De overwinning op de dood als houvast

1
De overwinning op de dood als houvast
Christelijke kunst uit de Vroege Middeleeuwen (800 – 1100) in West Europa
Donderdag 15 oktober 2015 in het Heerenveens Museum
Algemene inleiding
Basis vorm kruiskerk, met middenschip en zijbeuken, dwarsschip en koor.
Crypten typerend voor deze periode.
Kenmerkende vormentaal van Chrristelijke kerken
 St. Peter en Pauluskerk te Rosheim, Elzas (2e kwart 12e eeuw)
 Onze Lieve Vrouwe over de Deile – Kerk te Mechelen (1400 – 1500)
 Sint Kastorbasiliek te Koblenz (2e helft 12e eeuw)
 St Maria im Capitool te Keulen (1e helft 11e eeuw)
Herkomst van vormentaal van kerkgebouwen
 Tekening Romeinse basiliek / Vroeg Christelijke kerk
 Vroeg Christelijke kerk uit Ravenna , Sint Appolinare Nuovo ( ca. 500 na Chr)
 San Miniato al Monte te Florence (begonnen in 1015)
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Geschiedenis
Na ca. 400 (Ineenstorting West Romeinse Rijk, dat in die tijd deels Christelijk was geworden) beginnen de volksverhuizingen in Europa en breekt een roerige en onstabiele periode aan. Karel de Grote
(ca. 747 – 814) speelt het klaar als Frankische koning als eerste machthebber weer een ‘Europees rijk’
aan één te smeden. Dit brengt rust in Europa en biedt ook ruimte aan de ontwikkeling en verbreiding
van het Christelijk geloof in Europa. Ierse en Engelse monniken brengen het Christelijk geloof weer
naar Europa. Bekende voorbeelden zijn Bonifatius en Willibrordus voor Nederland.
Karel de Grote wordt door de Paus in 800 gezalfd tot keizer van het Heilig Roomse Rijk. Dat rijk blijft
in naam voortbestaan tot ca. 1800.
Na de dood van Karel’s zoon, Lodewijk de Vrome, wordt zijn Rijk in 843 verdeeld onder zijn drie
zoons. Het middenrijk gaat al snel weer op in het oostelijke deel, dat daarmee het Heilige Roomse
Rijk blijft. Het westelijke deel, Frankrijk en Spanje valt uiteen, mede door de invallen van de Vikingen,
waartegen geen weestand geboden kan worden. Hierdoor verdwijnt een centraal gezag in West
Europa (Frankrijk en Spanje). De kloosterorden en bisschoppen worden hier de belangrijke pijlers van
de samenleving en de Christelijke cultuur.
In het Heilige Roomse Rijk (Midden en Oost Europa) is de kerk sterk verbonden met de keizer en zijn
bestuur. De keizer benoemt ook de bisschoppen en stuurt zo ook de kerkelijke leiding aan. De Paus
heeft daardoor minder macht en invloed. Dit leidt tot een langdurig conflict tussen de keizers en de
paus. Dit conflict heet de Investituurstrijd en wordt pas in 1122 beslecht. De benoeming van de
geestelijken en bisschoppen valt sindsdien grotendeels onder de verantwoordelijkheid van de paus.
Christelijke geloof en de bijbehorende kunst
(Stenen) kerken zijn eerst verbonden aan het wereldlijk gezag. Met name in centraal Europa (het
Heilig Roomse Rijk met een keizer, die gezalfd werd door de paus) was het wereldlijk gezag bepalend
voor de benoeming van de bisschoppen en deze hadden vaak ook een taak als wereldlijke
Gabriël Vriens
Heerenveen Museum
najaar 2015
2
heerschappij. Verder worden er in de periode van 800 tot ca. 1200 veel kloosters in Europa gesticht,
deels gestimuleerd door bisschoppen, maar door ook de plaatselijke adel.
Kerkgebouwen in bescherming van of gekoppeld aan wereldlijke macht
 Dom of Paltskapel te Aken (Karel de Grote, ca. 800)
 Sint Nicolaaskapel, Valkhof-park te Nijmegen (ca. 1030 begonnen)
 Duitse ‘keizerkerken’ : Michealskerk te Hildesheim; met dubbelkoor (ca. 1010 begonnen)
 Kaiserdome St Peter te Worms; met dubbelkoor (1130 – 1181)
Boekverluchtingen
 Ottoons evangelie, Keizer ontvangt goddelijk “kleed”, circa 990
 Evangeliarium van Otto III(Reichenau) Otto III als heerser en hoeder van kerk en samenleving,
rond 1000
 De Gouden Evangeliën van Hendrik III, (Echternach), Christus met de ouders van Hendrik III,
Keizer Conraad II en zijn vrouw Gisela, 1043-1046.
 Abdijkerk van Maria Laach nabij Andernach (1100 – 1156) met crypte
Pauze
De nabijheid van relikwieën of overblijfselen van heiligen
De vroegmiddeleeuwse christen zocht zijn heil in het leven na de dood. De overwinning van Christus
op de dood was een lichtend voorbeeld en diende tot steun in het dagelijkse leven. Ook de
relikwieën of overblijfselen van heiligen ondersteunden de Christenen in hun geloof op een
hiernamaals en een betere toekomst.
De grotere romaanse kerken in de vroege middeleeuwen bezaten of bezitten vaak een kelderruimte
onder het oostelijke koor met altaar. Deze kelderruimte wordt een crypte genoemd. De crypte
fungeerde als een soort grafruimte, waar heiligen (bijvoorbeeld bisschoppen) begraven werden of
waar overblijfselen = relikwieën bewaard werden van heiligen, die elders gestorven of begraven
waren.
De nabijheid van de overleden heilige of de relikwieën zou een helpende kracht zijn voor de
gelovigen. Veel wonderen werden toegeschreven aan de werking van de relikwieën. ‘Uw geloof heeft
u gered’
Voorbeelden van crypten en relikwiehouders
 Einhardbasiliek Steinbach t.n.v. Heidelberg (ca. 820)
 Viktorschrein, verguld brons, 1e helft 12e eeuw
 Driekoningenschrijn, eikenhout met goud, zilver en edelstenen, (h153 x b110 x l222) Keulen,
domkerk ca. 1180 - 1230
 Reliekschrijn, hout met beslag (o.a. email), figuren en reliefs van walrustand, (h45,5 x b41) Keulen,
1175-1180
 Relikwiehouder Madonna met Kind, zilver en deels verguld; Xanten ca. 1430
 Drietoren-relikwiehouder, Aken ca. 1380
Voorbeelden van Vroeg Middeleeuwse Crucifixen (Christus aan het kruis)
 Crucifix voor aan een staf, verguld
 Crucifix uit Nevers (Frankrijk), hout, ca. 1100
 Crucifix, Maaslandse school (Luik e.o.) hout, 12e eeuw
 Crucifix, Christus met Kroon te Reims, hout, ca. 1050
 Boekverluchting, Christus aan het kruis,
Gabriël Vriens
Heerenveen Museum
najaar 2015
3
Christus als overwinnaar op de dood en heerser over de kosmos (hemel en aarde)
 Timpaan boven ingang, Maastricht
 Christus op de troon, mozaïek koorafsluiting San Miniato al Monte te Florence
 Timpaan van La Marie Madaleine kerk te Vezelay, pelgrimskerk, portaal ca. 1145
Pelgrimskerken
In de middeleeuwen wordt pelgrimage als boetedoening een middel, waardoor je sterker in je geloof
komt te staan en waarmee soms ook je zonden vergeven worden. De plaatsen Rome, Jeruzalem en
Santiago de Compostella in Noordwest Spanje zijn veel bezochte bestemmingen voor deze
pelgrimages. Later komen er ook andere locaties bij, waar zich relikwieën van heiligen bevinden en
waar soms wonderen plaatsvinden .
Veel gelovigen gingen op pelgrimstocht in Europa. Vaak ging men dan naar kerken, waar bijzondere
relikwieën van heiligen waren. De pelgrimstocht was vaak als boetedoening of ondersteuning in een
moeilijke levensfase (ziekte of ongeluk).
Op de routes naar deze bedevaartoorden waren veel overnachtingsmogelijkheden en kerken om de
pelgrimstocht te ondersteunen. Deze kerken zijn dan vaak ook speciaal gebouwd voor vele
kerkgangers te ontvangen en hebben daarom ook een kooromgang. Met deze kooromgang was het
mogelijk voor de pelgrims om rondom het altaar lopen. Ze konden het altaar zien, maar niet
betreden. De kooromgangen werden al gau gemeengoed in de kerkenbouw.
In de kerken waren veel onderdelen zodanig versierd dat deze de kerkgangers beeldend konden
onderrichten over de inhoud van de bijbel. Met name boven de ingangen van de kerk, maar ook in de
kapitelen (de bekroningen van de pilaren in de kerk) werden gebruikt om verhalen uit de Bijbel uit te
beelden.
Voorbeelden van ‘onderwijzend’ beeldhouwerk
 Kapitelen uit Vezelay, Autun en Issoire
Afbeeldingen in evangelie- of gebedenboeken
Naast de beeldhouwkunst (veelal reliëfbeeldhouwkunst) zijn boekverluchtingen in evangelie- of
gebedenboeken een belangrijke kunstvorm i n de vroege middeleeuwen. De boeken werden met de
hand geschreven en geschilderd. Dit was vaak letterlijk monnikenwerk en vaak voorbestemd voor
bijzondere mensen (geestelijke of adel) of gelegenheden (kerken of kloosters). De boeken waren niet
van paier, maar er werkt geschreven op perkament; dat is vergaand bewerkt leer. De boeken zijn
kostbaar en uiteraard beperkt in oplage.
Voorbeelden van evangelie- of Bijbelboeken
 Evangeliarium (Aken) Johannes de evangelist, Soissons, rond 800
 Evangeliarium van Otto III, (Reichenau) Voetwassing van Petrus, Trier, rond 1000
 Bamberger Apocalypse, (Reichenau) Het lege graf, rond 1000-1020.
 De Gouden Evangeliën van Hendrik III, (Echternach), de opwekking van Lazarus, 1043-1046,
-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-
Gabriël Vriens
Heerenveen Museum
najaar 2015