Mythologie verbeeld - Posterheide Brabant Infocentrum

Mythologie verbeeld
Juliana van Stolberglaan 3
5707 CK Helmond
www.posterheidebrabant.nl
© posterheide brabant, helmond
1
© posterheide brabant, helmond
2
De voornaamste functie van een mythologie
-mythen en mythische rituelen,
gewijde gezangen
en ceremoniële dansenis, in de individuele mens
een gevoel te wekken van ontzag en
verbazing en hem deel te doen krijgen
aan het ondoorgrondelijk mysterie van het zijn.
Joseph Campbell
© posterheide brabant, helmond
3
Mythen en mythisch denken
In de 19de eeuw was alles wat met de 'werkelijkheid' in strijd was een
'mythe'. De schepping van Adam, Polynesische legenden, het was alles
'mythe'. Deze opvatting was van christelijke en in laatste instantie van
Griekse oorsprong. In het Grieks betekent mythos: fabel, verhaal, gepraat,
maar op den duur werd het gebruikt als tegenstelling tot logos en historia
als ‘dat wat niet echt kan bestaan’. Zelfs de oudste Griekse wijsgeren
verwierpen de mythen van Homerus als verzinsels. Zo wilde Xenophanes
(7e-6e eeuw v. Chr.) niet aannemen dat goden zich konden verplaatsen, en
hij verwierp de zedeloosheid van goden waarvan Homerus bijvoorbeeld
verhaalt. Ook verwierp hij de idee dat goden als mensen konden worden
voorgesteld.
In de laat Griekse tijd werden de mythen niet meer letterlijk opgevat, maar
men ging naar een 'verborgen' betekenis zoeken. Theagenes van Rhegium
had al in de 6de eeuw v. Chr. geopperd dat de namen van de goden bij
Homerus de vermogens van de mens of de natuurlijke elementen
voorstelden. Maar meer dan enige andere groep geleerden waren het de
Stoïcijnen die zinnebeeldige verklaringen ontwikkelden voor de verhalen
van Homerus en verder alle godsdienstige tradities.
Omstreeks het begin van de 3de eeuw v. Chr. liet Euhemerus een
romantisch verhaal in de vorm van een filosofische reis verschijnen; de
titel was Gewijde geschriften en het was direct een enorm succes. Volgens
Euhemerus waren de goden vergoddelijkte vorsten uit de oudheid. Dit was
natuurlijk ook een 'rationele' manier om de Homerische goden te redden:
ze kregen nu een soort historische 'werkelijkheid'. De mythen waren niets
anders dan een verwarde herinnering aan de daden van grote vorsten uit de
oertijd of een fantasierijke herschepping ervan. Deze twee
verklaringswijzen, de zinnebeeldige en die in de trant van Euhemerus,
hadden vérstrekkende gevolgen: hierdoor raakten de Griekse goden en
helden, zelfs na de overwinning van het christendom, niet in vergetelheid.
De wetenschappelijke bestudering van de mythen begon echter pas in de
loop van de negentiende eeuw.
Een zeer belangrijk deel van de mythen in allerlei culturen zijn mythen
over het ontstaan van de wereld. Oorsprongsmythen zijn een voltooiing en
verlenging van het scheppingsverhaal. Eindmythen, die op een periodieke
hernieuwing van het heelal duiden, houden structureel verband met de
wereldschepping. Dit soort mythen speelt een uiterst belangrijke rol bij het
godsdienstig leven in primitieve en traditionele samenlevingen. Daarnaast
bestaat een groot aantal mythen met als gemeenschappelijk kenmerk dat ze
verhalen over gebeurtenissen van ná de schepping van de wereld. Daartoe
behoren mythen over goden en goddelijke wezens.
In de primitiefste samenlevingen (jagers en voedselzoekers) zijn mythen
over de hoge goden betrekkelijk eenvoudig. Men gelooft dat het
opperwezen de wereld en
de mens heeft geschapen, maar zijn
scheppingen al snel heeft verlaten en zich in de hemel heeft
teruggetrokken. Soms heeft hij zijn schepping niet eens voltooid, en heeft
een ander goddelijk wezen deze taak overgenomen. In de plaats van deze
min of meer vergeten 'niet actieve god' treden dan diverse godheden die
allemaal dichter bij de mens staan en hem meer actief helpen of
tegenwerken dan de ver verwijderde hemelgod.
© posterheide brabant, helmond
4
De schepper, het hemelse opperwezen krijgt zijn religieuze activiteit alleen
terug in enkele pastorale culturen zoals die van de Turko-Mongolen, en de
Islam. In andere gevallen speelt het hemelse opperwezen, zelfs wanneer
zijn naam nog voortleeft - zoals bij Uranos van de Grieken - geen
belangrijke rol meer in het godsdienstige leven en wordt hij in de
mythologie min of meer genegeerd. De 'passiviteit' van Uranos wordt
plastisch uitgedrukt door zijn castratie: hij is impotent geworden en zijn
scheppende macht is verloren gegaan. In het vedische Indië nam Varuna
de plaats van Djaus in, die hij op zijn beurt moest afstaan aan de strijdende
god Indra, die plaats maakte voor Vishnu en Shiva. Deze hoogste goden
zijn niet meer in actieve zin 'scheppend'. Zij zijn in de eerste plaats
bevruchters zoals Zeus of Baäl, die door hun vereniging met aardse
godinnen de vruchtbaarheid van de akkers en de overvloed van de oogst
verzekeren.
Giorgio Vasari, ontmanning van Uranos
De godsdiensten met een meergodendom worden over het algemeen
gekenmerkt door rijke, sterk geschakeerde mythologieën. Vegetatie- goden
en aardse vruchtbaarheidsgoden spelen een belangrijke rol naast hemel- en
stormgoden. Een bijzondere vermelding verdienen de tragische mythen
over jonge goden die sterven en soms herleven, zoals Osiris, Attis en
Adonis, of over de godin die in de onderwereld afdaalt (Isjtar) of
gedwongen wordt daar te verblijven (Persephone). Hun 'sterven' is altijd
creatief in deze zin dat er een logisch verband bestaat met de plantengroei;
de periode van hun 'dood' of verblijf in de onderwereld hangt samen met
het winterseizoen. Rond dit soort mythen hebben zich later veel
mysteriegodsdiensten ontwikkeld.
Terug naar het begin: de oudste mythen getraceerd
De eerste echte aanwijzingen voor een godsdienstig ritueel met
bijbehorende mythen komen pas vrij 'laat' in het bestaan van de mens op
aarde te voorschijn in de grote beschilderde grotten van Zuid- Frankrijk en
Noord- Spanje - Altamira, Lascaux, e.d.- , daterend uit de periode 30.000
tot 10.000 v. Chr. Een uitgestrekt jachtgebied strekte zich toen van de
West-Europese laagvlakte dwars door Siberië en over de Beringstraat heen
tot in Noord- en Zuid- Amerika uit. Dat was de periode van de klassieke
'grote jacht' uit de steentijd. Mensen vormden toentertijd een heel kleine
minderheid te midden van enorme rondtrekkende kudden. Zij doodden en
slachtten elke dag dieren, kleedden zich in hun vellen, voedden zich met
hun vlees en woonden in hutten of tenten van dierenhuiden. Het doden van
dieren was een ernstige zaak, omdat primitieve volkeren de mens niet als
heel iets anders boven het dier plaatsen. Dit werpt een probleem van
© posterheide brabant, helmond
5
schuld en angst voor weerwraak op. Vandaar rituelen ter boetedoening, om
de geest van de verslagenen gunstig te stemmen of langs magische weg uit
te bannen. Grotten waren heilige plaatsen voor het uitvoeren van
jachtrituelen en voor de inwijding van jongens tot man. Daaraan ligt de
mythe ten grondslag van een verbond tussen mens en dier volgens hetwelk
het levensbloed van het dier ritueel aan de grote moeder Aarde moet
worden teruggegeven om het herboren te doen worden. Dan zal de Heer
der Dieren de kudden loslaten zodat ze het volgende seizoen opnieuw
gewillig slachtoffer zullen zijn. Leven geeft leven en zonder dit
voortdurend offer zou er helemaal geen leven op aarde zijn. De andere
kant van dit besef is, dat er overal een vernieuwend beginsel werkt dat te
maken heeft met de aarde en met het mysterie van de moederschoot, die
zaad ontvangt en het als nieuw leven teruggeeft.
De mythe is er om de mens van deze waarheid te doordringen, en de ritus
om ze werkzaam te maken. Het individu wordt daardoor één met wat er in
de natuur gebeurt.
Deze harmonieuze eenheid van het individu en de natuur heet in India
Brahman, bij de Sioux Wakonda, in Melanesië Mana, etc..Het kan in
mythen en riten worden gesymboliseerd als het middelpunt van het heelal,
de as waar alles om draait, bijvoorbeeld de hemelspijker van de sjamanen
bij de Boerjaten en Lappitsjen, de Olympos bij de Grieken, de berg Meroë
in Indië, de ziggoerats in het Tweestromenland, de kibla in het
Mohammedanisme -de plaats waar men zich in onderworpenheid naar
moet buigen, bijv. Mekka, Jeruzalem, Benares of Rome. Het gaat dus
steeds om een 'etnische' vormgeving aan het 'elementaire idee', dat zelf
nergens gelokaliseerd is.
Omphalos
Uit de tijd van de prehistorische grotschilderingen zijn ook naakte
vrouwenfiguurtjes bekend, onder de naam 'venus', ja uit het hele gebied
waarin gedurende de oudste steentijd mammoeten werden gejaagd. Het
vermoeden is dat zij werden gemaakt om op huisaltaartjes te worden gezet
en vereerd. Zij vertegenwoordigen de macht van het vrouwelijke, de magie
van de natuur en het wonder van de moederschoot en de aarde, die nieuw
leven voortbrengen. Pikant detail daarbij is dat één van deze Venusvoorstellingen afgebeeld is met een bisonhoorn in haar rechterhand. Het is
een wel zeer verleidelijk idee hier een voorafbeelding in te zien van de
hoorn des overvloeds uit de klassieke mythologie, waar hij tot het bezit
van bijv. Pluto behoort, de heer van de schatten van de aarde. Deze idee is
des te aanlokkelijker omdat in andere culturen, bijv. in Zimbabwe
gegevens uit de prehistorie erop wijzen dat voorstellingen van horens in de
handen van menselijke figuren een vergelijkbare symboliek
vertegenwoordigen.
© posterheide brabant, helmond
6
Goden: scheppers van natuur en mens
In de mythen van de wereld komen steeds dezelfde motieven terug, en de
vele verhalen die zo ontstaan kunnen ons iets leren over de wijze waarop
de menselijke verbeelding collectief en creatief werkzaam is om
verklaringen te zoeken voor grote vragen. Vanwaar komt de oceaan met
zijn stormen? Hoe verklaar je de bliksem? Vragen naar de schepping van
de kosmos en de mens in het bijzonder krijgen in de mythologie talloze
antwoorden, en het is verbazingwekkend te constateren hoeveel ervan
schijnen samen te hangen. Veel mythen komen bijvoorbeeld overeen met
verhalen in boek Genesis van de Bijbel.
In tal van religies speelde het 'woord' bij het ontstaan van de kosmos een
eerste rol.
- Het evangelie van Johannes begint zo: " In den beginne was het Woord ".
- In de hindoeïstische Markandeia-Purana luidt het als volgt: " In het begin
bestond Brahma buiten ruimte en tijd ". Aksjara-Brahma, Brahma in het
vormloze rijk van de zuivere gedachte, vertoonde zich het eerst als een
gouden embryo van klank. Hij was een klinker die uittrilde door het niets.
Het geluid botste op zichzelf en er ontstond een echo; de golven liepen
door elkaar en er ontstonden water en wind. Daarna begon de onderlinge
inwerking van wind en water aan de vorming van de mistige schoot van de
wereld.
Lakhsmi
Weer een andere hindoeïstische scheppingsmythe heeft betrekking op de
berg Meroë, die tot aan het middel in een melkzee stond. In die zee huisde
een slangenras en elke slang was duizenden kilometers lang. Vasuki, de
vorst van de slangen, placht zijdelings uit de zee op te rijzen en zich om de
Meroë te wikkelen. Zo sliep hij, rustend met zijn kop op de besneeuwde
top van de berg. Op zekere dag pakten de goden in een speelse bui Vasuki
beet en ze trokken uit alle macht aan hem. De demonen trokken echter aan
de andere zijde. De windingen om de berg werden strak aangetrokken en
de berg draaide als een tol nu eens in de ene, dan in de andere richting.
Goden en demonen karnden op die manier de melkzee, die op den duur
begon te klonteren. Volgens de hindoeïstische mythe ontstonden er uit de
geklonterde melk en het gif dat de arme Vasuki uitspuwde zeven kostbare
dingen, waaronder de moedersteen van alle edelstenen ter wereld, een
hemelse boom en Laksjmi, de godin van de schoonheid.
© posterheide brabant, helmond
7
- Herodotus vertelt dat de Egyptische priesters volgens henzelf over de
oudste en meest betrouwbare mythische traditie ter wereld beschikten. In
een van de oudste teksten waarover wij beschikken, wordt de schepper van
alle dingen vergeleken met het scheppend hart van de mens zelf. De tekst
meldt ook dat de scheppingsdaad oorspronkelijk een soort van spreken was
en een 'bevel van de tong', die de gedachte van het hart herhaalt.
Uit de 24e tot de 22e eeuw v. Chr. dateren twee teksten die de god Atum
als alleenstaande, eerste god noemen. Volgens een tekst spuwde hij de
tweeling Sju en Tefnut uit, volgens de andere tekst zou hij ze d.m.v.
masturbatie hebben voortgebracht. Sju en Tefnut brachten op de gewone
manier een tweede tweeling voort, Nut en Geb. Geb, de aarde, werd door
de Egyptenaren uitgebeeld als een reus, die op zijn rug ligt. Zijn zuster Nut
is in de Melkweg en buigt zich als een boogbrug over het lichaam van Geb
heen. De liefde van Aarde en Hemel gaf het leven aan verdere
tweelingparen, Osiris en Isis, en Set en Nephtys.
Geb en Nout
- Van Babylonische oorsprong is een scheppingsmythe bekend dankzij de
vondst van kleitabletten in de resten van het paleis van de Assyrische
koning Assurbanipal. Het verhaal draaide om een grote strijd tussen twee
godheden. De eerste Tiamat schijnt een reusachtig grote godin geweest te
zijn, vruchtbaar en heftig van aard, lijkend op een draak. Haar goddelijke
tegenstander was Mardoek, de god van de zon en de god van Babylon. Hij
was energiek, woest en trots, in feite een vormgevende godheid. Mardoek
ging op weg in zijn wagen; de elf bondgenoten van Tiamat sloegen bij het
zien van hem al op de vlucht. Tiamat lag alleen op hem te wachten.
Mardoek ving de godin in een net van licht. Hij sneed haar als een platvis
in twee helften. Haar gespikkelde bovenhelft zette hij omhoog om de
aarde tot hemel te dienen; haar onderhelft werd de aarde zelf, met alle
zeeën en oceanen. Evenals in het Oude Testament ging deze
scheppingsgod Mardoek daarna de natuur vormen en ordenen. Daarbij
schiep hij ook de mens. " Ik zal mensen maken opdat zij de aarde zullen
bewonen en onze slaven zijn ".
- De god Pan- Koe komt in de Chinese kunst voor als een dwergachtig
mannetje, gehuld in een berenvel. Hij heeft een hamer en een beitel in de
hand, want Pan- Koe is de beeldhouwer van de wereld. Hij wordt omringd
door zijn helpers: de eenhoren, de feniks, de schildpad en de draak. Bij het
begin van het werk was de godheid klein, maar elke dag werd hij groter,
© posterheide brabant, helmond
8
achttien duizend jaren lang. Al die tijd gebruikte hij zijn eigen lichaam als
grondstof, en tenslotte stierf hij om de natuur te laten leven. Het haar van
hem werd de wentelende hemel. Zijn ogen keken als zon en maan naar
binnen. Zijn adem is nu de atmosfeer van de aarde. Zijn lichaam is de
aarde zelf, en de zeeën zijn bloed. Later maakte Noe Koea de mens. De
Chinezen kennen vijf elementen: aarde. water, lucht, vuur, en hout. De
reptiel-godin Noe Koea heerste over het laatste element. Toen in de oudste
tijden Water in opstand kwam, trok ze ten strijde voor Vuur. Als
allerlaatste daad na de heftige, dramatische strijd kneedde Noe Koea
kleine mensen uit gele aarde en zette die op de grond om de aarde te
bewonen.
- De Kodjiki, een Japans geschrift uit 712, bevat een rijk verslag van de
wijze waarop alles is begonnen. Het was bestemd voor de sjinto- tempel
van Nara. Scheppers van onze wereld waren volgens deze tekst twee
goden, Izanami en Izanagi. Hun namen betekenen letterlijk "het vrouwelijk
wezen dat uitnodigt" en "het mannelijk wezen dat uitnodigt". Bij hun
eerste verschijning stonden ze op de drijvende hemelbrug die uitzicht gaf
op een soort van nevelig niets. Izanagi stak met een speer in de mist, en
roerde in het niets. Toen hij de speer eruit trok, droop van de punt een
klonter pekel. De pekel vormde een eiland en de twee goden stapten erop.
Daar richtten zij een zuil op en bouwden er een huis. Na een plechtstatige
bespreking van de kleine verschillen van hun lichamen, besloten zij tot een
lichamelijke vereniging. Uit de eerste vereniging werd een bloedzuiger
geboren, uit de tweede een eilandje van schuim.
Izanami en Izanagi
Uit hun derde vereniging kwamen de acht eilanden van Japan voort.
Daarna kwamen de zee, de rest van het aardoppervlak, de jaargetijden, de
winden, bomen, bergen en als laatste de brandende mannelijke Vuurgeest.
Dat heethoofdige kind bezorgde de moeder bij de geboorte echter
brandwonden. Zij ging liggen, braakte een schare van minder belangrijke
wezens uit en stierf. Izanami's broer en geliefde boog zich wenend over
haar voeten en uit zijn tranen werd de geest geboren die op de helling van
de berg Kagoe woont. Hij verbrandde het lichaam van Izanami en sloeg
daarna met het zwaard het hoofd van het vuurkind af. Uit zijn bloed
verrezen ontembare wezens, en uit zijn in stukken gehakt lichaam nog
duizenden meer. Izanagi zocht zijn zuster in het Paleis der Duisternis op
met het verzoek aan haar om mee terug te komen en de schepping te
voltooien. Bij zijn bezoek aan zijn dode zus, werd deze laatste woedend en
zette hem met acht geestdonders na in de richting van de bovenwereld.
Op de scheiding van boven- en onderwereld verklaarde Izanagi zich voor
altijd van zijn zus gescheiden.
© posterheide brabant, helmond
9
- De Griekse scheppingsmythe begint bedrieglijk vriendelijk. Eerst was er
de chaos. Uit de chaos kwam Gaja, moeder Aarde. Op haar beurt baarde
zij Uranos, vader Hemel. Uranos steeg op en liet overvloedig regen en zon
neerdalen, en er groeiden bomen, planten, dieren. Hij vulde ook de rivieren
en zeeën met leven. Er verschenen reusachtige titanen en eenogige
cyclopen. Uranos haatte de meest afschrikwekkende wezens, en verbande
hen naar Tartaros, een onderwereld. Gaja vroeg de zeven overgebleven
titanen om Uranos van haar af te duwen. Daarbij nam Kronos, de jongste,
de leiding. Hij ontmande Uranos. Daarop regende het bloed, en hieruit
ontsprongen meedogenloze en wraakzuchtige furiën. De testikels van
Uranos wierp Kronos in zee; uit het daarbij ontstaande schuim werd
Aphrodite geboren. Uranos trok zich terug tot de uiterste grenzen van het
heelal. Uranos had voorspeld dat ook Kronos door zijn nakomelingen zou
worden overweldigd. Om dit te voorkomen at hij zijn kinderen op zodra ze
waren geboren. Zo verdwenen de kinderen van zijn vrouw Rhea direct in
Kronos' keelgat: Hestia, Demeter, Hera, Hades en Poseidon. Het laatste
kind, Zeus, werd door een list gered. Zeus groeide op in het verborgene.
Toen hij sterk genoeg was, kwam hij weer te voorschijn en hij dwong zijn
vader, de broers en zusters uit te spuwen die hij vroeger had verzwolgen.
Nu brak er oorlog uit tussen de oude generatie van titanen en de nieuwe
van de goden. Om zijn strijdmacht te versterken, verwekte Zeus een aantal
godenkinderen. Zijn lieveling was Dionysos-Zagreus, een oudere broer
van de welbekende Dionysos. De titanen wisten dit kind naar een donker
bos op Kreta te lokken, en verslonden het daar. Daarop vernietigde de
toornige Zeus de titanen. Uit hun as verrees de mensheid.
Cornelis van Haarlem, val van de Titanen
Enkele andere mythen in het kort:
- Primitieve Indianen uit Zuid- Californië geloofden dat de mens van
dieren afstamde en liepen daarmee vooruit op wetenschappelijke
denkbeelden van veel later.
- De primitieve koppensnellers van Kalimantan vertelden dat de mens is
ontstaan uit een levende rots midden in zee. De rots opende eenvoudig zijn
mond en de eerste vrouw en de eerste man kwamen eruit. Van de godheid
Bisagi ontvingen zij een handvol stof. Op hun moederrots verkruimelden
zij daar een stukje van en dat vermengden zij met het stof van Bisagi. Uit
het mengsel ontstond de aarde.
© posterheide brabant, helmond
10
- De Azteken van de Mexikaanse hoogvlakte herleidden de schepping van
de wereld tot het liefdesspel van een god en een godin, Citlaltonac en
Citlalicue. De godin baarde een vuurstenen mes, dat ze wegslingerde. Het
harde 'kind' bracht spontaan niet minder dan zestienhonderd goden en
godinnen voort, als vonken die van een vuursteen worden geslagen. Die
goden daalden in de onderwereld af en stalen een bot van de schimmige
heerser over dat gebied. Ze smeerden het in met hun eigen bloed en
doopten het in een blauwe lichtschaal. uit die schaal werden twee mensen
geboren, een jongen en een meisje.
Mythen en sagen in de klassieke oudheid
Elke mythologie is meer dan een willekeurige hoeveelheid verhalen over
goden en hun al dan niet pikante avonturen. Een mythologie is in de eerste
plaats de schepping van een wereldbeeld. Het verschaft verklaringen voor
het ontstaan van wereld en mensdom, voor natuurverschijnselen, voor de
oorsprong van steden en volkeren en voor de genealogie van belangrijke
geslachten. Ze dienen als uitdrukking van het religieuze denken en van de
reflectie op het menselijk bestaan. Zij zijn middel tot inprenting van
moraal, bron voor poëzie en epos, en soms instrument van
staatspropaganda. Dit geldt voor de Griekse mythologie in het bijzonder.
Zij kent haar eigen samenhang, hoewel oppervlakkige tegenstrijdigheden
niet uitgesloten zijn: het wereldbeeld kent immers ook meerdere aspecten.
Zo is de god Apollo ook verbonden met vernietiging en dood, en wordt
Orpheus, die zo'n symbool van harmonie is om wie de wereld automatisch
tot orde groeit, door de bacchanten verscheurd.
Wat de Griekse mythologie zo bijzonder maakt, is ongetwijfeld de
helderheid van figuren en situaties, een helderheid die het mysterie van de
mens in de kosmos niets te kort doet, maar anderzijds de geheimzinnige
kern zo dicht nadert dat wij het zélf menen te voelen. Dit verklaart waarom
sinds de Griekse oudheid schrijvers en filosofen voortdurend
teruggegrepen hebben op deze oorspronkelijke verhalen en figuren om
gevoelens en gedachten in uit te drukken.
De veelzijdigheid van functie verklaart dat de mythen in de antieke cultuur
alomtegenwoordig waren, en dat zij als het ware een stramien vormden
waarop voortdurend nieuwe varianten werden bedacht. Dit gaat ook op
voor onze westerse cultuur. De antieke mythen hebben sinds de oudheid
altijd de basis gevormd voor ingenieuze allegorieën en emblemata, als
middel voor moraliseringen gediend, maar ook als legitimatie voor
erotische taferelen of als lofprijzingen aan het adres van een heerser of
vorst. Zij hebben een rol gespeeld in de ontwikkeling van een nieuwe
beeldtaal, een nieuwe literatuur, nieuwe vormen van theater en muziek. Na
de Bijbelse verhalen is de antieke mythologie de grootste leverancier
geweest van ideeën voor hetgeen in de westerse cultuur in woord en beeld
is voortgebracht.
© posterheide brabant, helmond
11
Naam
Identiteit en symbool
Attributen
Cultusplaats
Zeus
Oppergod
Adelaar,scepter,donder
Hera
Zeus’ vrouw
Diadeem,pauw
Athena
Apollo
Artemis
Wijsheid,kunsten,overwinning
Lichamelijke schoonheid
Kuisheid,jacht,maan
Hermes
Boodschapper, handel
Schild,helm,uil,olijftak
Lier,boog,zon,laurier
Boog,wassende
Corcyra,
Gevleugelde
sandalen,caduceus
Olympia,Dodona,
Neméa
Argos,Perarchora,Samos
en Olympia
Athene
Delos, Delphi
Delos,Brauron,Delphi
Hephaistos
Vuur
Helm,wapens,schild
Duiven, schelp
Demeter
man van Aphrodite,
vuur,metaal
huishaard
Oorlog, geliefde v. Aphrodite
moeder van Eros, Liefde en
schoonheid
landbouw,moederlijke liefde
Poseidon
man van Amphitrite
Drietand
Asklepios
Dionysos
Apollo’s zoon, geneeskunst
wijn, vruchtbaarheid
Slang
Tyros,panter,wijrak
Hades
Persephone
Dodenrijk,Nekromanteion
Dochter van Demeter,dood,
vernieuwing
Een titaan, zon
Troon,baard
Haan,planten
Athene,Kaap Sounion,
Isthmia,
Epidauros, Kos
Epidauros, Kos
Athena,Delos,Pamassos,
Pangaion
Ephyra
Ephyra, Nekromanteia
Zonnestralen,wagen
Rhodos
Hestia
Ares
Aphrodite
Helios
Korenaar,scepter
Kythera,
Corinthe,Rhodos
Eleusis
Halfgoden en helden
Achilles: Zoon van Thetis en Peleus. leerling van de centaur Cheiron. Niet te
verwonden, behalve aan zijn hiel.
Adonis: Mooie jongen. Aphrodite was ontroostbaar toen hij stierf.
Centauren: paardenlichamen met mannelijke busten.
Dioscuri: tweelingen van Zeus en Leda. Avontuurlijke krijgers.
Herakles: beroemdste held, zoon van Zeus en Alkmene.
Muzen: dochters van Zeus en verbonden aan Apollo, patronessen van schrijvers en
kunstenaars.
Orpheus: zoon van een van de muzen, musicus en dichter, echtgenoot van Eurydice.
Perseus: zoon van Zeus. Onthoofdde Medusa, en huwde met Andromeda die hij
redde.
© posterheide brabant, helmond
12
Het ontstaan van de wereld volgens de Griekse mythologie
Aan het begin aller dingen was de grenzeloze wereldruimte, die de dichters
der Oudheid Chaos noemen. Deze was zonder maat, zonder aanvang en
zonder einde; als een gapende leegte strekte hij zich uit in het onmetelijke.
In oorsprong was hij tot in de diepte vol van een duistere nevel. Toch
bevatte de Chaos reeds de grondbestanddelen van al wat bestaat: aarde,
water, lucht en vuur.
Uit de vormeloze leegte ontstonden Gaia, de aarde en de donkere Tartaros,
de afgrond onder de aarde; naast deze beiden ontwikkelde zich Eros, de
liefde die werkzaam is in het eeuwig Heelal.
Gaia, de aarde, bracht zee en hemel voort, welke de ouden Pontos en
Uranos noemen. Ook de Titanen, de drie Cyclopen en de drie
honderdarmige reuzen zijn kinderen van oermoeder Aarde, want Eros, de
alles beheersende liefde, bewoog haar om zich met de zee en met de hemel
te verbinden.
Uranos, de hemel, verhief zichzelf weldra tot Heer. Hij was de vader der
reusachtige eenogige Cyclopen, die de bliksems wisten te bewerken, en de
twaalf geweldige Titanen. Zes zonen en zes dochters waren het: Okeanos,
Japetos, Kronos en Hyperion zijn onder de mannelijke, Thetis, Themis,
Rhea en Theia onder de dochters de meest beroemde.
Een oerkracht was er in de gestalte en het lichaamsvermogen van de
Titanen, die de stamvaders en stammoeders der latere godengeslachten
zouden worden: Oceanos is de grote wereldstroom die aarde en zee in het
rond omgeeft; alle wateren van de zee, van rivieren en bronnen
ontspringen uit hem, ook verheffen zon, maan en sterren zich uit zijn
golven en duiken weer in hem onder. Zijn vrouw is Thetis, het opwellende,
voedende vocht; vele stroomgoden kwamen uit dit Titanenhuwelijk voort.
Themis verzorgt in de wereldorde sinds de oertijd de gerechtigheid, de
zede en de natuurwet, terwijl uit het huwelijk van Hyperion en Theia, de
beide lichtgestalten, de zon, de maan en het morgenrood voortgekomen
zijn.
Goya, Kronos
Kronos, die de Romeinen Saturnus noemen, is de jongste der Titanen, en
met Rhea zou hij Uranos en Gaia in de wereldheerschappij opvolgen.
Vreselijke dingen worden van die oertijden verhaald. Uranos voelde zich
in de wereldheerschappij bedreigd door zijn eigen zonen, de reusachtige
Cyclopen, en verbande hen in de diepte van de duistere Tartaros.
Tevergeefs trachtte Gaia haar kinderen tegen de haat van de vader te
© posterheide brabant, helmond
13
beschermen. Toen riep zij de Titanen op om hun broeders te redden.
Alleen Kronos echter, de jongste, waagde het voor zijn broeders op te
komen.
" Ik zal je een wapen geven!" riep Gaia in haar toorn; zij liet in de schoot
der aarde het ijzer ontstaan en dit werd een zeis. Het was een vreselijke
strijd, waarin Kronos zich stortte; met zijn scherp wapen verminkte hij zijn
eigen vader, ontrukte hem de heerschappij en maakte zichzelf tot koning.
Met deze ontzettende handeling kwam de misdadigheid in de wereld.
Doch uit de bloeddruppels van de getroffene, die op de aarde neervielen,
ontsproten de vreselijke wraakgodinnen, de Erinyen, en het reuzengeslacht
der Giganten.
Gruwelijk was de wraak, die de woorden van de verminkte Uranos al
opriepen. " Eens zal ook één van jouw zonen je van de troon stoten, zoals
jij het mij hebt aangedaan!" zo riep hij zijn zoon toe. Sindsdien moest
Kronos in angst leven, en toen zijn gemalin Rhea hem spoedig kinderen
schonk, verslond hij ze telkenmale dadelijk na de geboorte: zijn dochters
Hera, Hestia en Demeter en zijn zonen Hades en Poseidon.
Voor Rhea was het een onnoemelijk moederleed om haar kinderen aan
Kronos over te geven. Toen zij nu opnieuw aan een kind het leven zou
schenken begaf zij zich naar haar ouders Uranos en Gaia om hen om raad
te vragen. " Ga naar het eiland Kreta", spraken deze, " daar zult ge voor de
gewelddaden van uw man veilig zijn ". Rhea volgde deze aanwijzing; weer
bracht zij een knaapje ter wereld, en in de eenzame, donkere grot van het
gebergte Ida, waarin zij het kind verborg, kon zij hem het leven redden.
Zeus
De jonggeborene heette Zeus. Weliswaar ging de begeerte van Kronos ook
naar deze zoon uit, maar Rhea misleidde hem listig door hem een in luiers
gewikkelde steen toe te reiken. De wrede Titaan verzwolg deze gretig en
had geen vermoeden dat zijn zoon ondertussen opgroeide, goed bewaard
bij de bergnimfen. Een goddelijke geit gaf hem uit haar uier te drinken, de
bijen van de berghelling brachten hem honing, en wanneer hij zichzelf met
zijn kindergeschrei in gevaar bracht, maakten de priesters van Rhea luid
geraas, opdat Kronos de schuilplaats niet zou ontdekken.
Toen Zeus tot een man was opgegroeid, trad hij voor zijn vader Kronos en
dwong hem de onsterfelijke kinderen, die hij verslonden had, terug te
geven. Vreselijk kwamen nu de wraakwoorden van de stervende Uranos
tot vervulling, want nu begon Zeus met zijn broeders en zusters, uitgaande
van de Olympos in Thessalië, de strijd tegen Kronos en diens broeders, de
© posterheide brabant, helmond
14
Titanen. Aan de Cyclopen en de honderdarmige reuzen, die Kronos in de
Tartaros gevangen hield, gaf Zeus de vrijheid en maakte hen daardoor tot
zijn helpers. Zelfs stonden enige van de Titanen, vooral Oceanos, Tethys
en Themis, Zeus ter zijde. Verschrikkelijk was de strijd der oermachten
om de wereldheerschappij; de weergalm drong door tot in de diepten van
de Tartaros. Zeus' machtigste wapen waren de bliksemschichten, die de
Cyclopen voor hem hadden gesmeed; zonder ophouden slingerde hij ze
van zijn bergvesting, de Olympos, naar omlaag totdat de Titanen verslagen
waren. Zo behaalde Zeus de overwinning en daarmee de heerschappij over
de wereld.
Uit dankbaarheid voor de dappere hulp deelde Zeus nu de
wereldheerschappij met zijn broeders. Terwijl Hades de onderwereld
kreeg, gaf hij Poseidon de macht over de zee; zelf behield hij als zetel van
zijn heerschappij de hemeltroon.
Poseidon
De Titanen die trouw aan zijn zijde hadden gestaan, liet hij hun
machtsgebied, terwijl hij de vijandelijke in de Tartaros gevangen hield.
Aan de zijde van Zeus leefde sinds die tijd als zijn gemalin de godin Hera,
die als oudste dochter van Kronos ter wereld gekomen was. Uit het schuim
van de zee steeg zijn dochter Aphrodite op, de godin van de liefde en de
schoonheid, die alle andere godinnen in bevalligheid en liefelijkheid
overtrof. Twee kinderen werden aan de opperste god geschonken door
Leto, een dochter van de Titaan Koios: Phoibos Apollo, de god van
welvaren en ordening; hij was de beschermheer van de wet, van al wat
goed en schoon is in de natuur en in de mensenwereld. Artemis, zijn
zuster, was eveneens een beschermende en heilbrengende godin, zij
schonk het frisse bloeiende leven der natuur. Evenals haar boer Apollo was
zij ongehuwd.
De lievelingsdochter van Zeus echter was Pallas Athena, die uit zijn hoofd,
de zetel van het verstand, werd geboren; daarom was zij de godin van de
wijsheid, een machtige en wijze leidster en beschermvrouw van staten en
steden in oorlog en vrede.
Nog andere godheden verschenen toentertijd in de kring der hemelse
wezens, zoals Iris, de boodschapster der goden, die het verkeer tussen hen
en de mensen tot stand bracht. Uit het huwelijk van Zeus met Hera
ontsproot Hephaistos, de kunstvaardige god van het smidsaanbeeld, die de
macht van het vuur wist te temmen.
© posterheide brabant, helmond
15
Maar nog steeds was de nieuwe wereldorde niet veilig gesteld. Gaia
namelijk, oermoeder aarde, zag toornig toe, hoe haar kinderen in de
onderwereld versmachtten; om hen te bevrijden zond zij de
honderdkoppige, vuurspuwende Typhon, en Zeus, de overwinnaar, had
opnieuw een strijd te doorstaan die de aarde deed sidderen, totdat hij ook
deze monsterlijke draak had overwonnen.
Nog steeds gaf Gaia het niet op; zij spoorde de verschrikkelijke Giganten
aan om de zetel der goden te bestormen. Een gruwelijke strijd had Zeus in
de slag met dit reuzengeslacht te doorstaan. Zij braken uit de onderwereld
los, zodat de sterren van vrees verbleekten. "Trekt op en neemt wraak voor
mij op de hemelgoden!". Met deze woorden zette Gaia hen aan. "Maakt
van mijn eigen ledematen, de bergen, treden om de Olympos te
bemachtigen".
Gigantomachie. Pergamon-altaar
De reusachtige monsters waren verschrikkelijk om aan te zien; in plaats
van voeten hadden zij geschubde drakenstaarten. Zij juichten bij de
woorden van hun moeder en genoten al van tevoren van de
overwinningsvreugde. "Ik zal Aphrodite tot mijn vrouw maken!" praalde
een van de reuzen. "Artemis zal mijn vrouw worden!" riep de ander, en
een derde beroemde zich erop, dat hij de schone Athene zou vrijen. Zo
trokken zij naar de bergen van Thessalië om van daar uit de zetel der
goden te bestormen.
Inmiddels verzamelden de in het nauw gedreven goden alle beschikbare
krachten om tegen de zware aanval der reuzen te kunnen standhouden. Iris,
hun boodschapster, riep de hemelbewoners bijeen; zelfs de geesten der
gestorvenen riep zij te hulp. Allen gaven volgzaam gehoor aan deze
oproep.
En waarlijk, de nood was op zijn hoogst. Alle elementen waren in het
hevigste oproer; van de hemel klonk de donderbazuin en het land
antwoordde met een aanhoudende aardbeving.
Alle goden namen moedig deel aan de beslissende strijd tegen de
woedende reuzen. Phoibos Apollo zond zijn immer treffende pijlen,
Hephaistos slingerde gloeiende kolen uit zijn smidse, Poseidon stootte met
zijn drietand; de Moiren, de godinnen van het noodlot, zwaaiden haar
knotsen, en de bliksem van Zeus, die alles verteert, suisde omlaag. Ook
Zeus' zoon Herakles, die hem op aarde geboren was, werd op verzoek door
Athena te hulp geroepen en nam vol onstuimigheid deel aan de strijd.
Mochten ook de reuzen in hun toorn de ene berg na de andere uit hun
grondvesten losrukken en steeds nieuwe bergen, de Ossa, de Pelion en de
Oeta, op elkaar stapelen, Zeus toonde zich de sterkste. Hij bleef
© posterheide brabant, helmond
16
overwinnaar in de moordende strijd, en voortaan waagde niemand meer
hem zijn heerschappij te betwisten.
Palazzo del Tè, Mantua. Sala dei Giganti
Sindsdien troont Zeus hoog op de top van de Olympos als Opperste in de
kring der goden. Daar valt sneeuw noch regen, geen zuchtje wind wordt er
gevoeld. Nectar en ambrozijn is het voedsel der goden en schenkt aan alle
hemelse bewoners eeuwige jeugd en onsterfelijkheid.
Helden en historische figuren
In essentie dient men een onderscheid te maken tussen mythe en
geschiedenis. Veel voorvallen van helden en dergelijke personen hebben
betrekking op personen die in de Griekse en Romeinse geschiedschrijving
worden opgevoerd als historische figuren en daardoor in strikte zin buiten
het gebied van de mythologie vallen. In de klassieke historiografie is
echter deze begrenzing lang niet altijd gerespecteerd. Zo is de mythische
koning Theseus maar al te vaak voorgesteld als de historische koning die
Athene een staatsinrichting schonk. Anderzijds wordt wel geschreven van
historische figuren als Numa Pompilius, hoe zij verkeerden met de goden.
De geschiedenis van de vroege Griekse stadsstaten en de koningen van
Rome is onmiskenbaar een op legenden gebaseerde constructie, waarvan
de eventuele historiciteit onderwerp is van speculatie.
De antieke geschiedschrijving kent vastomlijnde doelstellingen en de
geschiedenis wordt in overeenstemming daarmee geschreven. Zij dient in
eerste instantie de opkomst en neergang van stad en staat te verklaren, en
deze verklaring zoekt zij in de principes, in het karakter, in de deugden of
ondeugden van de gezagsdragers, de leidende stand en het volk. Rome,
Sparta en Athene, deze steden werden groot door de eendracht, soberheid,
gestrengheid van de voorouders; zij vervielen door macht- en geldhonger,
onbeheerste gezagsuitoefening, het stellen van het eigen belang boven het
algemeen nut. In het verklaren van deze processen verstart de
geschiedschrijving tot het geven van enkel voorbeelden, negatief of
positief, steeds geassocieerd met personages uit de geschiedenis. De
geschiedschrijving wordt een lofprijzing van de bewonderenswaardige
leefwijze en opvattingen van de voorouders en een schets van de
verderfelijkheid van hetgeen daarop is gevolgd.
De antieke geschiedschrijving wordt dus een reservoir van voorbeelden en
leert het nageslacht om in het heden op deugdelijke wijze op gegeven
situaties te reageren. De geschiedenis levert zo vaste onderwerpen aan de
© posterheide brabant, helmond
17
retorica, en wordt omgekeerd geschiedschrijving oefenterrein van de
welsprekendheid.
Met de vestiging van het christendom krijgt de klassieke
geschiedschrijving een specifieke uitleg, een christelijke interpretatie.
Personen en verhalen krijgen een plaats in het allesomvattende heilsplan.
Daarnaast zien we in de middeleeuwen een ander gebruik van de klassieke
geschiedenis, een hoofse of ridderlijke interpretatie. In de renaissance
wordt de klassieke geschiedenis opnieuw gebruikt voor politieke lering.
Vanaf de 15de tot de 18de eeuw geldt de gelijkenis tussen de verschillende
historische perioden. De geschiedenis is als een cyclische beweging,
waarin bepaalde situaties steeds terugkeren.
De Franse Revolutie is één van de laatste perioden van een politiek
gebruik van de klassieke geschiedschrijving. In de 19de eeuw worden de
politieke voorbeelden voortaan uit de eigen geschiedenis genomen,
eventueel onderbouwd met klassieke verhalen.
Het voortleven van de klassieke geschiedenis wordt niet alleen door een
politieke conjunctuur bepaald. Evenzeer als de klassieke mythen leveren
de historische gebeurtenissen stof voor een veelheid van culturele
producties, met alle aanpassingen die beantwoorden aan de smaak van de
tijd.
Theseus en de Minotaurus. Romeins, begin 3de eeuw
© posterheide brabant, helmond
18
De heerschappij van Kronos
Met de castratie van Uranus kwam Kronos aan de macht. Met zijn vrouw
Rhea regeerde hij over het universum.
Kronos werd voorspeld dat een van zijn kinderen hem op dezelfde manier
van zijn macht zou beroven als hij bij zijn eigen vader had gedaan. Hij
bedacht daarop een plan: hij zou al zijn kinderen direct na de geboorte
direct opeten. De eerste vijf kinderen werden opgegeten: Demeter, Hades,
Hera, Hestia en Poseidon. De laatste van de kinderen, Zeus, werd gered
door moeder doordat zij een steen in luiers overhandigde aan Kronos. De
pasgeboren baby werd naar de berg Ida gebracht en in het geheim
opgevoed. De geit Amalthea zoogde de jonge god. De huid van Amalthea
bedekte later de Aegis, het schild van Zeus dat overal bescherming tegen
bood. De jonge Zeus werd gezelschap geboden door Metis, een dochter
van de Titanen Okeanos en Tethys.
Rhea en Kronos
Als Zeus' eerste gemalin vulde ze hem letterlijk met alle wijsheid waarvan
ze de personificatie was. Zeus wist met behulp van een drankje zijn vader
Kronos al zijn broers en zussen uit te laten braken. De woedende kinderen
wilden Kronos afzetten. Aldus begon de strijd tussen de Goden en de
Titanen. Zeus bevrijdde de Honderdarmigen uit hun gevangenis; zij sloten
zich bij Zeus aan. Dit gold ook voor de Cyclopen. Zij voorzagen Zeus van
donder en bliksem. De Titanen werden nu verslagen, en Kronos werd
gecastreerd. Daarna werden de Titanen in het binnenste van de aarde
opgesloten. Hierop werd, door het lot beslist, Hades god van de
onderwereld, Poseidon over de oceanen en Zeus kreeg de heerschappij
over al het andere en werd koning der goden.
De schepping van de mens
Nu was het tijd voor het verschijnen van de mens. Hierover bestaan twee
versies, in beide met de Titaan Prometheus als hoofdpersoon. Volgens de
eerste en belangrijkste versie schoten de mensen als graan uit de aarde op.
De goden hielden toezicht over vijf generaties of tijdperken van de
mensheid, die bij elke generatie minder volmaakt werd. De eerste
generatie was die van het gouden tijdperk; de mensen waren sterfelijk,
maar leidden een zorgeloos leven. Het einde van dit tijdperk werd
veroorzaakt door het handelen van Prometheus tijdens een maaltijd,
waarbij hij Zeus voorzag van een portie botten in plaats van goed vlees.
Daarop bepaalde Zeus dat van toen af de mens honger zou leiden en het
© posterheide brabant, helmond
19
vuur niet meer mocht gebruiken. Van toen af moest de mens zwoegen op
de akkers. Daarop stal Prometheus vuur van de zon en bracht het naar de
aarde. Dit vuur was echter niet zo perfect als dat van de Gouden Tijd.
Prometheus als schepper van de mens
Prometheus werd daarop gestraft aan een rots op de Kaukasus, waar
dagelijks een adelaar zijn lever opat. De mens werd ook gestraft: Zeus
beval dat er een 'geschenk' voor de mens moest worden gemaakt, Pandora,
de eerste vrouw. Vanaf dat moment was de man niet meer alleen op de
aarde. Pandora had ook rampzalige bagage bij zich: een doos die ze van
Zeus onder geen beding mocht openen. Nieuwsgierig opende ze de doos
toch, en er ontsnapten al het kwaad en de plagen die sindsdien de wereld
vergiftigen: misdaad, haat, lijden, dood, ziekte, etc. Slechts één ding bleef
in de doos achter: hoop. Zo eindigde het Gouden Tijdperk. De mensen van
het Zilveren Tijdperk waren duidelijk minder intelligent. Dit maakte,
samen met alle rampen en ellende, het tijdperk tot een periode van lijden
en ontbering.
Dante Gabriel Rossetti, Pandora
In het Koperen Tijdperk waren de mensen gewend aan het kwaad van
Pandora en waren daardoor harder van slag. Ze voerden oorlogen tegen
hun eigen soort. De volgende periode was het Bronzen Tijdperk, de tijd
van de grootste helden van de klassieke mythologie. Het was de tijd van de
Ilias en de Odyssee, van Achilles en Odysseus. Het was ook de tijd van de
halfgod Herakles.
Het laatste tijdperk, de IJzeren Tijd, was de tijd waarin de Griekse
beschaving tot grote bloei was gekomen. Het was een corrupt tijdperk,
waarin het goede gemakkelijk werd verkwanseld voor persoonlijk gewin.
© posterheide brabant, helmond
20
De Olympische goden
Zeus en Hera
Als opperheerser van de Olympos en de wereld daaronder, was Zeus de
machtigste God in de klassieke mythologie. Hij heerste over oerkrachten
als donder en bliksem. Daarnaast bezat hij zijn Aegis, een ondoordringbaar
wapenschild. Ondanks Zeus' positie als machtigste Olympiër bezat hij ook
zijn aandeel aan menselijke eigenschappen. De oude Grieken
beschouwden hem als een nogal overspelige god. Zijn liefdesaffaires
waren indrukwekkend in aantal. De meeste van zijn kinderen verwekte hij
niet bij zijn vrouw Hera. Zijn eerste verovering was Methis, de
verpersoonlijking van de wijsheid. Zeus at Methis met ongeboren kind en
al op, bang als hij was voor een machtiger nakroost, waardoor hij letterlijk
vol wijsheid kwam. Tevens was hij zwanger van de godin Athena, die
even later volgroeid en bewapend uit zijn hoofd werd geboren. Bij anderen
verwekte Zeus halfgoden en goden als Apollo, Artemis, Hermes,
Aphrodite, Dionysus, Heracles, Helena en Persephone.
Zeus en Hera
Hera was echtgenote en zus van Zeus, en geboren uit Kronos en Rhea. Zij
was de godin van het gezin, de huiselijke liefde en de wettige geboorte. Zij
was zó jaloers, dat zij haar echtgenoot voortdurend in het oog hield en hem
met toorn trof. Zo'n voorval betreft de liefdesactiviteiten van Zeus met een
prinses uit Argos, Io. Veranderd in een koe, probeerde hij haar onzichtbaar
te maken voor Hera, die echter maatregelen nam en de honderdogige
Argos als bewaker opstelden. Ondanks deze maatregelen wist Zeus Io te
bevrijden en bedreef met haar de liefde, met als resultaat de geboorte van
Ephastus, een voorvader van Herakles.
Olympia, Zeus-tempel
© posterheide brabant, helmond
21
Poseidon
Poseidon, zoon van Kronos en broer van Zeus en Hades, was de god van
de oceanen. De drietand was zijn machtssymbool, de tegenhanger van
Zeus' bliksem. De waternimf of nereïde Amphitrite werd zijn vrouw.
Poseidon was als Zeus zijn vrouw vaak ontrouw, maar leek onverschillig
te zijn voor lichamelijke kenmerken van zijn minnaressen. Bij de
afgrijselijke Gorgo Medusa verwekte hij de reus Chrysaor. Ook de cycloop
Polyphemus was een zoon van hem. Poseidon was ook de god van de
paarden en de aardbevingen. De oude Grieken geloofden dat de manen van
Poseidons' zeepaarden zichtbaar waren als de golven van de zee. Samen
met zijn broers Zeus en Hades, en zijn zuster Demeter, de godin van de
plantengroei, was Poseidon een van de chtonische goden, de goden die
heersten over de machtige natuurkrachten.
Poseidon, ca. 470 v. Chr.
Hades en Demeter
De broer van Zeus en Poseidon was de heer van de onderwereld en de god
van de rijkdom. Hades was altijd een rechtvaardige en eerlijke god.
Tijdens de strijd met de Titanen vervaardigden de Cyclopen een magische
helm voor hem, die hem onzichtbaar maakte. Van alle goden was alleen
Hades niet welkom op de Olympos.
In veel homerische of prehomerische Griekse mythen wordt Hades' rijk
simpelweg beschreven als een schimmenrijk waarin geesten doelloos
ronddwalen. Pas de Romeinen zouden een meer duidelijke geografie van
deze duistere wereld scheppen.
Hades en Persephone
© posterheide brabant, helmond
22
Als dochter van Kronos en Rhea, en zuster van Zeus, Poseidon en Hades,
behoorde Demeter tot de oorspronkelijke bewoners van de Olympos. Ze
was de godin van de plantengroei op aarde. Demeter had één dochter,
Persephone, met als vader haar broer Zeus. Hades liet zijn oog op de
dochter vallen en wist haar naar de onderwereld te roven. Moeder Demeter
zwierf over de aarde op zoek naar haar dochter en bereikte het rijk van
Eleusis, waar de vrouw Metaneira zich over haar ontfermde. Demeter
schonk Metaneira's pasgeboren zoon Demophoön de aangeboren kennis
om graan te kunnen verbouwen en te oogsten. Toen de jongen volwassen
werd, bleek deze kennis onschatbaar van waarde voor de mensheid.
Demeter had immers de gaven van de aarde aan de mens ontnomen zolang
haar dochter niet gevonden was. Door tussenkomst van Zeus gaf Hades
Persephone tijdelijk aan haar moeder terug. Vóór haar vertrek liet hij haar
echter heimelijk drie zaden van een granaatappel eten, een traditioneel
symbool van vruchtbaarheid en huwelijkse verplichtingen. Al snel werd
beslist dat Persephone negen maanden per jaar bij haar moeder op de
Olympos zou vertoeven - van het voorjaar tot de winter, het groeiseizoen.
Zodra de oogsttijd aanbrak, moest ze terugkeren naar Hades en als
koningin over de onderwereld regeren.
Aphrodite en Ares
Aphrodite was de godin van de lichamelijke liefde en de romantische
liefde. Ze is de Griekse personificatie van de lichamelijke schoonheid en
vertegenwoordigt zowel de pure lust als de tedere genegenheid. Zij zorgde
dat jonge alleenstaanden verliefd werden, maar ook dat oudere getrouwden
overspel pleegden.
Sandro Botticelli, Geboorte van Venus. Ca. 1470
Aphrodite was lichamelijk de mooiste van alle Olympische goden. In de
Ilias is ze de dochter van Zeus en de Titaan Dione. De meeste latere
dichters vertellen echter dat de godin werd geboren uit de combinatie van
de zee en de afgesneden geslachtsdelen van Uranus. Nadat Kronos de
genitaliën van zijn vader in zee had geworpen, kolkten de golven
eromheen, waardoor een schuimmassa ontstond, waaruit de godin werd
geboren. Meestal wordt Hephaestus, de god van het vuur en de smeden, als
haar echtgenoot genoemd. Ze is de moeder van Eros uit de latere mythen.
Hoewel Aphrodite getrouwd was, nam ze het niet zo nauw met de
© posterheide brabant, helmond
23
huwelijkstrouw. Een van haar favoriete en machtigste minnaars was Ares,
de oorlogsgod, bij wie ze drie kinderen kreeg.
Ares, de zoon van Zeus en Hera, was een domme, onbeheerste,
gewelddadige god. Ares hield van de oorlog om de oorlog. Zijn passie was
het wapengekletter, het zweet en het vuil, de huivering van de
overwinning. Deze oppervlakkige houding maakte hem impopulair op de
Olympos. De Grieken wilden met Ares weinig te maken hebben. De
Romeinen daarentegen gaven Mars het karakter, waar hij beroemd om
was: dat van een dappere, sluwe krijgsheer.
Apollo en Artemis
Nadat Zeus een verhouding met Leto had gehad, bracht zij Apollo en
Artemis ter wereld. Apollo, de jongste van de twee, vertegenwoordigde
alles waar de Grieken zelf naar streefden: hij was het oertype van de man.
Apollo was het toonbeeld van de mannelijke schoonheid. Hij was
rechtschapener en evenwichtiger dan welke godheid ook. Hij bezat de
volledige kennis van al het kwaad dat zich op aarde voordeed.
Apollo en Artemis. Ca. 460 v. Chr.
Artemis hielp direct na haar geboorte haar broer Apollo ter wereld te
helpen. Vanaf dat moment was Artemis de godin van de geboorte en de
beschermster van de kinderen. Toch is zij het bekendst als godin van de
jacht. Bij de jacht kon niemand haar evenaren en bij de strijd was zij Ares'
gelijke. Toch was zij lichamelijk zo schoon dat zij zelfs Aphrodite jaloers
kon maken. Artemis gedroeg zich echter altijd kuis. Ze wreekte
slachtoffers van ontrouw. Ook beschouwde zij verkrachting als een
onvergeeflijke misdaad. Artemis was de godin van de mensenrechten: zij
kwam op voor de bedeesden en onschuldigen, de onteerde maagden en de
verdrukten.
Delphi, Apollo-tempel
© posterheide brabant, helmond
24
Athena en Hephaestos
Van alle geboorten in het Griekse pantheon was die van Athena een van de
wonderlijkste. Zij werd geboren uit het hoofd van Zeus. Haar moeder was
Metis. Zeus vroeg, geteisterd door zware hoofdpijnen, zijn hoofd open te
klieven. Zo werd Athena geboren, volledig bewapend en volgroeid. Als
godin van de wijsheid en de vindingrijkheid werd aan Athena de
uitvinding van allerlei gereedschappen toegeschreven. Ze schiep de fluit,
de ploeg, evenals de wiskunde. Aardewerk en de kunst van het huishouden
heeft de mensheid ook aan Athena te danken. Athene was haar stad.
Homeros beschreef haar als een tamelijk ooorlogszuchtige godin en in
feite werd zij beschouwd als de godin van de oorlog. Voor haar was oorlog
echter een strategisch uitgevoerde en geleide strijd. Tijdens de Trojaanse
Oorlog stond Athena aan de zijde van de Grieken. Net als Artemis was
Athena een kuise godin, met name echter omdat ze de toenaderingen van
de mannelijke goden te kinderlijk vond.
Hephaestos was de god van het vakmanschap, de god van hen die met vuur
werkten: de smeden en de handwerkslieden. Hij was getrouwd met
Aphrodite, maar zij betuigde hem zelden haar liefde. Er zijn twee versies
van zijn geboorte: volgens de ene was hij de zoon van Hera en Zeus.
Volgens de andere was hij de zoon van Hera, die hem zonder ontvangenis
baarde, in een poging om Zeus te treffen in verband met de
ongeslachtelijke geboorte uit hem van Athena. In beide gevallen werd
Hephaestos van de Olympos gegooid - hij was lelijk en misvormd. Hij
kwam in de oceaan terecht, en werd gered door de nimfen Thetis en
Euronyme, die de godheid grootbrachten en zijn belangstelling voor het
smeden aanmoedigden.
Geboorte Athena, ca. 530 v. Chr.
Akropolis, Athena-tempel
In een bui van razernij wierp ook Zeus Hephaestos eens van de Olympos.
Hij kwam op het eiland Lemnos terecht, maar brak daarbij wel beide
benen. Sindsdien was hij verlamd en kon zich alleen maar met krukken
verplaatsen. Hephaestos leverde de mens de basisgereedschappen, zoals
het ploegmes, het zwaard en de speerpunt.
Hermes en Dionysos
Hermes, de zoon van Zeus en de nimf Maja, verwierf al vroeg zijn
reputatie van bedrieger. Kort na zijn geboorte, ontwikkelde Hermes zich
tot een jongeling en glipte weg uit de geboortegrot om het omringende
landschap te verkennen. Kort daarop stal hij voor de grap de kudde van
Apollo. Uiteindelijk hield Apollo er de door Hermes gemaakte lier aan
over. Zeus was zo onder de indruk van het vernuft en de vindingrijkheid
© posterheide brabant, helmond
25
van Hermes, dat hij hem overlaadde met eerbewijzen. Hij werd de god van
de handel en het koopmanschap. Hij werd ook de god van de
welsprekendheid en de misleidende zin. Hij werd de boodschapper van de
goden. Ook was hij de god van de dood. Alleen Hermes kende het pad
naar de onderwereld, en hij bracht de pasgestorven zielen naar het rijk van
Hades. Hij werd de schutspatroon van alle reizigers.
Hermes psychopompos
Dionysos was de enige god van de Olympos met een sterveling als moeder
en ook de enige die drie maal werd 'geboren'. Zijn moeder was een
beeldschone prinses uit Thebe, zijn vader was Zeus. In een geit veranderd
door Zeus werd de jonge Dionysos door bergnimfen op de berg de Nysa
opgevoed. Daar ontdekte hij de druif en leerde er wijn van maken. Meer
dan welke godheid is Dionysos de verpersoonlijking van uitersten van de
menselijke natuur. Als god van de roes is hij zowel de god van de
waanzinnige, dronken razernij, als van de rustige roes waarin men tot
zelfbespiegeling komt - hij is tegelijkertijd de vernietiger als de weldoener
van de mensheid. Ook is hij de verpersoonlijking van de kringloop van de
natuur.
Dionysos en Bacchant. 6e eeuw v. Chr.
De lagere Olympiërs
Naast de hoofdbewoners van de Olympos zijn er ook lagere goden die de
Griekse geloofsovertuiging nuanceren op een zuiver menselijk niveau. Zij
waren de goden en godinnen van het dagelijks leven.
Hestia
Hestia was een zuster van Zeus. Hoewel zij een van de oorspronkelijke
Olympiërs was, verlaagden haar plichten in het pantheon haar tot een saaie
rol. Hestia was de godin van de huiselijke haard, en van het gezin. Ze was
© posterheide brabant, helmond
26
nooit een opvallende persoonlijkheid en speelde nooit een essentiële rol in
een belangrijke mythe.
Hestia
Hebe
Deze godin, dochter van Zeus en Hera, was de godin van de jeugd en in
staat het levenslicht in de oudere mens weer op te laten flakkeren. De
enige bijzondere eigenschap was haar eeuwige jeugd.
De Gratiën
De drie Gratiën, dochters van Zeus en Euronyme, waren de godinnen die
over alle sociale functies heersten. Zij werkten altijd samen. Aglaia maakte
dat een spreker zijn publiek kon boeien. Euphrosyne zorgde voor het
welslagen van feesten. Thalia ging over het blijspel en was de moeder van
de fijnzinnige en grove grap.
De Muzen
De negen Muzen waren dochters van Zeus en Mnemosyne. Oorspronkelijk
zag men hen als godinnen van de creativiteit, zonder een aparte
persoonlijkheid. Later kreeg elke Muze haar aparte persoonlijkheid.
Calliope was de Muze van het heldendicht. Clio was de Muze van de
geschreven geschiedenis. Erato van de erotische poëzie; Sappho, de
beroemde dichteres van Lesbos, was haar veel verschuldigd. Euterpe was
de Muze van de lyrische poëzie en opzwepende muziek. Melpomene was
de Muze van het treurspel. Polyhymnia was de Muze van de religieuze
zang- en dichtkunst. Terpsichore was de Muze van de dans en werd met
een lier afgebeeld. Thalia was de Muze van het blijspel; zij was de
tegenpool van Melpomene en droeg het klassieke vrolijke masker. Urania
was de Muze van de sterrenkunde.
Muzensarcofaag. Romeins, ca. 200 na Chr.
© posterheide brabant, helmond
27
Trojaanse Oorlog
De Trojaanse Oorlog is één van de belangrijkste gebeurtenissen in de
Griekse mythologie, waarbij de Achaeërs tegen Troje ten strijde trokken
nadat Paris van Troje Helena van haar echtgenoot Menelaos had
weggevoerd. De werken van Homeros zijn de belangrijkste bronnen. In de
Ilias wordt over vier dagen van het tiende jaar van de tienjarige oorlog
verhaald. De Odyssee verhaalt over de reis naar huis van één van de
oorlogshelden, Odysseus.
Omdat Zeus geloofde dat er te veel mensen op de wereld leefden, had hij
zijn oog laten vallen op Themis die de Trojaanse oorlog gebruikte om de
aarde te ontvolken, vooral de afstammelingen van de halfgoden. Volgens
een profetie zou een zoon van de zeenimf Thetis, op wie Zeus verliefd was
geworden, een zoon zou krijgen die groter zou worden dan zijn vader.
Thetis werd daarop uitgehuwelijkt aan de oude koning Peleus. Alle goden
waren uitgenodigd op het huwelijk behalve Eris. De oorlog ontstond na
een twist tussen de godinnen Athena, Hera en Aphrodite, nadat de godin
van de twist Eris een gouden appel aan hen had gegeven, bestemd voor ‘de
mooiste’. Zeus stuurde de godinnen naar Paris die oordeelde dat Aphrodite
de appel moest krijgen. In ruil liet Aphrodite Helena, de vrouw van
Menelaos en dochter van Leda, verliefd worden op Paris die haar meenam
nar Troje. Peleus en Thetis kregen een zoon, Achilles, van wie voorspeld
was dat hij zeer oud zou worden of jong zou sterven in een oorlog. Toen
hij negen jaar oud was had Calchas voorspeld dat Troje niet kon vallen
zonder zijn hulp. Thetis wilde haar zoon onsterfelijk maken door hem
boven het vuur te houden of in de Styx te baden. Omdat zij het kind echter
bij de hiel vasthield tijdens deze acties, bleef deze sterfelijk en kwetsbaar
(Achilleshiel). Agamemnon was koning van Mycene, broer van Menelaos
en getrouwd met de zus van Helena, Clytaemnestra. Hij leidde een
militaire expeditie naar Troje en belegerde de stad tien jaar lang. Veel
helden stierven, aan kant van de Achaeërs Achilles en Ajax, aan de
Trojaanse kant Hector en Paris. Met de list van het Trojaanse Paard werd
de stad ingenomen. Slechts weinigen van de Achaeërs keerden veilig terug
naar huis, velen stichtten kolonies op verre kusten.
Trojaanse paard, detail vaas, ca. 670 v. Chr.
De oude Grieken geloofden dat Troje bij de Dardanellen lag en de oorlog
een historische gebeurtenis was in de 13de of 12de eeuw v. Chr. Wellicht
zijn de Homerische verhalen van de Ilias een mengsel van verschillende
verhalen over belegeringen en expedities door Myceense Grieken in de
Bronstijd.
© posterheide brabant, helmond
28
Volgens Homeros reisden Menelaos en zijn bondgenoot Odysseus naar
Troje om Helena met diplomatieke middelen te bevrijden. Daarop
verzamelde Agamemnon, koning van Mykene en broer van Menelaos,
medestrijders van de Achaeïsche koningen en prinsen om ten strijde te
trekken tegen Troje en Helena te bevrijden. Daarbij moest Achillus van het
eiland Skyros worden gehaald, waar hij in een affaire met de prinses
Deidameia de zoon Neoptolemos had verwekt. De vermomming van
Achilles als vrouw hielp hem niet en hij werd ontmaskerd en moest mee
ten oorlog. De Achaeïsche troepen verzamelden zich in Aulis. Vanwege
het ontbreken van kennis van de route landde de vloot van de Achaeërs in
Mysia dat geregeerd werd door de zoon van Herakles, Telephos. In de
daarop volgende strijd werd Telephos door Achilles verwond. De
Achaeïsche vloot werd daarna uiteengedreven door een storm, Achilles
landde op Skyros en huwde Deidameia. De troepen werden opnieuw
verzameld in Aulis. Telephos ging ook naar Aulis, werd genezen van een
wond uit de eerdere strijd, en wees uiteindelijk de route naar Troje.
Acht jaar na de storm vertrok weer een enorme vloot naar Aulis, waar de
wind ging liggen. Volgens de ziener Calchas strafte de godin Artemis zo
Agamemnon voor het doden van een heilig hert of een hert in een heilige
grot. De enige mogelijkheid om Artemis tevreden te stellen was Iphigeneia
te offeren.
Ajax draagt het lijk van Achilles
De Achaeërs belegerden Troje negen jaar lang. Pas in het tiende jaar waren
alle troepen bijeen. Achilles en Ajax waren de meest actieve strijders van
de Achaeërs, volgens Homeros zou Achilles met zijn troepen elf steden en
12 eilanden hebben veroverd en Troilos, zoon van koning Priamos, hebben
gedood. Onder de oorlogsbuit was Briseis die aan hem werd gegund en
Chryseis die aan Agamemnon werd gegeven. Tegen het einde van het
negende jaar begon het leger te muiten tegen de leiders, maar dat werd de
kop ingedrukt door Achilles of Agammenon. De vader van Chryseis wilde
zijn dochter terug, maar Agamemnon weigerde en Apollo trof daarop het
Achaeïsche leger met een plaag. Agamemnon gaf daarop Chryseis terug,
maar pakte Briseis van Achilles af. Achilles weigerde daarop verder te
vechten. Aanvankelijk waren de Achaeërs toch in het voordeel in de strijd
door met name het optreden van Diomedes, maar geleidelijk werden zij
teruggedreven door de Trojanen. Patroclus kreeg de bewapening van
Achilles en dreef de Trojanen weer terug, maar werd gedood door Hector.
Daarop zweerde Achilles Hector te doden, werd verzoend met
Agamemnon en kreeg Briseis terug. Achilles doodde Hector vóór de muur
van Troje en sleepte zijn lichaam achter zijn strijdwagen aan. Koning
© posterheide brabant, helmond
29
Priamos kwam naar Achilles om het lijk van Hector te vragen. Kort na de
dood van Hector kwam Penthesileia, koningin van de Amazonen, koning
Priamos en Troje te hulp. Zij werd gedood door Achilles. Daarna kwam
Memnon zijn stiefbroer Priamos te hulp. Hij doodde Antilochos. In de
strijd tussen Achilles en Memnon woog Zeus het lot van de twee helden,
waarbij dat van Memnon zonk: hij werd gedood door Achilles. Daarop
trof Achilles zélf het lot en werd gedood door Paris. Er volgde een groot
gevecht rondom de dode Achilles. De wapens werden na veel discussie
aan Odysseus gegeven. Ajax was overmand door rouw en pleegde
zelfmoord.
Na het tiende jaar was voorspeld dat Troje niet kon vallen zonder de boog
van Herakles. Odysseus en Diomedes haalde de boog op bij Philoctetes op
Lemnos. Deze laatste doodde Paris. De ziener Calchas voorspelde dat
Paris’ halfbroer Helenus de profetieën met betrekking tot de val van Troje
kende. Helenus vertelde aan de Achaeërs dat zij zouden winnen als zij het
gebeente van Pelops zouden terughalen, de zoon van Achilles
Neoptolemos konden overtuigen om mee te vechten en het Trojaanse
Palladium konden stelen. Vermomd als bedelaar ging Odysseus Troje
binnen om te spioneren en werd herkend door Helena. Met haar hulp
zouden Diomedes en Odysseus later het Palladium stelen.
Het einde van de oorlog kwam met het finale plan van de list van het
Trojaanse Paard, een heilig dier voor de Trojanen, gevuld met soldaten
onder leiding van Odysseus. Toen de Trojanen ontdekten dat de Achaeërs
vertrokken waren, trokken zij het Paard te stad in. Cassandra en de priester
Laocoön waarschuwden tegen het vasthouden van het Paard in de stad.
Cassandra werd niet geloofd, Laocoön werd met zijn beide zoons gedood
door zeeslangen. ’s-Nachts kwamen de Achaeïsche soldaten uit het Paard
en doodden de slapende bevolking. Neoptolemos doodde koning Priamos,
Ajax de Mindere verkrachtte Cassandra, Aeneas nam zijn vader op zijn rug
mee en vluchtte. De Achaeërs staken de stad in brand, Cassandra werd aan
Agamenon gegeven, Neoptolemos kreeg Andromache en Odysseus
Hecuba.
Adam Elsheimer, Aeneas vlucht met Anchises
© posterheide brabant, helmond
30
Odyssee
De Odyssee van Homeros verhaalt over de terugreis van Odysseus, één
van de belangrijke helden in de Trojaanse oorlog. Odysseus had tien jaar
nodig om terug te keren naar Ithaca. Het verhaal begint tien jaar na het
einde van de tienjarige Trojaanse Oorlog. Thuis werd aangenomen dat hij
dood was en zijn vrouw Penelope en zoon Telemachos hadden te maken
met een groep van 108 vrijers die met Penelope wilden trouwen en zijn
bezit opsoupeerden.
Athena bezocht vermomd als Mentes Telemachos en spoorde hem aan
nieuws over zijn vader te vragen. Zij kreeg onderdak bij hem en sloegen
het gedrag van de vrijers gade. Athena vond een schip en bemanning voor
Telemachos die Nestor in Pylos bezocht, en vandaar naar Sparta ging waar
hij Menelaos en Helena ontmoette. Menelaos vertelde dat hij op zijn
terugreis op het eiland Pharos in Egypte de oude zeegod Proteus had
ontmoet die hem vertelde dat Odysseus gevangen genomen was door de
nimf Calypso. Ook hoorde Telemachos dat Agamemnon bij zijn terugkeer
naar Mycene gedood was door zijn vrouw Clytaemnestra en haar geliefde
Aegisthos.
Odysseus en de sirenen
Odysseus was zeven jaar gevangen op Ogygia, het eiland van Calypso. Zij
was diep verliefd op hem geworden, maar werd overtuigd door Hermes om
hem vrij te laten. Hij vertrok op een vlot, maar Poseidon liet hem
schipbreuk lijden. Zo kwam Odysseus op het eiland van de Phaeacen, waar
hij Nausicaa ontmoette. Na enige tijd onthulde hij zijn identiteit en begon
te vertellen over zijn terugkeer van Troje.
Na een aanval van piraten op Ismaros in het land van de Cicones werden
Odysseus en 12 schepen door stormen uit koers gebracht. Zij bezochten de
lethargische lotuseters en werden toen gevangen genomen door de cycloop
Polyphemos. Bij zijn vlucht uit de grot van Polyphemos had Odysseus zijn
eigen naam genoemd. Poseidon, de vader van Polyphemos, vervloekte
hem en liet hem tien jaar rondzwerven op zee. Hij zou al zijn manschappen
verliezen en naar huis komen met hulp van anderen. Odysseus verbleef bij
Aeolus die hem een zak met alle winden gaf behalve de goede
westenwind. Toen zijn manschappen de zak openden, dreef een storm de
schepen terug vanwaar zij gekomen waren. Vervolgens kwamen zij op het
eiland van de mensen-etende Laestrygonen, waarbij alle schepen behalve
het zijne werden verwoest. Hij bezocht de heks Circe die de helft van zijn
manschappen in varkens omtoverde, maar Odysseus kon met een kruid de
tovenarij weerstaan. In ruil voor Odysseus’ liefde toverde zij de
© posterheide brabant, helmond
31
manschappen weer om en allen bleven een jaar op het eiland. Uiteindelijk
vertrokken zij, geleid door instructies van Circe, en bereikten het
westelijke einde van de wereld, Hades, waar Odysseus aan de doden
offerde. Hij ontmoette onder andere de geest van zijn moeder,
Agamemnon en Achilles, en vroeg de ziener Tiresias hulp om veilig thuis
te keren. Van zijn moeder hoorde hij voor het eerst over zijn eigen gezin
en de aanwezigheid van de vrijers. Eenmaal teruggekeerd op hert eiland
van Circe adviseerde zij over de laatste episodes van hun tocht. Zij voeren
langs het eland van de Sirenen, vervolgens reisden zij tussen de
zeskoppige monster Scylla en de waterkolk Charybdis. Op het eiland
Thrinacia gingen zijn manschappen op jacht bij het heilig vee van de
zonnegod Helios. Als straf leden zij schipbreuk, waarbij iedereen verdronk
behalve Odysseus. Hij spoelde aan op het eiland Ogygia en moest daar
blijven als de geliefde van Calypso.
Nadat de Phaeacen dit alles hadden aangehoord hielpen zij Odysseus naar
huis te gaan en brachten hem naar een verborgen haven op Ithaca. Athena
vermomde hem als een rondtrekkende bedelaar zodat hij de stand van
zaken in zijn huis kon zien. Intussen arriveerde Telemachos op Ithaca en
Odysseus maakte zich aan hem bekend. Samen besloten zij de vrijers om
het leven te brengen. Toen Odysseus thuis kwam stierf zijn hond van
opwinding. De vrijers bespotten hem, met name Antinoos. Hij ontmoette
zijn eigen vrouw die niets in de gaten had en hem niet herkende. Zijn
huishoudster Eurycleia herkende hem als eerste aan een oud litteken. De
volgende dag werd in een competitie met de boog van Odysseus bepaald
wie de hand van Penelope zou krijgen, maar Odysseus deed zelf mee aan
de wedstrijd en won. Daarop doodde hij Antinoos en daarna de rest van de
vrijers. Tot slot maakte hij zich bekend aan zijn echtgenote Penelope. De
dag daarop bezocht hij zijn vader Laertes die zijn identiteit uiteindelijk ook
erkende.
Odysseus en de Sirenen
.
© posterheide brabant, helmond
32
Alfabetische lijst van mythische personen
Achilles
Achilles is wellicht de belangrijkste figuur uit de Griekse mythologie.
Rond zijn persoon is de Ilias van Homeros geweven, het verhaal van de
wraak van Achilles zoals dat zich ontvouwt tegen de achtergrond van de
val van Troje. Hij was de zoon van Peleus, de koning van Phtia in
Thessalië, en Thetis, de dochter van Oceanos. Als baby dompelde zijn
moeder hem in de Styx om hem onkwetsbaar te maken voor de wapens
van eventuele tegenstanders. Zij hield hem vast bij zijn hiel en de jongen
werd zo opgezadeld met een 'Achilleshiel', de zwakke plek die hem
noodlottig zou worden.
Achilles en Hector in gevecht. Ca. 520 v. Chr.
Thetis wist dat Achilles bij Troje zou vallen. Hij had de keus: een kort
leven en roem verwerven of een lang en roemloos leven leiden. Hij werd
opgevoed door de Centaur Cheiron. Na talloze verwikkelingen trok hij
samen met Odysseus ten strijde. Hephaestos maakte een pantser voor hem,
waardoor hij onoverwinnelijk zou worden. Tijdens een verdeling van de
oorlogsbuit moest Achilles zijn geliefde Briseïs aan Agamemnon afstaan.
Achilles doodde Hector in een tweegevecht en sleepte het lijk achter zijn
wagen aan rond de muren van Troje. In het tiende jaar van de Trojaanse
oorlog betrapte Paris Achilles toen hij zijn zuster Polyxena het hof maakte.
Priamos doodde Achilles met een pijl....in zijn hiel.
Achilles, door Ajax van het slagveld weggedragen. Ca. 560 v. Chr.
Actaion
In de Griekse mythologie is deze jager een kleinzoon van Apollo. Hij werd
door de centaur Cheiron opgevoed en in de jacht onderricht. Op één van
© posterheide brabant, helmond
33
zijn jachttochten stuitte hij op de maagdelijke godin Artemis die zich naakt
baadde in een plas. Woedend over deze storing veranderde zij Actaion in
een hertenbok en zette diens eigen jachthonden op het spoor. Deze
verscheurden hem.
Actaeon. Ca. 390-380 v. Chr.
Adonis
Adonis was de zoon van Cinyras, de koning van Cyprus en een zoon van
Apollo. De moeder van Adonis was Myrrha. Zij verleidde haar vader tot
incest, en moest vluchten naar Arabië. Daar baarde zij Adonis en
veranderde terstond in een boom die haar naam zou dragen: mirre. Zowel
Aphrodite als Persephone waren dol op hem. Hij stierf aan de
verwondingen veroorzaakt door de slagtanden van een wild zwijn.
Tintoretto, Venus en Adonis.1584
Agamemnon
Agamemnon was de leider van de Griekse troepen in de Trojaanse oorlog.
Hij was de zoon van Atreus en Aerope, de kleinzoon van Pelops, en de
broer van Menelaos. Agamemnon was gehuwd met Clytaemnestra, dochter
van Zeus en Leda. Op weg naar Troje offerde hij zijn dochter Iphigeneia in
© posterheide brabant, helmond
34
Aulis aan Artemis, om een gunstige wind af te smeken. Agamemnon werd
door zijn eigen vrouw vermoord.
Zog. Masker van Agamamnon. Ca. 1550 v. Chr.
Agamemnon en Iphigeneia. Pompeï, vóór 79 na Chr.
Ajax
Ajax was de zoon van Telamon. Na Achilles was hij de dapperste van de
Grieken. Bij de val van Troje kreeg hij een reeks tegenslagen te
verwerken. Uiteindelijk zou hij zelfmoord plegen door zich op zijn zwaard
te storten.
Amazonen
Een ras van onverschrokken vrouwen, dochters van Ares en de Naïade
Harmonia. De Amazonen-maatschappij was een matriarchale, waarin de
vrouwen bestuurden en vochten. Om hun geslacht in stand te houden,
hadden ze af en toe gemeenschap met mannen van buurstammen.
Pasgeboren jongetjes werden vermoord of de botten van de ledematen
© posterheide brabant, helmond
35
gebroken. De Amazonen namen Troje in, maar veroverden ook Syrië. In
de Griekse kunst komt vaak de 'Amazonomachie' voor, de strijd tussen
Amazonen en Grieken.
Amazonen, 2e eeuw na Chr.
Asklepios
Asklepios is de zoon van Coronis en Apollo. De god verleidde het meisje,
maar ontbrandde in toorn toen hij ontdekte dat zij een sterfelijke geliefde
had. Hij doodde haar met een bliksem, maar redde het kind, dat vervolgens
door de centaur Cheiron werd opgevoed in de geneeskunst. Asklepios was
een uitzonderlijk leerling en kon zelfs de doden tot leven wekken met het
bloed uit de aderen uit de rechterzijde van de Gorgoon, die Athena hem
gegeven had. Zeus doodde Asklepios met zijn bliksem. Na zij dood werd
Asklepios goddelijk verklaard; hij veranderde in een sterrenbeeld. Zijn
bekendste heiligdom stond in Epidauros.
Atlas
Een reus uit de Griekse mythen, de zoon van de zeenimf Clymene en
Iapetos. Met zijn vrouw Pleione, de dochter van Okeanos, had hij zeven
kinderen. Hij vocht tegen de goden in de grote slag tussen en giganten.
Voor straf veroordeelde Zeus hem de hemel op zijn schouders te dragen.
Cerberus
Het driekoppige monster dat in de Griekse mythologie de ingang van de
Hades bewaakte, had merkwaardige ouders. Zijn vader was de
veelkoppige reus Typhon en zijn moeder was Echidna, die tot haar middel
een knappe vrouw was, maar met het onderlichaam van een slang. Het was
de taak de levenden buiten het koninkrijk van Hades te houden en de
doden binnen het rijk. Orpheus was de enige die ongestoord de hel in en
uit kon gaan.
Chariten
Oorspronkelijk hebben de Chariten of Gratiën geen vast aantal. Volgens
Hesiodus betreft het dochters van Zeus en Eurynome en wel: Aglaia
(schittering), Euphrosyne (vreugde) en Thaleia (bloei). Zij brengen
vreugde, schoonheid en scheppingskracht, niet alleen aan de mensen, maar
© posterheide brabant, helmond
36
ook aan de goden. Ze verkeren vooral in het gezelschap van Artemis en
Apollo.
Charon
De veerman die in de Griekse legende de zielen van de doden over de
moerassen van Acheron en de rivier de Styx naar de hel voer. Zijn ouders
waren broer en zus, Erebus en Nox, de kinderen van Chaos. Hij werd
voorgesteld als een ongure, vuile oude man, met een verwilderde baard,
gehuld in lompen. Hij maakte zijn passagiers, de zielen, het 'leven' zuur:
zij moesten voor de overtocht betalen en toch zelf roeien.
Gustav Doré, Charon. 1861
Danaë
Moeder van Perseus. Ter voorkoming van een zwangerschap werd Danaë
in een 'ijzeren toren' opgesloten. Toch gelukte het Zeus in de vorm van een
gouden regen door te dringen tot haar verblijf en gemeenschap met haar te
hebben.
Daphne
Een Griekse riviernimf, dochter van de Thessalische riviergod Peneus.
Ovidius verhaalt hoe Eros Apollo verliefd maakte op het meisje. Daphne
beantwoordde de avances van de god niet en vluchtte voor hem weg.
Bernini, Apollo en Daphne
© posterheide brabant, helmond
37
Toen Apollo op het punt stond haar te overmeesteren, gaf Peneus gehoor
aan de smeekbeden van zijn dochter en veranderde hij haar in een laurier,
aan welke boom zij ook haar naam gaf.
Dioscuren
De tweelingbroers Castor en Pollux waren de zonen van Leda, de vrouw
van koning Tyndareus van Sparta, en Zeus. Hij bezocht haar in de
gedaante van een zwaan en haar kinderen, de tweeling en hun zusters
Helena en Clytaemnaestra, werden uit eieren geboren. Volgens een
legende misbruikten de Dioscuren de gastvrijheid op de bruiloft van
Lynceus en Idas, die met de twee dochters van Leucippus trouwden. Zij
schaakten de twee bruiden en in de schermutselingen die daarop volgden
werd Castor gedood door Idas en Lynceus door Pollux. Daarop wordt
Pollux door Zeus onder de onsterfelijken opgenomen. Pollux wil echter
omwille van zijn gestorven broer een dag op de Olympos verblijven, de
andere in het dodenrijk.
In de Romeinse legenden vochten de Dioscuren aan Romeinse zijde in de
slag bij het Regillus-meer tegen de Latijnen in 496 v. Chr.. Na de slag zag
men hun de paarden drenken in het Iuturna-bassin op het Forum
Romanum.
Rome, Dioscuren
Echo
Echo was een dochter van de Lucht en de aardgodin Tellus. Zij werd een
bediende van Hera, door wie zij van haar spraakvermogen werd beroofd
omdat haar gebabbel de koningin stoorde in haar pogingen haar man te
betrappen bij zijn escapades met andere nimfen. De arme Echo kon slechts
de laatste woorden herhalen die men tot haar sprak. Zij trachtte de liefde te
bedrijven met Narcissus door het herhalen van fragmenten van de zinnen
die hij sprak. Toen hij haar verstootte, verwelkte zij en slechts haat stem
bleef bestaan.
Endymion
Zoon van Zeus, een jeugdige en mooie jager, en de geliefde van de maan,
Selene. Hij sliep een eeuwige slaap en Selene placht hem 's nachts
ongezien te bezoeken. Selene zou hem hebben doen inslapen vanwege
© posterheide brabant, helmond
38
haar voorkeur voor een kuise liefde, of Endymion zou Zeus of Selene
hebben gevraagd om die eeuwige slaap, opdat hij zijn schoonheid niet zou
verliezen.
Erinyen
Wraakgodinnen, geboren uit het bloed dat na de ontmanning van Uranos
op de aarde druppelde. Ze maken dus deel uit van de voor- Olympische
goden. Ze kastijden degenen die de orde der dingen schenden. In het
bijzonder maken ze meedogenloos jacht op degene die een moord heeft
gepleegd, zeker als het gaat om een moord op ouders of andere verwanten.
In de antieke verbeeldingswereld wordt het verblijf van de Erinyen van
oudsher gesitueerd onder de aarde.
Eros
Eros wordt door Hesiodus onder de oerkrachten geschaard, naast Chaos en
Gaia. Bij Homeros is het woord Eros aanduiding voor behoefte aan eten,
drinken, slapen en vrijen. In de oudste tijden is hij het symbool van de
vleselijke liefde. Later wordt Eros beschouwd als zoon van Aphrodite en
Hermes. De god wordt voortdurend gezien in relatie met Aphrodite en
geldt als de uitvoerder van haar bevelen. Hij maakt mensen verliefd door
pijlen in hun hart te schieten. Zijn macht over goden en mensen werd
duidelijk gemaakt door hem rijdend op een leeuw of een dolfijn af te
beelden; ook kon hij de bliksemschichten van Zeus breken.
Europa
De dochter van Telephassa en van de Phoenicische koning Agenor. Zeus
werd verliefd op haar en nam, om in haar nabijheid te kunnen komen, de
gedaante aan van een prachtige stier. Hij legde zich aan haar voeten toen
zij met haar gezellinnen bloemen aan het plukken was in de wei. Het dier
zwom naar Kreta met haar op haar rug. Op Kreta nam Zeus zijn eigen
gedaante weer aan, en verwekte drie kinderen bij Europa: Minos,
Rhadamanthys en Sarpedon.
Peter Paul Rubens, Roof van Europa. 1630
© posterheide brabant, helmond
39
Eurydice
In de Griekse mythologie is zij de vrouw van Orpheus. Op de vlucht voor
de onwelkome avances van Aristaeus, een zoon van Apollo, werd zij door
een slang gebeten en stierf. Intens bedroefd om het overlijden van zijn
vrouw, begaf Orpheus zich naar de onderwereld en betoverde Hades met
de muziek van zijn lier. De god beloofde Eurydice vrij te laten op één
voorwaarde: haar schim zou hem naar de bovenwereld volgen terwijl hij
speelde, maar hij mocht niet omkijken tot hij het daglicht bereikt had.
Toen hij het doel bijna bereikt had, kon hij de verleiding niet weerstaan, en
keek om over zijn schouder. Daarop werd Eurydice teruggesleurd naar de
onderwereld.
Ganymedes
Ganymedes is de zoon van de stichter van Troje, Tros. Zeus wilde de
jongen bij zich op de Olympos hebben. Toen Ganymedes de kudden van
zijn vader hoedde in de buurt van Troje, dook Zeus naar beneden in de
gedaante van een adelaar en droeg hem mee naar de Olympos. Daar werd
hij opperschenker.
Giganten
Giganten zijn geboren uit het bloed dat na de ontmanning van Uranos op
de aarde viel; reusachtige en monsterlijke wezens, met benen in de vorm
van slangenstaarten. Zij bedreigden zij de Olympiërs, omdat dezen hun
voorvaderen, de 'Titanen', hadden opgesloten in de Tartaros.
Gorgonen
Zij zijn de dochters van de zeegoden Phorkys en Keto, Steno, Euryale en
Medousa genaamd. Woonachtig in het verre Westen zijn zij vrouwen met
bronzen handen, gouden vleugels en slangen als haar. Niemand kan hun
blikken verdragen, omdat de ogen een verstenende werking hebben, op
Poseidon na, die Medusa zelf zwanger maakt. Terwijl Steno en Euryale
onsterfelijk zijn, is Medusa de enig mogelijke prooi voor Perseus vanwege
haar sterfelijkheid. Uit de wond die ontstaat bij het afslaan van haar hoofd,
worden als Poseidons kinderen het gevleugelde paard Pegasus en de reus
Chrysaon.
Medusa, Leptis Magna. Ca. 200
© posterheide brabant, helmond
40
Hades
Hades is de god van de onderwereld, meedogenloos en angstaanjagend.
Hij was de zoon van Kronos en Rhea, en dus de broer van Zeus. De naam
'Hades' betekent 'de onzichtbare', hetgeen uiteraard met de functie van de
god strookt. Hades bezit een magische helm die de drager onzichtbaar
maakt; onder meer Perseus mocht er gebruik van maken, toen hij de
Medusa moest doden. Handelend treedt Hades alleen op in het verhaal van
de ontvoering van Persephone, die zijn vrouw wordt.
Hector
De belangrijkste onder de Trojaanse krijgers, de oudste zoon van Priamos,
de koning van Troje en zijn vrouw Hecuba. Hij trouwde met Andromache,
de dochter van koning Aetion van Thebe. Omdat hij uitsluitend tegen
Achilles niet opgewassen was, heeft hij in de eerste negen jaren van het
beleg de rechtstreekse confrontatie met Achilles vermeden. De aanval op
de Griekse schepen - door Hector gepland en uitgevoerd - was wellicht
zijn grootste daad. Nadat Patroclos door Hector gedood was, kwam
Achilles weer in de strijd. Hector was voorbestemd te vallen tegenover
Achilles en de goden konden met al hun trucs het leven van Hector slechts
rekken. Achilles doodde Hector, en behandelde zijn lichaam schandelijk.
Hij doorboorde de hielen, bond er een leren riem door en sleepte het lijk
achter zijn wagen rond de muren van Troje, als wraak voor de dood van
Patroclos. Uiteindelijk kreeg de vader, Priamos, het lichaam terug voor een
hoog losgeld.
Helena
Zij was de aanleiding tot de Trojaanse oorlog. Zij was de dochter van Leda
en Zeus, die haar in de gedaante van een zwaan bezocht. Helena werd uit
een ei geboren.
Van kinds af aan trok de schoonheid van Helena veel aanbidders. Zij werd
geschaakt door Theseus voordat zij tien jaar was. Helena koos Menelaos,
de koning van Sparta, als man.
Aphrodite had Paris de schoonste vrouw ter wereld beloofd als hij haar de
twistappel toekende in de verkiezing tussen haar, Hera en Athena. Helena
won en Paris nam haar mee naar Troje. Daarop trokken de Grieken naar
Troje en belegerden de stad. Toen Troje viel door de truc met het Houten
Paard, vluchtte Helena in het heiligdom van Apollo. Haar op wraak beluste
man Menelaos vond haar en vergaf haar. Hun terugkeer naar Sparta nam
acht jaar in beslag.
Horen
Dochters van Zeus en Themis. Zij dragen de namen Eunomia, Dike en
Eirene. Eigenlijk verzinnebeelden zij de cyclus van het jaar, pas in de
klassiek Griekse tijd worden het er vier. Deze corresponderen dan met
lente, zomer, herfst en winter.
© posterheide brabant, helmond
41
Icaros
In de Griekse mythologie is hij de zoon van Daedalos. Hij ontvluchtte
Kreta met zijn vader om aan de wraak van Minos te ontkomen. Met de
vleugels van veren en was kwam zijn vader veilig in Attica, maar Icaros
vloog in zijn trots te dicht bij de zon. De was van zijn vleugels smolt, hij
viel in zee en verdronk.
Daedalos en Icaros
Io
Priesteres van Hera in Argos. Zeus werd verliefd op haar en bezocht haar
gehuld in wolken en mist. De jaloerse Hera betrapte hen en in een poging
zijn geliefde te redden veranderde Zeus haar in een prachtige vaars. Hera
vroeg deze vaars als geschenk en liet haar bewaken door de honderdogige
Argos. Zeus zond Hermes om Argos te doden en Io te bevrijden.
Achtervolgd door de jaloerse Hera bereikte zij Egypte, waar zij van Zeus
haar menselijke gedaante terugkreeg. Volgens een bepaalde versie werd
zij koningin van Egypte, volgens een andere trouwde zij met Osiris en
werd onder de naam Isis aanbeden.
Iphigeneia
Dochter van Agamemnon en Clytaemnestra. Als Agamemnon de Griekse
vloot met bestemming Troje heeft verzameld bij Aulis, wordt die door een
hardnekkige windstilte afgehouden te vertrekken. Artemis eist nu eerst van
Agamemnon het offer van zijn dochter Iphigeneia. In de meeste versies
wordt verteld dat Iphigeneia daadwerkelijk wordt geofferd. In enkele
andere wordt zij gered door Artemis die haar vervolgens tot
opperpriesteres maakt.
Kallisto
De nimf Kallisto had zich voorgenomen maagd te blijven en haar leven te
wijden aan Artemis, in wier gevolg zij verkeerde. Zeus, die wist dat zij
mannen schuwde, wist in de gedaante van Artemis tot haar door te
dringen en gemeenschap met haar te hebben. Zij werd hierop zwanger van
Arkas. Toen het gezelschap van Artemis ging baden, moest Kallisto zich
© posterheide brabant, helmond
42
ontkleden en werd haar schandelijke zwangerschap ontdekt. Artemis
veranderde haar in een berin, en zette haar honden tegen haar op. Zij werd
gered door Zeus, die haar veranderde in het sterrenbeeld de Grote Beer.
Kentauren
Wezens bestaande uit het bovenlichaam van een mens en de romp en
benen van een paard; soms zijn ook de voorbenen menselijk. Zij zijn
kinderen van Kentauros en Ixion. De oorsprong van deze paardmensen is
waarschijnlijk oosters evenals het naar hen genoemde sterrenbeeld
Boogschutter. Deze natuurwezens zijn wild en drankzuchtig met
uitzondering van Pholos en Cheiron.
Kyklopen
De drie eenogige zonen van Gaia: Brontes, Steropes en Argos. Zij waren
door Kronos in de Tartaros opgesloten, maar door Zeus bevrijd. Zij
hielpen de Olympische goden tegen de Titanen. Bij Homeros zijn de
Kyklopen een eenzaam levend volk dat zich in stand houdt met wat de
aarde voortbrengt en met veeteelt. Zij leven in grotten in gelukkig
gezinsverband, behalve de eenzame Polyphemos.
Odysseus en cycloop Polyphemos. 1e eeuw na Chr.
Leto
Een Titanen-dochter, door Zeus zwanger gemaakt van de goddelijke
tweeling Apollo en Artemis. De zwangere Leto werd op bevel van Hera
door de Python opgejaagd. Over de wijze waarop het toch tot een
geslaagde bevalling kwam, doen verschillende verhalen de ronde. Zo is
overgeleverd dat Delos, een onvruchtbaar eiland, aan Leto gastvrijheid
bood.
Marsyas
Een Phrygische sater, die de fluit vond die Athena weggegooid had, omdat
zij zich lelijk vond wanneer zij het instrument bespeelde. Marsyas daagde
Apollo uit. Als overwinnaar mocht Apollo een straf bedenken, en liet
Marsyas aan een boom vastbinden en levend villen.
© posterheide brabant, helmond
43
Menaden
'Razende vrouwen', leden van de thiasos van Dionysos. De vrouwen zijn
bezeten van de godheid, hetgeen ze uitdrukken in geëxalteerde dansen, die
voor niet-ingewijdenen verboden zijn. Zij dragen lange gewaden en
hebben een pantervel of hertenvel over de schouder, terwijl ze een thyrsosstaf en muziekinstrumenten dragen.
Menaden. Detail Griekse vaas, 5e eeuw v. Chr.
Midas
Midas, de legendarische koning van Phrygië, mocht een wens doen, nadat
hij de verdwaalde Silenus als gast had opgenomen. Hij wenste, dat alles
wat hij aanraakte in goud zou veranderen. Toen hij bemerkte dat ook eten
hieronder viel, vroeg hij of de wens niet ongedaan gemaakt kon worden.
Hij kreeg instructies zich te wassen in de rivier Paetolus, die vanaf dat
moment goud bevatte.
Volgens een door Ovidius navertelde legende gaf Apollo hem ezelsoren,
toen Midas het fluitspel van Pan hoger waardeerde dan het lierspel van
Apollo. Zijn barbier was de enige die op de hoogte was. In zijn behoefte
het geheim door te vertellen groef deze een gat in de grond en fluisterde
het daarin. Het riet dat daar groeide fluisterde het voort: Midas heeft
ezelsoren.
Minos
De legendarische koning van Kreta, die volgens de overleveringen drie
generaties voor de Trojaanse oorlog leefde. Hij was de zoon van Europa en
Zeus en werd grootgebracht door Asterion, de koning van Kreta. Na diens
dood werd hij alleenheerser over Kreta. Hij deed een stier uit de zee
oprijzen om zijn recht op de troonsopvolging te bewijzen. De heerschappij
van Minos stond in het teken van rechtvaardigheid en gelijkheid. Zijn
wetten waren zo opmerkelijk, dat men veronderstelde dat deze door Zeus
waren geïnspireerd. Dit beeld van Minos in de Griekse mythen staat in
sterk contrast met de Attische legenden die hem afschilderden als een
slechterik die Athena een schatplicht oplegde. Een voorbeeld hiervan is het
verhaal van Theseus: Ariadne, dochter van Minos, hielp hem de
Minotauros te verslaan en maakte zijn ontsnapping mogelijk.
Na zijn broer Rhadamanthys verbannen te hebben, begon Minos zijn
ideeën door te voeren. In de onderwereld oordeelden Minos en
Rhadamanthys over de zielen van de doden.
© posterheide brabant, helmond
44
Muzen
Negen dochters van Mnemosyne (het 'geheugen') en van Zeus, in negen
achtereenvolgende nachten door hem verwekt.
Hesiodus is de eerste die hun namen noemt: Kalliope, Kleio, Euterpe,
Thaleia, Melpomene, Terpsichore, Erato, Polymnia en Ourania. Hij schetst
hun gemeenschappelijke functie: ze brengen de mensen wijsheid,
overtuigende welsprekendheid, een vredig gemoed, het vermogen om de
daden van goden en mensen te bezingen. Hesiodus situeert hen op de
Olympos, in het gezelschap van Zeus en de andere Olympische goden.
Volgens latere bronnen wonen ze op de Helikon of op de Parnassos en
worden ze geacht hun gezang en kunst te beoefenen onder aanvoering van
Apollo.
Narcissus
Een schone jongeling, de zoon van de rivier Cephissus en de nimf Liriope.
Toen hij jong was vroeg zijn moeder de ziener Tiresias of haar zoon een
lang leven beschoren was. Tiresias gaf het raadselachtige antwoord: "Ja,
mits hij zichzelf nooit kent". Narcissus wees iedereen af die liefde voor
hem opvatte.
Caravaggio, Narcissus. Ca. 1598
Echo trachtte hem te verleiden met fragmenten van zijn eigen uitspraken.
Volgens Ovidius moest Narcissus boeten voor zijn wreedheid jegens Echo:
Nemesis veroordeelde hem tot het bekijken van zijn eigen spiegelbeeld in
een plas op de berg Helion. Hoe langer hij keek, des te verliefder werd hij,
totdat hij uiteindelijk wegkwijnde en in een narcis veranderde.
Nike
Nike is veeleer personificatie van de overwinning dan een godin 'van vlees
en bloed'. Zij treedt dan ook nauwelijks op in mythologische verhalen.
Hesiodus voert haar op als dochter van de Titaan Pallas en de Styx en
plaatst haar daarmee in de vóór- Olympische godengeneraties.
Nimfen
Oorspronkelijk aanduiding voor huwbare meisjes, later godinnen. Deze
kinderen van Zeus, Okeanos, Acheloös en Themis leven in de bossen,
© posterheide brabant, helmond
45
bergen of bij het water. Sommigen zijn met naam bekend en hebben
liefdesaffaires waarbij het de jongemannen slecht kan vergaan.
Niobe
Dochter van Tantalos. Uit haar huwelijk met de koning van Thebe,
Amphion, werden zeven zonen en zeven dochters geboren. Ze was zo trots
op haar kinderen en haar kindertal, dat ze het waagde zich te stellen boven
de godin Leto. De gekwetste Leto vroeg haar kinderen deze smaad
ongedaan te maken, waarop Apollo de zonen en Artemis de dochters
neerschoot. Slechts twee kinderen zouden zijn gespaard.
Homeros vertelt in de Ilias hoe de kinderen gedurende tien dagen
onbegraven bleven liggen, waarna de goden zelf de begrafenis ter hand
namen. Ovidius voegt aan het verhaal toe, dat de wenende Niobe
veranderde in een rotsblok waaruit een bron ontsprong.
Odysseus
De beroemdste held van de hele oudheid. Hij was de zoon van Laërtes, de
koning van Ithaca, en Anticlea. Odysseus was één van de afgewezen
aanbidders van Helena en was derhalve verplicht bij ede haar te helpen
redden toen zij door Paris was geschaakt.
Odysseus speelde een rol van belang tijdens de Trojaanse oorlog, vooral
wanneer diplomatie, redenaarskunst of spionage vereist waren. Men
schrijft hem wel het idee van het Houten Paard toe.
Zijn lotgevallen tijdens de tien jaar durende terugreis naar Ithaka zijn
onderwerp van de Odyssee. Odysseus verleidt zijn eerste mannen op het
eiland van de Kikoniërs. Vervolgens belandt hij met zijn vloot op het
eiland van de Lotofagen. Op een ander eiland leven de Kyklopen,
reusachtige, éénogige veeherders. De reus Polyphemus houdt er Odysseus
en zijn manschappen gevangen. Odysseus weet echter de Kykloop blind te
maken en te vluchten. Van Aeolus krijgt Odysseus later een zak met
winden mee, voorspoedige (hoewel niet bedoeld). Zijn manschappen
openen echter de zak en de winden ontsnappen, zodat de schepen
teruggedreven worden.
Odysseus en Sirenen. 4e eeuw v. Chr.
© posterheide brabant, helmond
46
In het land van de mensenetende Laistragonen worden de troepen van
Odysseus opnieuw gedecimeerd. Na een verblijf van een jaar bij de
aanvankelijk gevaarlijke, in tweede instantie gastvrije Kirke hervat
Odysseus de terugreis. Op haar aanraden moet hij neerdalen in de Hades
om daar de schim van de ziener Teiresias te raadplegen. Dankzij
aanwijzingen van Kirke doorstaan Odysseus en zijn maten veel
beproevingen, zoals bij het eiland van de Sirenen, tussen de Dwaalrotsen
van Scylla en Charybdis.
Op Ithaka wachtte Penelope, de vrouw van Odysseus, jarenlang op hem.
Zij had 108 aanbidders, maar wist hen met een list op afstand te houden.
Zij zou het aanbod van één van hen accepteren, wanneer zij de lijkwade
van Laërtes had voltooid. Elke nacht haalde zij echter weer uit wat zij
overdag had geweven. Uiteindelijk zou Odysseus na terugkomst de vrijers
doden met zijn boog. Uiteindelijk maakte hij zich aan zijn vrouw bekend
(hij had zich vermomd als bedelaar) door haar bijzonderheden van het
echtelijk vertrek te beschrijven.
Oedipus
Telg uit het over Thebe heersende geslacht: zoon van Laios en kleinzoon
van Labdakos. Zijn moeder is Iokaste.
Zijn vader was door een orakel gewaarschuwd dat hij door zijn zoon
gedood zou worden, waarna een aaneenschakeling van rampen zijn familie
zou treffen. Toen Iocaste hem een zoon baarde, liet hij de baby op een
berghelling achter, ten prooi aan de elementen. Bovendien had hij zijn
enkels doorboord en met een riem samengebonden. Oedipus groeide op
aan het hof van koning Polybus nadat herders hem gevonden hadden. Toen
hij erachter kwam dat hij geadopteerd was, ging hij naar het orakel van
Delphi om te vernemen wie zijn echte ouders waren. Onderweg doodde hij
de heraut van koning Laios en de koning zélf. In Thebe ontmoette hij de
Sfinx en wist het antwoord op haar raadsel. Hiermee was hij
verantwoordelijk voor de dood van de Sfinx en bevrijdde zo tegelijk de
inwoners van Thebe van de vloek van de Sfinx. Uit dank gaven zij hem het
land van de weduwe van koning Laërtes en riepen hem tot koning uit.
Oedipous en de Sfinx. 4e eeuw v. Chr.
© posterheide brabant, helmond
47
Thebe werd geteisterd door de pest die zou eindigen zodra de dood van
Laios gewroken was. Oedipus sprak een vloek uit over de dader, maar hem
werd geleidelijk duidelijk dat hijzelf de moordenaar was en incest had
begaan met zijn moeder Iocaste. Zij benam zich het leven en Oedipus stak
zichzelf de ogen uit, als slachtoffer van zijn eigen vloek. Hij stierf in het
dorp Colonos.
Orpheus
Zoon van Calliope en de Thracische riviergod Oiagros. In de antieke
literatuur is hij de musicus en de dichter bij uitstek. Wilde dieren volgen
hem, bomen en planten neigen zich naar hem toe, hij temt de natuur.
Orpheus was een belangrijke deelnemers aan de tocht der Argonauten. Het
verhaal van zijn afdaling in de onderwereld werd vooral in de
Alexandrijnse periode uitgebouwd.
Op een wandeling werd zijn vrouw Eurydice door Aristeus lastiggevallen.
Op de vlucht geslagen, werd zij door een slang dodelijk gebeten. Orpheus
daalde in de onderwereld af om haar te zoeken. Met zijn muziek bekoorde
hij de monsters en goden van de onderwereld. Eurydice mocht met haar
man mee, op één voorwaarde: Orpheus mocht niet naar haar omkijken
voordat zij de onderwereld hadden verlaten. Op het laatste moment kon hij
zich niet bedwingen en keek om. Eurydice veranderde in een schim.
Orpheus
Paris
Zoon van Priamos die achtergelaten werd zodat hij zou sterven omdat zijn
moeder gedroomd had dat zij een toorts zou baren waaruit slangen
kwamen. Schaapherders brachten het kind groot. Zijn identiteit werd
onthuld bij de begrafenisspelen in Troje, die voor Paris zelf werden
gehouden. Zijn zus Cassandra nam hem mee terug naar het paleis. Als
schaapherder op de berg Ida woonde Paris de schoonheidwedstrijd bij
tussen de godinnen Athena, Hera en Aphrodite. Paris moest beslissen en
koos Aphrodite, die hem de mooiste vrouw ter wereld - Helena - aanbood.
Paris nam Helena uit Sparta mee naar Troje. Hiermee was de aanleiding
van de Trojaanse Oorlog gegeven.
© posterheide brabant, helmond
48
Pasiphae
De vrouw van Minos, de koning van Kreta. Pasiphae werd verliefd op de
door Poseidon aan Minos gezonden witte stier. Zij wist Daedalus ervan te
overtuigen een levensechte vaars te bouwen, waarmee zij de stier
verleidde. Uit deze gemeenschap kwam de Minotauros voort.
Pegasus. 4e Eeuw v. Chr.
Pegasus
Het gevleugelde paard, geboren uit de kop van de Medusa, toen de
Gorgoon door Perseus werd onthoofd. Pegasus voegde zich bij de goden
op de Olympos en droeg de donder en bliksem voor Zeus. Het beest werd
door Bellerophon gevangen bij een bron.
Persephone
Dochter van Demeter en Zeus. Tijdens het bloemenplukken werd zij door
Hades ontvoerd, die haar meenam naar de onderwereld. Demeter vernam
pas na een wanhopige zoektocht de toedracht. Ook al omdat Persephone in
het dodenrijk had gegeten van een granaatappel - wie in het dodenrijk iets
tot zich nam, kon zich van dit domein niet meer losmaken - moest een
compromis worden gevonden: Persephone moest een deel van het jaar
doorbrengen in het dodenrijk. Het verplichte verblijf in het dodenrijk,
afgewisseld met het verblijf bij haar moeder, leidde tot de wisseling der
seizoenen.
Perseus
Zoon van Zeus en Danae. Zijn bekendste daad is de onthoofding van
Medusa. In Ethiopië wordt Perseus verliefd op Andromeda. Haar moeder
Cassiopeia had zich erop laten voorstaan mooier te zijn dan de Nereïden.
Haar dochter moest worden geofferd aan een woest monster. Perseus trekt
ten strijde tegen dit monster en bevrijdt Andromeda.
© posterheide brabant, helmond
49
A. Canova, Perseus en Medusa. Ca. 1800.
Phaidra en Hippolytos
Hippolytos is de zoon van Theseus en de Amazone Melanippe, Hippolyte
of Antiope. Phaidra is de dochter van het koningspaar van Kreta, Minos en
Pasiphaë. Hippolytos hecht aan een bestaan in kuisheid. Phaidra vat een
niet te onderdrukken liefde op voor de jongeman, maar wordt door
Hippolytos afgewezen. Zij beschuldigt Hippolytos bij Theseus ervan zich
aan haar te hebben willen opdringen en pleegt daarna zelfmoord. Theseus
vervloekt en verbant Hippolytos. Poseidon laat Hippolytos op diens vlucht
opkomen.
Pyramos en Thisbe
Een jongen en een meisje uit Babylon, zijn op elkaar verliefd, maar hun
ouders willen niets weten van een huwelijk tussen de twee. Zij maken een
afspraak voor een ontmoeting buiten de stadsmuren na zonsondergang.
Thisbe, als eerste gearriveerd, moest de vlucht nemen voor een leeuwin
met bebloede bek. Zij verloor haar sluier, die door de leeuw werd
verscheurd en met bloed bevlekt.
Pyramos, later aangekomen, zag de bebloede sluier, nam aan dat Thisbe
gedood was en stortte zichzelf in het zwaard. Toen Thisbe het lijk van
Pyramis ontdekte, pleegde ook zij zelfmoord.
Tantalos
Hij moest in de onderwereld boeten voor een of andere schanddaad
tegenover de goden. Er worden diverse redenen genoemd: stelen van
nectar van de goden om aan sterfelijke vrienden te geven, het opdienen
van het vlees van zijn zoon Pelops aan de goden. Hij werd gestraft met een
'Tantaloskwelling': hongerig en dorstig stond hij voor een waterplas en
vruchtbomen. Wanneer hij het wilde drinken liep het water weg en
wanneer hij wilde eten blies de wind de takken buiten zijn bereik. In een
andere versie zat hij aan een banket en kon niet eten uit angst dat een rots
die boven hem hing naar beneden zou vallen.
© posterheide brabant, helmond
50
Halfgoden en helden
Theseus
Nationale held van Athene. Hij was de zoon van Aethra en ofwel Aegeus
ofwel Poseidon. Als held werd hij geassocieerd met Herakles en in
sommige opzichten lijken overleveringen op elkaar. Theseus doodde
vooral bandieten en struikrovers. Hij zou ook samen met Herakles
deelgenomen hebben aan de tocht der Argonauten. Theseus haalde in
Athena het zwaard en de sandalen van Aegeus op, vanonder een grote
zware steen. Zijn bekendste heldendaad is het doden van de Minotauros.
Omdat de dochter van Minos, Ariadne, verliefd op Theseus was geworden,
gaf zij hem een klos met draad waardoor hij uit het labyrinth waarin het
monster zat, kon komen.
Herakles
Hij was de zoon van Zeus en Alkmene, een meisje uit Thebe. Zijn
verwekking zou drie dagen en drie nachten in beslag hebben genomen.
Hera had het speciaal op hem gemunt. Zij stuurde twee slangen om de toen
acht maanden oude baby te doden; het jongetje doodde deze met gemak.
Als jongeman doodde hij de leeuw van de berg Cithaeron en bevrijdde zijn
land van de jaarlijkse schatplicht van 100 ossen. In een door Hera
geïnstigeerde vlaag van waanzin doodde hij zijn familie.
Als boetedoening voor deze misdaad droeg Eurystheus, de koning van
Mykene, hem de Twaalf Taken op.
1.Doden van de Nemeïsche Leeuw
2.Doden van de zevenkoppige Hydra
3.Vangen van de hinde van Keryneia
4.Vangen van het Erymanthische zwijn
Herakles vangt het Erymanthische everzwijn
5.Doden van de Stymphalische vogels
6.Schoonmaken van de Augias-stallen
7.Vangen van de stier van Kreta
8.Vangen van de merries van Diomedes
9.Stelen van de gordel van de Amazone Hippolyta
10.Buitmaken van de runderen van Geryon
© posterheide brabant, helmond
51
Herakles en Cerberos. Detail vaas, ca. 300 v. Chr.
11.Ontvoeren van de hellehond Cerberos
12.Stelen van de appels van de Hesperiden
Herakles en de appels van de Hesperiden
Na deze taken trouwde hij met Deianira, die zijn dood veroorzaakte door
hem -nietsvermoedend- een vergiftigde mantel te geven. Daarop zal
Herakles zich verbranden. Uiteindelijk wordt hij opgenomen in het
gezelschap van de onsterfelijke goden. Het komt tot een verzoening tussen
Hera en Herakles, en hij krijgt een dochter van Zeus en Hera, Hebe, tot
vrouw.
© posterheide brabant, helmond
52
Argonauten
De Thebaanse koning Pelias gaf aan Iason de opdracht om in het verre
Colchis aan de Zwarte Zee, het gulden vlies te bemachtigen. Ongeveer
vijftig helden, de Argonauten, namen deel aan de expeditie. Pelias
vertrouwde erop dat Iason bij de vervulling van deze opdracht zou
omkomen. De gebeurtenis wordt twee generaties voor de Trojaanse oorlog
gedateerd.
Tot de deelnemers behoren onder meer Argos, de bouwer van het schip,
Tiphus, de stuurman, Orpheus, Kastor en Polydeukes, Zetes en Kalaïs,
Peleus, Herakles en de jager Meleagros.
Reeds op de heenreis maken de Argonauten een groot aantal avonturen
mee, op het eiland Lemnos. Nabij de Hellespont gaan ze aan land in het
gebied van de Dolionen. De volgende ontscheping is op de kust van
Mysia. Daar wordt Hylas door nimfen bij een bron omlaag het water in
getrokken, omdat zij getroffen zijn door zijn schoonheid. In het land der
Bebryken worden de argonauten getart door koning Amykos. Vervolgens
hebben zij een ontmoeting met de Thracische koning Phineus. Deze blinde
ziener wordt bevrijd van de Harpijen die hem aan de rand van de
hongerdood brachten door zijn eten te stelen of te bevuilen. Met vernuft
weten zij tussen de op elkaar botsende rotsen, de Symplegaden, door te
varen. Eindelijk arriveren zij in het land van Kolchis, het gebied van
koning Aietes. Koning Aietes wil het Gulden Vlies niet afstaan aan de
Argonauten. Aphrodite zorgt daarop ervoor dat Eros de dochter van
Aietes, Medea, verliefd maakt op Iason. Medea speelt een belangrijke rol
bij het uiteindelijk verkrijgen van het Gulden Vlies. Iason heeft haar wél
beloofd te trouwen en mee te nemen naar Griekenland. De Argonauten
worden achtervolgd door de vloot van Apsyrtos, broer van Medea. Zij lokt
hem naar een plaats waar Iason hem vermoordt.
Iason brengt Pelias het Gulden Vlies
Vervolgens maakt de Argo een ‘wereldreis’, over de Donau, naar de
Adriatische Zee, via de Po naar het land van de Kelten en via de Rhône
naar de Ligurische Zee. Iason en Medea laten zich door Kirke van de
moord op Apsyrtos zuiveren.
© posterheide brabant, helmond
53
Ze arriveren in het land van de Phaiaken onder koning Alkinoös. Hier
trouwen Iason en Medea ijlings om uitlevering aan de achtervolgers te
voorkomen. Vervolgens worden zij door een storm op de kust van Afrika
en zelfs diep in de woestijn gezet. Negen dagen lang lopen zij met het
schip de rug door de woestijn totdat zij het meer van Triton vinden.
Op Kreta rekenen zij af met de onmenselijke kolos Talos. Eindelijk keren
zij terug in Iolkos.
Tocht der Argonauten
© posterheide brabant, helmond
54
Aeneas en de Aeneis
In opdracht van keizer Augustus schreef Vergilius de Aeneis. Het
behandelt de lange reis die de Trojaanse krijger en overlevende Aeneas
naar Italië maakte en daar Trojaanse vluchtelingen opnieuw huisvestte in
een nieuw Troje, Rome. Aeneas leidde een aantal overlevenden Troje uit,
onder wie zijn vader Anchises en zijn zoon Ascanius. Zijn vrouw Creusa
werd gedood bij de belegering van Troje. Hij nam de Laren en Penaten van
Troje mee die in het oude Rome bewaard zouden als beschermers en
garantie van de eigen veiligheid van Rome.
Federico Barocci, Aeneas vlucht uit het brandende Troje
De Trojaanse overlevenden onstsnapten met een aantal schepen en landden
op diverse kusten met ongastvrije bewoners. Een orakel vertelde
uiteindelijk dat zij moesten terugkeren naar het land van hun voorouders.
Allereerst probeerden zij zich te vestigen op Kreta, maat dat was verwoest
door een plaag. Na zeven jaar bereikten zij Carthago waar Aeneas een
affaire had met koningin Dido. De goden dwongen Aeneas echter om
verder te gaan en koers te zetten naar Italië. Dido pleegde zelfmoord en het
verraad van Aeneas aan haar werd beschouwd als een element in de
langdurige vijandigheid tussen Rome en Carthago die uitmondde in de
Punische Oorlogen. In Cumae leidde de Sibylle Aeneas naar een
archetypische afdaling in de onderwereld waar de schim van zijn dode
vader als gids diende. Aeneas werd een visioen van het toekomstige Rome
voorgehouden, dat hij moest stichten, en keerde terug in de wereld van de
levenden. De Trojaanse oorsprong van Rome werd zeer belangrijk voor de
propaganda van Julius Caesar en Augustus. Caesar claimde van Venus af
te stammen via de Aeneas’zoon Iulus.
reis van Aeneas
© posterheide brabant, helmond
55