aan bij de
Pacificatie van Gent:
 Gezamenlijke eis van het vertrek van de Spaanse soldaten
 Katholieken in deze gewesten wilden dat het katholicisme ook
gehandhaafd zou blijven
 Echter, radicale Calvinisten namen in veel plaatsen in Brabant
en Vlaanderen de macht over
 Reactie: Katholieken waren bereid vrede te sluiten met Filips II
Voorbeeld 2:
Alteratie van Amsterdam
Alteratie = ommekeer
Amsterdam blijft Filips II lang
trouw
 katholiek stadsbestuur,
vrees voor protestantse
overname
 Angst voor afslachting bij
overname
Voorbeeld 2:
Alteratie van Amsterdam
Opstandelingen proberen Amsterdam te bewerken:
 Propaganda
 Aanvallen
 Economische blokkade
1578: situatie onhoudbaar.
Bestuur werd afgezet, zonder bloedvergieten
Opstand valt uiteen
 Door ‘mislukken’ Pacificatie
viel de Opstand uiteen.
 Katholieken sloten ‘Unie
van Atrecht’ om zich te
verweren tegen
machtsovername
Calvinisten
 Overgebleven opstandige
gewesten sloten de Unie
van Utrecht.
Voorbeeld 3
Acte van Verlatinghe 1581
 In 1581 werd Filips II
officieel afgezworen door
de Opstandige gewesten:
Acte van Verlatighe
‘God stelt een vorst aan om als
een herder te waken over zijn
volk. Het volk is er niet om
alles te doen wat de vorst
beveelt’
Voorbeeld 3:
Acte van Verlatinghe
 Ook wel ‘Plakkaat van
Verlatinghe’ genoemd
Wordt ook wel de
‘onafhankelijkheidsverklaring’
van de Republiek genoemd:
Brabant, Gelre en Zutphen,
Vlaanderen, Holland, Zeeland,
Friesland, Mechelen, Utrecht
Moeilijkheden voor de
opstandelingen
 1584: Willem van Oranje
vermoord
 1585: Val van Antwerpen
(Antwerpen weer in
Spaanse handen)
 Zoektocht naar nieuw
staatshoofd (Anjou,
Leicester) leverde niks
op.
Levensvatbaarheid
 Engelse steun
 1588: besluit om zonder soeverein (vorst) als
Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden door te
gaan
 In de jaren daarop slaagde de Republiek terrein te
winnen op Filips II
 Probleem Filips II: Spanje voerde op te veel fronten
tegelijk oorlog
Internationale erkenning
 1596: Frankrijk en
Engeland
erkennen
soevereiniteit
van de Republiek
 1648: Vrede van
Munster
(internationale
erkenning)
§3 Waardoor ontstond in de Republiek de
Gouden Eeuw, 1588-1648
1588
De Noordelijke
Nederlanden gaan verder
als zelfstandige republiek
1648
Vrede van Münster
Kenmerkende aspecten
24
De bijzondere plaats in staatkundig opzicht en de bloei
en economisch en cultureel opzicht van de
Nederlandse republiek
25
Wereldwijde handelscontacten, handelskapitalisme en
het begin van een wereldeconomie
Economische groei
Opstand valt in Noordelijke Nederlanden samen met
een periode van economische groei:
 Specialisatie en commercialisering van de landbouw
door:
 Moedernegotie
 Ontbreken feodale traditie
Nijverheid, scheepsbouw en handel profiteren hier van.
Economische bloei
Economische stimulans:
Afsluiting Schelde en
daarmee gepaard gaande
instroom van
tienduizenden
immigranten uit de
Zuidelijke Nederlanden
Val van Antwerpen
Politiek (gewest)
 Republiek: Unie van 7
zelfstandige staten. Eigen:
 Wetgeving
 Rechtspraak
 Belastingheffing
 Statenvergadering
 Vertegenwoordigers van
steden en adel
 Holland: steden veel macht
(regenten)
Holland belangrijkste/machtigste
gewest
Politiek (gewest)
Holland belangrijkste/machtigste
gewest
 Landsadvocaat/raadspensionaris
Holland speelde leidende rol
Gewestelijke staten benoemde
 Stadhouder (opperbevelhebber
Staatse leger)
Staten Generaal
Vertegenwoordigers verschillende gewesten in de Staten-Generaal
Staten-Generaal:
 Militair beleid
 Buitenlands beleid
Ondanks overwicht van Holland konden beslissingen alleen
genomen worden met goedkeuring van alle gewesten.
Oorlog tegen Spanje lange tijd belangrijkste gezamenlijke
verantwoordelijkheid
Staten Generaal
Naast de oorlog tegen Spanje wordt
verantwoordelijkheid van de Staten
Generaal uitgebreid:
 VOC (1602)
 Beheer over Generaliteitslanden
1609-1621 (Twaalfjarig bestand): religieuze
en politieke verdeeldheid neemt toe
Voorbeeld 1
1619 Coen verplaatst het bestuurscentrum van
de VOC naar Batavia
1602: Verenigde Oostindische Compagnie werd
opgericht




Concurrentie voorkomen
Alle handel op Azië moest via de VOC lopen
Gouverneur-Generaal heeft leiding VOC in ‘Indië’
Forten bouwen, soldaten aannemen, oorlog voeren,
verdragen en bondgenootschappen sluiten, gebieden
besturen
Voorbeeld 1
1619 Coen verplaatst het bestuurscentrum van
de VOC naar Batavia
Oorspronkelijke hoofdkwartier VOC: Bantam (Java)
Gouverneur-Generaal Jan Pieterszoon Coen bouwde na de
verovering van Jakarta een nieuw VOC-centrum: Batavia
 VOC-imperium werd uitgebouwd
 Grote delen van Azië
 Grof geweld (bijvoorbeeld: moord op duizenden inwoners
van de Molukken om nootmuskaathandel in handen te
krijgen.
12-jarig bestand
1609-1621: tijdelijke vrede
tussen Spanje en
Republiek
1621: oorlog hervat
1648: Vrede van Münster,
einde oorlog
Voorbeeld 2:
Johan van Oldebarnevelt wordt onthoofd
Twaalfjarig Bestand (1609-1621)
 Wapenstilstand tussen Republiek en Spanje
 Religieuze en politieke tegenstellingen in Republiek nam
toe
 Tegenstelling Van Oldebarnevelt en Maurits
 Maurits vergroot zijn macht
 Van Oldebarnevelt onthoofd (1619)
Economie
Beleid in de Republiek vooral bepaald door regenten
 Handelsbelangen
 Inkomsten nodig voor oorlog tegen Spanje
Economie
Economie groeit
 Migranten zijn nodig
 Stadsbesturen geven buitenlandse kooplieden goede
faciliteiten, waaronder religieuze vrijheid
Voorbeeld 3:
1639 Bouw Portugees-Joodse synagoge in
Amsterdam
Begin 17e eeuw: slechts een paar joodse gezinnen
wonen in Amsterdam
Later neemt hun aantal toe
Veel Joden kwamen uit Spanje, Portugal en Oost-Europa
 Mogen geloof in eigen land niet uitoefenen
 In de Republiek mag dat wel
Voorbeeld 3:
1639 Bouw Portugees-Joodse synagoge in
Amsterdam
Eerste jaren: joodse
immigranten hebben
‘huiskamersynagogen’
1639: Portugese Joden
krijgen een echte
synagoge, bij het
huidige Waterloo-plein
Voorbeeld 3:
1639 Bouw Portugees-Joodse synagoge in
Amsterdam
Tolerante houding ten opzichte van joden in de
Repubiek
 Handelsbelangen van de regenten
 Kapitaal
Joden tellen in de Republiek niet helemaal mee:
uitgesloten van gilden, geen aanspraak op armenzorg
Economie
Welvaar relatief groot
 Commerciële economie
 Luxe-goederen
(waaronder
schilderijen)
Gouden Eeuw!
Einde Gouden Eeuw
Het eind van de Gouden Eeuw volgde tegen het einde
van de 17e eeuw, toen de positie van de Republiek in
toenemende mate werd bedreigd door de opkomst van
Engeland en Frankrijk