Réforme des pensions selon la Commission pension

Financiële educatie op school
Itinera Rapport – 22 mei 2017
Kristof De Witte, Geert Van Campenhout en Kenneth De
Beckker
Wikifin-leerstoel Financiële Geletterdheid, KU Leuven
Financiële educatie
Financiële educatie:
Het proces waardoor financiële consumenten hun
inzicht in financiële producten en concepten
verbeteren en, door informatie, begeleiding en/of
objectief advies, vaardigheden en zelfvertrouwen
ontwikkelen om meer bewust te worden van
financiële risico’s en opportuniteiten, beter
geïnformeerde keuzes te maken, beter op de hoogte
te zijn van assistentiemogelijkheden, en om andere
effectieve maatregelen te nemen ter verbetering van
hun financieel welzijn (OECD, 2005).
 Geen einddoel, maar een middel om financieel
welzijn te verbeteren en vast te houden
Kennis
Attitudes
Vaardigheden
Financiële educatie
Sluit aan bij de 8 Europese sleutelcompetenties
 8 competenties die elk individu nodig heeft
voor zijn zelfontplooiing en ontwikkeling,
actief burgerschap, sociale integratie en
werk.
financiële educatie
-
Sociale en burgerschapscompetentie
Ontwikkeling van initiatief en
ondernemerszin
Belang van financiële educatie
Voor het individu:
- Positieve samenhang met vermogensopbouw
- Voorbereiding op pensioen
- Beter schuldbeheer
- Lager schuldniveau, en lagere kost van schuld
- Betere risicospreiding
Voor de maatschappij:
- Concurrentie en innovatie is hoger doordat er meer weloverwogen
beslissingen genomen worden
- Meer voorspelbaar financieel gedrag
- Financiële stabiliteit
- Betere pensioenopbouw, minder problematische schuldenlasten
Stand van zaken
Kennis
Attitudes
Vaardigheden
Financiële kennis
Bv. 1: Stel dat vijf broers een gift kregen van 1000 euro in totaal. Als de broers
de gift gelijk verdelen, hoeveel ontvangt elk?
Bv. 2: Stel dat de broers een jaar wachten om hun deel van de 1000 euro te
ontvangen en dat de inflatie op 2% blijft. Wat zullen ze over 1 jaar kunnen
kopen?
 vraag om na te gaan hoe inflatie de koopkracht aantast
 73% van de Belgen antwoordt dit correct.
Bron: OECD, 2016
Financiële kennis
Bv. 3: Stel dat je 100 euro op een spaarrekening plaatst met een gegarandeerde
rente van 2% per jaar. Je doet verder geen bijkomende stortingen en je haalt er geen
geld van af. Hoeveel is het bedrag op de rekening aan het einde van het eerste jaar?
 vraag om relatie tussen interest op sparen
 63% van de Belgen antwoordt dit correct
Bv. 4. En wat is het bedrag op de rekening na 5 jaar?
 50% van de Belgen geeft correct antwoord
 39% van de Belgen geeft correct antwoord op voorbeeld 3 en 4.
Bron: OECD, 2016
Financiële kennis
Bron: OECD, 2016
Financiële kennis
Relatief grote
verschillen in financiële
kennis tussen mannen
en vrouwen
Bron: OECD, 2016
Stand van zaken
Stand van zaken
Relatief hoge gemiddelde
prestatie voor Vlaamse 15jarigen (PISA)
Stand van zaken
8,7% van 15-jarigen haalt basisniveau van financiële
geletterdheid niet.
 Bijvoorbeeld niet de waarde van een eenvoudig
budget herkennen, noch kunnen ze opvallende
kenmerken in dagelijkse financiële documenten,
zoals ‘factuur’, interpreteren
Stand van zaken
Van alle deelnemende landen is er in Vlaanderen
het grootste verschil tussen jongens en meisjes
Financiële vaardigheden
Bv 1: Beschikt uw huishouden over een budget?
 47% van de Belgen geeft aan van wel.
Bv 2: Voordat ik iets koop, ga ik zorgvuldig na of ik het kan betalen.
 88% van de Belgen gaat hiermee akkoord (t.o.v. 79% in OECD).
Bv 3: Ik betaal mijn rekeningen op tijd.
 93% van de Belgen geeft aan van wel (t.o.v. 84% in OECD)
Bv. 4: Ik hou mijn financiële zaken goed in het oog.
 88% van de Belgen geeft aan van wel (t.o.v. 73% in OECD)
Bv. 5: Ik zet lange termijn financiële doelen, en probeer deze te bereiken.
 62% van de Belgen geeft aan van wel (t.o.v. 50% in OECD)
Financiële vaardigheden
Weinig verschil tussen mannen en vrouwen in financiële
vaardigheden
Financiële attitude
Bv. 1: Ik leef eerder vandaag, en laat morgen voor zichzelf zorgen
Bv. 2: Ik haal er meer voldoening uit om geld uit te geven dan het te sparen
voor de lange termijn
Bv. 3: Geld moet rollen
Financiële attitude
Financiële attitude
Hogere financiële attitude (meer lange termijn denken) bij
vrouwen dan bij mannen
Stand van zaken
Kennis
Attitudes
Vaardigheden
Bron: OECD, 2016
Stand van zaken
Deze trend wordt bevestigd in ander onderzoek (o.a.
Wikifin.be) maar ook:
-
Financiële geletterdheid is lager bij jongeren dan bij
andere leeftijdsgroepen
-
Grote invloed van migratie-achtergrond
-
Belang van financiële inclusie (bv. via een eigen
bankkaart)
-
20% van de jongeren hanteert risicovolle strategieën
om met geldgebrek om te gaan (bv. geld lenen of
vragen i.p.v. sparen of extra werken)
Nood aan financiële educatie op school
Financiële educatie op school
Waarom financiële educatie op school?
-
Financiële educatie is persistent
Intergenerationele ongeletterdheid
Jongeren maken reeds belangrijke financiële beslissingen, en een
verkeerde keuze kan kostelijk zijn
Problemen met zelfselectie in vrijblijvende initiatieven
Relatie met socio-economische status
Niet alle ouders zijn even goed onderlegd
Jongeren als katalysator
Bron: OECD, 2012, 2016, 2014; Bernheim et al., 2001
Financiële educatie op school
School biedt het fundament voor de kennis, vaardigheden en attitudes
Daarna levenslang onderhouden via ‘just-in-time’ financiële educatie
(Fernandes et al., 2013)
 Via rekenmodules, check-lists, informatie over levensmomenten (zie
wikifin.be)
 via onafhankelijke coaching (bv. Immotheker, Centrum voor Schuldenlast,
notaris)
 Via ‘smart disclosures’, dus rol voor andere financiële stakeholders
Conceptueel model
4 persoonlijke
factoren
Sociale- en
omgevingsfac
toren
Financieel
gedrag
Bron: Yoong et al., 2013
Conceptueel model
Implicaties van het conceptueel model:
Financiële educatie moet oog hebben voor al deze facetten
aangezien ze elkaar versterken
Aandacht nodig voor gedragsspecifieke belemmeringen
Financieel gedrag is complex
In Nederlandstalig onderwijs
Vandaag: Vakoverschrijdende eindtermen (VOET)
• Sinds 2010: Aandacht voor de socio-economische samenleving:
leerlingen moet eigen budget en persoonlijke administratie
kunnen beheren; oog hebben voor prijs-kwaliteit; rechten van de
consument
• MAAR: inspanningsverbintenis en breed gedefinieerd.
Hervorming secundair onderwijs
• In de eerste graad
• Link met de sleutelcompetenties
• MAAR: nog relatief onduidelijk
In Franstalig onderwijs
Vandaag: Burgerschapseducatie
• Transversaal onderwerp
Comité de pilotage
• “Consommation responsable” als deel van burgerschapsonderwijs.
• Belang van financiële educatie in lager en middelbaar onderwijs
erkent (4 mei 2016)
Beleidsaanbevelingen
1.
Mik op financieel ‘flexibele’ jongeren door voldoende aandacht te geven aan attitudes
en vaardigheden
 ‘Flexibel’ als proactief
 Leer jongeren strategieën, vuistregels en attitudes (en niet enkele kennis)
 Jongeren ontwikkelen nog hun identiteit en staan open voor gedragskeuzes
 Vaardigheden die vandaag verworven worden zijn nuttig voor latere beslissingen
MET
 Aandacht voor persoonlijkheidskenmerken
 Eigen effectiviteit: Zelfvertrouwen geven dat acties leiden tot succesvolle
uitkomsten
Leidt tot lange termijn denken; meer wenselijk gedrag bij onverwachte
financiële omstandigheden;
Armoede heeft negatief effect op eigen-effectiviteit: school kan dit
ombuigen.
Beleidsaanbevelingen
2. Start jong en biedt financiële educatie gradueel aan over het curriculum
 Eenmalige initiatieven zijn nuttig voor bewustwording, maar weinig succesvol om
veranderingen in financieel gedrag te bekomen.
17-18 jaar: gepaste verzekering aanbevelen
voor verschillende vormen van risico’s
13-14 jaar: verband tussen risico en verzekering
beheersen
9-10 jaar: voorbeelden geven van risico’s en
basisstrategieën formuleren
Beleidsaanbevelingen
2. Start jong en biedt financiële educatie gradueel aan over het curriculum
 Eenmalige initiatieven zijn nuttig voor bewustwording, maar weinig succesvol om
veranderingen in financieel gedrag te bekomen.
Graduele benadering laat toe om:
- Complexiteit gradueel te laten toenemen
- Langzaam vertrouwd te maken met attitudes en vaardigheden die
relevant zijn
Beleidsaanbevelingen
3. Integreer financiële educatie in bestaande vakken
 Niet incidenteel
 Taak van alle leraren in de school
 Definieer duidelijke leerdoelen voor financiële educatie, zodat deze duidelijk
zijn afgelijnd en goed kunnen worden opgevolgd.
Beleidsaanbevelingen
4. Betrek ouders bij financiële educatie op school
 Gebeurt nu zelden (OECD, 2005, Van Campenhout, 2015)
 Financiële educatie thuis en op school worden gezien als geïsoleerde activiteiten
MAAR:
 Kinderen nemen attitudes over van gedrag (bv. spaargedrag)
 Expliciet leren thuis heeft een belangrijke invloed op later financieel gedrag van
kinderen
 Ouders als bron van financiële educatie
HOE?
- Via bijvoorbeeld take-home opdrachten rond het maken van een huishoudbudget,
simuleren van financiële educatie thuis, bank en spaarprogramma’s op school
(ENEF-programma in Brazilië)
Beleidsaanbevelingen
5. Integreer praktijkervaring
HOE?
- Voorbeelden uit het dagelijks leven
- Vergelijking van potentiële carrières waarbij leerlingen persoonlijke en
financiële doelen moeten opstellen
- Simulatie-spelen (bv. beurssimulaties)
- Relatie met ondernemerschapsonderwijs
Beleidsaanbevelingen
6. Ondersteun leerkrachten op vlak van financiële educatie
Probleem?
- In VS: minder dan 20% van de leerkrachten acht zich in staat om financiële
educatie te geven
- In België (Wikifin.be): 84% van de toekomstige leerkrachten beschikt over
onvoldoende financiële kennis
HOE?
- Trainingen voor leerkrachten die in grote mate gericht zijn op het verhogen
van hun eigen financiële geletterdheid  spillover naar de klas.
Beleidsaanbevelingen
7. Ontwikkel creatieve aanbiedingsvormen met oog voor differentiatie
HOE?
- Speel in op verschillen in (meta-)cognitieve vaardigheden, voorkennis,
interesses, achtergrond, leervoorkeuren, etc.
- Varieer in tempo, werkvormen, leerdoelen (bv. uitbereidingsdoelen en
basisdoelen), leermaterialen of eindproduct.
Beleidsaanbevelingen
8. Evalueer bestaande programma’s voor financiële educatie
Financiële educatie op school
Itinera Rapport – 22 mei 2017
Kristof De Witte, Geert Van Campenhout en Kenneth De
Beckker
Wikifin-leerstoel Financiële Geletterdheid, KU Leuven