Stress, trauma en de biologische stressrespons

Stress, trauma en de biologische
stressrespons
Technieken: kennen waarvoor bedoeld, niet de technische details
OVERZICHT
1.
2.
3.
4.
5.
Wat is stress?
Stressoren
De stressrespons
Verhoogde stressgevoeligheid: oorzaken
Behandeling en preventie
1. WAT IS STRESS?
Hans Selye (1907-1982):
“Stress is the nonspecific response of the body to any demand,
whether it is caused by, or results in, pleasant or unpleasant
conditions”
HPA – as: Hypothalamus - hypofyse/pituitary – bijnier/adrenal as
Alles wat het lichaam of geest lijkt te bedreigen/ in onevenwicht
brengt, is stress. Bv. Binnen 20° en buiten 12° dus dit is stress voor
het lichaam.  vraagt een aanpassing
1.1 STRESS:
ENKELE DEFINITIES
Veel uiteenlopende definities, dus ook veel begripsverwarring!
–
“een vorm van spanning die in het lichaam van mensen of dieren optreedt als reactie
op externe prikkels en die gevolgd wordt door een bepaald patroon van fysiologische
reacties”
–
Onderscheid tussen stressoren en stressrespons
Verwarring: je kan veel stressoren hebben en veel stress voelen maar je kan ook veel
stressoren hebben en weinig stress voelen of weinig stressoren hebben maar veel stress
voelen. Als je continu stress ervaart maar je vindt geen stressoren dan is dit heel lastig.
–
Stressrespons kan heel ruim worden omschreven als een reactie op elke prikkel of
conditie die mijn homeostase bedreigt

Vb. Ik wrijf in mijn handen omdat het koud is
–
Stressrespons kan ruim worden omschreven als een reactie op elke prikkel of conditie
die spanning veroorzaakt
1

–
Vb. Ik bereid me geestelijk en lichamelijk voor op een sportwedstrijd
Stressrespons kan enger omschreven worden als een reactie op een negatieve of
aversieve prikkel (psychiatrie)

Vb. Ik voel mijn keel toesnoeren als ik hoor dat mijn broer een ongeval gehad
heeft
1.2 STRESSOREN -
INDIVIDU
–
RESPONS

Onderscheid maken tussen deze verschillende zaken.
 Welke stressoren veroorzaken problematische stress?
 Hoe het in het lichaam manifesteert.
 Verschillen in individuele gevoeligheid.

Bv. op crisiscentrum komt persoon binnen die suïcide heeft willen plegen omwille van
jobverlies  niet enkel te maken met stressor maar ook met individuele gevoeligheid en
hoe de stressrespons is.  alledrie nagaan!
2. STRESSOREN
2.1 STRESSOREN WAARVAN
JE ZIEK WORDT
–
Langdurige stress
–
Blijven vastzitten in aversieve situaties
–
Niet pathogeen als de stress kortdurend is. Wel pathogeen als de stress blijft bestaan
na de stressinducerende situatie.
–
“La fatigue d’être soi” (A. Ehrenberg, 2000)
 Moe van het kiezen (in het Nederlands)
 Er is toch veel stress en daardoor ook veel pathologie. Er zijn twee dingen in de
maatschappij die veel stress veroorzaken: de cultuur van presteren en het
onzekere individu (in onze maatschappij is het minder duidelijk wat er van de
mensen verwacht wordt, bv. man-vrouw rol is nu minder duidelijk, geen waardeoordeel maar wel meer onduidelijkheid  hoe rol als vader als moeder buitenhuis
gaat werken)
 Le culte de la performance
2


–
L’individu incertain
Bv. vrouw met depressie/burn-out: drukke job, zorgen voor schoonmoeder,
zorgen voor kinderen, huishouden, goede echtgenote zijn, sociaal actief, enz.
Vastzitten in ambivalente situaties
Pavlov toonde in dit experiment honden een cirkel en dan kreeg die eten  conditionering:
saliveren. Daarnaast toonde hij een ellips en daarna volgde een schok.
Beest kan er goed tegen, hij kon nog normaal blijven functioneren.
Hij begon toen echter de ellips te vervormen tot een cirkel  de hond weet niet meer wat er
gaat komen  de hond kan er niet meer tegen: kan niet meer eten, slapen, enz. (kan er
aan dood gaan als te lang duurt)
Je kan veel verdragen in je leven maar je moet weten waar je aan toe bent
Je kan het perfect aanvaarden dat een partner ambetant is als die het altijd is of als er een
aanleiding toe is maar als je een partner hebt die de ene keer lief is en de andere keer
agressief zonder duidelijke reden geeft dit stress. Voorspelbaarheid is belangrijk!
2.2 IS
ER MEER STRESS DAN VROEGER?
–
Het sociale / familiale weefsel ‘ontrafelt’
terwijl goede sociale / familiale
steunsystemen belangrijke ‘stress-buffer” vormen
–
Rollen minder duidelijk: eenoudergezinnen, nieuw samengestelde gezinnen, minder
participatie van grootouders…
 Wat zeg ik tegen de zestienjarige dochter van mijn nieuwe partner, die cannabis
gebruikt en mij onbeschoft behandelt?
3. DE STRESS-RESPONS
3.1 STRESSOREN -
INDIVIDU
–
RESPONS
Willen we begrijpen waarom stress ziekmakend is dan moeten we het hebben over de
stressrespons, hoe die het lichaam ziek maakt.
3
Ons stresssysteem is ontwikkeld om om te gaan met acute bedreigingen (bv. tijger) maar
niet om om te gaan met de huidige stressoren zoals files. Het stressysteem wordt echter wel
bij beide in werking gesteld.
3.2 BIOLOGISCHE
STRESSRESPONS
Niet vanbuiten kennen maar wel de HPA-as kennen
Bij stressor: Eerst autonoom sympatisch zenuwstelsel  adrenaline  daarna HPA-as 
cortisol
Waarom is het zo dat je ineens vetweefsel begint af te breken, suiker in bloed stijgt en
bloedtoevoer naar maag daalt  fight/flight respons: energie moet naar spieren, al je
energiereserves worden vrijgemaakt om te kunnen reageren op de stressor
Hebben functie om het lichaam op high alert te zetten en te reageren op de stressor.
Dat is de primaire bedoeling van het systeem, om op dat moment te doen wat nodig is.
4
Bij chronisch vrijstellen van bv. suiker in bloed  suikerziekte
Te maken met langdurige, overmatige activatie van het stresssysteem
Hoe kom je tot obesitas: vetten worden vrijgesteld maar die worden niet gebruikt maar
worden afgezet mesinteriaal rond de darmen  belangrijk risico op hart- en vaatziekten.
5
Juister obesitas hier is het neerslagen van vet rondom maag- en darmstelsel
HOOFDPUNTEN (stond in ppt bij nota’s)
MDD zou meer dan alleen maar een psychiatrische aandoening kunnen zijn, omdat er
aanwijzingen zijn van uitgebreide systemische gevolgen.
Een neuro-endocriene ontregeling en een verhoogde sympatische tonus (activiteit in het
sympatisch zenuwstelsel) kunnen resulteren in cardiovasculaire morbiditeit en een
verhoogd risico op metabool syndroom
De immuunrespons kan gecompromitteerd zijn bij MDD
Majeure depressie en depressieve symptomen worden vaak aangetroffen in medische
populaties, maar blijken vaak ondergediagnosticeerd en onbehandeld te zijn bij patiënten
met cardiovasculaire aandoeningen (CVD)
Dit is erg belangrijk omdat verschillende studies hebben aangetoond dat depressie en de
hiermee gepaard gaande symptomen een belangrijke risicofactor vormen voor de
ontwikkeling van CVD en overlijden na een myocardinfarct
Een behandeling van depressie bij patiënten met CVD kan de dysforie en de andere tekens
en symptomen van depressie laten afnemen en de levenskwaliteit verhogen
ACHTERGRONDINFORMATIE
In een literatuurstudie van MEDLINE-artikels die verschenen van 1966 tot en met 1997, en
die geselecteerd weden via zoektermen zoals “majeure depressie”, “psychiatrie”,
“cardiovasculaire aandoening” en “pathofysiologie”, werden de mogelijke verbanden tussen
MDD en CVD onderzocht. Dit literatuuroverzicht omvat studies naar de rol van depressie in
pathofysiologische veranderingen die gerelateerd zijn aan CVD, en studies naar de
behandeling van MDD bij patiënten met CVD
REFERENTIE
Musselman DL, Evans DL, Nemeroff CB. The relationship of depression to cardiovascular
disease: epidemiology, biology, and treatment. Arch Gen Psychiatry 1998;55:580-592.




Evolutionair oud: logisch want essentieel voor de overleving
Hoog adaptief in de evolutie: draagt bij aan survival
“Fight or flight”
Maar niet aangepast om om te gaan met huidige stressoren
3.3
HPA
EN
“ENTRAPMENT”:
HET TOEPAJA VERHAAL
Beestje is ook een primaat, idee dat hun stresssysteem gelijkt op dat van ons.
Gevecht voor territorium. De arousal stijgt en bij anticipatie stijgt de werking van HPA-as
nog meer dan daling en gaat het geluk elders zoeken.
Wat heeft men in experimentele situatie gedaan?
Men heeft ervoor gezorgd dat de de-escalatie faalt door de verliezende toepaja bij de
winnende toepaja te houden  hulpeloosheid treedt op: algemene verstoring in gedrag: niet
meer eten, slapen, depressie, enz.
Ook wat wij zien. Bv. iemand die met een heel ambetante baas wordt geconfronteerd dan ga
je naar een andere job. Als je daar echter blijft dan veroorzaakt dit chronische stress die
leidt tot psychisch lijden bv. depressie.
6
HPA en “entrapment”: het toepaja verhaal
7
4. VERHOOGDE STRESSGEVOELIGHEID: OORZAKEN
4.1 STRESSOREN -
INDIVIDU
-
RESPONS
Geen één op één relatie tussen stressor en stressrespons  variabele stressgevoeligeid 
wat veroorzaakt dit?
4.2 HOE
MEET JE INDIVIDUELE BIOLOGISCHE STRESSGEVOELIGHEID ?
–
Kan je dit meten?
–
HPA-as functie

Basaal: cortisolmetingen, CRH metingen in cerebrospinaal vocht, cortisoldagcurves, …

Puntopnames van cortisol zijn niet zo nuttig, cortisol-dagcurves zijn wel nuttiger.
Bv. hoge cortisol ’s avonds dan moeilijker slapen, zegt iets over stresswerking.

Als reactie op een test: vb. de Trier Social Stress Test (meest bekende)

Als reactie op een farmacologische challenge: vb. Dexamethasone Suppressie
Test, Dex / CRH test
Dexamethasone:
Bij gewone mensen: op avond gegeven, volgende ochtend heel lage cortisol. Maar mensen
met ontregelde HPA-as, niet meer gevoelig voor afremmende elementen, gaan ondanks dit
toch veel cortisol produceren en de volgende ochtend nog veel cortisol hebben
–
Functie van het Autonoom Sympathisch Zenuwstelsel (ANS)

Hartslag, bloeddruk

Hartritme – variabiliteit: als er overmatige activatie is van stresssysteem dan is
er weinig variabiliteit en is er een heel regelmatige hartslag
4.3 THE TRIER SOCIAL STRESS TEST (TSST)
Je zet mensen voor een camera, de mensen
8
–
Goed gevalideerde stress taak
–
Individu moet spreken voor een onbekend en onvriendelijk publiek
–
Eerst zichzelf promoten, dan moeilijke rekentaak: bij vastlopen dan zegt de jury
‘opnieuw beginnen’
–
Sessie wordt opgenomen op videotape
–
Is heel stresserend, ook als je weet dat het een set-up is
–
Test activeert repliceerbaar de HPA as en het ANS
4.4 WAT
BEPAALT DE INDIVIDUELE VERSCHILLEN IN DE FUNCTIE VAN DE
STRESSRESPONS ?
–
Genetica: wij verschillen genetisch van elkaar dus ook in stresssysteem
–
“Early life stress”: prenataal en vroeg trauma
 Interactie hiertussen
4.4.1 GENETICA
4.4.1.1 IS DE STRESSRESPONS GENETISCH BEPAALD ?
–
Via tweelingstudies nagegaan maar op gebied van stressrespons maar beperkt gebeurd
bv. bij cortisolstudies
–
Cortisol secretie ‘s nachts en ‘s morgens is voor een belangrijk deel genetisch bepaald :
men vermoedt ongeveer voor de helft bepaald door genen
–
Ook de reactie van de HPA as op psychosociale stress is gedeeltelijk genetisch: toch
zwakker dan basiscortisol
–
Welke genen zijn daarbij betrokken?
–
Welke andere factoren bepalen de individuele gevoeligheid voor stress?
9
Functionele kandidaatgenen
Cortisol belangrijk voor stressrespons maar cortisol heeft ook een negatieve FB functie: veel
cortisol in lichaam, dan signaal naar hersenen en daling in HPA-as systeem
Cortisol doet dat door zich te binden aan bepaalde receptoren vnl. aan glucorticoide receptor
(deze wel onthouden!). Belangrijk voor regulatie van onze stressrespons.
4.4.1.2 GR TRANSGENE DIERMODELLEN
“time dependent forebrain-specific GR knockout mice”
–
Men heeft glucorticoïde receptor uitgeschakeld  dood. Je kan die wel uitschakelen in
bepaalde hersendelen en in bepaalde periodes bv. frontale delen tussen vier en zes
weken vanaf geboorte.
–
hyperactiviteit van de HPA as
–
verminderde negatieve feedback regulatie
–
Verhoogd “depressief gedrag”
–
wordt gecorrigeerd door langdurige behandeling met antidepressiva bv. prozac
 Validiteit voor mensen. Lijkt klinisch op mensen.
Nota’s in ppt
A number of partial and conditional knockout mice models for the GR gene have been produces, of
which I’ll only discuss 2. Ridder et al. produced a mouse strain with a 50% reduction of GR expression.
These mice showed normal basal activity of the HPA axis, and reacted normally to anxiety tests.
However, they showed a disinhibited HPA axis with an impaired negative feedback, and developed
more helplessness behavior in animal models for depression. Interestingly, Ridder et al also found that
these animals had a downregulation of brain-derived neurotrophic factor, BDNF, something also seen
in humans with depression.
Boyle et al reported on mice lacking the GR only in the forebrain. This produced a phenotype with
striking similarities to human MDD. These animals showed HAP axis hyperactivity, impaired negative
feedback, increased depression-like behavior in animal models such as the forced swim test and the
tail suspension test and decreased pleasure seeking. Importantly, a number of these abnormalities are
normalized by chronic treatment with the tricyclic antidepressant imipramine.
10
Genetische polymorfismen in gen dat codeert voor de glucocorticoid
receptor beïnvloeden de stressrespons
Wüst et al. (2004)
N363S: higher saliva and plasma cortisol responses after TSST in males
Kumsta et al. (2007)
A3669G: higher saliva and plasma ACTH responses after TSST
1) Wüst S et al. Common polymorphisms in the glucocorticoid receptor gene are associated with adrenocortical
responses to psychosocial stress. J Clin Endocrinol Metab 89: 565-73, 2004.
2) Kumsta R et al. Sex specific associations between common glucocorticoid receptor gene variants and
hypothalamus-pituitary-adrenal axis responses to psychosocial stress. Biol Psychiatry 62: 863-9, 2007.
Men heeft de Trier test taak afgenomen. Er is een stijging dan piek, dan daling. Maar er zijn
toch verschillen tussen de groepen. Te maken met bepaalde genetische aanleg voor hoe de
HPA-as gaat reageren op stressoren. Sommige vertonen sterke activatie, anderen minder. Je
kan dit proberen te counselen maar voor een deel aanvaarden dat er aangeboren verschillen
zijn in stressgevoeligheid.
Onderzoek doctoraatstudent prof
Nota’s in ppt
We know that the ER22/23EK mutation is associated with reduced function of the
glucocorticoid receptor and non suppression after the administration of Dexamethasone.
However, the effect of this variant on the cortisol response to psychosocial stress in
11
unknown. What I show you here are preliminary data of our own study using the Trier Social
Stress Test in children between 8 and 12 years old. These data should be considered with
care, because out of the 106 children tested here, only 7 carried the mutation. However, a
qualitative appraisal of the data shows that carriers of the mutation show a decreased
cortisol response in saliva after exposure to the Trier Social Stress Test. Using a
nonparametric approach, the differences between both groups are significant for the cortisol
values after 15 minutes, and for the area under the curve en the peak values.
Genetische polymorfismen in gen dat codeert voor de glucorticoid receptor beïnvloeden de
stressrespons
Stresstaak gegeven aan kinderen. Kinderen met bepaalde genetische variant tonen weinig
stress.
4.4.1.3 GENETICA EN DEPRESSIE
–
Varianten in GR gen beïnvloeden de biologische reactie van het lichaam op (sociale)
stress
–
Verschillende vormen van stress verhogen het risico op depressie
–
Leiden bepaalde varianten van het GR gen tot meer kans op depressies?
4.4.2 WAT
BEPAALT DE INDIVIDUELE VERSCHILLEN IN DE FUNCTIE VAN DE
STRESSRESPONS ?
4.4.2.1 “EARLY
LIFE STRESS ”: PRENATAAL EN VROEG TRAUMA
12
VROEG TRAUMA EN PSYCHOPATHOLOGIE
–
Trauma is een belangrijke risicofactor voor een aantal psychiatrische stoornissen

Angst- en depressieve stoornissen

Middelenmisbruik en eetstoornissen

Persoonlijkheidsstoornissen

Psychose : enkele studies
Brede risicofactor
VROEG TRAUMA EN (PSYCHO -) SOMATISCHE ZIEKTEN
–
Risicofactor voor functionele somatische
syndrome”, chronische pijn en moeheid
stoornissen,
zoals
“irritable
bowel
–
Risicofactor voor een aantal somatische aandoeningen, zoals diabetes, astma, autoimmune en cardiovasculaire aandoeningen
PRENATALE STRESS EN PSYCHIATRIE
Prenatale stress (stress bij de moeder tijdens zwangerschap) heeft gevolgen voor:
–
Gedrags- en emotionele stoornissen gedurende de kinderleeftijd
–
“fearful temperament”
–
Anxiety
–
Depressieve symptomen tijdens de adolescentie
Hoe prenatale omstandigheden effect hebben op latere gezondheid.
Bv. hogere angst bij moeder tijdens zwangerschap, dan nagaan wat de invloed is op de
kinderen zoals bv. de hersenfuncties
VROEG TRAUMA (PRE- EN POSTNATAAL )
13
Hoe komt dat dat dit een effect blijkt te hebben
We denken dat prenatale stress leidt tot problemen in de stressrespons, een andere setting,
andere gevoeligheid
TRAUMA EN PATHOLOGIE
VROEG TRAUMA EN DE HPA AS
–
Ratten wegggenomen van bij het moederdier gedurende 3 uur 2-14 dagen na de
geboorte
–
Op volwassen leeftijd: veranderingen in HPA-as functie

Verhoogde angst

Hyperresponsieve HPA-as

Cognitieve dysfuncties: leert minder snel

Structurele defecten in de hippocampus
Experimenten met primaten op jonge leeftijd (week 17-28:
prepuberaal)
Blootgesteld aan drie omstandigheden

“Low Foraging Demand“: gemakkelijk aan eten

“High Foraging Demand“: moeilijk aan eten geraken

“Variable Foraging Demand”: onvoorspelbaar, ene keer
gemakkelijk, andere keer moeilijk om aan eten te geraken
–
HPA functie op volwassen leeftijd:
De apen uit de ‘Variable Foraging Demand’ groep vertoonden een persistente verhoging
van CRH in de hersenen
dus vroege blootstelling aan zo’n stressoren/trauma leidt tot een aanpassing in het HPA-as
systeem op latere leeftijd
HPA EN VROEGTIJDIG TRAUMA
Onderzoek bij mensen
14
–
Veel gegevens over verband tussen fysiek/sexueel misbruik en hogere kans op
recurrerende depressies, persoonlijkheidsstoornisssen, …
–
Vroegtijdig sexueel misbruik bij vrouwen leidt tot blijvende disregulatie van HPA-as
functie op volwassen leeftijd
Bv. aan wat ligt het? Depressie leidt tot HPA-as aanpassing of andersom?
Soms in twee richtingen: soms hyperactiviteit op stressor in HPA-as met platte HPA-as als
basis of soms net platte HPA-as activiteit
Angst of mentale pijn bij moeder heeft effect op het ongeboren kind.
Nota’s in ppt
Through the ages man has had his philosophies and ideas about the influences of maternal
wellbeing and maternal behavior on the fetus and its longlasting consequences.
Eg middle ages: ‘birth marks’ – malformations – consequence of mother being exposed to
black forces or bad thoughts.
16th century - Leonardo Da Vinci - one of the first to formulate a theory on maternal
impressions
After period of criticism – turn 20th century – interest prenatal influences↑
“PRENATALE STRESS ”
–
De intrauteriene omgeving is cruciaal voor de latere ontwikkeling en gezondheid
–
Ongunstige prenatale omgeving verhoogt het risico voor een aantal problemen later in
het leven


Intrauteriene groeivertraging
Cardiovasculaire problemen
15


–
Metabole problemen (diabetes, osteoporose, …)
Cognitieve en emotionele stoornissen (ADHD, depressie)
“Fetal programming”, “Barker” of “DOHAD” hypothese (developmental origins
of health and disease)
De HPA-as speelt hierbij wellicht een cruciale rol.
PRENATALE FACTOREN : MATERNELE STRESS
Diermodellen:
– Prenatale stress bij moederdier zorgt bij jongen voor hogere secretie van CRH uit
hypothalamus en amygdala, en verminderde negatieve feedback
–
Prenatale blootstelling aan corticoïden heeft dramatisch effect op neuronale proliferatie in
hippocampus van ratten en primaten
MOEDERLIJKE EN FETALE CORTISOL
 sterke correlatie tussen beide
PRENATALE FACTOREN : MATERNELE STRESS
–
Maternele stress verhoogt cortisolsecretie bij moeder
–
Hoge materneel CRF / cortisol leidt tot hogere cortisolsecretie bij de neonatus na 24 uur
–
Angst / depressie tijdens de zwangerschap:

Verband met cortisolsecretie bij babies op 6 maanden

Verband met cortisolsecretie op 10 jaar

Verband met cortisolsecretie op 14-15 jaar
Misschien bepaald door gebeurtenissen in 14jarig leven? Met meenemen van andere
factoren zou prenatale stress toch een invloed hebben.
16
HPA EN VROEGTIJDIG TRAUMA
Een in de tijd afgelijnd vroegtijdig psychologisch trauma kan blijvende biologische
veranderingen veroorzaken in stressrespons systemen
Als iemand inderdaad slachtoffer is van belangrijk trauma vroeg in het leven, therapie rond
doen maar ook soort aanvaarding creëren dat de persoon leert omgaan met zijn verhoogd
niveau van stressgevoeligheid. Erkennen, weten vanwaar het komt en ermee leren leven. De
gevolgen van trauma verdwijnen vaak niet (helemaal) na doorwerken trauma.
Kwetsbaarheid blijft bestaan.
DE EFFECTEN VAN VROEG TRAUMA
Er wordt gedacht dat vroeg trauma invloed heeft op genetisch materiaal, op de
werking/expressie van genen. Wellicht door DNA methylasie. Er worden methylgroepen op
uw DNA geplaatst. Vnl aan promotorgebieden dan ga je zien dat van het gen daarnaast
minder proteïnen aangemaakt wordt.
17
Nota’s in ppt bij onderstaande prent
Exposure to perinatal stress in animal models and in humans may not have similar adverse
effects, but they might share a common pathway that affects HPA function in the offspring 12.
In a series of experiments in rats, Michael Meaney and colleagues showed that early life
experiences such as maternal care lead to changes in expression of the GR gene (NR3C1)
and other key players in the biological stress response through epigenetic modifications 13-15.
While several mechanisms are involved in the epigenetic regulation of the neural
transcriptome16, DNA methylation of CpG islands in gene promoters, associated with
transcriptional repression, has been studied most extensively16.
18
Als je een rat hebt die aan lage maternale zorg (likken en grooming) doen, als die dat dus
niet goed doen, dan krijgen die ratten meer corticosone (cortisol bij mens) dan zal dit leiden
tot minder grooming en likken bij eigen kinderen. Leidt tot methylase dan lage GR
expressie. Bij wel goed likken en grooming dan geen/weinig methylase en dus goede
expressie van glucocortoide receptor.
Als je op vroege leeftijd nog een rat van slechte naar goede moeder overzet dan is er nog
een deel omkeerbaarheid van het negatieve effect. (dromen dat bepaalde ingrepen dit
kunnen omdraaien, eerder dan psychologische ingrepen dan medische)
ELS AND GR METHYLATION
McGowan et al: human
– Postmortem hippocampal brain tissue
–
Drie groepen: Suicide patients with early trauma, Suicide patients without early trauma,
deceased control individuals
–
Increased methylation in 1F (a) and decreased GR expression (b) in abuse victims
19
Bij de suïcide groep en eerder trauma dan zet men verhoogde methylase en verlaagde GR
expressie, die belangrijk is voor negatieve FB aan HPA-as.
ELS and GR methylation (2)



99 healthy adults
Disruption or lack of adequate nurturing, as measured by parental loss, childhood
maltreatment, and parental care, was associated with increased NR3C1 promoter
methylation
NR3C1 promoter methylation was linked to attenuated cortisol responses to the
Dex/CRH test (p<.05).
20
Significant Associations of Childhood Adversity Variables and Percent Methylation at
Predicted CpG Sites (1–4).
The Parental Care scale of the Parental Bonding Instrument reflects parental warmth, affection, and
involvement; lower scores reflect greater parental coldness, rejection, and detachment. Maltreatment
reflects the total score of Childhood Trauma Questionnaire. Parental loss is defined as loss of a parent
before age 18, including death (N=12) and/or prolonged separation/desertion (N=14).
Tyrka AR et al. Childhood adversity and epigenetic modulation of the leukocyte glucocorticoid receptor:
preliminary findings in healthy adults. PLoS One. 2012;7(1):e30148.
Hoe beter de parental care, hoe minder methylase.
Redenering: vroeg in je leven blootgesteld zijn aan trauma  verhoogde stressgevoeligheid
door veranderingen : hypermethylatie van GR  overactiviteit HPA as
Hoe lang loopt de gevoeligheid door, tot wanneer leidt trauma tot verandering in HPA-as?
Is er nog evolutie in methylatie tussen 12, 14 en 16 jaar, en zijn er levensgebeurtenissen
die een rol spelen? (lopend onderzoek naar)
DE
HYPOTHESE
* niet te kennen, onderzoek: angst testen bij zwangere moeders en daarna in bloed van de
navelstreng (enkel bloed met DNA van kind) methylase nagaan  meer methylase bij meer
angst bij moeder
Leidt hogere methylase nu ook tot veranderingen in HPA-as of cognitieve functies? Nog
bezig met onderzoek
VEEL VRAGEN …
–
Waarom doet de natuur zoiets?

adaptief mechanisme
waarom heeft de natuur zich zo ontwikkeld dat er methylase optreedt bij trauma zodat de
HPA-as verandert?  verondersteld: waarschijnlijk is het in ons belang (survival) hoe
21
gevaarlijk is de omgeving en als je al vroeg ervaart dat er iets gevaarlijk is dan is het
belangrijk dat je stressysteem niet te snel wordt uitgeschakeld, high alert. Dan is het
misschien belangrijk dat het lichaam aangeeft dat men alert moet blijven zodat men kan
reageren op gevaar. Evolutionair is het adaptief maar voor het individu is het niet adaptief
want als de stressor weg is dan is het niet goed om in deze toestand te blijven. Je kan wel
denken van het gevaar is weg maar de natuur volgt daarom niet per se.
Prenatale stress ook nuttig? Als foetus krijg je al tekens dat er gevaar aanwezig is dus om te
overleven moet je alert zijn en HPA-as dus op high alert.
Zijn epigenetische veranderingen overerfbaar?

Wellicht “whitewash” tijdens de meiose

Misschien gedeeltelijk overerfbaar: vb. tweede generatie van kinderen uit de
Hongerwinter
Nederlanders hebben Hongerwinter gehad (pas later bevrijd). Men is gaan bestuderen wat
het gevolg is van honger tijdens zwangerschap op de kinderen: over het algemeen
zwaarlijviger, meer diabetes, enz. die kinderen hebben in de baarmoeder geleerd dat er
weinig eten is dus het lichaam stokeert meer, er is herprogrammatie geweest dat ze veel
opslagen bij te weinig eten. Individu is geprogrammeerd om energie bij te houden met
lagere gezondheidsproblemen tot gevolg.
–
Vraag is of dit overerfbaar is? Bv. persoon met trauma en verhoogde HPA wordt dit dan
doorgegeven naar de volgende kinderen? Idee is dat dit niet zo is en er een soort whitewash
is tijdens de meiose. Bij de kinderen van de kinderen tijdens Hongerwinter merkt men toch
wel iets meer symptomen die wijzen op soort van overerving.
Nota’s in ppt
An intriguing question is why would nature induce a mechanism that alters yor stress
sensitivity in reaction to early stress experiences? The explanation is probably evolutionary.
If a young organism is exposed to stress, it is beneficial to “reprogram” its biology and
induce a lifelong high alertness for potential threats. This will increase the probablity for the
organism to survive in a dangerous environment. However, it might also increase the risk to
develop stress related disorders.
Another question is whether such epigenetic changes are heritable. This question is not
completely solved. Many authors assume that during meiosis, in the process of the
formation of the sperm and egg cells, epigenetic changes are whitewashed, and the new
organisms starts with a blank slate. Howeverr, data from the Dutch hunger winter study
suggest that this might not be completely true, and that children of parents born in the
winter of ’44-’45 are still showing biological signs of methylation changes that their parents
underwent in utero due to starvation in the last winter of world war II.
22
LAMARCK VERSUS DARWIN
Erfelijke eigenschappen kunnen beïnvloed worden omstandigheden maar wordt dit
doorgegeven aan kinderen? (epigenetica)
Oude discussie tussen Lamarck versus Darwin. Lamarck: je geeft het door aan je kinderen
nadat je het via omgeving hebt gekregen. Darwin: nee gewoon door selectie en overleving.
Lamarck: genen kun je beïnvloeden door omgevingsomstandigheden. Darwin: nee!
5. BEHANDELING EN PREVENTIE
5.1 PREVENTIE
–
Beweeg voldoende
–
Eet gezond
–
Rook niet: roken verhoogt HPA
–
Drink met mate
–
Slaap voldoende (idee dat dit misschien te maken heeft met depressie, burn-out enzo)
heeft sterke invloed op HPA-as
–
Zorg voor sociale steun
–
Beperk (negatieve) stress
5.2 GEZONDVERSTANDSADVIEZEN…
“Exercise, follow a healthy diet, regular sleep, moderate-to-minimal alcohol intake, and no
smoking. If this sounds suspiciously like what your grandmother always told you, all I can
say is that according to the most sophisticated, up-to-the-minute, cutting-edge science
available, your grandmother was right”
Bruce McEwen
23
5.3 THERAPIE
–
Medicamenteus

Antidepressiva geven, als je medicamenteus ingrijpt maar dit is niet altijd nodig,
indien wel is antidepressiva het beste (zorgen voor serotonine reuptake inhibitie,
niet dat serotonine versterken helpt tegen depressie, niet daarom dat depressie
is ontstaan door gebrek aan serotonine, serotonine zorgt voor ontspanning, helpt
HPA-as afremmen, ze kunnen meer verdragen, minder opgedraaid)
–
Lichaamsgericht

Relaxatie / ademhaling

Mindfulness

Slaaptraining

Beweging, fitness, sport
–
Psycho-educatie (bv. hoe best omgaan met chronische aandoening)
–
Cognitieve gedragstherapie (CGT), stress- en activiteiten management, counseling,
inzichtgevende gesprekken, relatietherapie…
–
Werken aan stress-inducerende situaties: entrapment, ambivalentie, …
6. BESLUIT
1) “stress” bestaat in vele vormen, gezonde en minder gezonde
2) De biologische stress-respons is een adaptief evolutionair mechanisme, dat niet altijd
is aangepast aan onze huidige levensstijl
3) Stressgevoeligheid is individueel verschillend, en wordt door verschillende factoren
bepaald
4) Er zijn zowel preventieve als therapeutische mogelijkheden om met stress om te
gaan
24