Een spiegel voor de school - PO-Raad

Een spiegel
voor de school
Praktijkervaringen van beginnende
en gevorderde auditoren
Een spiegel
voor de school
Praktijkervaringen van beginnende
en gevorderde auditoren
Inhoudsopgave
5
Voorwoord
7
Definities
Toezicht in transitie
8
“Zelfevaluatie is voor ons de sleutel”
Herman Bijsterbosch, Inspectie van het Onderwijs
Meelopen met collega’s
11
“Het heeft mijn denkkader verbreed”
André Jansen, Delta Onderwijs, Tessa de With, Leerplein 055 en Monique van der Pijll,
Stichting Athena
Bestuurlijke focus
18
“Gewoon blijven lopen, dan ontstaat er vanzelf een pad”
Edith van Montfort, Stichting Katholiek Basisonderwijs Oss (SKBO)
Collegiale consultatie of waarderende audit?
21
De medewerker kwaliteitszorg zou eigenlijk overbodig
“
moeten zijn”
Mariëlle Moll, stichting Ronduit en Martijn Vrielink, stichting Quo Vadis
Expert over het werken met audits
24
“Auditing is een vak”
Petra Heegsma, zelfstandig adviseur en analist Goed worden en goed blijven
Starten met zelfevaluatie en audits (op een O4NT-school)
29
“Goed inlezen hoe ons systeem werkt”
Carla Jansen, stichting Openbaar Primair Onderwijs Noord-Beveland en Goes
(Nobego)
2 EEN SPIEGEL VOOR DE SCHOOL
Bovenbestuurlijke samenwerking
32
“Je brengt het beste van twee systemen bij elkaar”
Pieter Goudappel, Alpha Scholengroep en Jan Witkam, Stichting Prisma
Aandacht voor het onderwijsleerproces
36
“Echte onderwijskwaliteit is alleen in de groepen zichtbaar”
Inge van de Ven, zelfstandig adviseur en analist Goed worden en goed blijven
Verbeteren en uitbreiden van auditsystematiek
40
“Een geauditeerde school is de beste ambassadeur”
Ivanka van Dijk, stichting Jong Leren
43
Tips en tops van de trainers
Uschi van der Velden en Ludo Wilbrink
47
Verder lezen
48
Colofon
PR AK T IJKERVAR INGEN VAN BEGINNENDE EN GE VORDERDE AUDI TOREN 3
4 EEN SPIEGEL VOOR DE SCHOOL
Voorwoord
Auditeren, auditie doen, op audiëntie komen, onze taal kent vele variaties op het Latijnse
woord audire. Allemaal hebben ze te maken met horen en gehoord worden. In het onderwijs zijn audits, visitaties en zelfevaluaties belangrijke instrumenten om kwaliteit zichtbaar
te maken en te evalueren. Veel besturen zoeken naar een handreiking om deze verder
te ontwikkelen en in te zetten in hun organisatie. De auditorenscholing die de PO-Raad
voor bovenschoolse kwaliteitsmedewerkers en schoolleiders organiseert, komt hieraan
tegemoet.
Waarom doet de PO-Raad dit?
De PO-Raad vindt dat kwaliteitsbewustzijn en verantwoording bij een volwassen, zelfbewuste sector horen. Het zijn immers publieke middelen waar de sector mee werkt.
Transparantie over wat je doet en met welk resultaat, draagt bij aan de horizontale dialoog:
het gesprek met de partners van de school en het bestuur over de maatschappelijke toe­
gevoegde waarde.
In de auditorenscholing kregen de deelnemers praktische handreikingen en achtergrondinformatie om met de kwaliteitsvragen uit hun organisatie aan de slag te gaan. Op basis
hiervan ontwierpen of verbeterden zij hun audit- of visitatieproces en kwaliteitscyclus.
De deelnemers trokken samen op in het ontwikkelen en uitvoeren van audits en zelf­
evaluaties en werkten aan een systematiek voor (borging hiervan in) hun organisatie.
Wat kunt u leren van deze cursisten en van hun trainers?
De ervaringen van de deelnemers en de deskundigen kunnen u inspireren en verder helpen
wanneer u wilt werken met audits en zelfevaluaties in uw bestuur. De praktijkverhalen
in deze brochure laten zien hoe divers de mogelijkheden zijn en hoe belangrijk het is om
bewust uw eigen keuzes te maken. De tips en ervaringen van de experts kunnen daarbij
richting geven. Zodat een door u geauditeerde school niet alleen gehoord wordt, maar zich
ook gehoord voelt.
Ik hoop van harte dat dit boekje u mag ondersteunen bij het werken aan goed onderwijs voor alle kinderen en bij de verantwoording die u daarover aflegt. Systematische
zelf­evaluaties en audits binnen uw school en bestuur kunnen u helpen. Eén van de geïnterviewden in deze publicatie zegt het mooi: “Hier zijn wij, kom kijken hoe goed we het doen
en geef ons feedback en handvatten om het nog beter te maken.”
Rinda den Besten,
voorzitter PO-Raad
PR AK T IJKERVAR INGEN VAN BEGINNENDE EN GE VORDERDE AUDI TOREN 5
6 EEN SPIEGEL VOOR DE SCHOOL
Definities
De begrippen (collegiale) visitatie, audit en evaluatie worden soms door elkaar
gebruikt. De PO-Raad hanteert in de auditorentraining de volgende definities:
Collegiale visitatie
Collega’s van scholen beoordelen elkaars zelfevaluatie volgens een vooraf
overeengekomen model. De beoordeling is wederzijds en is gericht op ontwikkeling.
De visie van de gevisiteerde school is het uitgangspunt van de beoordeling.
Visitatie
Een commissie van externe deskundigen en collega’s beoordelen een zelfevaluatie
die is uitgevoerd volgens een vooraf overeengekomen model. De beoordeling is vaak
wederzijds (maar dat hoeft niet per se) en is gericht op ontwikkeling. De visie van de
gevisiteerde school is het uitgangspunt van de beoordeling.
Audit
Geschoolde externe auditoren beoordelen (een zelfevaluatie van) de school. De audit
is gericht op kwaliteitsverantwoording en/of ontwikkeling. De beoordeling is niet
noodzakelijk wederzijds.
Critical friends
Een of meer personen geven (al of niet volgens een bepaalde methodiek) op verzoek
feedback aan een school. De feedback is gericht op ontwikkeling. In het voortgezet
onderwijs wordt deze aanduiding vaak gebruikt voor allerlei vormen van feedback
door collega’s van andere scholen, maar het kunnen ook externe deskundigen zijn.
Een zelfevaluatie is niet verplicht. Uitgangspunt is de visie van de school; critical
friends leggen niet hun eigen normen op.
PR AK T IJKERVAR INGEN VAN BEGINNENDE EN GE VORDERDE AUDI TOREN 7
TOEZICHT IN TRANSITIE
“Zelfevaluatie is voor
ons de sleutel”
Het inspectietoezicht gaat veranderen. Daarom is het belangrijk dat
wat besturen maken op het gebied van audits en zelfevaluaties daarbij
aansluit. Coördinerend inspecteur bij de Inspectie van het Onderwijs,
Herman Bijsterbosch, vertelt wat er verandert en hoe het nieuwe kader
kwaliteit inzichtelijk maakt en beoordeelt.
“De afgelopen jaren heeft de inspectie
een aantal pilots met het nieuwe toezicht gedaan”, vertelt Bijsterbosch. “Met
de PO-Raad en elf schoolbesturen hebben we gewerkt aan zelfevaluatie en
visitatie. Daaruit is de gezamenlijke publicatie ‘Zelfevaluatie, visitaties en audits’
voortgekomen. We zijn bij een aantal
schoolbezoeken anders gaan kijken en
rapporteren. En begin 2016 is een vierjaarlijks onderzoek naar besturen en scholen
met achttien besturen afgesloten. Daarbij
hebben we van te voren geen documenten
opgevraagd, maar aangesloten bij de stukken die er zijn. We willen niet de suggestie
wekken dat er voor een inspectiebezoek
allerlei documenten geproduceerd moeten
worden.”
“Goede kwaliteit is
voldoen aan de wet én
aan de eigen ambities.”
Herman Bijsterbosch
Waar het echt om gaat
“Het nieuwe toezicht legt het eigenaarschap
van de onderwijskwaliteit heel nadrukkelijk bij de scholen en besturen,” vertelt
8 EEN SPIEGEL VOOR DE SCHOOL
Bijsterbosch. “De inspectie vraagt dus van
hen dat zij goed zicht hebben op de kwaliteit van leerlingen, leraren, scholen en
bestuur. (Zelf)evaluaties en audits zijn hierbij een belangrijk hulpmiddel. Maar waar
het echt om gaat is wat je ermee doet, de
analyses die je maakt en de conclusies die
je trekt. Hoe borg je wat goed gaat en hoe
“We willen dat scholen
en besturen hun
onderwijskwaliteit zelf
vormgeven.”
verbeter je wat nodig is? Daar is een goede
verantwoording en dialoog voor nodig, een
echte kwaliteitscultuur. Die moet blijvend
leerlingen? Gebruik het principe van trian-
gestimuleerd en gewaarborgd worden. Wat
gulatie: kijk in de praktijk, luister naar het
is er met de conclusies gedaan? Wat is het
verhaal en kijk naar de documenten. Het
draagvlak voor conclusies? Weet het hele
verslag van zo’n klassenbezoek is een mid-
team het? Ook een goede dialoog met de
del om het resultaat van die analyse vast
omgeving hoort daarbij. Haal suggesties
te leggen en aan te geven hoe je ermee
op bij ouders, deel je eigen beeld en dat
verder gaat, geen doel op zich. Een half A4
van de inspectie met hen. En vertel wat je
is soms al genoeg, het belangrijkste is dat
ermee gaat doen. Als dat goed gebeurt kan
het functioneel is binnen de school en dat
de inspectie op een andere manier toezicht
de afspraken zijn vastgelegd.”
gaan houden.”
Communicerende vaten
Eigen kwaliteitseisen
“Met het nieuwe inspectietoezicht gaan we
“Goede kwaliteit is voldoen aan de wet
naar gedifferentieerd toezicht per bestuur.
én aan de eigen ambities. Voor de wette-
Zelfevaluatie is voor ons de sleutel. We
lijke eisen moet je het oordeel ‘voldoende’
hopen dat de sector deze handschoen wil
scoren. Op je eigen ambities ga je voor
oppakken. Zo krijg je zelf een beeld van je
‘goed’. Goed onderwijs moet de norm zijn
kwaliteit. De inspectie scherpt dat beeld,
en er is altijd ruimte voor verdere groei. De
de ‘foto’ aan. We gaan geen documenten
inspectie gaat dus veel minder gedetailleerd
alleen beoordelen op bestuursniveau, maar
voorschrijven en geen eisen meer stellen
trekken de sporen door naar de scholen.
over hoe vaak welke toetsen afgenomen
Het verhaal moet consistent zijn. Is iets
moeten worden. Moeten groepsplannen van
‘inspectieproof’? Dat hangt er vanaf hoe
de inspectie? Niet per se. We sluiten aan
het wordt toegepast in de praktijk. Wat
bij hoe scholen het zelf geregeld hebben.
dat betreft zijn het twee communicerende
Het gaat erom dat je doelen stelt en erover
vaten: hoe beter het eigenaarschap door
nagedacht hebt.”
besturen en scholen wordt ingevuld, hoe
meer de inspectie daar in het toezicht op
Triangulatie
kan aansluiten.”
“Klassenbezoeken doen we samen met
iemand van de school. Na afloop bespreken
Rapport op bestuursniveau
we samen wat we gezien hebben. Dan kom
“Eens in de vier jaar onderzoeken we elk
je bijna altijd tot dezelfde conclusie. Wat wij
bestuur en de daarbij horende scholen.
willen is het expertoordeel van scholen zelf
Daaronder vallen ook scholen waar risico’s
centraal stellen. Ga kijken in de klas. Wat is
gesignaleerd zijn en scholen die in aan-
het effect van het gedrag van de leraar op
merking willen komen voor het oordeel
PR AK T IJKERVAR INGEN VAN BEGINNENDE EN GE VORDERDE AUDI TOREN 9
‘goede school’. Dit laatste onderzoeken
opgeheven worden. Afhankelijk van de kwa-
we alleen als het bestuur daar zelf om
liteit van het bestuurlijk handelen kunnen
verzoekt. Onze focus ligt in het vierjaar-
we daarbij meer of minder initiatief bij het
lijks onderzoek op het onderwijsproces,
bestuur leggen.” n
de onderwijsresultaten, het schoolklimaat
en de sociale veiligheid, en het financieel
beleid. We kijken hoe het bestuur dit samen
met de scholen ontwikkelt en uitvoert.
De mate waarin het bestuur zicht heeft
op de kwaliteit van het onderwijs en daar
adequaat op stuurt, bepaalt het vervolgtoezicht. We maken daarbij afspraken over de
manier waarop eventuele tekortkomingen
“Gebruik het principe van
triangulatie: kijk in de
praktijk, luister naar het
verhaal en kijk naar de
documenten.”
DE KERN VAN HET VERNIEUWDE TOEZICHT
‘Wat gaat er goed? Wat kan er beter? En wat móet er beter?’ Misschien is dat
wel de kortste samenvatting van de manier waarop de inspectie toezicht op
het onderwijs gaat houden. Het nieuwe onderzoekskader beschrijft de nieuwe
werkwijze. Wat de inspectie beoordeelt leest u in de waarderingskaders. Kort
gezegd draait het in het vernieuwde toezicht om:
•Waarborg: basiskwaliteit – Onveranderd is dat de inspectie de basiskwaliteit van
onderwijs in Nederland blijft waarborgen.
•Stimuleren tot beter – Het toezicht wil actief bijdragen aan een verbetercultuur
binnen besturen en scholen, en hen stimuleren de onderwijskwaliteit op een
hoger plan te brengen.
•Eenduidig toezicht en op maat – In het toezicht sluit de inspectie zoveel mogelijk
aan op de eigen ambities van bestuur en school. Het schoolplan vervult daarin
een spilfunctie.
•Aansluiten bij verantwoordelijkheid bestuur – Het schoolbestuur is
verantwoordelijk voor de kwaliteit en de continuïteit van het onderwijs. Daarom
komen bestuur en scholen in het vernieuwde toezicht samen in beeld.
Meer informatie over het vernieuwde toezicht vindt u via:
http://www.onderwijsinspectie.nl/onderwerpen/vernieuwd-toezicht
10 EEN SPIEGEL VOOR DE SCHOOL
MEELOPEN MET COLLEGA’S
“Het heeft mijn
denkkader verbreed”
Tessa de With is beleidsmedewerker Onderwijskwaliteit bij
Leerplein055, een stichting met 28 openbare (basis)scholen in
Apeldoorn. Monique van der Pijll is Stafmedewerker Onderwijs en
Kwaliteit bij Stichting Vrijescholen Athena in Noord, Oost en Midden
Nederland. Beiden liepen mee met een visitatie door hun collega-cursist
uit de auditorenscholing, André Jansen. Jansen is verantwoordelijk
voor kwaliteitszorg bij Delta-Onderwijs in Oosterhout. Ook legden deze
kwaliteitsfunctionarissen hun kijkwijzers naast elkaar. Hoe werken zij,
wat zijn hun plannen en wat hebben zij van elkaar geleerd?
PR AK T IJKERVAR INGEN VAN BEGINNENDE EN GE VORDERDE AUDI TOREN 11
André Jansen, verantwoordelijk voor
kwaliteitszorg bij Delta-Onderwijs (20 scholen)
in Oosterhout:
Wat wij doen
“Begin vorig schooljaar is Delta-Onderwijs
gestart met visitaties. De visitatiecommissie bestaat uit personeel van alle twintig
scholen van het bestuur, geselecteerd op
gezonde nieuwsgierigheid. Na een scholing van twee dagen en begeleiding bij een
aantal visitaties en rapportages zijn de
achttien geselecteerden gewoon gestart.
In twee jaar doen ze vier visitaties van
twee dagen. De omvang van de visitatiecommissie verschilt per schoolgrootte. We
willen alle leerkrachten zien. Op een kleine
school lukt dat in één dag. Maar bij een
grote school gaan we ook wel eens met
zes duo’s twee dagen de school in. Vaak de
dinsdag en de donderdag, omdat je ook alle
deeltijders wilt zien. Al onze scholen zijn
opgenomen in de visitatiecyclus. Eens in de
twee jaar bezoeken we alle leerkrachten op
André Jansen
alle scholen.”
Kijkwijzer
de kans om bij een collega in de keuken te
“Wij observeren op een beperkt gebied: het
kijken.”
pedagogisch klimaat en didactisch handelen. Dat doen we met een vaste kijkwijzer.
Meekijken met collega
Die gaan we volgend jaar uitbreiden met
“Mijn bestuur was van ons drieën het meest
enkele indicatoren, die door de gevisiteerde
ervaren, maar ik vond de inbreng van
scholen zelf gevraagd worden, en op basis
mensen buiten het eigen bestuur verfris-
van de evaluaties met de scholen en de
send werken. We hebben weliswaar een
leden van de visitatiecommissie. De rap-
‘onafhankelijke’ visitatiecommissie, maar
portages van de visitaties gaan we actief
iedereen kent wel iemand of weet wel iets
gebruiken om elkaar feedback te geven
van de bezochte scholen. Mensen van bui-
en elkaar eventueel te ondersteunen. Een
ten het bestuur leggen soms de vinger net
derde van de visitatiecommissie zal vervan-
iets objectiever op een gevoelige plek. Dat
gen worden door nieuwe leden, omdat wij
is voor mij welkome feedback.”
het belangrijk vinden om zoveel mogelijk
mensen de kans te geven visitaties te doen.
Opvallend / blij / inspirerend
Zo bouwt de commissie niet zo snel erva-
“Delta heeft er niet voor gekozen om spe-
ring op, maar krijgen wel meer collega’s
cifieke deskundigheid op te nemen in de
12 EEN SPIEGEL VOOR DE SCHOOL
visitatiecommissie. Ik zie nu in dat we dat
onverdeeld enthousiast over de visitaties.
misschien toch moeten overwegen voor het
De directeurenraad heeft ingestemd met
vervolgtraject, bijvoorbeeld een reken- of
dit plan en de meeste locatiedirecteuren
taalspecialist. Ik denk dat samenwerking
zijn er blij mee dat een externe een -soms
met collega’s buiten het bestuur erg waar-
confronterende- ‘foto’ maakt. Leerkrachten
devol kan zijn. De visitatiecommissie van
zijn zenuwachtig, ondanks dat we hen niet
bestuur x, visiteert scholen bij bestuur y en
individueel komen beoordelen. De meeste
omgekeerd. Binnen Delta is al eens geop-
rapporten zijn positief ontvangen. Scholen
perd om de mogelijkheid op te nemen dat
gaan er mee aan de slag. En schoollei-
scholen een second opinion aanvragen bij
ders moeten vanaf nu met de rapportage
een ander bestuur als er grote verschillen
van de visitatiecommissie in de hand aan
zijn tussen de rapportage van de visitatie-
het bestuur uitleggen wat ze doen met de
commissie en het eigen beeld.”
uitslag. Dat moeten ze ook doen aan de
directeurenraad. De dialoog komt goed op
Wat zij anders doen
gang.”
“Volgens mij gaan Monique en Tessa uit van
een audit die breder en uitgebreider is dan
Over vijf jaar
onze visitatie. Delta heeft bewust gekozen
“Ik hoop dat we over vijf jaar een visitatie
om te focussen op het in onze ogen moei-
op maat voor de individuele scholen heb-
lijkste deel om te veranderen binnen een
ben, en een cyclisch proces, waarin scholen
schoolbestuur: het leerkrachthandelen.”
elkaar bevragen en steunen.”
Binnen mijn bestuur
Tenslotte
“Een paar keer per jaar spreek ik over de
“Schoolbesturen, wacht niet te lang. Begin
visitaties met mijn bestuur. Het is actief
gewoon en doe ervaring op. Ook visitaties
betrokken bij de ontwikkelingen binnen
en audits moeten groeien. Heb niet de
de visitatiecommissie en prikkelt ook om
illusie dat het meteen goed gaat. Ook een
onderdelen toe te voegen. Leerkrachten,
visitatiecommissie moet leren.”
directeuren en ib’ers zijn nog niet
Tessa de With, beleidsmedewerker
Onderwijskwaliteit bij Leerplein055
(28 openbare (basis)scholen) in Apeldoorn:
Wat wij doen
verbeterplan opgesteld. Naast de audits
“Op dit moment zet Leerplein055 audits in
willen we visitaties opnemen in de kwali-
om de kwaliteit te onderzoeken van scho-
teitszorgcyclus. De visitaties zijn gericht op
len waar risico’s zijn geconstateerd. Deze
de schoolontwikkeling en worden uitgevoerd
audits kunnen uitgevoerd worden door mij
bij alle scholen. Visitaties zijn collegialer en
of door externen, zoals de analisten van
worden (mede) uitgevoerd door directeuren
de PO-Raad. Op basis van de bevindingen
en interne begeleiders. Het eerste pilotbe-
van de audits wordt dan indien nodig een
zoek heeft onlangs plaatsgevonden en de
PR AK T IJKERVAR INGEN VAN BEGINNENDE EN GE VORDERDE AUDI TOREN 13
tot nu toe heb uitgevoerd zijn gericht op
het beoordelen van de basiskwaliteit van
scholen en op het signaleren van risico’s. Ze
zijn minder ontwikkelingsgericht. Bij Delta
worden de visitaties door leerkrachten,
intern begeleiders en directeuren gedaan en
zijn ze gericht op de onderwijskundige ontwikkeling van de school. Dat is de andere
kant van het spectrum. Omdat ik nu bezig
ben met het opstellen van beleid, is het
waardevol om bij een ander bestuur mee te
kijken.”
Kijkwijzer
“Leerplein055 heeft sinds kort een eigen
kijkwijzer, waarin een beperkt aantal observatiepunten is opgenomen en ook ruimte
is voor een kwalitatieve beschrijving van
de les. Deze kijkwijzer heb ik tijdens het
Tessa de With
eerste pilotbezoek uitgeprobeerd en ga ik
nog verder bijstellen. Delta heeft een kijkwijzer met meer items, die scoren op een
bevindingen waren positief. Voor een direc-
vijfpuntsschaal. Voor mij was het heel waar-
teur is het fijn om feedback te krijgen van
devol om met deze kijkwijzer te observeren.
collega’s, en de directeuren die samen met
De bevindingen neem ik mee in de volgende
mij het bezoek hebben afgelegd, vonden
versie van onze eigen kijkwijzer.”
het heel leerzaam om mee te kijken in de
school van een collega.
Opvallend / blij / inspirerend
“Wat ik heel mooi vind, is de focus van
Ons visitatiekader is gebaseerd op het
Delta op het collegiale en het ontwikkelings-
inspectiekader, aangevuld met schoolei-
gerichte, gecombineerd met de positieve
gen indicatoren. Op termijn zullen we hier
toon en het vertrouwen in de kracht van de
enkele bestuursindicatoren aan toevoegen.
school. Oók als er op een bepaald onder-
We willen elke school om de twee tot vier
deel aandachtspunten zijn geformuleerd.
jaar te bezoeken. Aan elke visitatie gaat een
Dat vond ik heel leerzaam. Ik wil vanuit de
zelfevaluatie vooraf. Dit brengt een gesprek
auditverslagen de geconstateerde zorgen
over de verschillen en overeenkomsten
beschrijven en daarbij aandacht besteden
tussen het eigen beeld van de school en de
aan de toon.”
bevindingen van de visitatiecommissie op
Wat zij anders doen
gang.”
“Hoewel de uitvoering van visitaties binnen
Meekijken met collega
de drie besturen verschilt, zie ik ook veel
“Ik vond het interessant om de visitatie bij
overeenkomsten. In de observaties val-
Delta-Onderwijs mee te maken. André en
len dezelfde punten op en waren we het
Monique hebben meer ervaring met het
vaak met elkaar eens. Daarnaast lopen we
uitvoeren van visitaties. De audits die ik
als kwaliteitsmedewerkers tegen dezelfde
14 EEN SPIEGEL VOOR DE SCHOOL
vraagstukken aan: hoe kies je in visitaties
Wellicht kan ik op een later moment nog
je positie als kwaliteitsmedewerker tus-
een keer meekijken bij een ander bestuur,
sen de school, de visitatiecommissie en het
en kan een kwaliteitsmedewerker van een
bestuur?
ander bestuur bij ons een visitatie (mee)
uitvoeren.”
Binnen mijn bestuur
“Het beleid rondom audits en visitaties is
Over vijf jaar
binnen Leerplein055 volop in ontwikke-
“Over vijf jaar hebben alle scholen een
ling. In deze fase heb ik als voorzitter van
visitatie gehad en horen visitaties bij de
de werkgroep Visitaties de leiding. Zo zet
kwaliteitscultuur van Leerplein055. Jaarlijks
ik pilots uit en schrijf ik beleid. De audito-
bespreken we het kader en bepalen we of er
renscholing heeft mijn inhoudelijke kennis
aanpassingen nodig zijn. Wellicht doen we
versterkt en geeft mij inzicht in ons proces
regelmatig visitaties met een ander bestuur,
en in dat van andere besturen. Dat is een
om ook bestuursbrede blinde vlekken vol-
prettige manier van leren.
doende boven tafel te krijgen.”
Met mijn bestuurder stem ik de ontwikkelingen rondom visitaties en audits regelmatig
Tenslotte
af. Daarnaast doen we als bestuur mee
“Ik heb de scholing op het juiste moment
aan het implementatietraject vanuit het
gevolgd. Het was goed om ermee te begin-
bestuursgerichte toezicht van de inspectie.
nen in deze fase waarin dit beleid binnen
Om goed zicht te krijgen op de vernieuwde
Leerplein055 volop in ontwikkeling is.
inspectiestandaarden loop ik bij één bezoek
Daarbij vormden de opdrachten vanuit de
met de inspecteur mee. Deze informatie
scholing een stok achter de deur om door
kan ik dan weer gebruiken bij volgende
te gaan met de ontwikkelingen, juist ook
audits en visitaties. Daarnaast heb ik een
in de waan van de dag. Ik vond het enorm
goed contact met kwaliteitsmedewerkers
leerzaam om vlak na onze eerste visitatie
van verschillende besturen die al verder
bij een ander bestuur te kijken. Het heeft
zijn met audits, visitaties en zelfevaluaties.
mijn denkkader verbreed.”
Monique van der Pijll, stafmedewerker
Onderwijs en Kwaliteit bij Stichting Vrijescholen
Athena, vijftien vrijescholen in Noord, Oost
en Midden Nederland:
Wat wij doen
gesprekken met auditees. Dit werkt prima
“Stichting Vrijescholen Athena werkt al
voor de meeste processen, maar niet voor
sinds 2009 met een kwaliteitshandboek
het onderwijsleerproces. Daarom willen
en bijbehorende interne audits. Dat zijn
we de effectiviteit van het auditsysteem
traditionele audits vanuit procescontrole,
vergroten door scholen aan te moedigen te
waarbij we kijken hoe hetgeen in het kwa-
reflecteren op het eigen handelen. Dit willen
liteitshandboek staat beschreven, in de
we doen door het kwaliteitsdenken en de
praktijk gaat. Dat doen we door middel van
veranderingsbereidheid te bevorderen, door
PR AK T IJKERVAR INGEN VAN BEGINNENDE EN GE VORDERDE AUDI TOREN 15
scholen bewust een lerende organisatie te
laten zijn. Of, zoals onze bestuurder mooi
formuleerde in de opdracht voor de auditorenscholing: ‘Het geheim van kwaliteit
zit niet in controle en procedures alleen,
maar in een stimulerende en waarderende
cultuur, waarin de autonomie en het eigenaarschap zo laag mogelijk in de organisatie
liggen en er een natuurlijke motivatie
bestaat om goed te zijn en beter te worden.
Idealiter zou de houding moeten zijn: Hier
zijn wij, kom kijken hoe goed we het doen
en geef ons feedback en handvatten om het
nog beter te maken.’
In de toekomst gaan we waarschijnlijk
een mix maken tussen schoolzelfevaluatie
en interne audits en visitaties. De auditorenscholing geeft mij goed zicht op alle
puzzelstukjes die nodig zijn om die juiste
mix te maken, met het oog op het onder-
Monique van der Pijll
wijsleerproces. Ook denken we dat het een
andere naam moet hebben dan audit of visitatie. Die hebben al een bepaalde lading.”
de moeite waard moeten zijn. Ik vind het
klassenbezoek ook een belasting voor leer-
Meekijken met collega
krachten en leerlingen, naast de bezoeken
“Het is heel leerzaam om mee te lopen met
van de directeur en de ib’er die wij al doen.
een collega-stichting die al werkt met audits
Je moet dus van tevoren in de organisatie
voor het primaire proces. De documentatie
goed afstemmen waarom je dit met elkaar
is er al op orde en het helpt om op boven-
doet. Wat is de meerwaarde en hoe zorg je
schools niveau de goede gesprekken met
dat mensen het als een uitdaging zien en
elkaar te voeren. Wat vind ik belangrijk bij
samen in gesprek gaan over de kwaliteit
klassenconsultaties? En waar letten mijn
van het onderwijs? De uitdaging zal zijn om
collega’s op? We hebben onze eigen kijkwij-
op een goede manier de kwaliteit van ons
zers meegenomen en ze naast die van de
onderwijs breed te bespreken en te defini-
ander gelegd. Op basis daarvan ga ik onze
ëren waar mogelijk. De winst zal zitten in
kijkwijzer aanpassen; de prioriteiten iets
een eenduidig kader, met respect voor de
veranderen, een aantal items weghalen en
verschillen tussen de scholen en de autono-
specifieke vrijeschoolkwaliteiten een plek
mie van de leerkracht.”
geven.”
Wat zij anders doen
Opvallend / blij / inspirerend
“Wat mij altijd opvalt bij een bezoek aan
“Wat leuk was om te zien is dat goed onder-
‘reguliere’ scholen zijn de a
­ ccentverschillen
wijs toch heel veel overeenkomsten kent en
met onze eigen scholen, van de inhoud
dat ons vaak dezelfde zaken opvielen. En
van de verschillende vakgebieden tot de
dat een audit als deze veel tijd, energie en
inrichting in de scholen en het gebruik van
geld kost. Dat betekent dat de opbrengsten
materialen.”
16 EEN SPIEGEL VOOR DE SCHOOL
Binnen mijn bestuur
Over vijf jaar
“We willen schoolzelfevaluatie, audits en
“Over vijf jaar hebben we een goede vorm
visitaties vormgeven binnen het gesprek
gevonden om de kwaliteit van het onder-
over de kwaliteit van het onderwijsleer-
wijsleerproces door de hele organisatie
proces. Dat gesprek gaan we starten in
heen helder te verwoorden. Athena wil een
2017. Op dit moment ben ik de kartrekker.
stimulerende en waarderende cultuur, met
Wel is het kwaliteitsdenken goed verte-
eigenaarschap laag in de organisatie. Als we
genwoordigd binnen onze organisatie. Op
dat waar willen maken moeten we dit thema
alle niveaus willen mensen graag kwaliteit
zorgvuldig uitwerken en regelmatig evalue-
zichtbaar maken. We moeten alleen nog
ren en bijstellen. Daar is tijd voor nodig.”
meer vormen vinden om dit transparant te
maken. We gaan eerst beginnen om met
Tenslotte
alle lagen van de organisatie, met directeu-
“De auditorenscholing geeft veel goede
ren, leerkrachten en ib’ers, te bespreken
handvatten om audits, visitaties en zelfeva-
waar we naar toe moeten werken en hoe
luatie binnen je eigen organisatie vorm te
we dit vorm willen geven. De kwaliteit van
geven. De gesprekken met collega kwali-
didactisch handelen willen we organisatie-
teitsmedewerkers zijn heel prettig om je
breed transparant maken. In welke vorm
eigen denken aan te scherpen. Vaak zit je
we dit gaan doen, gaan we nog verder
bovenschools toch een beetje op een een-
uitwerken.”
zame positie.” n
PR AK T IJKERVAR INGEN VAN BEGINNENDE EN GE VORDERDE AUDI TOREN 17
BESTUURLIJKE FOCUS
“Gewoon blijven lopen,
dan ontstaat er vanzelf
een pad”
Edith van Montfort is als eenhoofdig College van Bestuur eind­
verantwoordelijk voor onderwijs en kwaliteit en mens en middelen.
Sámen met het directieteam, de portefeuillehouders, de GMR en de
RvT, staat er nadrukkelijk op de website van de stichting. Welke keuzes
maakt Van Montfort als het gaat om zelfevaluatie en auditing op ‘haar’
dertien scholen?
“Toen ik bij SKBO begon was er het een
en ander mis met de financiën en de
onderwijskwaliteit. Ik was toen weliswaar
eindverantwoordelijk, maar kon dit niet in
mijn eentje oplossen. Dus ik zei tegen de
directeuren: ‘Stappen jullie mee de ring
in? Wat zijn de grootste bottlenecks en wie
gaat er wat aan doen en wat heb je nodig
om dat te gaan doen?’ Stel vragen in plaats
van iets te vertellen of opdrachten te geven.
We hebben een verbeterplan opgesteld, keihard gewerkt en de boel op orde gebracht.
Je moet dan een nieuw repertoire ontwikkelen met de mensen die je hebt. Dat begint
heel klein. Collega’s die met iets komen en
dat gaan doen hebben effect op de rest. We
hebben samen een prioriteitenlijst gemaakt.
Ik ben het echt niet met alle resultaten eens, maar je moet samen vooruit.
Beslis dat je tijdens een schoolplanperiode
dezelfde stukken blijft gebruiken, eventueel
met een memootje erbij. Ga niet tussentijds
aanpassen.”
18 EEN SPIEGEL VOOR DE SCHOOL
Edith van Montfoort
Primaire proces
van de school. Het auditteam vraagt ‘Waar
“We richten ons op het primaire proces en
willen jullie dat wij op letten?’ ‘Wat hebben
willen de klassen zo klein mogelijk houden.
jullie nodig, zodat je resultaat kunt laten
Daarom hebben we ook een bescheiden
zien?’ De auditoren bepalen vervolgens
bestuurskantoor, we zijn sober georgani-
welke gegevens zij nodig hebben en bespre-
seerd. Wij zien de inhoudelijke expertise
ken dit met de school.”
van de mensen in de school als uitgangspunt. Zij zijn de echte experts en de
eigenaar van kwaliteit en ontwikkeling. Taalen rekencoördinatoren bijvoorbeeld gaan
ook op klassenbezoek, zij gaan een steeds
belangrijkere positie innemen.”
Zelf eigenaar worden van
onderwijskwaliteit
“Ik stuur op
intersubjectiviteit: iets
wat je zelf vindt ook
nog even door een ander
laten toetsen.”
“Iedere school moet een zelfevaluatie
hebben, zelfevaluatief in het leven staan,”
vindt Van Montfort. “Dat is nog niet bij alle
“SKBO deed in 2014 mee aan de pilot van
scholen zo. Scholen kunnen wel vertel-
de Inspectie en de PO-Raad rond zelfe-
len wat hen bezighoudt, maar dat is nog
valuaties en visitaties. De inspectie vond
geen zelfevaluatie. En soms weten ze iets
eigenlijk dat het auditteam steeds hetzelfde
eigenlijk wel, maar hebben ze het niet als
moest zijn. Wij vinden het juist belangrijk
zelfevaluatie beschreven of verantwoord.
om steeds met wisselende auditteams te
Het gaat erom dat iemand helemaal zelf
werken. Als iemand een audit doet op een
eigenaar wordt van de onderwijskwaliteit,
andere school, leert hij of zij heel veel
inclusief de ontwikkeling. Dan pas kan je
en brengt dat mee terug naar de eigen
gaan beoordelen, visiteren en resultaataf-
school. Nu hebben we een soort compro-
spraken maken. Hoe een zelfevaluatie eruit
mis: De beleidsmedewerker onderwijs en
ziet moet de school zelf beslissen. Iedere
een directeur met als resultaatverplichting
school moet zelf worstelen met de vraag
de auditkwaliteit maken altijd deel uit van
‘Als dit de kwaliteit is waar wij voor staan,
het auditteam. Daarnaast sturen we per
hoe maken we dan inzichtelijk dat dit zo is?’
schoolbezoek een mail naar ons groepje
Een zelfevaluatie moet niet verworden tot
auditoren om te vragen wie er mee doet en
iets dat moet van het bestuur. Maar als je
formeren we een nieuw team. De directeur
niet voor je kwaliteit gaat staan moet je wel
die de auditkwaliteit bewaakt kijkt bijvoor-
de consequenties dragen.”
beeld of het proces goed is voorbereid, of
we hebben uitgevoerd wat we ons hadden
Wisselend auditteam
voorgenomen en of het team voldoende
“Onze audits zijn ontwikkelingsgericht
tijd had om zich te presenteren. Zelf ben ik
en meestal op basis van een vraag van
nooit bij een audit. Dat moet je niet willen
de school zelf. Maar bij achterblijvende
als bestuurder.”
resultaten vindt een audit op initiatief van
het bestuur plaats. Dat willen scholen dan
Intersubjectiviteit
ook graag zelf. In ieder geval staat altijd de
Systeem en structuur zijn niet de belang-
eigen vraag van de school centraal. Eerst
rijkste focus van Van Montfort: “Ik ga er
is er een startgesprek met een kernteam
vanuit dat iedereen die bij ons werkt expert
PR AK T IJKERVAR INGEN VAN BEGINNENDE EN GE VORDERDE AUDI TOREN 19
is en kwaliteit heeft. Dan mag je ook iets
keer niet worden gehaald, dan gaan we
vinden vanuit die expertise. Ik stuur liever
meteen breder en intensiever auditen en
op intersubjectiviteit; dat je iets wat je zelf
alles uit de kast halen om de kracht in dat
vindt ook nog even door een ander laat
team weer terug te brengen, zodat zij de
toetsen. Wanneer je met meerdere men-
kwaliteit weer terug kunnen brengen. Op
sen samenwerkt ontstaat dan vanzelf een
de basiskwaliteit zijn we hard, maar we zijn
analyse. Wel is er een glasheldere besluit-
ook heel ondersteunend in het proces. Dat
vormingsprocedure nodig.”
doen we gewoon zelf met het team, met
eigen collega’s, zonder externe experts.”
Kan je ermee werken?
het mom van draagvlak zijn de mooiste
De pedagogisch-didactische
motor gaande houden
vernieuwingsvoorstellen gesneuveld. Dan
“Cito is als toetsinstrument prima. Het
ga je oeverloos praten en anticiperen op
gaat er veel meer om wat je ermee doet.
persoonlijke issues. Geef iedereen op een
Ik vind het heel legitiem dat je je opbreng-
bepaald gebied resultaatverantwoordelijk-
sten van een schoolcarrière van acht jaar
heid én zeggenschap voor de hele stichting,
vergelijkt met het gemiddelde van de rest
dan gaat het bijna vanzelf. Als expert op
van Nederland. Tussen scholen binnen een
een onderwerp heb je de regie op wat er
bestuur is ook een onderlinge benchmark
gebeurt. Dan vind je het ook fijn wanneer
nodig. Scholen kiezen zelf hun methodes en
iemand anders een ander dossier doet en
instructies. Daar hoef ik niets van te vinden.
jou vertrouwen geeft. Zo moest er in 2011
Het gaat erom dat scholen een sterk com-
arbobeleid komen. Twee directeuren heb-
mitment maken op hun onderwijskwaliteit,
ben toen de kar getrokken en het beleid
dan ontstaat er een goed gesprek over
geschreven, met een oplegger van één A4
elkaars handelen en pedagogisch-didacti-
erbij. Dat is voorgelegd aan het directeu-
sche bekwaamheden. Als teams kiezen voor
renteam en vervolgens vastgesteld in het
iets, gesprekken voeren over het actua-
MT. Het is niet de vraag wat je ervan vindt,
liseren van voorkennis, samen uitvoeren
maar of je ermee kan werken. Zo ja, dan
wat ze zeggen en evalueren, dan is dat ook
kan een besluit worden genomen. Gewoon
een vorm van benchmark. Zo houd je de
blijven lopen, dan ontstaat er vanzelf een
pedagogisch-didactische motor gaande.
pad.”
Ik ben enthousiast over het nieuwe inspec-
“Ik geloof niet in draagvlak creëren. Onder
tietoezicht. Scholen krijgen veel meer
Gesprek met directie
ruimte om de kwaliteit van hun proces-
“De audituitkomsten zijn altijd onderwerp in
sen over het voetlicht te brengen. Pak die
de gesprekscyclus met de directeuren. We
ruimte, laat zien waar je goed in bent!
bespreken wat de audits met de directeur
Of dat nou een socratische manier van
en de school hebben gedaan. Wat wordt
vergaderen is, of een grote rol voor de
opgepakt en wat niet en waarom? Mensen
leerlingenraad. Je kunt zelf een aantal stan-
moeten zelf met bewijs komen. Wat is je
daarden toevoegen en iedere school krijgt
verbeterplan? Een school mag ook zeggen
de gelegenheid om zichzelf te presenteren.
‘We begrijpen jullie feedback maar wij heb-
Zo hebben twee leerlingen van een van
ben ervoor gekozen om er nu niets mee te
onze Daltonscholen aan de inspecteur een
doen’. Als de basiskengetallen niet op orde
presentatie gegeven over hoe ze werken.
zijn of de eindopbrengsten voor de tweede
Dat kan gewoon.” n
20 EEN SPIEGEL VOOR DE SCHOOL
COLLEGIALE CONSULTATIE OF WAARDERENDE AUDIT?
“De medewerker
kwaliteitszorg zou eigenlijk
overbodig moeten zijn”
Stichting Ronduit wilde starten met collegiale consultatie om de
onderwijskwaliteit van scholen centraler te stellen. Doel was een
methodiek die mensen in de organisatie enthousiast maakt én
die eigenaarschap en reflectie bij scholen oplevert. Mariëlle Moll,
beleidsmedewerker onderwijs en kwaliteit bij Ronduit in Alkmaar
vertelt hoe zij tijdens de auditorenscholing hiervoor de basis heeft
gelegd. Moll behoort tot de eerste lichting deelnemers die begin 2016 de
scholing voor auditoren heeft afgerond, net als Martijn Vrielink, staflid
onderwijs en kwaliteitszorg bij Stichting Quo Vadis uit Deventer. Quo
Vadis koos voor een waarderend auditkader.
Beleidsmedewerker Mariëlle Moll gelooft
in alignment: het op één lijn brengen van
bestuur, school en leerkracht in de gezamenlijke verantwoordelijkheid voor kwaliteit.
“Wanneer je kwaliteit op al deze niveaus
kunt beleggen weet ook de leerkracht waar
“Ik geloof in alignment:
het op één lijn brengen
van bestuur, school en
leerkracht.”
je het voor doet. Maar in deze verbinding
tussen bestuur, school en groep hebben we
nog wel een slag te slaan.” Martijn Vrielink
daarvan wordt een commissie geformeerd.
van Stichting Quo Vadis stelt het scherper:
De school stelt zelf de agenda op en bepaalt
“De medewerker kwaliteitszorg zou eigenlijk
met wie ze in gesprek gaat, en of er bijvoor-
overbodig moeten zijn. Als professionele
beeld ouders geconsulteerd worden. Het
leergemeenschap zou je zelf eigenaar van je
eigenaarschap ligt helemaal bij de school.
kwaliteit moeten zijn.”
We gaan clusters vormen van drie à vier
scholen, met in iedere school een vast lid
Collegiale consultatie
en twee flexleden die bij elkaar de collegiale
Stichting Ronduit koos voor het werken met
consultatie doen. Als projectleider ben ik
collegiale consultatie. Moll: “We stellen de
intern en extern aanspreekpunt, bewaak ik
schoolontwikkelvraag centraal. Op basis
de doelen en planningen en zorg ik dat de
PR AK T IJKERVAR INGEN VAN BEGINNENDE EN GE VORDERDE AUDI TOREN 21
afspraken nagekomen worden.” Leerpunt
voor Moll was de interne communicatie over
het proces: “We werkten aan de collegiale
consultatie in een directiewerkgroep. Het
bleek dat overige directeuren daardoor toch
onvoldoende zicht hadden op het proces
en de denkgang bij het opstellen van het
draaiboek, waardoor zij op sommige punten
moeite hadden met het accepteren ervan.”
“Leerpunt was de interne
communicatie over het
proces.”
Auditteam
Vrielink en stichting Quo Vadis kozen voor
een breed en compleet auditkader vanuit
Mariëlle Moll
een waarderende visie. “We hebben het
kader tijdens een bestuurlijke visitatie laten
Je bent ook geneigd om vanuit je rol als
toetsen door een aantal collega-besturen.
beleidsmedewerker adviezen en waardering
Twéé auditkaders zijn inmiddels vastge-
te geven, maar bij een audit ga je eerst
steld: een algemeen ‘inspectieproof’ kader,
ophalen, een ‘foto maken’. Je stelt iets vast
waarover de inspecteur lovend was, en
op een school en het is aan de school zelf
een rekenkader, in samenspraak met het
om daar iets mee te doen. Het is goed om
samenwerkingsverband. Kaders voor taal
met die dubbele petten te oefenen, om na
en gedrag liggen klaar in concept. De eerste
te denken over de rol die je op een bepaald
geluiden uit de scholen zijn zeer positief.
moment hebt en wat die van je vraagt.”
Scholen krijgen minimaal eens in de vier
jaar een audit, vaker mag.” Vrielink heeft
Externe ondersteuning
een auditteam gevormd dat bestaat uit drie
Stichting Quo Vadis heeft scholing voor
directeuren (jong, ervaren en bijna met
de andere medewerkers en begeleiding
pensioen), een ib’er (die ook taalspecialist
voor het eigen kwaliteitsvisietraject bij een
is), een rekenspecialist en een gedrags-
derde partij ingekocht. Vrielink: “Zij heb-
specialist. Ook Vrielink zelf gaat mee.
ben ons ook geholpen een eigen auditteam
Afhankelijk van de grootte van de school
in te richten en de eerste audits te doen.
gaat hij met minimaal een directeur en een
Deze combinatie tussen het volgen van de
specialist de school in. “We willen nog wel
scholing voor auditoren en een eigen kwa-
met elkaar doorpraten over de indicatoren
liteitsvisietraject is erg krachtig gebleken.
in ons draaiboek”, vertelt Vrielink. “Wanneer
Wat ik leerde kon ik direct doorvertalen
waarderen we iets wat we zien nou met een
naar de praktijk en vragen die ik nog had,
‘voldoende’ of met een ‘goed’?
pakten we op in het begeleide traject.”
22 EEN SPIEGEL VOOR DE SCHOOL
Ook Stichting Ronduit heeft externe
ondersteuning ingeschakeld om in het kwaliteitsproces te begeleiden. Moll: ”Daarbij
wordt voortgebouwd op eerdere training in
het stellen van reflectieve vragen. Tijdens de
collegiale consultatie helpen de commissieleden de schooldirecteuren door reflectieve
vragen te stellen, waardoor scholen zelf gaan
nadenken wat ze ergens mee kunnen.”
Borgen is een belangrijk
aandachtspunt
Een auditproces optuigen is één ding, het
uitbouwen, verbeteren en opnemen in de
dagelijkse praktijk is wat anders. Borgen is
een belangrijk aandachtspunt. “De verslaglegging vind ik wel een uitdaging”, vertelt
Vrielink. “Je moet echt ervaring hebben om
dit goed en degelijk te doen. Voor bestuur-
Martijn Vrielink
ders is het een uitdaging om vooral te
focussen op het actieplan dat de bezochte
“Het is goed om met
die dubbele petten te
oefenen.”
school zelf gaat opstellen. Dat het bestuur
van Quo Vadis deze uitdaging aangaat heeft
al rust gebracht, want sommige mensen
waren toch bang voor een soort ‘kwaliteitspolitie’.” n
PR AK T IJKERVAR INGEN VAN BEGINNENDE EN GE VORDERDE AUDI TOREN 23
EXPERT OVER HET WERKEN MET AUDITS
“Auditing is een vak”
Petra Heegsma adviseert en helpt scholen en besturen al jaren
bij het ontwikkelen en realiseren van een systematiek voor audits
en zelfevaluatie. Dat doet zij o.a. samen met haar compagnon
Cor Hoffmans vanuit hun eigen bedrijf, met collega-specialist Jos van
der Pluijm en sinds 2012 ook als lid van het team Goed worden en
goed blijven van de PO-Raad.
“Tien jaar geleden hebben Cor Hoffmans en
ik al een systeem voor zelfevaluatie ontwikkeld en daarvoor digitale instrumenten
samengesteld. Deze zijn gebruikt op scholen
in het basisonderwijs, het voortgezet onderwijs en het (voortgezet) speciaal onderwijs.
Kern van onze aanpak is dat scholen en
besturen het uiteindelijk zelf gaan doen.
Samen met scholen en besturen stellen
we een draaiboek, kader en instrumenten
op. Vervolgens trainen wij de auditoren en
voeren we een aantal audits uit, eerst als
voorzitter van de auditcommissies en daarna
als coach. Dan evalueren wij het proces en
zorgen voor de overdracht.”
Scholen zelf in positie
“Vanuit onze visie moeten audits een ontwikkelingsgericht karakter hebben. Het gaat
er niet om het werk van de inspectie nog-
Petra Heegsma
maals te doen. Vandaar dat wij werken met
kwalificaties zoals ‘staat in de kinderschoe-
schoolleiding, leraren, ouders en leerlingen.
nen’, ‘is voldoende ontwikkeld’ en ‘is een
Daaruit ontstaat een scherp beeld van de
voorbeeld voor andere scholen’. Wij werken
school. Het gaat niet om controle, maar om
vanuit het principe van triangulatie; het
de school in de positie te plaatsen zichzelf
kijken naar een school op basis van docu-
te presenteren en zich daarop kritisch te
menten, observaties en gesprekken met
laten bevragen.”
24 EEN SPIEGEL VOOR DE SCHOOL
Investeer aan de voorkant
Puzzel oplossen
“Het allerbelangrijkste van een audit is dat
“Er is al heel veel informatie op scholen, er
de bevindingen goed landen in een team, dat
wordt gesproken over kwaliteitsontwikkeling
ze er wat aan hebben en er iets mee kunnen.
en er zijn veel documenten. Het is de kunst
Dat begint bij de voorbereiding. Denk niet
van het auditteam om op de auditdag alles
dat scholen automatisch begrijpen wat er
bij elkaar te brengen en tot iets te komen
gaat gebeuren en wat de bedoeling is. Weten
waar de school mee verder kan. Je bent
mensen wel wat een audit is? Investeer aan
de Check van de PDCA-cyclus: binnen het
de voorkant door het team goed te informe-
bestuur is een definitie gemaakt van wat
ren, dan is de kans op een goede landing van
men kwaliteit vindt en wordt aangegeven
de bevindingen veel groter.”
of deze aspecten goed worden opgepakt.
Vindt het auditteam dat ook? Om die puzzel
PDCA-cyclus
goed te kunnen oplossen moet je je goed
“De audits zijn altijd gebaseerd op een
voorbereiden, met een vast stappenplan
zelfevaluatie. Eerst moet de school zichzelf
werken en slim organiseren. Welke thema’s
beoordelen. De auditcommissie neemt de
en onderwerpen komen in de gesprekken
zelfevaluatie als uitgangspunt en toetst de
aan de orde? Wat zijn de hoofdvragen die ik
eigen oordelen van de school. Vervolgens
wil stellen?”
legt zij bevindingen, conclusies en aanbevelingen vast in een rapport. Wij letten er
altijd op dat besturen de audits inpassen in
hun systematiek van kwaliteitszorg, zodat
deze onderdeel worden van de PDCA-cyclus.
“Eerst moet de school
zichzelf beoordelen.”
Voor een van onze opdrachtgevers hebben we na een ronde brede kwaliteitsaudits
specifieke audits uitgevoerd op het thema
Wanneer werken audits?
passend onderwijs. In deze mini-auditronde
“Audits en zelfevaluatie invoeren heeft
konden we met de scholen in gesprek over
geen zin als je er verder niets mee doet”,
onze eerste vraag. Wat hadden zij gedaan
vindt Heegsma. “Dan werken ze niet of
met de aanbevelingen van de eerste audit?
misschien wel averechts. Wat is nu daad-
Zo kwam er aandacht voor de wijze waarop
werkelijk het effect van dit hele proces,
de PDCA-cyclus sluitend was.”
los van dat iedereen goed meedoet op de
“De manier waarop je de PDCA-cyclus
dag zelf? Audits en zelfevaluaties werken
organiseert is belangrijk. De bestuurder of
wel en positief wanneer er draagvlak is
de directeur onderwijs kan in het jaarge-
binnen de scholen over de aanpak, als zij
sprek met de schoolleider de aanbevelingen
de ruimte krijgen om eigen vragen aan de
van de audit bespreken. Dan is het rond en
auditcommissie te stellen en als de com-
dan klopt het. Een bestuurder kan scholen
municatie tussen de auditcommissie en
dan bevragen wat ze nodig hebben om met
scholen goed verloopt. En wanneer de
de aanbevelingen aan de slag te kun-
audit wordt ingepast in de PDCA-cyclus
nen. Dat gebeurt nog lang niet overal. Op
van de school. Dit betekent ook dat de
teveel plaatsen zien we nog dat het gewoon
school open en zelfkritisch is en wil leren
mooie losse audits zijn. Dus als je start met
en dat de school iets gaat doen met de
auditen bespreek dan met de bestuurder:
aanbevelingen. Dat de actiepunten worden
‘Wat ga je doen met de bevindingen van de
meegenomen in de jaarplannen.”
scholen?’”
PR AK T IJKERVAR INGEN VAN BEGINNENDE EN GE VORDERDE AUDI TOREN 25
Training absoluut noodzakelijk
kader en draaiboek, het voordoen in de
“Wij willen scholen leren het zelf te doen.
praktijk en coaching on the job. Bij de eva-
Dat betekent dat wij onszelf uiteinde-
luatie en overdracht moet de expert ingaan
lijk overbodig maken en dat besturen en
op de vragen en behoeften van auditoren.
scholen de systematiek zelf verder onder-
Onze ervaring leert dat deze vaak liggen op
houden. Maar auditing is wel een vak. Het
het gebied van het gestructureerd voeren
vraagt een aantal competenties, een kader
van gesprekken, het op hoofdlijnen monde-
en afspraken over de werkwijze. Dat bete-
ling terugkoppelen aan de school en het
kent niet alleen dat een training absoluut
schrijven van een rapport.”
noodzakelijk is, maar ook en juist dat het
proces in de praktijk wordt begeleid: voor-
Nabespreken lesobservaties
doen en daarna coaching. Daarom adviseer
Een belangrijk onderdeel van een audit zijn
ik om in de beginfase een expert met erva-
de lesobservaties. “In de eerste jaren deden
ring op het terrein van audits te betrekken.
we geen nabesprekingen na een lesbezoek.
Deze ondersteunt bij het opstellen van het
Dan gaven we aan het einde van de dag
terug wat we gezien hadden. Ik heb ervaren
“‘Wat ga je doen met
de bevindingen van de
scholen?’”
dat een nagesprek van toegevoegde waarde
is. Leerkrachten willen je na de observatie
toch graag nog wat uitleggen of meegeven.
Soms is een les heel bewust gekozen met
een bepaalde reden. Zorg dus dat iemand
de klas overneemt en een leerkracht direct
meekan om nog even na te bespreken.
26 EEN SPIEGEL VOOR DE SCHOOL
Vijftien minuten is genoeg. Stel korte open
kwestie van oefenen en hoe duidelijker
vragen als: ‘Wat wil je mij nog meegeven
je kader, hoe makkelijker je kunt terug-
over deze les? Ik heb dit en dat gezien,
koppelen. Ik werk altijd mededelend en
licht eens toe….’ Leg van te voren uit dat de
themagewijs. Ik vertel op hoofdlijnen over
observatie bedoeld is als een onderdeel van
het proces, de bevindingen, de conclusies
de audit om een plaatje te krijgen van de
en de aanbevelingen van de auditcom-
school. Je bent niet een beoordelaar van die
missie. Daarna is er tijd voor reflectie en
individuele les, maar je vraagt context bij
vragen vanuit de school. Ik vraag actief om
wat je gezien hebt.”
reacties en geef zo nodig ruimte voor discussie. Tot slot informeer ik het team over
Gesprekken in de school
de verdere afhandeling van de rapportage.”
“Neem de tijd om na de observaties bij
elkaar te gaan zitten en af te stemmen wat
je nu eigenlijk hebt gezien en wat nog moet
worden onderzocht”, adviseert Heegsma.
“Een effectieve auditcommissie werkt
doelmatig. Plan niet te krap en structureer de gesprekken, als auditcommissie en
“Hoe duidelijker je kader,
hoe makkelijker je kunt
terugkoppelen.”
met directie, ib’er en team. Welke thema’s
komen aan de orde op basis van het vooronderzoek en de eventuele observaties?
Feedback geven
Ga de diepte in. En bewaak tegelijk de
“De goede toon bij mondelinge terugkop-
tijdsindeling. Mensen willen veel vertellen
peling is heel belangrijk. Ik loop vaak mee
en laten zien. Vraag niet naar de bekende
met auditteams en soms is de boodschap te
weg. Richt je op de kern. Dat kan alleen als
hard en te beoordelend. Dan is er te weinig
je je vragen goed hebt voorbereid. En geef
oog voor het goede. Let op dat je daar niet
gespreksdeelnemers aan het eind de gele-
aan voorbij gaat. Begin altijd met positieve
genheid om opmerkingen te maken. Ga als
waarnemingen en bevindingen. Blijf gericht
je tijd hebt altijd met kinderen praten.
op ontwikkeling, een school groeit van com-
Kinderen zijn eerlijk. Een half uurtje met
plimenten. En je kunt ook ontwikkelpunten
een afvaardiging uit groep 4 tot en met 8
noemen op wat juist heel goed loopt, maar
geeft waardevolle informatie.”
zeg wel wat gezegd moet worden. Soms kan
je eerst even met de directeur terugkoppe-
Mondelinge terugkoppeling aan
het team
len. ‘Welke boodschap ga ik geven?’ Zorg er
“Het is vier uur, half vijf, je hebt de hele
krijgt op de veranderingen en verbeteringen
dag onderzoek gedaan en de rode draad
die zij in gang heeft gezet. Successen moe-
eruit gehaald, en nu moet je terugkoppelen
ten gevierd worden. En bedank de school
en rapporteren. Het is aan te bevelen om
en het team altijd voor hun openheid en
meteen mondeling terug te koppelen aan
gastvrijheid.”
ook voor dat de school positieve feedback
het team, anders moeten de directeur en
de ib’er dat later nog doen. Mensen hebben
Rapport: filter en focus
er ook gewoon recht op. Die terugkoppe-
“Ik adviseer om het rapport meteen te
ling naar het team is soms best spannend.
maken. In het schrijfproces neem je alle
Je moet meteen het goede verhaal vertel-
bevindingen samen en formuleer je conclu-
len, soms voor wel 30 mensen. Het is een
sies en aanbevelingen. Hoe kom je tot de
PR AK T IJKERVAR INGEN VAN BEGINNENDE EN GE VORDERDE AUDI TOREN 27
kern? Schrijven is schrappen. Volg des-
scholen gaat. Waar ik dan op let? Of de
noods een schrijfcursus. Zelf schrijf ik het
zinnen kort zijn, of er geen subjectieve
eerste concept van mijn rapportage al vóór
beoordelingen in staan en geen ambtelijke
de audit, op basis van de documenten, de
taal. Ik zie dat bevindingen, conclusies
context, de zelfevaluatie en de vragen van
en aanbevelingen in de rapportages nog
de school. Het dwingt je om te focussen.
vaak door elkaar heen lopen. Kies voor
Een rapportage kan ook in de vorm van een
een kort, eenvoudig format. Bepaal vooraf
powerpoint.”
hoe je bevindingen opschrijft en hoe je
conclusies en aanbevelingen formuleert.
Ik gebruik een iets formele schrijfstijl
“Successen mogen gevierd
worden.”
met zinnen als ‘De auditcommissie constateert dat… ‘. Formuleer je conclusies
kort en stellig, maximaal vijf. Zorg dat ze
met elkaar samenhangen en aansluiten bij
je bevindingen. Formuleer vervolgens je
Rapport: format en feedback
aanbevelingen, gebaseerd op je conclu-
“Als een bestuur al wat meer ervaring
sies en liefst in gebiedende wijs: ‘Besteed
heeft opgedaan met audits en rapporteren,
meer aandacht aan…’ et cetera. Je aanbe-
worden we wel eens gevraagd de rappor-
velingen moeten helder en concreet zijn.
ten te lezen en daar feedback op te geven.
Scholen en besturen moeten ermee verder
We bekijken de kwaliteit van wat naar de
kunnen.” n
28 EEN SPIEGEL VOOR DE SCHOOL
STARTEN MET ZELFEVALUATIE EN AUDITS (OP EEN O4NT-SCHOOL)
“Goed inlezen hoe ons
systeem werkt”
Carla Jansen is directeur van de St@mperiusschool in Wilhelminadorp.
Toen de school (rond de 65 leerlingen) in 2014 steeds meer last kreeg
van krimp sloegen bestuur en ouders de handen in een. Dat leidde tot
de keuze voor een nieuwe aanpak. De St@mperiusschool werd een Steve
Jobsschool, een ‘iPad-school’ volgens het concept van Onderwijs voor
een Nieuwe Tijd (O4NT). Inmiddels werkt Jansen samen met collega
directeur Wim Reijnhout aan een auditsystematiek voor de stichting
Openbaar Primair Onderwijs Noord-Beveland en Goes (Nobego). Hoe
geven zij inhoud en vorm aan zelfevaluatie en audits (op een school met
een bijzonder onderwijsconcept)?
Tijdens de auditorenscholing werkte
directeur Carla Jansen, samen met haar
Nobego-collega Wim Reijnhout, directeur
van obs Schengehof, aan een kwaliteitskalender als basis voor audits binnen het
bestuur. Deze kwaliteitskalender bouwt
voort op een bestaande kalender, met
daarin onder andere tevredenheidsonderzoeken onder ouders, personeel en
leerlingen. De kalender bestaat uit een
Excel-document met vier tabbladen, die
ieder een jaar in de cyclus van het vierjarenplan van het INK-model beschrijven.
“Collega’s hebben behoefte
aan meer inhoudelijk
overleg.”
Carla Janssen
PR AK T IJKERVAR INGEN VAN BEGINNENDE EN GE VORDERDE AUDI TOREN 29
“Alle 28 indicatoren zijn genummerd en
Audit op een O4NT-school
krijgen een plek in de jaarcycli”, vertelt
De O4NT-school heeft geen groepshan-
Jansen. “Onderdelen van de kwaliteits-
delingsplannen maar individuele plannen.
kalender bespreken we uitgebreid op
Leerkrachten zijn vooral vakleerkrachten.
studiedagen met alle directeuren. Het moet
Ouders zijn meer betrokken. En leerlin-
een Nobego-brede, gezamenlijke kalender
gen werken in stamgroepen en hebben op
voor kwaliteitszorg worden.”
school en thuis een iPad tot hun beschikking. Stel de inspecteur komt op bezoek.
Hoe gaat dat dan? Jansen: “Het is wel
“Iedere uitgevoerde audit
leidt weer tot nieuwe
inzichten en vaardigheden.”
nodig dat de onderwijsinspecteur vooraf
voldoende informatie heeft over onze
werkwijze. Dat krijg je niet op één ochtend uitgelegd. Binnen de Inspectie zijn er
gelukkig wel inspecteurs die deze knowhow
hebben. Het bestuurskantoor wordt ieder
jaar bezocht door een inspecteur, die vanaf
Schoolspecifieke vragen
het begin is meegenomen in het proces.
De kwaliteitskalender kent een cyclus met
Als op mijn school een audit plaatsvindt,
vragenlijsten voor twee jaar. Die vragen-
moeten de leden van de auditcommissie
lijsten in de kalender zijn gebaseerd op de
zich ook goed inlezen in hoe het O4NT-
Parnassys-zelfevaluatielijst voor de school.
systeem werkt. Onze toekomstdroom is dat
Drie scholen hebben deze zelfevaluatie op
iemand van een ander bestuur meeloopt
eigen initiatief al met het team gedaan.
met de audits. Ook dan is een goed voor-
Jansen: “Het is de bedoeling dat alle scho-
gesprek nodig. Vanuit O4NT is er steeds
len dit voor de kerstvakantie doen. Dan
meer aandacht voor kwaliteit en komen er
wordt in het directeurenoverleg geëvalu-
eisen voor (nieuwe) scholen en voor het
eerd of we de vragenlijst toereikend vinden
aanscherpen van uniformiteit en implemen-
en of deze oplevert wat we ervan ver-
tatie. Met ongeveer 65 leerlingen is het voor
wachten. Voor de tweede ronde willen we
de St@mperiusschool niet altijd makkelijk
schoolspecifieke vragen aan de vragenlijst
om het concept financieel en qua bemen-
toevoegen. Vanuit de St@mperiusschool
sing goed neer te zetten. Wel zien we dat
hebben we hierover met onze MR en ib-er
nieuwe ouders de school kiezen vanwege
nagedacht. Vragen die wij willen toevoegen
het concept en de kleine instructieklassen.
zijn bijvoorbeeld: Hoe ervaart een kind het
Daardoor groeien we ook weer een beetje.”
dat het steeds naar een ander lokaal gaat
en allemaal verschillende juffen ziet? Hoe
Audits invoeren is een proces
ervaren ouders het dat ze thuis meekij-
“In het directieoverleg is met de voorzit-
ken? In hoeverre doen ze dat? Hoe ervaren
ter van het CvB afgesproken, dat al onze
ouders de gesprekken met de leerkracht
negen scholen eens in de vier jaar een audit
en het feit dat de kinderen daar bewust bij
krijgen. Het invoeren van de audits is een
zijn? En dat ze helemaal geen rapport meer
proces. Elke uitgevoerde audit leidt mogelijk
krijgen maar dat zij en de leerlingen zelf
weer tot nieuwe inzichten en vaardigheden.
de gegevens van het individueel ontwik-
Daarom vragen we steeds feedback aan
kelplan en de Cito-resultaten zien, doelen
de school. Die feedback delen we met alle
stellen en de vaardigheidsgroei per vak
directeuren en het CvB. Als er onderdelen
aangeven?”
moeten worden aangepast, doen we dat in
30 EEN SPIEGEL VOOR DE SCHOOL
overleg met alle directeuren en de voorzit-
niet alleen door auditoren van het eigen
ter van het CvB.
bestuur worden gedaan, maar ook samen
Naast die geplande audits kunnen directeu-
met auditoren van andere besturen. Het
ren vragen om een extra audit op aspecten
verbeteren van de onderwijskwaliteit op de
die van belang zijn voor hun school. Ook
eigen school en op die van collega’s bin-
bezoeken de twee kwaliteitsmedewerkers
nen het bestuur is een opdracht voor alle
die zijn opgeleid als auditor twee keer per
directeuren en ib’ers. Dat gaat lukken wan-
jaar iedere school. Dat doen we aan de
neer besluiten gedragen worden genomen
hand van een vooraf in het directieoverleg
en sprake is van eigenaarschap. Daarvoor
vastgestelde vragenlijst en een gesprek met
is transparantie nodig en de bereidheid
de directeur en de ib’er.”
om van elkaar te leren en elkaar feedback
te geven. De grootste uitdaging zal zijn
Over vijf jaar
bekwaam te worden in het uitvoeren van
“Over vijf jaar hebben we een kwaliteits-
een audit en het schrijven van een goede
cyclus met zelfevaluaties en audits voor
rapportage, waarmee een school verder kan
al onze scholen. De audits zullen dan
en de kwaliteit kan verbeteren.” n
PR AK T IJKERVAR INGEN VAN BEGINNENDE EN GE VORDERDE AUDI TOREN 31
BESTUURSOVERSTIJGENDE SAMENWERKING
“Je brengt het beste van
twee systemen bij elkaar”
Stichting Prisma en de Alpha Scholengroep zijn beide gevestigd in
hetzelfde gebouw in Goes. Van een fusie is het niet gekomen, maar er
wordt op steeds meer vlakken samengewerkt, ook op het gebied van
audits en zelfevaluatie. Hoe ziet deze bovenbestuurlijke samenwerking
eruit?
Stichting Prisma is een van oorsprong
katholieke stichting met negen scholen in
Midden-Zeeland, Walcheren, Zuid-Beveland
en Schouwen Duivenland. Omdat er niet
zoveel katholieke scholen in Zeeland zijn
liggen de scholen redelijk ver uit elkaar. Ze
tellen samen iets meer dan 1.500 leerlingen. “We hebben onderzocht of we met
meerdere Zeeuwse schoolbesturen zouden kunnen fuseren,” vertelt Jan Witkam,
kwaliteitsfunctionaris bij Prisma, ”maar
uiteindelijk besloten we om op eigen voet
verder te gaan, wel met de intentie om
meer samenwerking te zoeken, onder
andere op het gebied van kwaliteitsbeleid.”
Samenwerking met de stichting voor christelijk basisonderwijs Alpha Scholengroep
in hetzelfde gebouw lag dan ook voor de
hand. Pieter Goudappel is voorzitter van het
bovenschoolse onderwijsteam van Alpha
Pieter Goudappel
en directeur van CBS De Zevensprong in
Krabbendijke en CBS De Regenboog in
Nieuwdorp. Hij vertelt over de samenwer-
aanvragen van subsidies uit landelijke rege-
king: “Samen zijn we slagvaardiger bij het
lingen voor bijvoorbeeld cultuurbeleid. Maar
onderhandelen over de inkoop van metho-
ook op inhoud kan je elkaar altijd opzoeken
den, materiaal, meubilair en ICT en bij het
en versterken. Dat doen we best vaak. We
32 EEN SPIEGEL VOOR DE SCHOOL
initiëren vanuit Prisma en Alpha een kwaliteitsnetwerk binnen Zeeland, waarin we
regelmatig met alle besturen praten over
het invullen van kwaliteit.”
Heroriënteren
Beide besturen zijn al een jaar of vijf
bezig met audits, in verschillende vormen.
Goudappel deed samen met een ib’er audits
van één dag op scholen die aan de beurt
waren voor een inspectiebezoek. “Het idee
was dat we dit zouden verbreden naar
de directeuren en ib’ers en dat zij samen
scholen zouden bezoeken en r­ apportages
maken. Maar het bleek dat directie en
ib zich hiervoor onvoldoende toegerust
voelden en dat het lastig in te passen was
in de tijd, omdat er dan tegelijk directeuren en ib’ers van verschillende scholen vrij
Jan Witkam
“We willen de voorbereiding
met de school zorgvuldig
doen.”
van kwaliteitsmedewerker, maar soms doe
ik daar ook begeleidingen. Dat is lastig.
Dus toen de vraag kwam vanuit de Alpha
Scholengroep hoefde ik niet lang na te
denken.”
geroosterd moesten worden. Zo bleef het
Dat is al winst
auditwerk bij een paar mensen liggen. Toen
“Beide besturen hadden allebei een eigen
zijn we ons gaan heroriënteren en hebben
werkwijze”, licht Goudappel toe. “We zijn
we gekozen voor een professionelere aan-
bij elkaar gaan zitten en gaan kijken wat we
pak. Omdat we met de collega’s van Prisma
hadden en hoe we dat deden. Je brengt het
toch al in één gebouw zaten en samen
beste van twee systemen bij elkaar. Dat is
regelmatig het gesprek voerden over kwali-
al winst. Je leert van elkaar hoe je gesprek-
teit zijn we samen gaan auditen. Vanuit die
ken voert, hoe je zaken aanvliegt. Ik leer
gedachte hebben we ook allebei de audito-
continu. Ook door de frisse blik van iemand
renscholing van de PO-Raad gedaan. Ook
uit een andere organisatie. Je bent toch een
de inspectie vindt deze bovenbestuurlijke
beetje bevooroordeeld omdat je denkt een
samenwerking een prima manier om ons
school en collega’s te kennen. Als je bijvoor-
kwaliteitsbeleid te monitoren, borgen en
beeld op een school komt waarvan je weet
verbeteren.”
dat de leerlingenzorg daar goed geregeld is,
Witkam: “We zijn ook samen gaan audi-
focus je je daar automatisch op. Terwijl je
ten omdat we meer objectiviteit in ons
collega van het andere bestuur juist ziet dat
kwaliteitssysteem wilden brengen. Als ik
er wel heel veel tijd naar de zorgleerlingen
op een school kom heb ik altijd de pet op
gaat, en dat de leerlingen aan de bovenkant
PR AK T IJKERVAR INGEN VAN BEGINNENDE EN GE VORDERDE AUDI TOREN 33
vergeten dreigen te worden. Door die frisse
Goudappel: “We zijn nu met een audit-
blik leer je bepaalde aannames van jezelf
team van vier mensen, twee van Prisma en
aan de kant te zetten.”
twee van Alpha, dat structureel de scholen
bezoekt. We gaan steeds met één auditor
Strenger dan de inspectie
van beide scholengroepen de school in. Wel
“Bij Stichting Prisma deden we audits op
wisselen we van samenstelling, zodat we
school- en op bovenschools niveau”, vertelt
ook van elkaar leren.”
Witkam. “De audit op schoolniveau is heel
compact en concreet. Op elke school hebben we één of twee auditoren. Zij auditen
twee keer per jaar een onderwerp uit het
kwaliteitshandboek op schoolniveau. Als
een school bijvoorbeeld drie jaar geleden
“Je moet voorleven wat je
wilt zien bij scholen.”
is gestart met coöperatief leren, kijken
ze of dat nog steeds zo loopt en geborgd
wordt als beschreven in het kwaliteitsboek.
Investeren in de aanpak
Bovenschools hebben we op bijna alle scho-
Stichting Prisma en de Alpha Scholengroep
len een audit gedaan op basis van de oude
investeren veel tijd in de systematiek, die
indicatoren van de inspectie. Dat noemden
prettig en duidelijk moet zijn voor audito-
we toen nog pre-audit, als voorbereiding
ren en scholen, en die draagvlak creëert.
op de audit door de inspectie. De scholen
Witkam: “Onze aanpak is vrij gedetailleerd
waren heel enthousiast over deze audits,
uitgewerkt in een auditbeleidsstuk. We
maar er vielen ook wel harde conclusies.
hebben kijkwijzers en een schema voor de
Toen de inspecteur de auditverslagen zag,
dagindeling, een beoordelings- en vragen­
zei hij: ‘Jullie zijn strenger dan ik.’”
formulier en vragen die we stellen aan
ouders en ib’ers. Alle lijsten en formulieren
Ontwikkelaudit
moeten actueel zijn. Degene die niet van
Goudappel: “Op basis van wat we leer-
het betreffende schoolbestuur is maakt het
den in de auditorenscholing hebben we de
conceptverslag. De ander kijkt het na. Eens
aanpak veranderd. Van een audit gericht
in de vier jaar auditen we een school, in
op controle zijn we naar een ontwikkelaudit
totaal vier of vijf scholen per jaar, waarvan
gegaan. We kijken nu ook veel meer naar
ik dus bij de helft betrokken ben.”
de behoeftes van de school en betrekken de directie en het team actief bij wat
Voorbereiding met school
we gaan doen. Ook aan de praktische en
Inmiddels zijn twee scholen volgens de
technische tips uit de scholing hebben we
nieuwe systematiek geauditeerd en alle
veel gehad: Hoe stel je vragen? Hoe ga je
directieleden bijgepraat over de werk-
gesprekken aan? Dat is echt heel belang-
wijze. “Daar investeren we echt in”, aldus
rijk.” “We zijn ook teruggegaan naar één
Goudappel. “Het is belangrijk om iedereen
in plaats van twee dagen auditen”, vult
duidelijkheid te geven dus we willen de
Witkam aan. “En dat moet ook wel, want
voorbereiding met de school zorgvuldig
met meer scholen kost het ook meer tijd.
doen. Voorafgaand aan de audit voeren we
Daarnaast werken we met nieuwe vragen-
een gesprek met het team waarin we ver-
lijsten en een nieuwe rapportage, waarin
tellen wat we komen doen en waar we naar
we de vragen van de school zelf veel meer
gaan kijken. In het voorgesprek met de
centraal stellen.”
directeur en ib’er kunnen zij laten zien hoe
34 EEN SPIEGEL VOOR DE SCHOOL
ze met zelfevaluatie omgaan en hun eigen
Ervaring opdoen en bijstellen
vraag bespreken. We leggen uit dat we con-
Wat Witkam en Goudappel betreft staat er
creet naar bepaalde opbrengsten werken
over een jaar een geschoold en deskun-
om de school- en kwaliteitsontwikkeling op
dig auditteam, is het auditbeleid definitief
gang te brengen en houden, en dat men-
vastgesteld en ligt het bezoekrooster voor
sen daar ook iets mee kunnen. Scholen
de komende jaren vast. En over vijf jaar?
vinden het fijn dat we de tijd nemen voor
Goudappel: “Dan hebben we veel ervaring
een teamgesprek. En dat we het werk op
opgedaan en zaken waar nodig bijge-
de werkvloer kennen. Je weet hoe het in de
steld. Je moet voorleven wat je wilt zien
praktijk gaat. Een inspecteur heeft dat niet
bij scholen: ontwikkelen, doelen stellen en
altijd. Het blijft spannend om in je keuken
bijstellen. Ik hoop dat het auditteam dan
te laten kijken, zeker door iemand van een
wat groter is zodat we de vaart erin kunnen
ander bestuur, maar de voorbereidende
houden en de verantwoordelijkheid wat
gesprekken halen de spanning en de nieu-
breder neer kunnen leggen. Scholen zijn
wigheid al voor een deel weg.”
dan ook bekend met de auditsystematiek en
dragen hier zelf actief aan bij.” n
PR AK T IJKERVAR INGEN VAN BEGINNENDE EN GE VORDERDE AUDI TOREN 35
AANDACHT VOOR HET ONDERWIJSLEERPROCES
“Echte onderwijskwaliteit
is alleen in de groepen
zichtbaar”
“Klassenbezoeken geven het beste beeld van de kwaliteit van een
school”, vindt Inge van de Ven, zelfstandig adviseur en analist in het
team Goed worden en goed blijven van de PO-Raad. Zij vertelt hoe je je
als auditor voorbereidt op klassenbezoeken en waar je op moet letten.
Van de Ven hoort het best vaak tijdens
gesprekken met leerlingen op een auditdag: ‘Onze tip voor de meesters en juffen
is dat ze niet zoveel hoeven uit te leggen.
Ze beginnen meteen met vertellen wat we
al weten. Soms leggen ze iets de ene dag
uit en de dag erna weer een kwartier. We
gaan liever zelf kijken en aan de slag, en
dan vragen stellen.’ Van de Ven ziet het
ook, leraren die veel uitleggen en leerlingen
die dan alvast aan het werk gaan. Hoe dat
komt? “Misschien hebben leerkrachten te
weinig vertrouwen en zijn ze daardoor erg
‘in control’. Maar het gaat niet om lesgeven,
het gaat om leren. Om hoe je dat organiseert in je school. Echte onderwijskwaliteit
is alleen in de groepen zichtbaar.”
Alle instructievakken bezoeken
“Een onderwijsleerproces bestaat uit drie
Inge van de Ven
delen: onderwijs, leren en proces”, legt Van
de Ven uit. “Samen geven ze een beeld van
de kwaliteit van de school. Iedere school
de auditcommissie om dat beeld scherp te
en iedere leerkracht geeft daar op zijn
krijgen, met aandacht voor het eigene van
eigen manier vorm aan. Het is de taak van
de school. Hoe je dat doet? Door in ieder
36 EEN SPIEGEL VOOR DE SCHOOL
geval in de onderbouw, middenbouw en
en kijkwijzer. Van de Ven: “Een auditkader
bovenbouw instructievakken te bezoeken.
is een schooloverstijgend document, dat
Bij grote scholen betekent dat dat je met je
een eenduidige ordening en definitie van
auditteam zeker twee dagen bezig bent. Het
kwaliteit in de organisatie aangeeft. Dit is
ligt er ook aan wat je wilt weten en wat de
nodig om de actuele stand van zaken op
doelstelling van de school is. Maar ik streef
schoolniveau in beeld te brengen. Bij het
altijd naar honderd procent. Het bestuur
maken van een auditkader is het belang-
kan de keuze maken om alleen te kijken
rijk dat je zelf nadenkt over wat voor jullie
naar het primaire proces, het pedagogisch
organisatie specifiek is en hoe je goed
klimaat of het didactisch handelen, maar
omgaat met verschillen tussen scholen.
als je er meer van kunt maken moet je dat
In een auditkader gericht op het primaire
zoveel mogelijk doen, vind ik. Alles waarin
proces zie je in ieder geval resultaatge-
je de school een spiegel kan meegeven is
bieden als leerstofaanbod, onderwijstijd,
waardevol. Je doet jezelf als auditor tekort
leef- en leerklimaat, didactisch handelen,
als je dingen laat liggen.”
afstemming en ondersteuning terug. Voor
ieder resultaatgebied werk je gedragsindicatoren uit. Een goede gedragsindicator is
“Het gaat niet om lesgeven,
het gaat om leren.”
bijvoorbeeld ‘De leraren voeren de ondersteuning van leerlingen planmatig uit’, of
‘De leerlingen leren op een doelmatige wijze
samen te werken’. Met een checklist kun je
van onderdelen uit het auditkader contro-
Wat hebben jullie afgesproken?
leren of het in het onderwijsproces van een
“Voorafgaand aan een audit bezoek ik
school aanwezig is. Een checklist is met
altijd de school. Ik ontvang het jaar- en
name geschikt voor documentenanalyse. De
schoolplan, het inspectierapport, de
school gebruikt een kijkwijzer om daarmee
schoolafspraken en de speerpunten van de
zicht te krijgen op haar eigen onderwijs. Het
school. En de zelfevaluatie natuurlijk. Dat
kan een verfijning zijn van bovenschoolse
geeft al een aardig beeld van de school.
indicatoren. Als auditor kan je met een kijk-
Hoe doelgericht en betekenisgevend zijn de
wijzer ontwikkelingsgericht lesobservaties
groepsplannen? Is er in het rooster ruimte
doen. Maar ook dan is het soms lastig, want
voor het lesdoel of staat er enkel ‘blok 3, les
het lijstje op papier past niet altijd bij wat
6’? Je hebt die documenten nodig om goed
je ziet. Hoe waardeer je iets wat je niet in
te kunnen duiden wat je ziet. Een verbe-
de les gezien hebt bijvoorbeeld? Bespreek
terplan of gericht plan is altijd het fijnst,
dat vooraf in de auditcommissie en met de
want daarmee kan je heel gericht kijken in
school.”
de klas. Maar je hoeft ook weer niet alles
te weten en lezen. Je stelt vooraf met de
Klassenbezoek
school de kijkrichting vast en je kan ook
“Hoe je een klas binnenkomt en waar je
gewoon vragen ‘Wat hebben jullie afgespro-
gaat zitten hangt een beetje van de opstel-
ken over een goede les?’”
ling af. Het liefst wil ik zowel de leerkracht
als de leerlingen zien. Eventueel loop ik
Kader, checklist en kijkwijzer
rond of ga ik ergens anders zitten. Het kan
Om meer vat te krijgen op wat ertoe doet,
gebeuren dat leerkrachten het idee hebben
kun je tijdens een audit gebruikmaken van
dat ze met een kijkwijzer worden afgere-
hulpmiddelen als een auditkader, checklist
kend, maar dat mag nooit het geval zijn.
PR AK T IJKERVAR INGEN VAN BEGINNENDE EN GE VORDERDE AUDI TOREN 37
Maar houdt wel rekening met deze moge-
didactische ruimte. Draagt de leeromgeving
lijke beleving en maak het bespreekbaar.
bij aan leerdoelen? Is het dagprogramma
Duidelijke communicatie vooraf en tijdens
met de leerdoelen zichtbaar? Zijn er uitda-
de audit over het doel en de inhoud van de
gende hoeken bij de kleuters? Zie ik posters
audit en wat leerkrachten er wel en niet
met de rekendoelen van deze periode? Zijn
van mogen verwachten neemt vaak al veel
de routes en materialen helder voor de leer-
zorgen weg.”
lingen? Is er (letterlijk) een prettig klimaat?
Zie je de coöperatieve werkvormen en dif-
Wat is een goede les?
ferentiatie in het lokaal gebeuren? Hoeveel
“Wanneer leerkrachten samen nadenken
aandacht is er voor regels en routines? En
en praten over wat zij een goede les en
voor managementondersteuners als het
een goede instructie vinden ontstaat een
stoplicht en vragenblokje? In welke groe-
gezamenlijk beeld van een goede les en
pen wel en niet en waarom? Idealiter heeft
goede instructie. Dit verbetert de kwaliteit
een team nagedacht over wat ze onder een
in de hele school. Een les komt ergens na
goede leeromgeving verstaat en kan een
en ergens voor. Welke plek heeft deze les
auditcommissie dit terugzien in de school en
in het onderwijsleerproces? Zie je bij een
de observaties in de klas.”
leerkracht aantekeningen? Dan is de les
voorbereid.
Aandacht voor de onderbouw
“In de kleutergroepen wordt de basis gelegd
“Bij een audit kijk je vooral
ook naar wat de kinderen
doen.”
voor de onderwijskwaliteit van de school,
maar als we praten over een audit hebben
we het meestal onbedoeld over de groepen
vanaf groep 3. Directeuren vinden het vaak
lastig om bij kleuters te kijken en daar een
mening over te hebben. Maar ook leerkrachten van groep 1 en 2 hebben recht op
Leerkrachten moeten weten hoe zij deze les
feedback. Dit moeten we dus niet vergeten.
aan deze leerlingen het beste vorm kunnen
Kijk niet alleen naar de ontwikkeling van
geven. Ik zie altijd veel liever een les die is
een kind, maar ook naar de resultaten. ‘Zo
voorbereid en start met vijf minuten boek
doen we dat nu eenmaal’ kan nooit een
dicht, dan een les die start met kijken in de
reden zijn om niet naar resultaat te kijken.
methode op bladzijde x. Maar bij een audit
Wat en hoe leren ze hier? Wordt er vol-
kijk je niet alleen naar de leerkracht, maar
doende aangesloten bij wat kinderen in de
vooral ook naar wat de kinderen doen in de
onderbouw al kunnen? Een kijkwijzer voor
les. Hoe is hun betrokkenheid en interac-
de groepen 1 en 2 is ook echt anders dan
tie? Je merkt aan kinderen wanneer een les
een kijkwijzer voor groep 8. Bespreek met
anders is dan anders.”
elkaar waar je in een audit per groep op
gaat letten en waarom.”
Wat is een goede leeromgeving?
“Een auditcommissie gaat niet over de
Auditor en intuïtie
vraag wat een rijke leeromgeving is”, vindt
“Als auditor heb je naast de vele bronnen,
Van de Ven. “Wat een rijke leeromgeving
gesprekken en observaties ook je intuïtie.
is, is aan het team of aan leerlingen. Een
Je brengt jezelf als persoon mee en je hebt
audit kijkt dan naar de uitvoering ervan in
je eigen mening. Dat mag ook en het is
de school, in de fysieke, pedagogische en
belangrijk en goed. Het helpt om te kiezen
38 EEN SPIEGEL VOOR DE SCHOOL
zoek wel steeds wat maakt dat je intuïtie
Handelen van de leerkracht
bespreken
getriggerd wordt. Onderbouw je oordeel
“Stel vooral veel open vragen als ‘Hoe vond
altijd met feiten. Blijf bij je eigen gevoel
je dat het ging?’ ‘Wat was het doel van deze
en observatie, en blijf checken: leren de
les? Is dat doel bereikt met alle leerlingen?
leerlingen iets betekenisvols? Laat jezelf
Waarom wel of niet?’ ‘Wat had je anders
als auditor af en toe observeren, vraag
willen doen?’ ‘Wat is jouw leerpunt? En dat
je collega eens mee te kijken naar hoe je
van de school?’ ‘Hoe plan je je lesaanbod
je nagesprekken doet en hoe je feedback
en voorbereiding?’ Voor leerkrachten uit
geeft. Dat is heel waardevol, al is het maar
de onderbouw zijn soms andere vragen
om te ervaren hoe het voor de leerkracht
relevant, als ‘Wat is de visie van de school
waar je naar gaat kijken. Maar onder-
is.”
Wel of geen nabespreking?
Van de Ven adviseert om altijd een nabespreking met de leerkracht en het team te
doen. “De gesprekken leveren veel informatie op over waarom bepaalde dingen
worden gedaan: ‘dat werken aan doelen
“Je ziet goed
leerkrachtgedrag in
een zwakke school, en
andersom.”
waar wij nu scholing op krijgen is zo moeilijk’. Als je dergelijke gesprekken niet voert
laat je waardevolle informatie liggen. En
op het leren van jonge kinderen? En wat is
waarom zou je de school breed in beeld
jouw visie?’ ‘Hoe is de doorgaande leerlijn
brengen maar de terugkoppeling en details
richting groep 3?’ ‘Wat is het aanbod voor
op leerkrachtniveau aan de directeur en
de zwakste leerlingen? En voor betere leer-
ib’er overlaten? Bovendien zijn leerkrach-
lingen? Hoe bepaal je dat?’ Soms krijg je
ten benieuwd naar wat je van ze vond. Dus
als auditor de vraag om feedback te geven
zorg voor vervanging en een rustige ruimte
op het handelen van de leraar. Dat kan las-
en ga meteen na het klassenbezoek met
tig zijn. Iemand begrijpen betekent nog niet
de leerkracht in gesprek. Maak wel duide-
dat je haar les goed vond. En je ziet goed
lijk dat een audit niet gaat over individuele
leerkrachtgedrag in een zwakke school, en
leerkrachten. We hebben hen nodig om een
andersom. Wees je daarvan bewust.” n
beeld van de school te krijgen.”
PR AK T IJKERVAR INGEN VAN BEGINNENDE EN GE VORDERDE AUDI TOREN 39
VERBETEREN EN UITBREIDEN VAN AUDITS
“Een geauditeerde
school is de beste
ambassadeur”
Ivanka van Dijk is beleidsmedewerker onderwijs bij Stichting Jong
Leren in Heemstede. De stichting ontstond per januari 2016 uit een
fusie van stichting De la Salle met VPCO de Basis. Van Dijk vertelt hoe
audits bij Jong Leren vorm krijgen.
“Stichting De la Salle is in het schooljaar
2012-2013 bij wijze van experiment gestart
met audits op drie scholen die zich hiervoor
vrijwillig hadden aangemeld. In een steeds
wisselend auditteam bezochten bestuurder John van Veen en ik, aangevuld met
twee directeuren, een school. Een auditbezoek besloeg twee dagen en bestond uit
documentenanalyse, klassenbezoeken en
gesprekken met directie, ib en team. Basis
voor het verslag was een vragenlijst in
het overkoepelend kwaliteitszorgsysteem
Integraal, waarin de auditoren ook hun
opmerkingen en aanvullingen noteerden.
Het verslag werd besproken met de directeur en de ib’er van de school. Die eerste
drie audits bevielen het bestuur, de scholen
en de auditoren heel goed. Ze hielden de
ontvangende school een spiegel voor, gaven
ons een kijkje in de scholen en het onderwijsleerproces en boden de directeuren uit
het auditteam een kijkje in de keuken van
hun collega’s.”
40 EEN SPIEGEL VOOR DE SCHOOL
Ivanka van Dijk
Nieuwe aanpak
door de auditorenscholing die ik heb
“Na dit experiment hebben we de werk-
gevolgd vraag ik ze nu voor in elk geval
wijze geëvalueerd. Het daaropvolgende
twee audits per jaar. Ze kunnen zich ieder
schooljaar deden we audits op vijf scho-
jaar opnieuw aanmelden. Meestal melden
len. Langzamerhand ontstond de behoefte
zich meer gegadigden voor het auditteam
om zaken verder te professionaliseren en
dan nodig. Dat is ook wel fijn, want dan kan
vast te leggen in beleid. Dat de inspectie
ik een beetje spelen en puzzelen met de
aangeeft in de toekomst meer te willen ver-
planning. Een directeur die net van school
trouwen op de zelfevaluaties en audits van
is gewisseld, moet je niet naar die school
scholen zelf, heeft in deze beslissing ook
sturen om te auditen. Dat is soms een pre-
een rol gespeeld.
cair proces, maar we zijn er heel open en
Tijdens mijn auditorenscholing heb ik het
transparant over. In de zomer maak ik de
auditproces beter beschreven in een draai-
planning, zodat iedereen aan het begin van
boek en in concrete planningsmatrixen per
het schooljaar weet wanneer hij of zij op
auditbezoek. Er zijn elementen toegevoegd
welke school een audit doet.”
en weggelaten. Zo zijn we van twee dagen
teruggegaan naar één auditdag per school
en hebben we het aantal audits per schooljaar opgeschroefd naar zeven. Wij noemen
dit nu brede audits, waarbij we het totale
“Die eerste drie audits
bevielen heel goed.”
onderwijsleerproces bekijken, eventueel
aangevuld met een specifieke kijkvraag
vanuit de school. Naast de vraagitems die
Scholing
Integraal ons biedt, hebben we ook eigen
“Onze auditoren krijgen nog geen officiële
domeinen en vragen toegevoegd. Die brede
scholing, dat is nog wel een aandachtspunt.
audits zijn inmiddels ingeburgerd en vinden
Ik doe de voorbereiding met de directeuren
op elke school eens in de vier à vijf jaar
en ib’ers die dat jaar gaan auditen, zodat ze
plaats, bij voorkeur in het jaar voorafgaand
weten wat er van hen verwacht wordt. We
aan het inspectiebezoek. Daar probeer ik
bespreken de auditvraag van de school en
de audits in ieder geval op af te stemmen.
de scoremogelijkheden binnen Integraal.
Scholen hebben daardoor in een eerder
In de voorbereidende bijeenkomst maken
stadium zicht op hun sterke punten en ont-
we ook al een start met de documenten-
wikkelpunten en dan nog voldoende tijd om
analyse. Objectief denken en kijken is nog
zich hierop te richten. Hoe dat er met het
niet zo makkelijk. Eigen waarden en normen
nieuwe inspectiekader uit gaat zien weet ik
gaan dus nog wel eens de auditschool mee
nog niet helemaal zeker, dat moeten we nog
in. Maar de auditoren proberen daar wel los
ervaren.”
van te komen. Ze leren er ook veel van. ‘Wij
zijn hier nu om die school wat te geven, we
Auditteam
houden een spiegel voor. Andere visies, die
“Het auditteam bestaat nu uit mijzelf als
niet samenhangen met de kijkvraag, deel je
beleidsmedewerker, aangevuld met drie
maar op een ander moment’, zeg ik dan. ‘Nu
anderen, zowel directeuren als ib’ers. Het
kijken we zo objectief mogelijk.’”
lid van het CvB met onderwijs in de portefeuille gaat niet mee met deze audits.
Cyclus
Voorheen deden de directeuren en ib’ers
“Stichting Jong Leren is meer aandacht
in een auditteam één audit per jaar. Mede
gaan besteden aan de cyclus van audits
PR AK T IJKERVAR INGEN VAN BEGINNENDE EN GE VORDERDE AUDI TOREN 41
en zelfevaluatie. Van Dijk: “In het proces
met elkaar. Verder doen we geen uitge-
is expliciet opgenomen dat het schoolteam
breide terugkoppeling. Het is dus een kort,
voorafgaand aan een audit een zelfevalu-
veel sneller proces. Het grappige aan dat
atievragenlijst invult, en dat de resultaten
systeem is dat je tijdens zo’n halve dag
van een audit binnen enkele weken worden
intensief in gesprek raakt met elkaar en
teruggekoppeld aan ib’er en directeur. Zij
elkaar gaat bevragen. Je krijgt een heel
bespreken deze met het team, dat vervol-
ander gesprek dan wanneer je met een
gens bepaalt wat ze echt belangrijk vindt
auditteam van buitenaf komt, meer een dia-
en wat ze daarmee gaan doen. Het CvB
loog. Waarom doe je wat je doet? Hoe weet
kan hier tijdens de tweejaarlijkse schoolbe-
je dat dat goed is? Zie jij wat ik zie? Wat mis
zoeken en in de gesprekkencyclus met de
je en kan er anders? Hoe kan het dat wij dat
directeuren op terugkomen. Directies en
doen en het blijkbaar niet zichtbaar is voor
ib’ers konden op vrijwillige basis meeden-
een ‘buitenstaander’? De ontwikkelaudits
ken over de invulling en werkwijzen van de
geven ons de mogelijkheid om van dichtbij
audits. In het draaiboek dat ik heb gemaakt
het onderwijsleerproces te kunnen bekij-
wordt het hele auditproces beschreven. De
ken. We zijn er net mee gestart. Er is plek
hoofdpunten ervan zijn in het directieplat-
voor zestien ontwikkelaudits per jaar.”
form met alle directies afgestemd.”
Audits op eigen initiatief
“Streven is dus dat we elke vier jaar mini-
“We zijn meer aandacht
gaan besteden aan de
cyclus van audits en
zelfevaluatie.”
maal twee tot drie keer de school in gaan,
één of twee keer voor een ontwikkelaudit
en één keer voor een brede audit. Of dat
haalbaar is gaan we zien. Het is behoorlijk
ambitieus, zeven á acht scholen per jaar
auditen met alle voorbereiding, planning,
auditoren en scholen benaderen, documentenanalyse, verslag et cetera. En daarnaast
Ontwikkelaudits
dus ook nog de ontwikkelaudits. Er is al een
“Naast de brede audits zijn we recent met
aantal scholen dat de audit zo waardevol
ontwikkelaudits gestart. De ontwikkelaudits
vond dat ze een extra audit aanvragen. Tot
duren maximaal een halve dag en beslaan
nu toe heb ik dat altijd kunnen honoreren,
een kleiner en concreter ontwikkeldomein.
maar als ze alle 29 komen gaat dat niet
Hierbij gaan de bestuurder en ik als externe
meer lukken. Dan gaan we het misschien
auditor naar de school en zijn de directeur
meer loskoppelen. Vanuit het bestuur willen
en ib’er hun eigen, interne auditor. Aan de
we alle scholen geregeld zien. Maar er is
hand van de kijkvraag worden gesprekken
ook een school die op eigen initiatief een
gevoerd en klassen bezocht. De vragenlijst
auditvraag uitzet onder de collega’s. Dat is
is nog steeds gebaseerd op de vragen uit
een heel andere insteek. Scholen ervaren
Integraal. Na de ontwikkelaudit vullen we
een audit als heel prettig, als mooie feed-
individueel de vragenlijst in: de directeur
back om verder te kunnen ontwikkelen. Dat
en ib’er vullen de zelfevaluatievragen in en
ze dat ook buiten de vaste audits om willen
John en ik de auditvragen. In een afrondend
doen vind ik een mooi initiatief.” n
gesprek bespreken we onze antwoorden
42 EEN SPIEGEL VOOR DE SCHOOL
AAN DE SLAG MET ZELFEVALUATIE EN AUDITS
Tips en tops
van de trainers
Uschi van der Velden en Ludo
Wilbrink faciliteerden drie edities
van de auditorenscholing voor de
PO-Raad. Wat zagen en hoorden
zij vaak? Wat viel hen op?
Hebben zij nog tips?
1
Starten met zelfevaluatie en audits betekent een
cultuuromslag
“Kwaliteit ter discussie stellen en anderen in je school laten kijken vraagt moed.
Niet bij alle schoolorganisaties is het al dagelijkse praktijk om samen te analyseren
(‘wat zien we?’), te evalueren (‘wat vinden we er van?’) en te verbeteren (‘wat doen
we met die kennis?’). In veel organisaties is het nog een behoorlijk gewennings­
proces om de deuren van de klas voor collega’s te openen en kritisch te laten kijken
naar wat daar gebeurt, om überhaupt iets van andermans kwaliteit te vinden. Het is
lastig om daarbij het professionele en het persoonlijke gescheiden te houden.
Het helpt als je als auditcommissie investeert in een goede voorbereiding van de
auditdag en goed communiceert met de school die je gaat bezoeken. Zorg daarbij
voor een goede intake, wees helder over de opzet en inhoud en het verloop en de
afronding van de dag. Laat het schoolteam eerst zelf nadenken over haar kwaliteit.
Laat deze zelfevaluatie vervolgens het uitgangspunt zijn voor de audit. Daardoor
krijgt de school doelgerichte feedback op de bereikte resultaten en de weg die zij
bewandelt.”
PR AK T IJKERVAR INGEN VAN BEGINNENDE EN GE VORDERDE AUDI TOREN 43
2
Kaders geven duidelijkheid
“Wat we zelf een mooie combinatie vinden is dat een audit wordt ingezet als check op
de schoolzelfevaluatie. Om een zelfevaluatie te maken moeten de organisatie en de
school zelf goed nadenken hoe ze hun kwaliteit definiëren en deze binnen duidelijke
kaders realiseren. Natuurlijk kun je uitgaan van kant-en-klare lijstjes met indicatoren
en kun je bestaande kijkwijzers inzetten, maar het is ook een mooi moment om eens
opnieuw en vooruit te kijken.
Maak als organisatie met elkaar duidelijke keuzes. Wat is je ideaalbeeld als school?
Welke punten gelden voor alle scholen van de organisatie en welke ruimte is er voor
schoolspecifieke keuzes? Mogen er meer ‘smaken’ zijn binnen een bestuur? Wordt
auditing ontwikkelingsgericht, waarderend, organisatiespecifiek of schoolspecifiek,
hulp of dwangbuis?
Het auditkader moet een directe afgeleide zijn van het eigen kwaliteitskader dat
binnen de organisatie is vastgesteld, eventueel met ruimte voor schoolspecifieke
uitwerkingen. Je geeft antwoord op de vraag wat je echt met je school wilt bereiken
en hoe een audit daarbij kan helpen. De inspectie geeft scholen de ruimte om op
eigen wijze toe te zien op de kwaliteit. Hoe mooi is het dat je als organisatie je eigen
kwaliteitskader mag ontwikkelen? Samen (en dus zelf) een kader ontwikkelen kost
tijd maar levert veel op. Ook voorkom je zo dat de hele systematiek toch als een
soort verkapt inspectietoezicht oude stijl wordt beleefd, waarin over door de overheid bepaalde punten verantwoording moet worden afgelegd.”
44 EEN SPIEGEL VOOR DE SCHOOL
3
Alignment
“Leg het eigenaarschap laag. Onderwijskwaliteit is iets van alle lagen in de organisatie. Alignment is daarbij het sleutelwoord: het op één lijn brengen van bestuur,
school en leerkracht in de gezamenlijke verantwoordelijkheid voor kwaliteit. Wanneer
je kwaliteit op al deze niveaus kunt beleggen weet ook de leerkracht waar zij het
voor doet. Een aardige oefening is om met de betrokkenen in de organisatie de kwaliteit concreet te beschrijven: ‘Wanneer is het echt af?’ en ‘Wanneer word je er blij
van?’”
4
Objectief of subjectief: Je vindt er wel iets van
“Hoe je het ook wendt of keert, alle bevindingen afwegend komt het auditteam tot
een oordeel in de vorm van conclusies en mogelijk aanbevelingen. Het is belangrijk
onderscheid te maken tussen oordelen en veroordelen. Veroordelen is uiteraard
niet de bedoeling. Het gaat niet om goed of fout, maar om een aantal positieve
waarderingen en negatieve zorgpunten. De auditcommissie vindt iets. En ja, deze
bevindingen zijn subjectief. Een audit blijft mensenwerk. Subjectiviteit kun je niet
wegvagen. Je kijkt immers door je eigen bril.
Dat bevindingen subjectief zijn is een aandachtspunt voor auditoren en de auditcommissie. De kwaliteit van de auditcommissie is bepalend voor de kwaliteit van
de audit. Auditeren is een vak, zo stelde één van onze experts terecht. Wij spreken
daarom liever over ‘kritisch zijn in een professionele sfeer’.
Professioneel kritisch zijn is te realiseren langs twee routes: triangulatie en intersubjectiviteit. Kies voor triangulatie door de audit te baseren op diverse bronnen:
documenten, observaties en gesprekken. Om daarmee in samenhang de eigen
bevindingen zo objectief mogelijk te valideren. Realiseer intersubjectiviteit door de
auditcommissie te bemensen met personen van verschillende achtergronden en van
binnen en buiten de eigen organisatie. Zij kijken allen naar dezelfde onderdelen en
stemmen samen af om tot een gelijkluidende conclusie te komen. Interne auditoren
hebben het daarin lastiger dan externe auditoren. Als externe auditor heb je met de
school meestal geen verleden en geen toekomst. Daardoor kun je gemakkelijker,
onbevangener vragen stellen en je bevindingen communiceren. ‘Als interne auditor
binnen ons bestuur ken ik toch de verhalen van de school, ken ik een aantal mensen
en ben ik onderdeel van onze bestuurscultuur’, aldus een van de cursisten.”
PR AK T IJKERVAR INGEN VAN BEGINNENDE EN GE VORDERDE AUDI TOREN 45
5
Feedback krijgen is lastig
“De conclusies in een audit zijn een vorm van feedback. Het mooiste is als deze
feedback gezien kan worden als een cadeautje aan de school. Maar dat is gemakkelijker gezegd dan gedaan. Onderschat de impact van de gegeven feedback niet.
Feedback ontvangen moet je leren. In onze eigen praktijk als auditor en van onze
cursisten horen we dat het behoorlijk mis kan gaan. Feedback leidt tot reacties op
gevoelsniveau: verdriet, boosheid en angst, gevolgd door afweer, externe attributie
of ontkenning. Het vraagt moed om de conclusies en aanbevelingen van de auditcommissie niet te zien als dwangbevelen maar als aangrijpingspunten om met je
schoolteam eigen maatregelen te formuleren.
Het helpt om als auditcommissie in ieder geval oog te hebben voor het goede in de
school. Iedere school en ieder team heeft kwaliteiten en het is belangrijk deze te
benoemen en je waardering daarvoor uit te spreken. Het doet ertoe hoe je je bevindingen verwoordt. Daarom besteden we in de scholing aandacht aan communicatieve
vaardigheden, verbaal en non-verbaal. Soms lijkt het oefenen hiermee wat gekunsteld, maar vaker horen we terug dat het helpt om na te denken over de manier
waarop je de boodschap overbrengt en over de vragen die je stelt. Goede communicatieve vaardigheden zijn nodig bij de implementatie van zelfevaluatie en audits.”
6
Alleen ga je sneller, samen kom je verder
“We kunnen niet anders dan de waarheid van deze uitspraak onderstrepen. De procesgerichte aanpak, afgestemd op de eigen situatie, werkt. Slechts een klein deel
van de bijeenkomsten van de auditorenscholing werd gebruikt voor overdracht van
informatie. In veel afrondende reflectieopdrachten lezen we terug dat met name het
samenwerken, uitwisselen, van elkaar leren en netwerken tijdens de scholing van
grote toegevoegde waarde was. Veel cursisten hebben van de gelegenheid gebruik
gemaakt om in een andere organisatie met een audit mee te lopen. Dat heeft altijd
nieuwe inzichten opgeleverd.”
46 EEN SPIEGEL VOOR DE SCHOOL
7
Bezint eer ge begint
“Het is fantastisch om te zien hoeveel animo er is om deel te nemen aan de auditorenscholing. Veel schoolbesturen willen de kwaliteitszorgsystematiek een boost
geven en bieden de gemandateerde medewerkers de mogelijkheid zich te professionaliseren. Onze deelnemers zijn meer dan gemiddeld gemotiveerd. Maar het kost ook
wat om met zelfevaluatie en audits aan de slag te gaan. In het uitdenken en inrichten, maar ook in de uitvoering ervan gaat veel energie, tijd en dus ook geld zitten.
Het is belangrijk om daar vooraf goed over na te denken. Wat maakt deze inzet de
moeite waard? Bespreek van te voren goed met de eindverantwoordelijke vanuit het
bestuur en met het directieberaad waarom je de feedback op kwaliteit systematisch
wilt organiseren. Als je niets gaat doen met de conclusies en aanbevelingen uit een
visitatie of audit, bespaar je dan alle moeite.
Wij mochten deelgenoot zijn van cursisten die de meerwaarde zagen van zelfevaluatie en auditing voor hun organisatie en die hun tijd gebruikten om ontwikkelingen in
gang te zetten. We hebben daarvan veel inspirerende voorbeelden gezien en vooral
hardwerkende professionals die zich met hart en ziel inzetten voor het best mogelijke onderwijs voor onze kinderen.”
VERDER LEZEN
Zelfevaluaties, visitaties en audits, Schoolbesturen werken aan het (zelf)
evalueren van de kwaliteit van het onderwijs, Inspectie van het Onderwijs
i.s.m. PO-Raad, juni 2015: https://www.poraad.nl/nieuws-en-achtergronden/
zelfevaluaties-en-visitaties-hoe-doen-andere-scholen-het
Handreiking bovenschoolse kwaliteit, PO-Raad, juni 2016: https://www.poraad.nl/
ledenondersteuning/publicaties/goed-bestuur-onderwijsinhoud-en-opbrengsten/
handreiking-bovenschoolse
Een handreiking voor collegiale visitatie, School aan zet, april 2016:
http://www.schoolaanzet.nl/uploads/tx_sazcontent/7195-SAZ_Document_
Collegiale_visitatie-web.pdf
PR AK T IJKERVAR INGEN VAN BEGINNENDE EN GE VORDERDE AUDI TOREN 47
Colofon
Deze uitgave is gemaakt in opdracht van de PO-Raad.
Auteur
Zint, communicatie. / 100% Agile, Astrid van de Kerkhof
Fotografie
Fotografie Jelle IJntema
Met dank aan
Alle cursisten en de experts van de tweede editie van de auditorenscholing voor hun
enthousiasme, openheid en medewerking.
Het interview met Mariëlle Moll en Martijn Vrielink werd eerder gepubliceerd in
SchoolManagement totaal, juni 2016.
Publicatiedatum
december 2016
Grafische verzorging
Coers en Roest ontwerpers bno | drukkers
Postbus 85246
3508 AE Utrecht
030 – 310 09 33
[email protected]
www.poraad.nl
Volg ons via @PO_Raad
48 EEN SPIEGEL VOOR DE SCHOOL
Aidadreef 4, 3561 GE Utrecht
Postbus 85246, 3508 AE Utrecht
[email protected]
@PO_Raad
www.poraad.nl