Template Vooruitzicht

Regiovisie Groot-Amsterdam
Amsterdamse economie op stoom
Digitalisering is een groeiversneller voor de hoofdstad
 De Amsterdamse economie presteert goed. Het vertrouwen is
Economische groei:
terug en de groei wordt breed gedragen.
3,3%
 De regio heeft vooral de wind in de zeilen door de aantrekken-
de zakelijke dienstverlening, die digitaliseert.
2015
 Het gunstige vestigingsklimaat betaalt zich uit door meer inter-
nationale bedrijven en investeringen.
 De economische groei blijft gesteund worden door de aantrek-
kingskracht op nieuwe inwoners en toeristen.
 De arbeidsmarkt toont veerkracht, maar de mismatch beperkt
verdere daling van de werkloosheid.
ING Economisch Bureau / september 2015
Amsterdam
3,3%
2016
Economische ontwikkeling
Amsterdam leunt op meerdere groeimotoren
Het gaat beter met de Amsterdamse
economie. Wat merken ondernemers in de
regio daarvan?
Amsterdamse economie terug op groeipad
Na de aanloop in 2014 komt de economische groei van
Groot-Amsterdam In 2015 voor het eerst weer boven de
3% uit. Dit is vergelijkbaar met het niveau waar de hoofdstedelijke regio in de jaren voor de economische crisis aan
gewend was. Na vroeg herstel in internationaal georiënteerde sectoren als groothandel en transport en logistiek,
zorgt de terugkeer van groei bij de vele zakelijke dienstverleners voor een groeiversnelling. Bedrijven over een breed
front profiteren hiervan en tonen zich optimistischer over
omzet en ondernemersklimaat.
Consument doet flinke duit in het zakje
Het economisch herstel kent meerdere pijlers. Zo speelt
voor de regio Amsterdam relatief sterk mee dat het consumentenvertrouwen is verbeterd. Dit is te danken aan de
huizenmarkt, de grotere banenkans en de weer toenemende koopkracht. Landelijk neemt de consumptie na jaren
kwakkelen in 2015 weer met 2% toe en dit is merkbaar in
de detailhandel. Voor Amsterdam zorgt dit in combinatie
met de sterke toestroom van toeristen, die geld uitgeven
voor een toenemende economische dynamiek.
Magneetwerking blijft stuw voor de economie
Niet in de laatste plaats profiteert de hoofdstedelijke regio
daarnaast van de aantrekkingskracht op jonge mensen.
Nieuwe inwoners vergroten het potentieel en verbreden
het draagvlak voor de economie. De bevolking van de
regio Groot-Amsterdam groeit al langere tijd sneller dan
gemiddeld in Nederland en voor de stad is dit zelfs een factor 4. Dit kwam het afgelopen jaar neer op 12.000 inwoners
(+1,4%) en overtreft al langere tijd de prognoses.
Sterke ontwikkeling krijgt een vervolg in 2016
Volgend jaar kan de regionale economie het groeitempo
naar verwachting vasthouden. Waar de Nederlandse economie gezien de lage rente, lage olieprijs en de relatief
goedkope euro per saldo matig herstel vertoont, is het
beeld in de hoofdstad uitbundiger. Enige uitzondering is de
zorgsector, waar effieciëntieslagen worden gemaakt (zoals
in de samenwerking VU-AMC) en krimp te zien is
Amsterdam houdt internationale groei goed bij
Met de trek naar de stad is Amsterdam steevast landelijk
een voortrekker. In vergelijking met andere grote steden
heeft Amsterdam sterke vestigingsplaatskwaliteiten, maar
profiteert de stad door de kleinere omvang minder van
schaalvoordelen. Toch heeft de Amsterdamse regio het in
vergelijking met grote steden uit de buurlanden in het recente verleden niet slecht gedaan (zie tabel).
Economie regio Amsterdam groeit sterker dan andere steden
economische groei in %
3%
Groot-Amsterdam
Economische groei
2004-2014
Utrecht
Groot-Amsterdam
2,0%
Berlijn
1,8%
Brussel
1,3%
Londen
2,1%
Groot-Rijnmond
2%
Agglomeratie
‘s-Gravenhage
1%
Internationaal kan Amsterdam goed
meekomen
Bron: OECD, Destatis, ING Economisch Bureau
Bevolkingsgroei stimuleert de
Amsterdamse economie
0%
Bevolkingsgroei
-1%
Amsterdam
-2%
2015 tm. sep
j.o.j
1,4%
Groot-Amsterdam
0,7%
Nederland
0,4%
-3%
2012
2013
2014
2015
2016
Bron: CBS, raming ING Economisch Bureau
ING Economisch Bureau
2
Regiovisie Groot Amsterdam/ november 2015
Economische ontwikkeling
Zakelijke dienstverleners creëren groeiversnelling
Uitzendbranche behoort tot snelste groeiers
Diensten vliegwiel voor Amsterdamse economie
Als voorloper groeit in 2015 vooral de uitzendbranche hard.
Aanhoudende flexibilisering op de arbeidsmarkt stimuleert
dit nog eens extra. Daarnaast zien ook de zakelijke dienstverleners die afhankelijk zijn van de woningmarkt zoals makelaars, notarissen en adviseurs hun markt verbeteren.
De economie van Groot-Amsterdam is voor bijna de helft
afhankelijk van verschillende vormen van zakelijke dienstverlening (inclusief informatie en communicatie en financiële dienstverlening), wat veel meer is dan landelijk gemiddeld. Deze sector drukt dus een stevige stempel op de regio.
Na een lastige fase van 2009 tot 2014 treedt er over een
breed front herstel op (met uitzondering van de financiële
dienstverlening en de accountancy). Gemiddeld groeit het
volume in 2015 zelfs met 5% (figuur) en ook volgend jaar
staat een flinke groei in het vooruitzicht. De hoofdstad profiteert structureel van verdienstelijking van de economie,
maar ook op korte termijn zorgen dienstverleners dus voor
een groeiversnelling. Bovendien is de voedingsbodem voor
de ontwikkeling van nieuwe vormen van dienstverlening in
Amsterdam goed.
ICT maakt zich waar als nieuwe groeimotor
De ICT-dienstverlening is voor Amsterdam structureel een
groeicentrum. Sterke groei is bijvoorbeeld te vinden in softwareontwikkeling, clouddiensten, multimediale internetdiensten, big data toepassingen en in de meer creatieve
diensten als webdesign en ontwikkeling van games. Vele
MKB-bedrijven en start-ups zijn hierin actief. Niet alleen als
uitbestede (externe) dienstverlening is ICT een belangrijke
factor, ook in het algemeen vormt ICT een rode draad in de
ontwikkeling van dienstverleners. Amsterdam heeft met als
Zakelijke diensten stuwen de economie
Informatie & commu- Financiële dienstvernicatie (ICT)
lening
Verhuur en handel
onroerend goed
ICT-dienstverleners,
Banken, verzekeraars,
webhosting (multi)media financiële tussenpersoproductiebedrijven,
nen
uitgeverijen
Aandeel in
economie
9%
Volumeontwikkeling (in %)
16%
5,0%
5%
Speciale zakelijke
dienstverlening
Overige zakelijke
dienstverlening
advocaten/juridische
dienstverlening,
accountants, consultants/adviseurs,
belastingadvies,
ingenieurs/architecten,
reclamebureau’s
uitzendbureau’s,
facilitaire dienstverlening
en verhuur
12%
6%
6,5%
4,0%
2015 2016
0,2%
0,4%
3,0%
2,0%
3,5% 3,5%
Bron: ramingen ING Economisch Bureau
ING Economisch Bureau
3
4,5%
spil het netwerk van AMS-IX (ca. 750-800 aangesloten bedrijven en een netwerk van datacenters) een zeer hoogwaardige digitale infrastructuur die bij de wereldtop hoort.
Deze faciliteiten zijn niet voor iedereen zichtbaar maar wel
cruciaal. Amsterdam wordt daarmee ook wel als dataport
van Nederland gezien. Voor de economische ontwikkeling
werpt dit nu zijn vruchten af. De ICT lijkt in omvang ten opzichte van bijvoorbeeld de financiële sector nog beperkt,
maar de sector groeit hard en dienstverleners laten zich
lastiger in een ‘hokje’ stoppen.
Financiële dienstverlening krimpt niet langer
De financiële dienstverlening is niet langer de groeimotor
van de Amsterdamse economie, maar dat de sector niet
langer krimpt, haalt wel een rem van de economische groei.
Door de sterke vertegenwoordiging van banken, verzekeraars en gelieerde dienstverleners als notarissen, advocatenkantoren is de sector economisch wel van grote invloed
voor Amsterdam. Enerzijds worden er meer activiteiten op
hoofdkantoren geconcentreerd, anderzijds gaan reorganisaties bij banken nog door (zoals bij RBS dat zich vrijwel volledig terugtrekt).
Aanpassing fiscaal klimaat treft Amsterdam
Onderdeel van het financiële cluster is ook de trustsector en
fiscale advisering. Na presentatie van de wereldwijde aanpak van belastingontwijking door de OESO en maatregelen
van de Europese Commissie - die internationaal gunstige
belastingverrekeningsregels- en afspraken onmogelijk
maakt, zal Nederland als fiscaal interessante vestigingsplaats voor vennootschappen minder aantrekkelijk maken.
Dit komt de regio Amsterdam niet ten goede. Postitief blijft
overigens wel dat Nederland internationaal een relatief
groot aantal belastingverdragen telt.
Regiovisie Groot Amsterdam/ november 2015
Consumentenbestedingen
Consument besteedt weer, toerist helpt mee
De binnenlandse consumptie trekt dus
eindelijk aan. Kunnen ondernemers hiervan
profiteren?
Consumenten blijven selectief, maar geven sinds 2014
weer meer uit. Dit geldt zeker voor de regio Amsterdam
waar het vertrouwen met de aantrekkende economie en
huizenmarkt relatief hoog ligt (Bron: OIS). Door de nationale en internationale aantrekkingskracht op bezoekers heeft
de regio wat consumptieve uitgaven betreft een bevoorrechte positie. Dit heeft het leed bij ondernemers verzacht
en dat zorgt ervoor dat de detailhandel nu extra vooruitgang kan boeken. Dit geldt in de eerste plaats voor het
centrum, maar de regio krijgt hier ook het positieve van
mee.
Rokin winkelstraat van allure in wording
Het Amsterdamse centrum is in beweging. Het Rokin ontwikkelt zich in hoog tempo tot dè nieuwe winkelstraat, die
zich bovendien internationaal kan meten. Vooruitlopend op
de opening van metrostation Rokin eind 2017 worden de
komende tijd grote vestigingen van Haussmann en Marks
en Spencer gebouwd en in het verlengde aan het Damrak
is een nieuwe hoofdvestiging van C&A gevestigd en wordt
een Primark geopend. De mix van grote warenhuizen in het
lagere en hoge segment en de combinaties van food en
non-food en entertainment dragen ertoe bij dat het Amsterdamse centrum veel minder dan elders last heeft van
de hard groeiende E-commerce, al kopen ook Amsterdammers steeds meer online.
Ook in andere delen van de stad bloeit de detailhandel en
horeca op, zoals in het nieuwe centraal station en de voormalige tramremise 'De Hallen' in Oud-West.
ING Economisch Bureau
Hoger gemiddeld inkomen helpt, inactieven niet
trok in 2014 5 mln. buitenlandse bezoekers (+11%) en in
2015 gaat daar nog een schepje bovenop. Hoewel de grenzen voor bestaande bewoners door de voortdurende groei
in zicht komen, zijn er met behulp van ICT en big data echter mogelijkheden voor spreiding naar tijd en locatie en
verdere groei. Ook spreiding van de openingstijden van grote musea kan hieraan bijdragen. Groeiend onderdeel van
het toerisme is ook de festivaleconomie, waaronder bijvoorbeeld ook het Amsterdam Dance Event dat het afgelopen
jaar over vier dagen 350.000 bezoekers trok. Na een jaar
met een grote en succesvolle publiekstrekkers als SAIL en
de tentoonstelling late Rembrandt zal 2016 naar verwachting een gematigder toeristisch jaar worden. Na de forse
groei is een pas op de plaats al geen slechte prestatie.
Het aantal hogere inkomens (> twee keer modaal) in Amsterdam is in de periode 2005-2013 relatief sterk toegenomen tot ruim 23%. Dit positief voor de uitgaven in de horeca en detailhandel. Daar staat tegenover dat er nog steeds
een groep is die het met huidige werkloosheid en het hogere aandeel bijstandsuitkeringen moeilijk heeft. Vier van de
tien Amsterdammers heeft moeite met rondkomen. Per
saldo zal de verwachte koopkrachtvooruitgang in 2016 en
de lagere werkloosheid echter positief uitwerken.
Bloeiende toerisme stevige steunpilaar
De toeristische industrie blijft een stevige steunpilaar voor
de bestedingen en de Amsterdamse economie. De stad
Aantal fysieke winkels daalt, aantal webwinkels neemt snel toe
aantal winkels en webwinkels in de regio Groot Amsterdam
10.000
5.000
8.000
4.000
6.000
3.000
4.000
2.000
2.000
1.000
0
0
2007
2008
2009
2010
Aantal winkels
2011
2012
2013
2014
2015
Webwinkels (rechter as)
Bron: CBS, bewerking ING Economisch Bureau
4
Regiovisie Groot Amsterdam/ november 2015
Arbeidsmarkt
Banengroei, maar ook meer werknemers
De afgelopen jaren is de arbeidsmarkt
opgeschud. Hoe staat het met de
banenontwikkeling in Groot-Amsterdam?
De Amsterdamse arbeidsmarkt vertoont aan banenzijde
behoorlijke veerkracht. Dit steekt af bij het landelijke beeld
waar het aantal banen de afgelopen jaren daalde. Tussen
2007 en 2014 zijn er (inclusief uitzendbanen) bijna 62.000
banen bijgekomen. Dit komt neer op een stijging van maar
liefst 7%. In dezelfde periode nam van de andere grootstedelijke regio’s alleen in Utrecht het aantal banen toe, maar
veel minder.
Forse banengroei in zakelijke diensten, horeca en leisure
In Amsterdam kwamen de meeste banen erbij in de specialistische zakelijke dienstverlening wat met ruim 100.000
banen ook de grootste sector is. Dit is te danken aan groei
van het cluster en nieuwe dienstverlening wat tegelijkertijd
blijkt uit de eveneens fors gegroeide informatie en communicatiesector (tezamen steeg de werkgelegenheid hier met
bijna 20%) Ook in de op een na grootste sector naar banen—de gezondheidszorg kwamen met bij 10.000 een fors
aantal banen bij, al is de groei daar sinds 2013 achter de
rug en zal de werkgelegenheid de komende tijd zelfs onder
druk staan. Onder invloed van groeiende bezoekersaantallen en verruiming van de openingstijden heeft ook het aantal banen in de detailhandel (7.300) en de horeca (6.700)
een forse groei laten zien. De sector die het meest profiteerde van de belangstelling van bezoekers is de culturele
en festivalsector (b.v. in musea en uitgaansgelegenheden
als Ziggo Dome) waar het aantal (inclusief flexibele en deeltijd) banen) met maar liefst 12.000 steeg.
ING Economisch Bureau
Banenkrimp in openbaar bestuur en financiële
sector
Door de bezuinigingen bij de overheid is het aantal banen
bij onder ander de gemeente (tevens grootste werkgever)
de afgelopen jaren teruggelopen. Sectoren waar de afgelopen jaren banen verdwenen zijn de financiële sector, waar
mede door aangescherpte regelgeving forse rationalisaties
en reorganisaties plaatsvonden. In verhouding tot de omvang van de sector in de Amsterdamse regio, valt het banenverlies echter nog mee.
Beroepsbevolking groeide harder dan aantal banen
De Amsterdamse banengroei lijkt indrukwekkend in periode
van economische tegenwind , maar moet wel in perspectief
worden geplaatst. Door de bevolkingsgroei nam de beroepsbevolking in die periode 2007-2014 immers ook met
bijna 10% toe. Tegelijkertijd vindt er ook een verschuiving
plaats van type werknemer. Vooral binnen de zakelijke
dienstverleners worden door de toenemende invloed van
internet andere werknemers met andere kennis en vaardigheden gevraagd.
Periode 2007-2014
Sectoren met grootste banengroei:
Specialistische zakelijke
dienstverlening
+ 22.600 banen
Cultuur, sport en recreatie
+ 12.000 banen
Sectoren met grootste banenverlies:
Overheid
- 4.000 banen
Financiële dienstverlening
- 2.900 banen
Bron: LISA, berekeningen ING Economisch Bureau
5
Regiovisie Groot Amsterdam/ november 2015
Arbeidsmarkt
Werkloosheid daalt, mismatch legt grens
De Nederlandse arbeidsmarkt herstelt
langzaam. Wat is het beeld voor GrootAmsterdam?
Hoewel het aantal banen in de Amsterdamse regio de
afgelopen jaren steeg, is de werkloosheid in de jaren na de
economische crisis toch flink opgelopen. Anders dan landelijk daalde de werkloosheid in Groot Amsterdam in 2014 al
(van 8,1% naar 7,8%), wat een teken van kracht is. Het is
tevens een indicatie dat de Amsterdamse regio voorop
loopt in het nationale herstel. Ook in andere steden steeg
de werkloosheid in 2014 nog. Bemoedigend is ook dat de
jeugdwerkloosheid (15-25 jaar) sterker daalde, al blijft deze
met 14,2% hoger dan in de rest van Nederland.
Gezien de toenemende vraag naar hoger opgeleiden blijft
de uitdaging tegelijkertijd groot om middelbaar en lager
opgeleiden aan een baan te helpen en/of om te scholen. Uit
cijfers van DUO blijkt bijvoorbeeld dat het aantal MBO-ers
met een gewilde technische opleiding in de regio nauwelijks
stijgt.
Het aantal WW-uitkeringen in de Amsterdamse regio daalde tussen september 2014 en september 2015 met 6%.
Hieruit blijkt dat de werkloosheid in 2015 opnieuw een stap
in de goede richting zal doen. Dit geldt naar verwachting
ook voor 2016. Er zijn ook redenen om aan te nemen dat
het niet zo snel gaat. Enerzijds doordat zich de afgelopen
jaren ook in de regio Amsterdam werknemers hebben teruggetrokken en de arbeidsparticipatie is gedaald van
68,5% naar 66%. Deze mensen keren terug. Anderzijds
werken oudere werknemers langer.
Werkloosheidspercentage
Regio
2014
Amsterdam
8,5%
Groot-Amsterdam
7,8%
Nederland
7,4%
Aantal vacatures Groot Amsterdam
(3-maandsgemiddelde)
16.000
13.910
Vooral flexibele arbeid laat groei zien
Als dienstenstad is Amsterdam bij uitstek ook een ZZP-stad.
Naar schatting is 14% van de beroepsbevolking als zelfstandige actief (totaal zelfstandigen 19%). Hier zou nog
altijd een stuk verborgen werkloosheid in kunnen zitten,
maar dit wordt niet gemeten. Wel neemt het aantal opdrachten voor dit type ZZP-ers weer toe.
Aansluiting op de arbeidsmarkt laat te wensen over
Matige daling werkloosheid in 2015 en 2016
Opgaande lijn in nieuwe werkgelegenheid in
Groot Amsterdam
Veel nieuwe en productieve werkgelegenheid in de Amsterdamse regio uit de ontwikkeling van de zakelijke dienstverlening. Hierbij worden hoger opgeleide ICT-ers zoals ontwikkelaars gevraagd en de schaarste hierin is groot. In het algemeen is het een voordeel dat werknemers in een diensteneconomie relatief makkelijk overstappen (zoals bij
werknemers uit de financiële sector), maar een
(specialistische) ICT-functie leent zich hier niet altijd goed
voor. Dat Amsterdam een heel goede naam heeft als
woonstad bij hoger opgeleiden uit binnen- en buitenland is
in dit licht een waardevolle troef. De Amsterdamse arbeidsmarkt profiteert er wel van dat het de detailhandel, de horeca en hotellerie door de internationale belangstelling voor
de stad voor de wind gaat. Hier kunnen veel middelbaar en
lager opgeleiden aan de slag. Vanwege het tekortschieten
van passend aanbod uit eigen land wordt in toenemende
mate een beroep gedaan op specialisten uit het buitenland
12.000
8.000
4.000
0
2014
2015
Aantal nieuwe vacatures
Aantal openstaande vacatures
Bron: UWV, bewerking ING Economisch Bureau
Met de toenemende impact van digitalisering blijft dit
nodig en dit vormt een aandachtspunt voor beleidsmakers.
Bron: CBS
ING Economisch Bureau
6
Regiovisie Groot Amsterdam/ november 2015
Huizenmarkt
Krapte terug op Amsterdamse woningmarkt
Er zijn regionale verschillen in het herstel
van de huizenmarkt. Hoe is de stand in
Amsterdam?
Sterk herstel, prijzen terug op niveau
De Amsterdamse woningmarkt toont sinds 2013 sterk herstel, waarbij de druk weer begint op te lopen. Ca. 40% van
de woningen wordt in de herfst van 2015 boven de vraagprijs verkocht (bron: Calcasa). De markt is daarmee sneller
hersteld dan landelijk. Het aantal transacties is in korte tijd
fors gestegen en lag in de eerste drie kwartalen van 2015
20% hoger dan in 2014. Het prijsniveau lag daarbij gemiddeld voor de hele gemeente nog 3% onder het hoogste
punt in 2008, maar ten opzichte van begin 2008 is er nauwelijks verschil. Woningen binnen de ring zijn daarbij nog
aanzienlijk meer gewild dan daarbuiten. Naar verwachting
zullen de prijzen begin 2016 over de hele linie een nieuwe
piek bereikt hebben. Hiermee loopt Amsterdam voor op de
andere grote steden, waarbij Utrecht nog het meest volgt.
Drie redenen fors aantrekkende woningmarkt
Dat de woningmarkt zo snel is aangetrokken heeft meerdere redenen. Ten eerste is het aanbod van koopwoningen
met 30% nog altijd erg gering ook al is dit aandeel de afgelopen twee decennia hard gegroeid (van 7% in 1990).
Gemiddelde verkoopprijs (*1000)– en tijd in dagen
Daarnaast is de nieuwbouw als gevolg van de economische
crisis de afgelopen jaren op een lager pitje komen te staan.
Ten derde– en dat is de belangrijkst - is Amsterdam erg populair onder jonge hoger opgeleiden (en tweeverdieners) en
die zijn vaker op zoek naar een koopwoning.
5000 woningen per jaar en transformatie kantoren
Hoewel het aantal personen per woning weer is gestegen
(’sponswerking’), knelt de Amsterdamse woningvoorraad.
Om nieuwe inwoners in vooral de categorie 20-40 jaar te
herbergen heeft de gemeente voor de komende jaren een
bouwambitie van 5.000 woningen per jaar. Amsterdam kiest
daarbij voor ‘organische groei’, oftewel uitbreiding door binnenstedelijke bouw. daarbij wil de gemeente het stedelijke
‘leefmilieu’ van binnen de ring-A10 ook daarbuiten creëren.
Nieuwe woningen worden de komende jaren ondermeer
gebouwd in het Cangebied (Noord), de Sluisbuurt (Zeeburg),
€269, 37 dagen
Regio Haarlem
€290, 66 dagen
Utrecht
€231, 63 dagen
Nederland
€224, 98 dagen
Bron: NVM
ING Economisch Bureau
Spanning op de woningmarkt houdt aan in 2016
De betaalbaarheid van woningen staat in Amsterdam weer
onder druk en dat geldt ook voor de vrije huursector. In veel
gevallen is een dubbel inkomen nodig om een woning te
kunnen financieren. De beperking van de maximale hypotheek heeft hierbij ook een rol gespeeld. Aangezien tweeverdieners de belangrijkste doelgroep zijn, kan de verruiming
van de hypotheekregels voor tweeverdieners begin 2016
extra steun geven aan de vraag.
Woningprijzen stijgen weer
Aantal verkochte woningen geleidelijk omhoog
prijsontwikkeling woningen (index 2010 = 100)
Aantal woningtransacties per kwartaal in Amsterdam
110
4.000
100
3.000
2.000
90
2015 3e kwartaal
Amsterdam
in Sloterdijk en in het Amstelkwartier. Ook het Pontsteigergebouw in de Houthaven is hiervan een voorbeeld. Het grootste
deel van deze woningen betreft koop, maar de stad heeft
ook de ambitie om te bouwen in het huursegment €700 € 1.000, waar een lacune bestaat. Bovenop de reguliere ambitie worden er woningen door transformatie gerealiseerd
(zie p 8) dit betreft vooral sociale woningbouw.
1.000
80
2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015
Nederland
Prijsontwikkeling Amsterdam
0
2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015
Bron: CBS, bewerking ING Economisch Bureau
7
Regiovisie Groot Amsterdam/ november 2015
Vastgoedmarkt
Leegstand omlaag door herontwikkeling
De vastgoedmarkt is belangrijk in de regio
Amsterdam. Wat is daar het beeld?
Na een periode waarin de leegstand op onwenselijke wijze
opliep is de Amsterdamse kantorenmarkt aan de beterende hand. De leegstand is afgenomen en bedraagt medio
2015 17,8%, waarmee Amsterdam landelijk een middenmootpositie inneemt. Gezien de grote concentratie van
kantoren is dit echter geen slechte prestatie. Ook de vierkantemeterprijs zit in de lift. Enerzijds is dit te danken aan
het economisch herstel, anderzijds is de herontwikkeling in
de regio goed op gang gekomen en wordt er met uitzondering van de Zuid-as nauwelijks meer gebouwd, wat aansluit
bij de geringere behoefte van dienstverleners, waar meer
flexibel wordt gewerkt. Het ziet er naar uit dat herontwikkeling de leegstand de komende tijd verder kan drukken.
Amsterdamse hotelsector blijft groeien…
Een belangrijke gebruiker van vastgoed is de hotelsector.
De bezettingsgraad van Amsterdamse hotels is nog altijd
hoog (rond de 80% in 2014, kamerprijs van € 119; Horwath
HTL). Ondanks de opkomst van Airbnb gaat de ontwikkeling
van nieuwe hotels de komende tijd door, al zal dit vooral
buiten het directe centrum zijn. Het belangrijkste project is
het grootste hotel van de land dat verrijst bij de RAI (650
kamers, oplevering 2018) en ook de congresfunctie van
Amsterdam kan versterken. De stad zet in op een gematigde verdere groei van het aantal hotelkamers met 3% per
jaar. Doordat geld van investeerders nog steeds beschikbaar is, vindt er een ook een transitie plaats van 2 of 3 sterren hotels naar 4 of 5 sterren hotels.
ING Economisch Bureau
….en biedt veel gebouwen een nieuwe bestemming
Hotels zijn een goed middel tegen de kantorenleegstand. In
het centrum zijn al een aantal gebouwen herontwikkeld,
zoals recentelijk het W hotel in het voormalige PTT-kantoor
achter het Paleis op de dam en het voormalige Paleis van
Justitie. Gezien de wens tot spreiding van toerisme zijn met
name ook kantoren aan de rand van de stad daarvoor in
trek. Zo wordt het oude KPN-kantoor in Sloterdijk omgebouwd tot hotel en in 2016 geopend. Samen met de komst
van entertainment en de opening van hotels in Amsterdam
Zuid-Oost, draagt dit bij aan de spreiding van het toerisme.
Ook ombouw tot woningen drukt lagere leegstand
Doordat de grond schaars is, zet Amsterdam in op groei in
hoogbouw, zoals het Pontsteigergebouw in de Houthaven.
Ook wordt er meer vastgoed herontwikkeld tot woningen
zoals in het voormalige GAK-gebouw op de west-as, in de
voormalige panden van het Parool en Trouw en in de komende jaren in de ING-panden aan de Haarlemmerweg.
8
Regiovisie Groot Amsterdam/ november 2015
Schiphol en de Amsterdamse haven
Havens aan de basis van Amsterdamse groei
De zee– en luchthaven zijn pijlers van de
Amsterdamse economie. Wat is de
ontwikkeling daar?
Schiphol blijft fors groeien in passagiers
Ondanks dat de Nederlandse luchtvaartsector kampt met
felle concurrentie blijft het aantal passagiers op Schiphol
gestaag toenemen. In 2014 steeg dit aantal met 7% naar
55 mln. en ook over de eerste tien maanden van 2015 bedroeg de groei 6%. De groei is te danken aan het toenemende aantal bezoekers aan Amsterdam, maar geleidelijk
ook steeds meer aan het aantal intercontinentale (transit)
vluchten, waar de luchthaven op inzet.
Aan vrachtzijde kwakkelt de markt en groeit de overslag in
2015 niet. Dit is niet zozeer te wijten aan de inkrimping van
KLM/Martinair, maar eerder het gevolg van terugval van
economische groei in Azië (China) en afnemend structureel
groeipotentieel door ondermeer concurrentie van vervoer
over water
Luchthaven cruciaal voor Amsterdamse economie
Het grote netwerk en de combinatie met de hoogwaardige
digitale infrastructuur en de zeehaven maakt het voor veel
bedrijven interessant om zich in Amsterdamse regio te vestigen. Ondanks de opkomst van internet blijft fysieke connectiviteit cruciaal. Dit is te merken aan de populariteit van
de Zuid-as en Amsterdam Zuid-Oost, waar veel bedrijven
met internationale werknemers gevestigd zijn. Schiphol is
van groot belang voor het vestigingsklimaat van de regio
en daarnaast ook voor de toestroom van internationale
bezoekers. Schiphol komt in 2015 uit op een kleine 450.000
vliegbewegingen en kan binnen de normen nog doorgroei-
ING Economisch Bureau
en tot 500.000. De nieuwe A-pier die wordt gebouwd om de
passagiersgroei te faciliteren zal naar verwachting in 2022
worden opgeleverd. Tegen die tijd zullen er volgens planning ook al duizenden chartervliegbewegingen zijn overgeheveld naar de luchthaven van Lelystad
.
Passagiersvervoer Schiphol stijgt gestaag
12-maandsgemiddelde (in mln.)
6
Ondanks groei toch ingehaald
5
Schiphol is ondanks de aanhoudende groei op de ranglijst
van Europese luchthavens ingehaald door de luchthaven
van Istanbul en neemt nu een vijfde positie in. De luchthaven ondervindt in toenemende mate concurrentie vanuit
het Midden-Oosten
4
Amsterdamse haven; beperkt zichtbaar, van groot
belang
Amsterdam heeft historisch een sterke band met het water. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de regio de op drie
na grootste haven van Europa herbergt. In 2014 werd in de
Amsterdamse haven (inclusief Noordzeekanaalhavens) 98
mln. ton aan goederen overgeslagen en 680.000 cruisepassagiers vervoerd. Hiermee werd (direct en indirect) een
toegevoegde waarde van 6 mld. gegenereerd en zijn zo’n
66.000 arbeidsplaatsen gemoeid. Dit staat gelijk aan bijna
8% van de economie van Groot Amsterdam. De haven vervult daarbij steeds meer de rol van matchmaker en cocreator. De grotere zeesluis die de komende jaren wordt
ontwikkeld, biedt nieuwe groeikansen. Al met al is de bedrijvigheid groot, maar desondanks is de impact voor veel inwoners nauwelijks zichtbaar.
In een nog te verschijnen publicatie belicht ING Economisch
Bureau de onderschatte invloed van de Amsterdamse haven
op de regionale economie.
9
3
2010
2011
2012
2013
2014
2015
Bron: Schiphol, ING Economisch Bureau
Regiovisie Groot Amsterdam/ november 2015
Vooruitzichten
Digitalisering speelt Amsterdamse regio in de kaart
De snel veranderende economie maakt
ondernemen extra uitdagend. Hoe is de
economie van de regio Groot Amsterdam
gepositioneerd voor aanpassing?
Amsterdam goed gepositioneerd - Digitalisering
groeiversneller
Amsterdam staat bekend als een innovatieve regio en dat
helpt om zich aan te passen en technologische ontwikkelingen snel om te zetten in bedrijvigheid. De regio is succesvol in het aantrekken van buitenlandse bedrijven, wat een
goed teken is. Het aantal steeg in 2014 van 115 tot 139
nieuwe bedrijven. Een voorbeeld is de uitbreiding van het
servicecenter van boekingssite Expedia. Ook weet Amsterdam als nationaal centrum nog altijd veel hoofdkantoren
aan zich te binden, zoals dat van SBM Offshore en in de ICTsector dat van Netflix.
Voldoende specialistisch personeel kritische factor
Belangrijk voor de toekomstige ontwikkeling van de regio is
dat er voldoende specialistisch personeel zoals software
ontwikkelaars en data analisten, kan worden aangetrokken.
De vraag overtreft het aanbod ruimschoots en het is daamee van groot belang ook aantrekkelijk te zijn om te gaan
wonen. Hier slaagt de regio redelijk goed in. Eind 2014
stond Amsterdam wereldwijd op de vierde plaats in onderzoek van PwC onder 31 wereldsteden met 59 indicatoren
op het gebied van aanpassingsvermogen, kwaliteit van
leven en economie. Nationaal staat de hoofdstad steevast
bovenaan in de atlas voor Nederlandse gemeenten. Ook
zonder dat er een technische universiteit zou de regio daarom goed in staat moeten zijn om technici aan te trekken.
ING Economisch Bureau
Computing power en big data belangrijkste technologiëen
ING Economisch Bureau heeft 7 technologiëen onderscheiden die de toekomst sterk gaan beïnvloeden (zie figuur).
Voor de stadsregio Amsterdam zijn de belangrijkste, computing power en big data, die samenhangen met de toenemende invloed van internet en digitalisering.
Ook traditionele diensten in greep van digitalisering
Zelfs in een relatief traditionele sector als de advocatuur,
die sterk vertegenwoordigd is in Amsterdam heeft de digitalisering toenemende effecten voor innovatie in werkprocessen . Meer en meer zijn deze bedrijven zich bewust dat
digitalisering en bijvoorbeeld de aanverwante ontwikkeling
van big data de rode draad is bij hun ontwikkeling.
Deeleconomie telt mee in Amsterdam
Ook voor andere ontwikkelingen is Amsterdam voorloper, zoals met de deeleconomie. Zo herbergt de stad
meer dan de helft van het aantal via Airbnb verhuurde
woningen In Nederland (ca. 10.000). Dit is niet opgenomen in de officiële statistieken, maar heeft inmiddels wel een wezenlijke impact. Voor de hotelsector is
dit een concurrent, maar de schade daarvan lijkt door
de groei van het toerisme en het aantal zakelijke reizigers gering.
´Big 7´ Belangrijkste technologieën richting 2025;
ook voor de dienstenregio Amsterdam relevant
Meer cross-overs tussen technologie en diensten
Waar de financiële sector jarenlang de groei in de hoofdstad aanwakkerde is het nu digitalisering die deze rol vervult. Hoewel de technologische industrie klein is, zijn er wel
steeds meer technostarters (in de ICT) die actief zijn op het
snijvlak van techniek en dienstverlening (zoals het inmiddels opgeschaalde ‘Fin Tech’-bedrijf Adyen en Travelbird) en
ICT komt vrijwel overal terug. In 2014 werd in Amsterdam
binnen Europa de grootste uitbreiding van colocaties
(datacentra voor gedeeld gebruik) gerealiseerd, wat een
teken is dat Amsterdam goed in het vizier ligt. Initiatieven
met veel spin-off van nieuwe bedrijvigheid zijn Amsterdam
Smart City en Start-up delta. In Amsterdam is een cluster
van 500-600 ICT-start-ups actief. Het is de bedoeling dat er
meer concentratie komt op het Sciencepark en op het Kattenburgcomplex wordt door het vertrek van de marine ook
geleidelijk meer ruimte gecreëerd.
10
Regiovisie Groot Amsterdam/ november 2015
Vooruitzichten
Goede uitgangspositie voor Amsterdamse regio
Hoe staat de economie van de regio Groot
Amsterdam er per saldo nu voor?
De Amsterdamse economie herstelt zich relatief snel en
groeit zowel in 2015 en 2016 bovengemiddeld. Ten opzichte van 2008 is de economie van Groot Amsterdam alweer
3% groter. Met de afhankelijkheid van de financiële sector
is dit boven verwachting. Dit toont de veerkracht van de
Amsterdamse economie. Ook de arbeidsmarkt staat er ten
opzichte van andere grote steden relatief goed voor. Bedrijven voelen deze verbetering aan den lijve. Een belangrijke
uitdaging is wel als regio geschikt personeel te leveren en
ervoor te zorgen dat toekomstige werknemers aansluiten
op de competenties van de toekomst.
Verbreding richting meer technologie in gang gezet
De wens bestaat om de Amsterdamse economie naar
meer technologisch gedreven sectoren. Deze verbreding
komt al van de grond aangezien technologie en dienstverlening meer vervlochten raken. Daarbij is er een gunstig
ecosysteem rond ICT ontstaan. In combinatie met het succes Amsterdam sciencepark, waar verschillende technologische instituten zijn gevestigd maakt de Amsterdamse
economie een gunstige transitie voor de toekomst door.
De regio Groot Amsterdam scoort bovengemiddeld
op kernonderdelen
Score boven, op of onder landelijke ontwikkeling
Onderdeel
Regio Groot Am-
Arbeidsmarkt
Huizenmarkt
Economische groei korte termijn
Innovatie
Economisch groeiperspectief
lange termijn
-/+
+
+
+
+
+ = bovengemiddeld, 0 = gemiddeld, - = ondergemiddeld
Managen van de groei - houdbaarheid vestigingsklimaat belangrijk
De aantrekkingskracht van de stad heeft Amsterdam veel
gebracht. Tegelijkertijd is het ook belangrijk om de Amsterdamse cultuur en hooggewaardeerde leefklimaat te behouden en de groei ‘te managen. Als de stad de komende
10 jaar in hetzelfde tempo blijft groeien komt het miljoen
inwoners in zicht. De groei maakt het metropoolverband
dat er is relevanter.
Zorgen dat meer mensen profiteren
Hoewel de werkloosheid dalende is, wordt de uitdaging ook
in Amsterdam groter om ervoor te zorgen dat het arbeidsaanbod beter aansluit op de vraag. Tegelijkertijd zal dan de
participatiegraad weer moeten toenemen en meer mensen moeten kunnen meedoen om het succes nog breder
voelbaar te maken.
ING Economisch Bureau
Infrastructuur belangrijke ‘enabler’ van groei en kan nog beter
Efficiënt en snel vervoer is belangrijk voor economische groei, vooral in een dichtbevolkt gebied als de
Noordelijke randstad. Ook voor spreiding van het toerisme is een hoogwaardiger vervoersysteem belangrijk. Op dit moment scoort Amsterdam hier internationaal niet hoog op. Het openbaar vervoernetwerk is
te beperkt en zal voor een betere positie moeten worden uitgebreid en het moet makkelijker worden
meerdere vervoersmogelijkheden te combineren. De oplevering van de langverwachte Noordzuidlijn eind
2017 of begin 2018 is een stap voorwaarts, maar voorziet bijvoorbeeld nog niet in een metroverbinding
met Schiphol. Voor een grotere stap vooruit zouden eigenlijk meer metro-vertakkingen binnen de metropoolregio moeten komen. Op de weg is er met bijvoorbeeld de verbreding van de A2 veel verbeterd, maar
met de economische groei neemt de filedruk weer toe. Op termijn zal de capaciteitsverruiming op de as
Almere - Amsterdam– Schiphol (waaronder ook de ondertunneling van de Zuid as )meer ruimte geven.
In 2016 kan de druk op de wegen in de regio weleens oplopen ondermeer ook doordat de nabijgelegen
Velsertunnel negen maanden dicht gaat
11
Regiovisie Groot Amsterdam/ november 2015
Meer weten?
Kijk op ing.nl/kennis en volg ons op Twitter
Of neem contact op met:
Rico Luman
Sr. Regio-econoom
Noord-Holland
06 8364 8954
[email protected]
Reinoud van Helbergen
Districtsdirecteur Grootbedrijf
Amsterdam
06 2708 7524
[email protected]
Bas Vanhorick
Rayondirecteur MKB Amsterdam
06 3090 1942
[email protected]
Gerard Bakker
Rayondirecteur MKB Amsterdam
06 5063 7995
[email protected]
Disclaimer
De informatie in dit rapport geeft de persoonlijke mening weer van de analist(en) en geen
enkel deel van de beloning van de analist(en) was, is, of zal direct of indirect gerelateerd
zijn aan het opnemen van specifieke aanbevelingen of meningen in dit rapport. De analisten die aan deze publicatie hebben bijgedragen voldoen allen aan de vereisten zoals gesteld door hun nationale toezichthouders aan de uit oefening van hun vak. Deze publicatie
is opgesteld namens ING Bank N.V., gevestigd te Amsterdam en slechts bedoeld ter informatie van haar cliënten. ING Bank N.V. is onderdeel van ING Groep N.V. Deze publicatie is
geen beleggingsaanbeveling noch een aanbieding of uitnodiging tot koop of verkoop van
enig financieel instrument. Deze publicatie is louter informatief en mag niet worden beschouwd als advies. ING Bank N.V. betrekt haar informatie van betrouwbaar geachte bronnen en heeft alle mogelijk zorg betracht om er voor te zorgen dat ten tijde van de publicatie de informatie waarop zij haar visie in dit rapport heeft gebaseerd niet onjuist of misleidend is. ING Bank N.V. geeft geen garantie dat de door haar gebruikte informatie accuraat
of compleet is. De informatie in dit rapport kan gewijzigd worden zonder enige vorm van
aankondiging. ING Bank N.V. noch één of meer van haar directeuren of werknemers aanvaardt enige aansprakelijkheid voor enig direct of indirect verlies of schade voortkomend
uit het gebruik van (de inhoud van) deze publicatie alsmede voor druk- en zetfouten in
deze publicatie. Auteursrecht en rechten ter bescherming van gegevensbestanden zijn van
toepassing op deze publicatie. Overneming van gegevens uit deze publicatie is toegestaan,
mits de bron wordt vermeld. In Nederland is ING Bank N.V. geregistreerd bij en staat onder
toezicht van De Nederlandsche Bank en de Autoriteit Financiële Markten. De tekst is afgesloten op 23 november 2015.
ING Economisch Bureau
12
Regiovisie Groot Amsterdam/ november 2015