PROTOCOL VROEDKUNDE Opname preterme contracties, gemelli, observatie bloedverlies M8 Opname preterme contracties Zie algemeen werkschema: zorg aan de volwassene Na het doorwerken van dit protocol kan je: Leerdoelen Een patiënte opnemen op een verlosafdeling Adequaat gegevens verzamelen Bevindingen en resultaten doorbellen naar de arts Beleid of standaardprotocol uitvoeren GVO geven en patiënte/partner geruststellen Communicatie voeren via de systematiek van SBAR Inzicht in de pathologie rond preterme contracties, tocolytica, PPROM Voorbereiding Zorgvrager Zorgverlener Materiaal Omgeving Nazorg Patiënte en partner geruststellen GVO geven Herhaling van informatie is op zijn plaats Moederboekje en, identiteitsdocumenten teruggeven Collega’s afdeling briefen ivm beleid Arbeidskamer opruimen en opnieuw klaarzetten na reiniging Nodige administratie in orde brengen Gekomen op eigen initiatief Doorverwezen door (huis)arts of zelfstandige vroedvrouw Doorverwijzing via spoedopname Kennis opnameprocedure ZH Kennis pathologie Gegevens verzamelen Dossier opmaken Dossier en/of opnamepapieren van het ziekenhuis Moederboekje, identiteitsdocumenten van de patiënte CTG-toestel RR-meter, thermometer Infuusmateriaal en materiaal voor bloedafname Voorgeschreven medicatie en bijhorend materiaal ifv bereiding Infuuspomp Maandverband, onderlegger en netbroekje PROM-test Steriel speculum FFN-swab Nierbekkens en papieren zakdoekjes Onderzoekshandschoenen Zwangerschapsschijf Echotoestel Materiaal ifv afname urinecultuur Materiaal ifv afname vaginale kweek Voldoende medische interventionele uitgeruste arbeidskamer Rustige omgeving Eenpersoonskamer kan mogelijks op medische indicatie Brandbaar materiaal in vuilbak (Infuus)naalden in naaldcontainer Glas in voorziene container Arbeidskamer laten reinigen volgens procedure ziekenhuis Echotoestel proper maken en terug op oorspronkelijk plaats brengen 1 PROTOCOL VROEDKUNDE Opname preterme contracties, gemelli, observatie bloedverlies Stap 1 2 3 Bezoek beperken Actie M8 Administratieve opname o Identiteitsbewijs vragen o Mutualiteitgegevens controleren o Bloedgroepkaart nakijken o GBS-status verifiëren o Behandelende arts navragen o Gewenste kamer o Te verwittigen contactpersoon o Huisarts/wijkgezondheidscentrum navragen o Anamneseblad invullen o Armband voor de patiënte met identificatiegegevens en tweede bij eventuele allergieën Opname onderzoek o Algemene gezondheids- en psychische toestand van de vrouw observeren o Verloskundige voorgeschiedenis evalueren o Controle van de parameters: RR, p, t°, AH o Navragen allergieën/medicatiegebruik/abusus (roken, alcohol, druggebruik) Verloskundig onderzoek o Inspectie: 'grotere' buik kan wijzen op een tweelingzwangerschap, polyhydramnion o Inspectie van vaginaal verlies o Bij PPROM: controle op aspect, hoeveelheid, geur, kleur o Palpatie: lokalisatie FHT, hardheid uterus bevoelen, ligging van de baby o Auscultatie: minimum 30 min CTG registratie maar mogelijks langer ifv diagnosestelling en bij toediening medicatie o Controle van de zwangerschapsduur o Vaginaal toucher zonder glijmiddel enkel bij dreigende partus o Een FFN-swab wordt niet afgenomen bij cerclage, PPROM, bloedverlies, placenta praevia, vaginale coïtus in de voorbije 24u o Grondige bevraging naar de plaats van de pijn, aard, patroon, relatie met andere symptomen, relatie met vorig vaginaal onderzoek, laatste vaginale coïtus, reeds ingenomen medicatie, externe factoren, infectieparameters, GBSstatus, uterusafwijkingen, voorgeschiedenis van preterme contracties, aanwezigheid van Opmerkingen CAVE! In een dringende situatie moet van deze volgorde van stappen afgeweken worden en afhankelijk van de situatie moeten er eerst medische handelingen gesteld worden en volgt later de administratieve opname, het tijdstipt van oproepen van een arts is afhankelijk van de observatie/ernst Verwittig tijdig je collegavroedvrouw ifv assistentie Identificatie blijft steeds prioritair CAVE! RR kan verhoogd zijn omwille van de pijn Temperatuursstijging kan wijzen op een infectie als oorzaak van de preterme contracties CAVE! Palpatie moet voorzichtig en kort uitgevoerd worden om bijkomende stimulatie te voorkomen Maak een differentiaal diagnose op evenals de voorbeschikkende factoren Echografische controle ifv liggingscontrole, gewichtsschatting en toestand baby adhv biofysisch profiel Echografische controle ifv 2 PROTOCOL VROEDKUNDE Opname preterme contracties, gemelli, observatie bloedverlies een cerclagedraad 4 Beleid uitvoeren (diagnose is gesteld door de gynaecoloog) o Opnamegesprek met informatie over de procedure (inclusief aandachtspunten en risico’s) en anamneseblad invullen o transvaginale cervixlengtemeting CAVE! Verlaat de vrouw niet! Gebruik geen glucose 5% bij patiënten met (zwangerschaps)diabetes Geen tocolyse bij pre-eclampsie, ante-partumbloeding, IUGR/foetale nood, intrauteriene infectie Geen Adalat® bij cardiaal belaste patiënten Geen Indocid® bij patiënten met ernstige nierinsufficiëntie/ maagdarmbloedingen, gastroduodenaal ulcus, gastritis Tweede kuur Celestone® kan herhaald worden Celestone® zorgt voor een verandering in het foetaal hartpatroon Kan postpartum kan Celestone® toegediend worden bij patiënten met HELLP Controle van de glycemie bij patiënten met (zwangerschaps)diabetes omwille van het anti-insuline effect van Celestone® Prikken van waakinfuus in combinatie met bloedafname o Andere onderzoeken op indicatie uitvoeren o Opstarten tocolytica o Toedienen van longrijping o Indien koorts: Paracetamol® IV o Antibiotica IV na afname van culturen o Strikte bedrust gedurende eerste dag en nadien individueel met de arts te bespreken KRAAMAFDELING/MIC o Bedrust volgens advies behandelde arts o Fraxiparine® en TED-kousen bij strikte bedrust o Hulp bij het toilet bij strikte bedrust o Voedingsadvies ifv optimale darmwerking en dagelijks stoelgangdrang, eventueel toedienen van vezels, zo nodig medicatie o Dagelijks controle via CTG volgens procedure ziekenhuis o Dagelijks controle van de vitale parameters volgens procedure ziekenhuis o Bloedonderzoek en andere onderzoeken M8 herhalen volgens procedure ziekenhuis INTRA-UTERIEN TRANSPORT BESPREKING MET DE KINDERARTS IFV OPNAME OP n* CONTACT MET VROEDVROUW/VERPLEEGKUNDIGE n* 3 PROTOCOL VROEDKUNDE Opname preterme contracties, gemelli, observatie bloedverlies M8 Uitvoeren PROM-test Jacquemyn, Y. (2012) Procedureboek VERLOSKUNDE. Leuven: Acco. Dörr P.J., Khouw V.M., Jacquemyn Y., Nijhuis J.G. (2010), Obstetrische interventies, Reed Business, Amsterdam Dank aan de dienst verloskunde-gynaecologie OLV-ziekenhuis, campus Aalst en de dienst verloskunde-gynaecologie Sint-Blasius, Dendermonde en de dienst verloskunde-gynaecologie UZ, Gent 4 PROTOCOL VROEDKUNDE Opname preterme contracties, gemelli, observatie bloedverlies M8 Opname gemelli Zie algemeen werkschema: zorg aan de volwassene Na het doorwerken van dit protocol kan je: Leerdoelen Een patiënte opnemen op een verlosafdeling Adequaat gegevens verzamelen Bevindingen en resultaten doorbellen naar de arts Beleid of standaardprotocol uitvoeren GVO geven en patiënte/partner geruststellen Inzicht in de pathologie rond tweelingen Inzicht in het protocol OPNAME BIJ PRIMAIRE GEPLANDE SECTIO Inzicht in het protocol ASSISTENTIE BIJ EPIDURALE ANALGESIE Inzicht in het protocol FUXUS Voorbereiding Zorgvrager Gekomen op eigen initiatief Doorverwezen door (huis)arts of zelfstandige vroedvrouw Doorverwijzing via spoedopname Nazorg Zorgverlener Kennis opnameprocedure ZH Kennis pathologie Gegevens verzamelen Dossier opmaken Materiaal Dossier en/of opnamepapieren van het ziekenhuis Formulier inzake tweelingenstudie Moederboekje, identiteitsdocumenten van de patiënte CTG-toestel voor tweelingen met voorkeur voorzien van een scalpelectrode of twee CTGtoestellen RR-meter, thermometer Infuusmateriaal en materiaal voor bloedafname Blaassondeset Maandverband, onderlegger en netbroekje Patiënte en partner geruststellen GVO geven Herhaling van informatie is op zijn plaats Moederboekje en, identiteitsdocumenten teruggeven Doorverwijzen en begeleiden naar materniteit of andere afdeling Collega’s afdeling briefen ivm beleid Arbeids- en verloskamer opruimen en opnieuw klaarzetten na reiniging Nodige administratie in orde brengen inclusief Geboorteaangifte Kennisgeving Formulieren tweelingenstudie Placenta(s) opbergen volgens procedure tweelingenstudie Twinteam contacteren binnen de 24u na geboorte van de tweeling Brandbaar materiaal in vuilbak (Infuus)naalden in naaldcontainer Glas in voorziene container Kamer(s) laten reinigen Doekenset opruimen volgens procedure ziekenhuis Instrumentenset natellen en reinigen/opruimen volgens procedure ziekenhuis 5 PROTOCOL VROEDKUNDE Opname preterme contracties, gemelli, observatie bloedverlies Omgeving 1 2 Verloskundig materiaal: forceps/ventouse, medicatie, 2Xbloedbuisjes/pH-buisjes om NS bloed af te nemen, drie navellintjes/drie navelklemmen om de navelstrengen te merken Dubbel instrumentenset partus Dubbel doekenset partus Vliezenbreker Hechtdraad 2xsteriele, verwarmde doeken 2xreanimatiemateriaal voor opvang baby (nagekeken op juiste werking) Baby-unit klaar voor de opvang van de twee pasgeborenen Materiaal ifv epidurale analgesie Materiaal ifv voorbereiding secundaire/spoedsectio Voldoende medische interventionele uitgeruste arbeids- en verloskamer Warme opvangruimte voor de baby Rustige omgeving Stap Actie M8 Administratieve opname o Identiteitsbewijs vragen o Mutualiteitsgegevens controleren o Bloedgroepskaart nakijken o GBS-status verifiëren o Behandelende arts navragen/keuze kinderarts o Gewenste kamer o Te verwittigen contactpersoon o Huisarts/wijkgezondheidscentrum navragen o Handtekenen van het informed consent o Anamneseblad invullen o Armband voor de patiënte met identificatiegegevens en tweede bij eventuele allergieën Opmerkingen CAVE! In een dringende situatie moet van deze volgorde van stappen afgeweken worden en afhankelijk van de situatie moeten er eerst medische handelingen gesteld worden en volgt later de administratieve opname Identificatie blijft steeds prioritair Opname onderzoek o Algemene gezondheids- en psychische toestand van de vrouw observeren o Verloskundige voorgeschiedenis evalueren o Controle van de parameters: RR, p, t°, AH o Bloedonderzoek afnemen volgens protocol ziekenhuis o Andere onderzoeken op indicatie 6 PROTOCOL VROEDKUNDE Opname preterme contracties, gemelli, observatie bloedverlies o 3 Navragen allergieën/medicatiegebruik/abusus (roken, alcohol, druggebruik) Verloskundig onderzoek o Inspectie o Palpatie: lokalisatie 2XFHT, hardheid uterus bevoelen, 2Xligging van de baby o Auscultatie: 30 min CTG registratie van beide kinderen CAVE! Echografische controle bij twijfel ligging Controleer duidelijk dat het een verschillende registratie betreft! Gebruik een tweeling CTGtoestel met verhoging van één basislijn. Gebruik bij voorkeur een scalp voor de eerst gelegen baby 4 M8 Beleid uitvoeren o Opnamegesprek met informatie over de procedure (inclusief aandachtspunten en risico’s) en anamneseblad invullen o Vrouw wordt voorbereid op een mogelijke sectio (zie protocol ‘opname bij primair geplande sectio’) o Uitvoeren van preoperatief bloedonderzoek indien nog niet gebeurd is op voorhand in combinatie met een waakinfuus o Uitvoeren van een kruisproef o Andere onderzoeken op indicatie uitvoeren o Operatiehemdje aandoen (zonder BH en slip) o Diensten verwittigen volgens procedure ziekenhuis (anesthesist, kinderarts, neonatologie) met de boodschap van een makende tweelinggeboorte o Uitleggen dat patiënten NUCHTER moet blijven EERSTE STADIUM Voorwaarden voor vaginale partus: - Onderste kind in hoofdligging - Geen andere contraindicaties voor vaginale partus - Beide kinderen zijn goed te volgen via CTG en er is geen foetale nood - Geen monochoriale monoamniotische tweeling - Geen conjoined twins CAVE! o Vocht parenteraal o Tijdens de arbeid is er continue foetale monitoring o Echo-toestel is steeds aanwezig in de arbeids-verloskamer o Correcte evaluatie en registratie van de vordering o Voorzie steeds een lege blaas, na het plaatsen van de epidurale analgesie, kan dit dmv een verblijfskatheter o Eerste stadium is gelijkend op een spontane arbeid van een eenling met bewaking van goede contracties dmv optimalisatie en/of amniotomie en goede pijnverlichting bij voorkeur een epidurale analgesie o Tweede vroedvrouw is steeds oproepbaar ifv complicaties en/of partus o Ongeveer twee uur voor de start van het persen, wordt de verloskamer operationeel Controleer duidelijk dat het een verschillende registratie betreft! Gebruik een tweeling CTGtoestel met verhoging van één basislijn Gebruik bij voorkeur een scalp voor de eerst gelegen baby 7 PROTOCOL VROEDKUNDE Opname preterme contracties, gemelli, observatie bloedverlies M8 gemaakt voor de partus van een tweeling inclusief de reanimatiekamer voor de opvang van de beide kinderen TWEEDE STADIUM o Tweede vroedvrouw is aanwezig bij aanvang van het persen o Gynaecoloog en kinderarts volgens afspraak ziekenhuis maar bij voorkeur bij aanvang persen o Er is continue foetale monitoring van de beide kinderen o Zorg voor functionele en regelmatige contracties dmv oxytocine-infuus o Wees zeker van een lege blaas o Bevalling van de eerste baby is gelijkend zoals een eenling o Noteer het geboorte-uur van de eerste baby o Navelstreng wordt afgeklemd (herkenbaar als navelstreng van de eerste baby) doch de placenta wordt niet verlost o Er wordt GEEN medicatie toegediend zoals na een eenlinggeboorte o Eerste baby wordt enkel ‘getoond’ aan de ouders om vrijwel onmiddellijk aan te bieden aan de kinderarts ifv eerste controle en bijhorende zorgen afhankelijk van de toestand van de baby o Tweede vroedvrouw omvat ONMIDDELLIJK de buik van de vrouw zodat een lengteligging wordt verzekerd o Arts kan de lengteligging en presentatie bevestigen na echografische controle o Afwachtende houding opdat de tweede baby optimaal kan indalen, interval is optimaal tussen de 5 à 15 minuten (maximaal 30 minuten) o Er is continue monitoring van de tweede baby o Er wordt nog steeds gezorgd voor functionele en regelmatige contracties dmv oxytocineinfuus o Wees zeker van een lege blaas o Indien nodig worden de vliezen kunstmatig gebroken bij een ingedaald voorliggend deel o Bevalling van de tweede baby is gelijkend zoals een eenling doch eerder gecompliceerder o Noteer het geboorte-uur van de tweede baby o Navelstreng wordt afgeklemd (herkenbaar als navelstreng van de tweede baby) o Er wordt medicatie toegediend ifv preventie fluxus tgv baarmoederatonie o Tweede baby wordt enkel ‘getoond’ aan de ouders om vrijwel onmiddellijk aan te bieden aan de kinderarts ifv eerste controle en bijhorende zorgen afhankelijk van de toestand van de baby Indien een scalpelectrode aanwezig is, wordt deze pas bij het doorsnijden van het foetaal caput verwijderd Navelstreng van de eerste baby = één lintje of één navelklem Aandacht voor de overdracht van de toestand van de baby naar het ouderpaar Bij de partus van de tweede baby is er een verhoogd risico op navelstrengprolaps, wanligging en –presentatie, abruptio, uteriene dysfunctie Onmiddellijke verlossing staat niet altijd gelijk aan sectio maar kan dmv kunstverlossing hetzij ventouse hetzij forceps Een sectio is niet uitgesloten voor tweede lid van de tweeling na vaginale partus van het eerste lid van de tweeling Navelstreng van de tweede baby = twee lintjes of twee navelklemmen Aandacht voor de overdracht van de toestand van de baby(s) naar het ouderpaar 8 PROTOCOL VROEDKUNDE Opname preterme contracties, gemelli, observatie bloedverlies o M8 Controle van de baarmoedertonus en bloedverlies DERDE STADIUM o Verlossing van de placenta(s) o Controle van de baarmoedertonus en bloedverlies o Behoud gedurende 24u het synto-infuus Bij ongelijkslachtige tweeling: Enkel afname van placentastaal (tegenover de navelstreng) dat nadien ingevroren wordt GROEN etiket = 1°baby BLAUW etiket = 2°baby Bij gelijkslachtige tweeling: De placenta’s worden NIET ingevroren maar vers bewaard in de ijskast na identificatie Enkel geel formulier wordt ingevuld Jacquemyn, Y. (2012) Procedureboek VERLOSKUNDE. Leuven: Acco. Dörr P.J., Khouw V.M., Jacquemyn Y., Nijhuis J.G. (2010), Obstetrische interventies, Reed Business, Amsterdam Dank aan de dienst verloskunde-gynaecologie OLV-ziekenhuis, campus Aalst en de dienst verloskunde-gynaecologie Sint-Blasius, Dendermonde en de dienst verloskunde-gynaecologie Jan-Palfijn, Gent 9 PROTOCOL VROEDKUNDE Opname preterme contracties, gemelli, observatie bloedverlies M8 Observatie bloedverlies Zie algemeen werkschema: zorg aan de volwassene Leerdoelen Na het doorwerken van dit protocol kan je: Een patiënte opnemen op een verlosafdeling Adequaat gegevens verzamelen Bevindingen en resultaten doorbellen naar de arts Beleid of standaardprotocol uitvoeren GVO geven en patiënte/partner geruststellen Communicatie voeren via de systematiek van SBAR Inzicht in de pathologie van bloedverlies Inzicht in het protocol OPNAME BIJ PRIMAIRE GEPLANDE SECTIO Inzicht in het protocol FUXUS Voorbereiding Zorgvrager Zorgverlener Materiaal Omgeving Nazorg Gekomen op eigen initiatief Doorverwezen door (huis)arts of zelfstandige vroedvrouw Doorverwijzing via spoedopname Kennis opnameprocedure ZH Nodige administratie in orde brengen Kennis pathologie Gegevens verzamelen Dossier opmaken Collega’s kraamafdeling briefen ivm beleid Arbeidskamer opruimen en opnieuw klaarzetten na reiniging Dossier en/of opnamepapieren van het ziekenhuis Moederboekje, identiteitsdocumenten van de patiënte RR-meter, thermometer CTG-toestel Echotoestel Brandbaar materiaal in vuilbak (Infuus)naalden in naaldcontainer Glas in voorziene container Arbeidskamer laten reinigen volgens procedure ziekenhuis Echotoestel proper maken en terug op oorspronkelijk plaats brengen Infuusmateriaal en materiaal voor bloedafname Voorgeschreven medicatie Maandverband, onderlegger en netbroekje Bedpan Sondageset Maatbeker Steriel speculum Materiaal ifv sectio Voldoende medische interventionele uitgeruste arbeidskamer Rustige omgeving Eenpersoonskamer op medische indicatie Bezoek beperken Patiënte en partner geruststellen GVO geven Herhaling van informatie is op zijn plaats Moederboekje en, identiteitsdocumenten teruggeven 10 PROTOCOL VROEDKUNDE Opname preterme contracties, gemelli, observatie bloedverlies Stap 1 2 Actie Administratieve opname o Identiteitsbewijs vragen o Mutualiteitgegevens controleren o Bloedgroepkaart nakijken o Behandelende arts navragen o Te verwittigen contactpersoon o Huisarts/wijkgezondheidscentrum navragen o Anamneseblad invullen o Armband voor de patiënte met identificatiegegevens en tweede bij eventuele allergieën Opname onderzoek o Algemene gezondheids- en psychische toestand van de vrouw observeren o Verloskundige voorgeschiedenis evalueren o Bloedonderzoek afnemen volgens protocol ziekenhuis o Navragen allergieën/medicatiegebruik/abusus (roken, alcohol, druggebruik) M8 Opmerkingen CARE! In een dringende situatie moet van deze volgorde van stappen afgeweken worden en afhankelijk van de situatie moeten er eerst medische handelingen gesteld worden en volgt later de administratieve opname, het tijdstipt van oproepen van een arts is afhankelijk van de observatie/ernst Verwittig tijdig je collegavroedvrouw ifv assistentie Identificatie blijft steeds prioritair CAVE! Wees bedacht bij ruim bloedverlies op maternale shock CAVE! 3 Verloskundig onderzoek o Controle van de parameters: RR, p, t°, AH o Inspectie van vaginaal verlies helder rood bloedverlies bruin verlies aanwezigheid van klonters hoeveelheid bloedverlies combinatie met vruchtwaterverlies o Palpatie: lokalisatie FHT, hardheid uterus bevoelen, ligging van de baby plankharde buik contracties patroon kindsbewegingen pijnloos pijn thv uteruslitteken o Auscultatie: minimum 30 min CTG registratie maar mogelijks langer ifv diagnosestelling en bij toediening medicatie o Controle van de zwangerschapsduur o Grondige bevraging naar de plaats van de placenta, externe factoren, uterusafwijkingen, voorgeschiedenis van preterme contracties/bloedverlies, aanwezigheid van een cerclagedraad, operaties aan de baarmoeder Wees bedacht bij ruim bloedverlies op foetale nood maternale shock DIC 11 PROTOCOL VROEDKUNDE Opname preterme contracties, gemelli, observatie bloedverlies o M8 Patiënte blijft nuchter vanaf opname tot nader order CAVE! 4 Beleid uitvoeren (na diagnosestelling door de arts of in afwachting van de arts) o Opnamegesprek met informatie over de procedure (inclusief aandachtspunten en risico’s) en anamneseblad invullen o Inspectie en observatie doorkruisen herhaaldelijk de uitvoering o Voer GEEN vaginaal onderzoek uit o Prikken infuus in combinatie met een bloedafname Continue bloeddrukregistratie o o Continue monitoring van de foetale harttonen tot bloedverlies is gestopt of tot nader order van de arts o Bereid de patiënte preoperatief voor dringende sectio o Geef zo nodig zuurstof op medisch voorschrift o Plaats het bed in trendlenburg o Strikte bedrust gedurende eerste dag en nadien individueel met de arts te bespreken KRAAMAFDELING/MIC o Bedrust volgens advies behandelde arts o Fraxiparine® en TED-kousen bij strikte bedrust o Hulp bij het toilet bij strikte bedrust o Voedingsadvies ifv optimale darmwerking en dagelijks stoelgangdrang, eventueel toedienen van vezels, zo nodig medicatie o Dagelijks controle via CTG volgens procedure ziekenhuis o Dagelijks controle van de vitale parameters volgens procedure ziekenhuis o Bloedonderzoek en andere onderzoeken herhalen volgens procedure ziekenhuis ONTSLAG NA MEDISCH ADVIES Verlaat de vrouw niet! Bij ruim bloedverlies wordt onmiddellijk een infuus geprikt en mogelijks een tweede Verwittig indien nodig de anesthesist en het operatieteam Bij ruim bloedverlies wordt 2E packed cells besteld Mogelijks ook fresh frozen plasma, trombocytenextracten (centraal infuus) Bij dringende sectio verwittig naast de kinderarts, dienst neonatologie ook het labo ifv mogelijk transfusie bij de baby Aan Rhesusnegatieve patiënten wordt 300mcg Rhogam® IM toegediend Voorwaarde kan zijn patiënte woont dichtbij op elk moment van de dag een 'chauffeur' ter beschikking Jacquemyn, Y. (2012) Procedureboek VERLOSKUNDE. Leuven: Acco. Dörr P.J., Khouw V.M., Jacquemyn Y., Nijhuis J.G. (2010), Obstetrische interventies, Reed Business, Amsterdam Dank aan de dienst verloskunde-gynaecologie OLV-ziekenhuis, campus Aalst en de dienst verloskunde-gynaecologie Sint-Blasius, Dendermonde. 12