Presentatie Gabriel van den Brink

Geestelijk leven:
eeuwig of tijdelijk?
Een verhaal ter bemoediging
Gabriël van den Brink
30-9-2016
Zwolle
Beroepsgroep op zoek naar identiteit
Antidotum tegen onzekerheid op basis van:
•
Denken vanuit een (zeer) lange termijn
•
Menselijke verbeelding en transcendentie
•
Over de Lage Landen en het Hogere
•
Deugden in de moderne samenleving
•
Incongruentie moraal en moderniteit
•
Gaat het de goede of de foute kant op?
1
Leven en denken vanuit
een
zeer lange termijn
Evolutie van menselijke samenlevingen
Dieren
Nomaden
Boeren
Modernen
Sedimentatie: lagen die gestapeld zijn
Industriële maatschappij 1800 n. Chr.
Boerensamenleving 10.000 v. Chr.
Jagers en verzamelaars 200.000 v. Chr.
Dierensamenleving 2.000.000 v. Chr.
Uitkomsten van de moderne biologie
Leven laat competitie én coöperatie zien
•
Seks en macht leiden tot conflicten
•
Competitie om schaarse middelen
•
Samenwerking komt veelvuldig voor
•
Troost en verzoening heel normaal
•
Sommige dieren offeren zich zelfs op
Sociale en morele vermogens (Frans de Waal)
‘Eeuwige’ vragen van ons bestaan
Sommige dilemma’s lijken van alle tijden
•
Eigen gemeenschap vs vreemdeling
•
Vriendschappen vs verraad plegen
•
Incongruenties tussen man en vrouw
•
Gewelddadig gedrag vs verzoening
•
Thema’s spelen in populaire cultuur
2
Menselijke verbeelding
en
transcendentale orde
Waarden bij jagers en verzamelaars
Animisme en wisselwerking met natuur
•
Bezielde plekken, dieren, voorwerpen
•
Offer compenseert voor jacht en slacht
•
Collectief handelen zorgt voor houvast
•
Religie is rituele uitwerking (Durkheim)
•
Gemeenschap biedt interne zekerheid
Rituele dansen bij de Masai (Kenia)
Waarden in de boerensamenleving
Geloof in bovennatuurlijke goden of God
•
goddelijke voorschriften en leefregels
•
profeten houden het volk bij de les
•
cultiveren van sociale gedragingen
•
inzetten op betrouwbaar handelen
•
gewetensvorming en moreel besef
Mozes laat de Tien Geboden zien (G. Doré)
Spanning tussen sacraal en profaan
Meerdere trajecten volgens Eisenstadt:
•
India: onthechting op individueel vlak
•
China: investering op collectief vlak
•
Westers monotheïsme en dialectiek
•
incongruentie van idealen en realiteit
•
heil wordt hier op aarde gerealiseerd
3
Over het hogere
in
de Lage Landen
Onze voorlopige werkdefinitie
Het hogere is:
de verbeelding van een geheel
waarmee ik mij verbonden weet en
waardoor ik mij geroepen voel
tot onbaatzuchtig handelen
Het hogere in theologische termen
Religie als de klassieke vormgeving
•
onderscheid van sacraal en profaan
•
God als bron van betekenissen
•
wereld als de plaats van het kwaad
•
sterk in agrarische samenlevingen
•
offer, ritueel, gebed, meditatie
Het hogere in sociologische termen
Politiek als dominante vormgeving
•
van hiernamaals naar historisch verband
•
maatschappij als bron van betekenissen
•
werken aan een rechtvaardige wereld
•
sterk in industriële samenlevingen
•
actie, organisatie, politieke strijd
Het hogere in biologische termen
Levensstijl als opkomende vormgeving
•
van historisch verband naar hier en nu
•
lichaam als bron van betekenissen
•
werken aan een gezonde levensstijl
•
sterk in postindustriële samenleving
•
sport, gevoelens, intense ervaringen
Sedimentatie van soorten waarden
Vitaal
Sociaal
Sacraal
1850 1870 1890 1909 1930 1950 1971 1990 2008
4
Deugden en waarden
in de
moderne samenleving
2016
2012
Deelname aan vrijwilligerswerk voor ouderen e.d.
Leden natuur- en milieuorganisaties in Nederland (x
1000)
Voornaamste deugden 1969 en 2005
Voornaamste waarden in Nederland
SCP
sacraal
sociaal
vitaal
basaal
MOTIVaction
18
44
26
12
100
42
33
15
10
100
5
Incongruentie
van
moraal en moderniteit
Adam Smith
(1723-1790)
The Wealth of Nations
(1776)
Theory of moral
sentiments (1759)
Morele gevoelens volgens Smith
Het gaat nauwelijks om rationaliteit:
•
Natuurlijk vermogen tot ‘sympathy’
•
doordat men een ander ziet lijden
•
gevoel komt via verbeelding tot stand
•
zowel in de realiteit als in een roman
•
we verplaatsen ons in degene die lijdt
Kenmerken van moderniteit
Tendensen en geestelijke beginselen:
•
Waarheid: rationalisering (Weber)
•
Gelijkheid: democratisering (Tocqueville)
•
Doelmatigheid: schaalvergroting (Marx)
•
Sterke toename van het welvaartspeil
•
Meer dynamiek en sociale mobiliteit
Moral sentiments
modern society
Incongruentie van twee werelden:
•
morele gevoelens
rationele redenen
•
menselijke relaties
formele regels
•
sympathie
individuele vrijheden
•
specifieke situatie
grootschaligheid
•
voorbeelden
filosofische systemen
Interactie van moraal en moderniteit
Samengaan
Scheiding
Verzwakking
Erosie
Separatie
Fusie
Oppositie
Versterking
6
Gaat het de goede
of de
verkeerde kant op?
Voorbeelden van morele verzwakking
Over banken (erosie) en politiek (separatie)
•
Hoge beloning door marktwerking OK
•
Morele overwegingen spelen geen rol
•
Velen gaan uit idealisme in de politiek
•
Politieke proces volgt een eigen logica
•
Morele gevoelens vooral private zaak
Voorbeelden van morele versterking
Emancipatie (fusie) en moralisme (oppositie):
•
Gelijke waardigheid van man en vrouw
•
Politieke mobilisatie voor morele zaak
•
Milieuvervuiling krijgt een morele kant
•
Moreel engagement tegen het systeem
•
Bereid tot martelaarschap (Greenpeace)
Effecten die negatief (donkerblauw) ambivalent
(donkergroen), matig positief (lichtgroen) en sterk
positief (lichtblauw) blijken te zijn.
Deugden gesteund door het politieke bedrijf ?
Omwenteling van ons mensbeeld