Preventie van psychische problemen

Preventie van psychische
problemen
Prof. dr. Chantal Van Audenhove & dr. Evelien Coppens
LUCAS – KU Leuven
Studiedag “Zin en onzin in preventie”, 24 april 2015
LUCAS
 Interdisciplinair kenniscentrum van de KU Leuven
 Missie: onderzoek, consultancy en vorming op het gebied
van zorg en welzijn
 Thema’s: geestelijke gezondheidszorg, ouderenzorg,
armoede, sociale uitsluiting…
 Strategie:
– Verbindingen leggen tussen onderzoek, beleid en praktijk
– In dialoog treden met belanghebbenden en samenwerking initiëren
– Onderzoek voeren dat nationaal en internationaal standaarden
uitzet
www.kuleuven.be/LUCAS/
Inhoud




Feiten over geestelijke gezondheid en GGZ
Begrippen preventie en gezondheidspromotie
Uitdagingen voor Vlaanderen
Barrières, oplossingen en goede praktijken:
– Op het niveau van de algemene bevolking
– Op het niveau van de professionelen
– Op het niveau van het beleid
 Conclusies
Feiten over geestelijke
gezondheid en GGZ
4
Definitie geestelijke gezondheid
 Toestand van welbevinden waarin de persoon
–
–
–
–
Zijn competenties realiseert
Kan omgaan met de normale druk van het leven
Productief en vruchtbaar kan werken en
Bekwaam is om een bijdrage te leveren tot de samenleving
Definitie geestelijke gezondheid
 Is meer dan de afwezigheid van psychische problemen
 “Flourishing individuals” (Keyes, 2007)
–
–
–
–
–
Functioneren optimaal
Hadden het voorgaande jaar geen psychische problemen
Zijn minder afwezig op het werk
Hebben een uitgebreid sociaal netwerk
Hebben met ouder worden minder risico op cardiovasculaire en
chronische fysieke aandoeningen
– Hebben een minimale beperking in hun dagelijkse activiteiten
– Maken weinig gebruik van gezondheidszorg
 Slechts 20% van alle volwassenen zijn “flourishing”
 De meeste mensen hebben baat bij enige ondersteuning
 Nood aan een toekomstgericht beleid
6
Feiten over geestelijke gezondheid
Ongeveer 25% van de bevolking heeft ooit in zijn
leven psychische problemen
 Psychische problemen behoren tot een van de meest
voorkomende en meest invaliderende aandoeningen
 13% van de ziektelast wordt veroorzaakt door psychische
problemen
www.WHO.int
Feiten over geestelijke gezondheid
Psychische klachten en middelenmisbruik zijn
wereldwijd de belangrijkste oorzaken van
ziektelast
 Ongeveer 23% van alle verloren jaren zijn het gevolg van
psychische problemen en middelenmisbruik
www.WHO.int
Feiten over geestelijke gezondheid
Psychische problemen hebben grote en langdurige
gevolgen voor de economie
 Hoge kost van behandeling
 Verminderde werkproductiviteit, ziekteverzuim,
arbeidsongeschiktheid, verlies van werk
 Andere kosten: impact op familie en verzorgers, gemiste
kansen voor patiënt en familie, misdaad, verminderde
veiligheid in de samenleving
www.WHO.int
Feiten over geestelijke gezondheid
Ongeveer 20% van de kinderen en jongeren heeft
psychische problemen
 50% van de psychische problemen onstaat voor de leeftijd
van 14 jaar
 Psychische problemen zijn de meest invaliderende
problemen bij jongeren
 50% van de psychische problemen bij volwassenen kennen
hun oorsprong in de adolescentie
www.WHO.int
Treatment gap
Omschreven door WHO als:
De discrepantie tussen de werkelijke prevalentiegraad
van het aantal personen met een GGZ-problematiek
en het aantal personen dat hiervoor een juiste
behandeling krijgt
(Thornicroft & Tansella, 2013)
11
Treatment gap
3 invalshoeken:
 Verschillen tussen landen met hoge inkomsten en landen
met lage en middelhoge inkomsten
–


WHO verdeling gebaseerd op het inkomen per capita van
een land, zoals deze berekend wordt aan de hand van de
Wereldbank Atlas
Verschillen in treatment gap voor de behandeling van
fysieke versus psychische aandoeningen
Verschillen tussen settings in eenzelfde land
12
Treatment gap
Kloof tussen behandeling en prevalentie in landen met lage,
middelhoge en hoge inkomsten (Ormel et al., 2008)
13
Unmet needs
3 niveaus van unmet needs (Thornicroft, 2011):
 Het volledig ontbreken van een psychiatrische behandeling
–

De behandeling staat niet in verhouding tot de
noden/zorgbehoeften
–

Bv., 2/3 personen met psychische problematiek krijgt geen
behandeling
Bv., gemiddeld complexere zorgbehoefte bij migranten of dak- en
thuislozen
Gepaste psychiatrische zorg voor één problematiek, maar
geen gepaste zorg voor comorbide stoornissen
–
Bv., comorbiditeit met een alcohol- of middelenverslaving
Belgische situatie

ESMeD studie (Bruffaerts et al., 2004)
– 11% had in het afgelopen jaar minstens 1 psychische
stoornis
– Vooral angst- en stemmingsstoornissen
– 1/3 personen met psychische problemen zocht hulp
– Van diegene die hulp zochten, kreeg de meerderheid
medicatie en kreeg 1 op 4 geen behandeling
– Ook overbehandeling: behandeling van personen die hier
geen nood aan hebben
– Kortom: grote groep mensen die professionele hulp nodig
heeft krijgt deze niet, terwijl een andere groep onnodige
behandeling geniet
Preventie en
gezondheidspromotie
16
Toenemende aandacht mede dankzij..
 Erkennen het belang van geestelijke gezondheid
 Plaatsen geestelijke gezondheid(szorg) hoog op de
politieke agenda
Oude opvatting (Caplan, 1964)



Promotie: bevorderen van gezondheid
Preventie: het voorkomen van ongezondheid
Onderverdeling interventies op basis van ziekteverloop:
–
–
–
Primaire preventie: ontstaan
Secundaire preventie: verergering
Tertiaire preventie: herval
Nieuwe opvatting
(National Research Council and Institute of Medicine, 2009)

Gezondheidspromotie:
–
–
–
–
–
–
Meest algemene en brede interventievorm
Geen focus op een bepaalde stoornis
Bevolking gezond en veerkrachtig maken
Laten “floreren”
Voordelen van een gezonde levensstijl benadrukken
Door informatie te verspreiden, attitudes te veranderen,
omgevingsfactoren te wijzigen, discriminatie aan te pakken, etc.
Nieuwe opvatting
(National Research Council and Institute of Medicine, 2009)

Preventieve interventies:
–
–
–
Zijn specifieker
Meestal gericht op welbepaalde doelgroepen
Drie subgroepen:
o
o
o
Universele interventies: gericht op de volledige bevolking
Selectieve interventies: gericht op bepaalde subgroepen met een
verhoogde kans op problemen omwille van bv. armoede of trauma
Geïndiceerde interventies: gericht op personen bij wie er al
symptomen zijn vastgesteld, maar bij wie de klachten nog
“subklinisch” zijn
Basisprincipes van preventie en promotie
 Risicofactoren bestrijden en
 Beschermende factoren versterken
Risicofactoren (WHO, 2012)
Indivuele
risicofactoren
Sociale risicofactoren
Risicofactoren in de
omgeving
Laag zelfbeeld
Eenzaamheid, rouw
Oorlog en rampen
Onvermogen om
Verwaarlozing,
problemen op te lossen conflicten in de familie
en met stress om te
gaan
Slechte toegang tot
basisvoorzieningen
Problemen met
communicatie
Blootstelling aan
misbruik/geweld
Onrechtvaardigheid,
discriminatie
Medische problemen
Problemen op school
Sociale ongelijkheid,
ongelijkheid in geslacht
Middelenmisbruik
Laag inkomen,
armoede,
Stigma
Stress op het werk,
werkloosheid
Risicofactoren tijdens de adolescentie
 Gebruik van tabak, alcohol, drugs
 Groepsdruk
 Invloed van de media
Verminderde ontwikkeling van de
hersenen en het lichaam, risicovol
seksueel gedrag, slechte
schoolresultaten, geweld, misdaad
Risicofactoren tijdens de volwassenheid





Onevenwicht werk/privéleven
Werken in moeilijke/onveilige omstandigheden
Werkloosheid
Zorg opnemen voor anderen
Chronische of andere lichamelijke ziekte
Stress, angst, exclusie
van sociale
activiteiten
Beschermende factoren (WHO, 2012)
Individuele factoren
Sociale factoren
Gevoel van eigenwaarde, Steun van familie en
zelfvertrouwen
vrienden
Factoren in de omgeving
Gevoel van veiligheid
Vermogen om
Goed ouderschap, goede Rechtvaardigheid,
problemen op te lossen band met familie
verdraagzaamheid,
en met stress om te gaan
integratie
Communicatie skills
Veilige thuis
Toegang tot
basisvoorzieningen
Fysieke gezondheid
Goede schoolprestaties
Positieve attitude tav
GG-problemen en hulp
Welgesteld
Jobsatisfactie,
succes op het werk
Veel mogelijke strategieën











Mensen leren hoe problemen aan te pakken
Mensen de nodige sociale vaardigheden aanleren
Veerkracht en omgaan met tegenslag aanleren
School aantrekkelijk maken voor jongeren
Stigma bestrijden
Armoede en criminaliteit in de samenleving aanpakken
Drugs illegaliseren
Opvoedingsondersteuning voor ouders
Sociale programma's voor ouderen
Een gezonde leefstijl stimuleren
...
Enkele richtlijnen
 Onderzoek de noden in de regio
 Speel in op meerdere factoren tegelijk
 Focus op verschillende leeftijdsgroepen met bijzondere
aandacht voor kinderen en jongeren
 Maak gebruik van evidence-based praktijken
 Kies acties die kosteneffectief zijn
 Let op de kwaliteit van uitvoering
Enkele richtlijnen
 Preventie is niet alleen een zaak voor de GGZ:
‒ Huisartsen, politie, leraren, media, jeugdwerkers, ouders,
beleidsmakers spelen ook een rol
 Interventies in andere sectoren:
–
–
–
–
Arbeid: comité voor preventie op het werk
Onderwijs: CLB, leefsleutels
Welzijn: CAW, Kind en Gezin, Triple P
Gezondheid:
o VIGEZ
o Mutualiteiten(www.plukjegeluk.be)
Uitdagingen voor Vlaanderen
29
Uitdagingen voor Vlaanderen
 Het bereik van de GGZ verbeteren
 Maar het aanbod blijft nu reeds achter op de vraag met
wachtlijsten tot gevolg
 Doel voor de toekomst: steeds meer mensen ondersteunen
met beperkte tijd en middelen
 Promotie en preventie bieden mogelijke oplossingen om
barrières op 3 niveaus te doorbreken:
– Algemene bevolking
– Professionals
– Beleid
(Van Daele et al., 2014)
Barrières, oplossingen en goede
praktijken op het niveau van de
algemene bevolking
31
GGZ bereikt de bevolking onvoldoende
 Oorzaak 1: gebrek aan mental health literacy weerhoudt
mensen ervan om hulp te zoeken (Jorm et al., 1997)
 Gebrek aan kennis en opvattingen over:
–
–
–
–
Risicofactoren en oorzaken van psychische problemen
Beschikbare interventies
Hoe specifieke psychische problemen te herkennen?
Hoe informatie te zoeken?
 Achterliggend idee: mental health literacy verhogen leidt tot
meer hulpzoekgedrag
– Bv., via posters, pamfletten, postkaarten, een website,
televisiespotjes, advertenties in kranten en tijdschriften, en
educatieve video’s
 Maar beperkte evidentie
– Enkel mental health literacy verhogen blijkt niet voldoende om
hulpzoekgedrag te realiseren (Chamberlain et al., 2012)
32
GGZ bereikt de bevolking onvoldoende
 Oorzaak 2: negatieve attitude t.a.v. GGZ
 ASPEN studie over stigma en discriminatie (Lasalvia et al.,
2013): onderzoek in 35 landen bij 1082 mensen met majeure
depressie (ook in België)
– 80% van alle personen met een majeure depressieve
stoornis ervaart discriminatie
– 37% van de bevraagden zag ervan af om een intieme
(vriendschaps)relatie te zoeken
– 25% gestopt met werk zoeken
– 20% gestopt met opleiding of training
33
GGZ bereikt de bevolking onvoldoende
 OSPI-studie over attitudes t.a.v. depressie en het op zoek
gaan naar hulp (Coppens et al., 2013):
 onderzoek in 4 landen bij 4011 mensen
– 30% vindt het hebben van een depressie een teken van persoonlijke
zwakte
– 30% vindt dat mensen met een depressie gevaarlijk zijn
– 50% vindt mensen met een depressie onvoorspelbaar
– 72% vindt het bewonderenswaardig wanneer iemand zijn psychische
problemen zonder professionele hulp oplost
– 54% vindt dat mensen zelf hun problemen moeten oplossen
34
GGZ bereikt de bevolking onvoldoende
 Onderzoek Te Gek!? over stigmatisering t.a.v. psychische
problemen bij 2000 Vlamingen (Coppens et al., 2014)
– De Vlaming is vertrouwd met psychische problemen
o De helft heeft ooit zelf een psychisch probleem gehad!
o Meer dan de helft kent iemand in de nabije omgeving met
psychische problemen
o Kortom: 9 op 10 Vlamingen kreeg op de één of andere manier te
maken met psychische problemen
– De Vlaming staat positiever dan gedacht t.a.v.
professionele hulp
o 2 op 3 Vlamingen zocht hulp voor zijn probleem
o 70% zou hulp zoeken mocht hij een psychisch probleem
meemaken
o De huisarts is het voornaamste aanspreekpunt - 70% gaat in
eerste instantie naar de huisarts
35
GGZ bereikt de bevolking onvoldoende
 Resultaten Te Gek!? onderzoek:
– In vergelijking met de OSPI-resultaten, zijn Vlamingen zelf
weinig stigmatiserend t.a.v. psychische problemen
– Toch hebben Vlamingen enkele negatieve gedachten:
o 1 op 4 zou niet over zijn problemen praten
o 1 op 2 zou zijn problemen voor zich houden, niet weten wat
gedaan, zich schamen, zich afzonderen en zichzelf de schuld
geven
– Niet alle Vlamingen zijn even positief:
o Mannen, Vlamingen die geen familielid of vriend hebben met
psychische problemen, Vlamingen die nooit eerder hulp zochten
zijn meer stigmatiserend
o Staan ook minder open voor professionele hulp en schatten de
waarde ervan lager in
36
GGZ bereikt de bevolking onvoldoende
 Stigma is belangrijke barrière voor sociale participatie en
hulpzoekgedrag (Corrigan et al., 2009)
 Strategieën om stigma te reduceren en mensen aan te
moedigen de stap naar de GGZ te zetten
– Vooral het publiek stigma doorbreken
– “Er is niets mis met hulp zoeken”
– “Professionele hulp werkt!”
 Focussen op subgroepen met meer negatieve attitudes
• De weerstand die mensen ervaren om over hun problemen
te praten doorbreken
• Schaamte en het schuldgevoel wegnemen
• Bewustmakingscampagnes en interventies die sociaal
contact in grote groepen stimuleren
37
Voorbeelden in Vlaanderen
www.geestelijkgezondvlaanderen.be
Website met overzicht van alle hulpvoorzieningen in Vlaanderen
38
Voorbeelden in Vlaanderen
 Te Gek!?
– Via optredens, voorstellingen, sportevenementen, infosessies,
tentoonstellingen, etc. geestelijke gezondheidsproblemen in
Vlaanderen bij het grote publiek bespreekbaar maken
– www.sad.be/tegek
– www.tegekopdepedalen.eu
39
Voorbeelden in Vlaanderen
 Fit in je Hoofd, goed in je vel (www.fitinjehoofd.be)
–
Website met tips om zelf werk te maken van mentale weerbaarheid
en veerkracht
40
Internationale voorbeelden
 Anti-stigma filmpje van Canada:
https://www.youtube.com/watch?v=IpgKDKAhwBQ
 Time to Change
– Anti-stigmacampagne van UK (Henderson & Thornicroft, 2009)
– Sociale evenementen om mensen met en zonder psychische
problemen met elkaar in contact te brengen en zo vooroordelen,
stigma en discriminatie te verminderen.
– Beperkte indicatie dat interventies van dergelijke omvang werken
(Evans-Lacko et al., 2012).
Barrières, oplossingen en goede
praktijken op het niveau van de
professionals
42
Onvoldoende kennis en vaardigheden in
de eerste lijn
 Huisartsen, verpleegkundigen, apothekers hebben een
belangrijke rol
 Vroegdetectie, verwijzing en zorg
 Maar sommige beroepsgroepen hebben onvoldoende kennis
en vaardigheden
– Helft van patiënten met depressieve klachten wordt niet herkend in
de eerste lijn
– Professionals geven aan behoefte te hebben aan ondersteuning om
tegemoet te komen aan de sociale noden van patiënten met
depressieve klachten (Barley et al., 2011; Scheerder et al., 2008)
 Kennis alleen is niet voldoende, ook de attitude van
professionelen is belangrijk
– Huisartsen hanteren evenveel clichés dan de algemene bevolking
43
Onvoldoende kennis en vaardigheden in
de eerste lijn
 Actie-onderzoek bij Brugse huisartsen (De Coster et al.,
2002)
 Interventie ter ondersteuning van verpleegkundigen
(Schalenbourg et al., 2011)
 ‘Signaleren van Depressie’ e-learning tool van het Trimbosinstituut voor professionele bachelors (Crone et al., 2012)
– Kennis over depressie en preventiegedrag verbeterde
– Meer aandacht voor klachten en risico's bij cliënten
 OSPI-onderzoek: opleiding van 1276 professionelen in 4
verschillende Europese landen (Coppens et al., 2014)
–
–
–
–
Managers, bejaardenverzorgers, leerkrachten, verpleegkundigen
Nadien positievere attitudes t.a.v. depressie
Meer kennis over suïcide
Groter vertrouwen om suïcidesignalen te herkennen
44
Proefproject eerstelijnspsychologische functie
 Proefproject in 7 Vlaamse regio’s
 De kern van de functie:
– Laagdrempelig GGZ aanbod ontwikkelen, zowel wat betreft
stigma als op financieel vlak en qua nabijheid
– Een kwalitatief aanbod verzekeren: door het inschakelen van
personen met een specifieke GGZ achtergrond, maar ook door
deze in te bedden in een bestaande eerstelijnsstructuur, met
goede samenwerking en verwijzing naar gespecialiseerde GGZ
en welzijnsdiensten
– Ondersteuning van reguliere (niet GGZ) eerstelijnswerkers via
intervisie en vorming
45
Proefproject eerstelijnspsychologische functie
 Opdracht ELP:
– Kortdurende behandeling geven bij niet complexe psychische
klachten op een laagdrempelige wijze
– Inzetbaar zijn tijdens crisissituaties
– Nauw samenwerken met andere hulpverleners vanuit het
model van getrapte zorg en hiervoor een netwerk uitbouwen
– Vroegdetectie en -interventie bevorderen
 Looptijd: december 2011 - februari 2016
46
Barrières op het niveau van het
beleid
47
Financiering van de Belgische GGZ
Financiering van de Belgische GGZ
 6% van het gezondheidszorg budget bestemd voor GGZ
 Preventie is daar een minuscuul deel van
 Momenteel werden al een aantal projecten gerealiseerd met
minimale middelen
 Een toename van het budget voor preventie biedt ruimte
voor nieuwe initiatieven
 Meer investeren in preventie laat kosteneffectiviteit
verwachten door beperktere noden op vlak van behandeling
49
Tot besluit
50
Tot besluit
 Grote groep mensen die professionele hulp nodig heeft,
krijgt dit niet
 Het is nodig om :
– in de algemene bevolking mental health literacy verbeteren en
– negatieve attitudes te doorbreken
– Kennis en attitudes van eerstelijnswerkers te verbeteren
 Budgettaire middelen zijn nodig voor preventie en
gezondheidspromotie
51






Referenties
Barley, E. A., Murray, J., Walters, P., & Tylee, A. (2011). Managing depression in primary care: A metasynthesis of qualitative and quantitative research from the UK to identity barriers and facilitators. BMC
Family Practice, 12, 47. doi: 10.1186/1471-2296-12-47
Bruffaerts, R., Bonnewyn, A., Van Oyen, H., Demarest, S., & Demyttenaere, K. (2004). Prevalentie van
mentale stoornissen in de Belgische bevolking: Resultaten van de European Study on Epidemiology of
Mental Disorders (ESEMeD). Tijdschrift voor Geneeskunde, 60, 75-85.
Chamberlain, P. N., Goldney, R. D., Taylor, A. W., & Eckert, K. A. (2012). Have mental health education
programs influenced the mental health literacy of those with major depression and suicidal ideation? A
comparison between 1998 and 2008 in South Australia. Suicide and Life-Threatening Behavior, 42 525540. doi: 10.1111/j.1943-278X.2012.00109.
Coppens, E., Van Audenhove, C., Samuel, I., Arensman, E., Gottlebe, K., Koburger, N., Coffey, C.,
Gusmão, R., Quintão, S., Costa, S., Székely, A., Hegerl, U. (2014). Effectiveness of community facilitator
training in improving knowledge, attitudes, and confidence in relation to depression and suicidal
behavior: Results of the OSPI-Europe intervention in four European countries. Journal of Affective
Disorders, 165, art.nr. http://dx.doi.org/10.1016/j.jad.2014.04.052, 142-150.
Coppens, E., Van Audenhove, Ch., Scheerder, G., Arensman, E., Coffey, C., Costa, S., Koburger, N.,
Gottlebe, K., Gusmão, R., O'Connor, R., Postuvan, V., Sarchiapone, M., Sisask, M., Székely, A., van der
Feltz-Cornelis, C., Hegerl, U. (2013). Public attitudes towards depression and help-seeking in four
European countries baseline survey prior to the OSPI-Europe intervention. Journal of Affective
Disorders, , art.nr. http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S01650327130028
Coppens, E., Vermeulen, B., Neyens, I., Van Audenhove, C. (2014). Stigmatisering t.a.v. psychologische
problemen: ervaringen en attitudes in Vlaanderen. Leuven: LUCAS.
Referenties








Corrigan, P. W., Larson, J. E., & Rüsch, N. (2009). Self-stigma and the "why try" effect: impact on life
goals and evidence-based practices. World Psychiatry, 8, 75-81.
Crone, M. R., Ruiter, M., Hilderink, I., Rensink, H., Kruyt, C., Havinga, P., van der Zouwe, N. (2012). Elearning to train professionals in depression preventions. Poster presented at the 5the European Public
Health Conference, St. Julians, Malta, 7-10 November 2012.
De Coster, I., Van Audenhove, C., Van Den Ameele,H. en Goetinck, M. (2003),Tussen de lijnen,
Werkingsverslag januari 2002-mei 2003, Ontwikkeling, uitvoering en evaluatie van een
vormingsprogramma voor huisartsen over de behandeling van depressie, Leuven: LUCAS, KU Leuven.
Evans-Lacko, S., London, J., Japhet, S., Rusch, N., Flach, C., Corker, E., . . . Thornicroft, G. (2012). Mass
social contact interventions and their effect on mental health related stigma and intended
discrimination. BMC Public Health, 12, 489. doi:10.1186/1471-2458-12-489
Henderson, C., & Thornicroft, G. (2009). Stigma and discrimination in mental illness: Time to Change.
The Lancet, 373, 1928-1930.
Jané-Llopis, E. & Anderson, P. (2005). Mental health promotion and mental disorder prevention. A
policy for Europe. Nijmegen: Radboud University Nijmegen.
Jané-Llopis, E. & Barry, M. (2005). What makes mental health promotion effective? Promotion &
Education, 12, 47.
Jorm, A. F., Korten A. E., Jacomb, P. A., Christensen, H., Rodgers, B., & Pollitt, P. (1997). “Mental
health literacy”: a survey of the public’s ability to recognise mental disorders and their beliefs about
the effectiveness of treatment. The Medical Journal of Australia, 166, 182-186.
Referenties











Keyes, C. L. M. (2007). Promoting and Protecting Mental Health as Flourishing. A Complementary
Strategy for Improving National Mental Health. American Psychologist, 62, 95-108.
Lasalvia, A., Zoppei, S., Van Bortel, T., Bonetto, C., Cristofalo, D., Wahlbeck, K., . . . Thornicroft, G. (2013).
Global Patterns of experienced and anticipated discrimination reported by people with major depressive
disorder: a cross-sectional survey. The Lancet, 381, 55-62.
National Researcn Council and Institute of Medicine. (2009). Preventing Mental, Emotional, and
Behavioral Disorders Among Young People: Progress and Possibilities. Washington, DC: The National
Academies Press.
Schalenbourg, C., De Coster, I., Van Audenhove Ch. (2011). Depressieve patiënten in het algemeen
ziekenhuis. Trainingsmodule voor verpleegkundigen. Antwerpen: Garant.
Scheerder, G. De Coster, I., & Van Audenhove, C. (2008). Pharmacists' Role in Depression Care: A Survey
of Attitudes, Current Practices, and Barriers. Psychiatric Services, 59, 1155-1161.
Van Daele T., Hermans, D., Van den Bergh, O., & Van Audenhove, C. (2014). De meerwaarde van
gezondheidspromotie en preventie binnen de GGZ. Tijdschrift Klinische Psychologie, 44(2), 120-129.
Van den Broucke S., Van Nuffel, R., & De Hert, M. (2008). Geestelijke gezondheid en preventie:
bouwstenen voor beleid en praktijk. Wolters Kluwer Belgium
WHO (2005). Prevention of mental disorders: effective interventions and policy options
WHO (2005). Promoting mental health: concepts, emerging evidence, practice.
WHO (2012). Risks to mental heatlh: An overview of vulnerabilities and risk factors.
www.WHO.int
Dank voor uw aandacht
[email protected]
www.kuleuven.be/LUCAS