1. Eerste belofte: je zult de dood niet smaken

Schatgraven in Thomas 1. 1
1. Eerste belofte: je zult de dood niet smaken
En hij zei:
Iedereen die de betekenis van deze woorden vindt,
zal de dood niet smaken.
Heel verrassend is dat ons hier beloofd wordt dat we 'de dood niet zullen smaken' door het
verstaan van het Thomas Evangelie. Dat is nogal wat. Worden we dan onsterfelijk? Dat zal toch
niet? Of toch wel?
Is ‘de dood’ misschien ook zo’n geheim woord dat we eerst moeten leren verstaan? Want hier
wordt gezegd dat we dood niet zullen smaken pas wanneer we de betekenis van deze woorden
vinden.
Het verstaan is dus de verlossing van de dood, wat daarmee ook bedoeld moge worden.
Hier wordt ons dus niet alleen de belofte gedaan dat we de dood niet zullen smaken, ook wordt
ons verteld dat die belofte alleen vervuld kan worden als we op zoek gaan, op zoek naar de
betekenis van deze woorden. Je hoeft niets te geloven, je moet zoeken en vinden.
Die opvatting is kenmerkend voor de spirituele traditie van de gnostiek.
Gnostiek gaat over gnosis.
Gnosis betekent kennis, maar dan niet in de betekenis van 'iets weten', zoals je bijvoorbeeld kunt
weten waar iemand woont. Hier wordt een ander soort weten bedoeld, een intuïtief verstaan
waarin je eigen diepste wezen weerklinkt.
In de gnostiek speelt het geloof geen rol van betekenis. Het geloof zelf, welk geloof dan ook,
biedt op zich geen verlossing.
Dat is dus heel anders dan in het kerkelijk christendom, waar het geloof juist een hoofdrol speelt.
In het kerkelijk christendom is men het geloven als zo kenmerkend voor een religie gaan zien,
dat men andere spirituele tradities ‘een ander geloof’ noemt. Maar het boeddhisme bijvoorbeeld
is helemaal geen geloof. Daar is nog nooit iemand op het idee gekomen dat je zomaar iets zou
moeten geloven.
In de toelichting bij de proloog van het Thomas evangelie werd verteld over de twee naturen van
de mens, de persoonlijke natuur en de Christusnatuur. Moet je dit nu geloven als je de gnostiek
serieus zou willen nemen? Welnee. Stel dat je zou zeggen: ‘Ja, dat geloof ik’, wat is er dan
gebeurd? Helemaal niets. Je gelooft dan in woorden, meer niet. Daar schiet je nog niets mee op.
Dit eerste logion zegt duidelijk: Ga op zoek. En wat nog volgt in het Thomas evangelie is een
soort handleiding bij dat zoeken, een spirituele reisgids op je zoektocht.
Zo zou je op zoek kunnen gaan naar je eigen Christusbewustzijn waarover in de proloog sprake
Schatgraven in Thomas 1. 2
was. Pas als je uit ervaring weet wat dat betekent, heb je het doel van de gnostiek als spirituele
traditie bereikt. En daarna maakt het niet meer uit hoe je die ervaring noemt. Want dan doen
woorden er niet meer toe.
De gnostiek als traditie is geen doel in zichzelf. De vinger die wijst naar de maan is niet de
maan. Als je eenmaal weet waar het over gaat, mag je die ervaring ook anders noemen dan
Christusnatuur. Het maakt niet uit welke naam je er aan geeft. Want de ervaring is zichzelf en
staat los van alle namen.
De mysticus Eckehart (ca.1260-1328) zei het nog krasser:
De mens in wie Gods Rijk aan de dag treedt en die het als nabij erkent, heeft niet langer
prediking of onderricht nodig: hij weet genoeg uit innerlijke ervaring.1
Maar als je er met andere mensen over zou willen spreken, dan is het natuurlijk wel handig dat je
een traditie kent, zoals de gnostiek, met woorden die je daarvoor zou kunnen gebruiken, de
zogenaamde geheime woorden. De geheime woorden zijn niet geheim omdat er iets verborgen
moet worden gehouden voor andere mensen. Ze zijn geheim omdat ze ergens over gaan dat
alleen in de innerlijke ervaring gekend kan worden en niet via de zintuigen, of door het geloof in
woorden.
Het is daarom heel verstandig om eerst maar eens rustig en geheel vrijblijvend kennis te nemen
van alles wat hier beweerd wordt. Niets verplicht je om de weg te gaan die het Thomas
Evangelie je biedt. Er wacht je geen hel en verdoemenis als je deze weg links laat liggen. Er zijn
bovendien vele andere wegen. Of dit misschien voor jou een begaanbare weg is moet je zelf
bepalen. En misschien wil je wel gewoon blijven waar je nu bent. Ook daar is niets mis mee. De
weg van het Thomas Evangelie kan alleen in vrijheid gegaan worden. Je moet ervoor kiezen.
Daarmee begint eventueel je inzet. Maar je kunt er ook voor kiezen die weg niet te gaan.
Het is in dit verband betekenisvol om te weten dat de kerkelijke bestrijders van de gnostiek een
gnosticus betitelden als een haereticus. Naar kerkelijk gebruik vertalen we dat woord gewoonlijk
met ketter, in de betekenis van afvallige. De aangehangen overtuiging heet dan ketterij, in de
betekenis van dwaalleer. Maar het woord haereticus betekent oorspronkelijk gewoon: iemand
die een keuze maakt. Precies, een gnosticus is iemand die kiest voor de weg van de gnostiek, niet
omdat het moet, of omdat het de enige weg zou zijn, maar... omdat hij of zij in alle vrijheid, om
geheel voor zichzelf geldende reden, ervoor kiest. Het besef dat het een vrije keuze is, is van
wezenlijk belang voor het gaan van deze spirituele weg.
Bij de laatste gnostici in onze westerse geschiedenis, de katharen, was een ritueel, het
consolament genaamd, waarbij men vierde dat iemand de keus had gemaakt voor de weg van de
gnostiek. In de overgeleverde tekst van dat ritueel komt vele malen de vraag voor:' Is dat wat je
werkelijk wilt?' Of: 'Heb je deze keus in vrijheid gemaakt?' In die vragen is het besef verankerd
dat de weg van de gnostiek niets waard is als daarvoor gekozen wordt onder dwang, uit angst, uit
begeerte, of om welke andere oneigenlijke reden dan ook.
1 Benoit, Jacques (1975), Meester Eckehart, Inleiding en bloemlezing, Ankh-Hermes, Deventer.
Schatgraven in Thomas 1. 3
Maar hoewel de keuze voor de weg in vrijheid gemaakt dient te worden, is de weg van de
gnostiek niet vrijblijvend. Daarom is het verstandig dat het volgende logion een waarschuwing
bevat, behalve nog een tweede belofte.
Maar, voor we verder gaan: wat wordt er nou mee bedoeld in dit logion dat je ‘de dood niet zult
smaken' door het verstaan van het Thomas Evangelie? Nou ja, daar gaat het hele Thomas
evangelie over. Daar komen we dus nog op terug. (Je zou ook logion 18 en 19 kunnen lezen, om
vast een tipje van de sluiter op te lichten.)
Uit:
Bram Moerland
Schatgraven in Thomas
Thomas evangelie, vertaling en toelichting
Uitgeverij Bert Bakker, Amsterdam 2007,
ISBN 9789035131453