Waardendomeinen wijzen de weg in moreel labyrint

ETHIEK-SERIE
Waardendomeinen
wijzen de weg in
moreel labyrint
Rob van Es en Roos Hermans
Foto: Collectie Still-photo
Een voorpublicatie uit het boek Professionele Ethiek – Verantwoord organiseren dat in 2010 bij Kluwer verschijnt.
Lowell Bergman (Al Pacino), links op de foto, en Jeffrey Wigand (Russell Crowe) in de film The Insider
30
Management EXECUTIVE november/december 2009 WWW.KLUWERMANAGEMENT.NL
Waardendomeinen wijzen de weg in moreel labyrint
Jarenlang konden directeuren van Bouwfonds en Philips Pensioenfonds ongestoord
vertrouwelijke informatie, frauduleus vastgoed en miljoenen euro’s aan steekpenningen
heen en weer schuiven. Klokkenluiders lieten zich horen, maar werden genegeerd. Welke
waarden liggen ten grondslag aan de morele keuze om aan de bel te trekken of juist de andere
kant op te kijken? Bewust of onbewust worden bij deze en andere ethische dilemma’s vier
waardendomeinen doorlopen: publiek, organisationeel, professioneel en persoonlijk. Het
in kaart brengen van deze waardendomeinen helpt het lastige afwegingsproces bij morele
beslissingen inzichtelijk te maken.
I
n de Amerikaanse film The Insider (1999) luistert de vijand mee
en daarom praten beide mannen, Lowell Bergman en Jeffrey
Wigand, in de privacy van een auto. Bètawetenschapper Jeffrey
Wigand, rechts op de foto (Russell Crowe), werkte bij sigarettenfabrikant Brown & Williamson. Dat deed hij om het geld, want aan de universiteit verdien je niet veel. Toen ontdekte hij dat B&W een speciale
stof toevoegt aan de tabak: comaurin, die de verslaving aan roken
versterkt. Zijn protest daartegen leidde al snel tot zijn vertrek.
Hij tekende een verklaring tot zwijgplicht om zijn hoge zorgkostenvergoeding te behouden – zijn dochter is ernstig ziek. Hij kan die
zwijgplicht echter niet volhouden, zeker als B&W druk op hem uitoefent om zijn mond te houden en een aanvullende verklaring te tekenen. Hij voelde zich in een hoek gezet en dat botste hevig met zijn
karakter. In de auto vertelt hij voor het eerst zijn verhaal aan iemand
van buiten het bedrijf. In dit geval Lowell Bergman, links op de foto (Al
Pacino), een befaamd journalist en producer van het CBS-programma
60 minutes. Die brengt Wigand ertoe zijn verhaal rechtstreeks voor de
televisiecamera te vertellen. Na deze whistleblowing (ook bekend als
‘klokkenluiden’) wordt Wigand bedreigd en laat hij twee bodyguards
toe in zijn huis voor de beveiliging. Hij ziet zijn toch al wankele huwelijk onderuitgaan. Teleurgesteld in het rechtssysteem maar ook met
spijt over eerdere gemaakte keuzes pakt Wigand de draad van zijn
leven weer op als leraar scheikunde op een highschool in Kentucky
en blijft zorgen voor zijn dochter.
De extra dimensie van de film ligt in de plotwending halverwege.
Bergman komt in de problemen die lijken op die van Wigand: zijn
televisiestation weigert het interview met Wigand integraal uit te
zenden. Eigenbelang van de directie zit in de weg. Bergman lekt deze
informatie effectief naar andere zenders en dat zet CBS onder druk.
De uitzending komt er toch. De band met CBS en zijn eigen nieuws­
programma is echter onherstelbaar geschaad en Bergman neemt
ontslag. Spiegelbeeldig zijn beide verhalen niet. Wigand ging over
tot whistleblowing, Bergman liet informatie lekken. In het eerste geval is de actor publiek bekend; in het tweede geval niet. Het eerste
vereist aanmerkelijk meer moed dan het tweede.
Welke waarden spelen mee in de besluitvorming over een morele
kwestie? Het model voor de waardendomeinen kan dat verhelderen
(zie de figuur Waardedomeinen bij morele beslissingen). Vier domeinen spelen een rol: het publieke, het organisationele, het professionele en het persoonlijke. In ieder domein zijn weer andere waarden
belangrijk.
Jeffrey Wigand staat voor een moeilijke morele beslissing. Juist een
whistleblower doorloopt bij zijn afwegingen min of meer bewust alle
vier de waardendomeinen.
1. Het organisationele waardendomein
Dit is het domein van sigarettenfabrikant B&W. Het bedrijf opereert
effectief door het product extra bindend te maken maar het houdt
de informatie daarover geheim. Dat is strijdig met maatschappelijk
verantwoord ondernemen. Tegelijk doet het een beroep op Wigand
loyaal te zijn.
2. Het professionele waardendomein
Wigand is een integer en deskundig wetenschappelijk onderzoeker.
Hij kan de keuzes van zijn bedrijf als professional niet voor zijn rekening nemen.
3. Het publieke domein
De verslavende toevoegingen aan de tabak zijn schadelijk voor de
volksgezondheid en dit zal weer ten koste gaan van de collectieve
voorzieningen. Daarnaast heeft het publiek er recht op te weten wat
er precies in die consumptieartikelen zit.
Management EXECUTIVE november/december 2009 WWW.KLUWERMANAGEMENT.NL 31
4. Het persoonlijke domein
Wigand doet een aantal pogingen om de misstand binnen het bedrijf op te lossen. Dat lukt niet en hij krijgt ontslag. Hij tekent uit
zorgzaamheid om zijn zieke dochter een verklaring tot zwijgen. Tot
hij weer respectloos behandeld wordt; dan valt de loyaliteit weg en
zoekt hij de openbaarheid.
Op basis van deze waardeninventarisatie kan de redenering van
Wigand als volgt worden opgezet: ‘Vanuit mijn deskundigheid als
professioneel onderzoeker constateer ik dat mijn werkgever B&W
opzettelijk een stof toevoegt aan zijn tabaksproducten waardoor
de gebruikers intensiever verslaafd raken. Dat is zeer effectief voor
de omzet van B&W maar het heeft een extra schadelijke werking op
de volksgezondheid. Daarbij wordt informatie tegenover het publiek achtergehouden; dat weet niet dat het extra benadeeld wordt.
Ik vind dat als persoon verwerpelijk en onbillijk. En als professional
kan ik het niet langer voor mijn rekening nemen om daaraan mee te
werken. Daarom zal ik mij niet langer iets gelegen laten liggen aan
de loyaliteit die het bedrijf van mij verwacht, temeer daar ik na mijn
interne klacht over deze kwestie respectloos behandeld ben. Ik zal
daarom mijn kennis naar buiten brengen, juist omdat het voorbestaan van deze praktijk in strijd is met de sociale rechtvaardigheid.’
The Insider is een voorbeeldige film om de problematiek te begrijpen van werknemers die hun bezwaren tegen de eigen werkgever
publiek maken.
Bij zulke maar ook bij andere morele kwesties kan het model Waardendomeinen een verhelderend instrument zijn om morele beslissingen te nemen.
Rob van Es is UD Organisatiefilosofie bij de UvA en Consultant in de diagnostiek, cultuur en ethiek van organisaties. www.vanSvision.nl
Roos Hermans is Rector van het Coenekoopcollege in Waddinxveen en Trainer morele
oordeelsvorming bij de Gemeente Amsterdam.
Waardendomeinen bij morele beslissingen
Publiek
Sociale rechtvaardigheid
Openbaarheid
Duurzaamheid
Volksgezondheid
Collectieve voorzieningen
Organisationeel
Continuïteit
Effectiviteit
Efficiency
Kwaliteit
Loyaliteit
Samenwerking
MVO
Morele kwestie
Professioneel
Deskundigheid
Zorgvuldigheid
Zelfstandigheid
Betrouwbaarheid
Zelfkennis
Leerbereidheid
Integriteit
Persoonlijk
Billijkheid
Respect
Empathie
Prudentie
Oprechtheid
Zorgzaamheid
32
Management EXECUTIVE november/december 2009 WWW.KLUWERMANAGEMENT.NL