De wegen van de andragologie zijn ondoorgrondelijk. Terwijl

Journal of Social Intervention: Theory and Practice –
2010 – Volume 19, Issue 2, pp. 100–109
URN:NBN:NL:UI:10-1-100881
Vermaak, H. Plezier beleven aan taaie
ISSN: 1876-8830
URL: http://www.journalsi.org
Publisher: Igitur, Utrecht Publishing & Archiving
Services in cooperation with Utrecht University of
Applied Sciences, Faculty of Society and Law
Copyright: this work has been published under a
Creative Commons Attribution-Noncommercial-No
Derivative Works 3.0 Netherlands License
Kluwer, 2009, 627 p., € 50,95.
vraagstukken. Werkingsmechanismen van
vernieuwing en weerbarstigheid. Deventer:
ISBN 9789013063028
Books
F r its M e ij e r i n g
De wegen van de andragologie zijn
vraagstukken zijn complex, hardnekkig en
ondoorgrondelijk. Terwijl universitaire
ontstaan in een dynamische en spanningsvolle
vakgroepen andragologie binnen de sociale
omgeving. Zij lijken op spaghetti, op een
wetenschappen de afgelopen jaren om zeep
onontwarbare kluwen. Voorbeelden van
zijn geholpen, bloeit de belangstelling voor
taaie vraagstukken zijn maatschappelijke
veranderkundige theorieën in bedrijfskunde,
thema’s als milieu, opvoedingsproblemen,
organisatiekunde en beleidskunde als nooit
armoede, sociaal isolement en
tevoren.
ontwikkelingssamenwerking.
In zijn omvangrijke Nederlandstalige dissertatie
Taaie problemen zijn in beperkte zin
geeft Vermaak in ruim 600 bladzijden een
maakbaar en fundamentele veranderingen
gedetailleerde uitwerking van mechanismen,
verlopen traag. Vanuit de systeemtheorie
die zich voordoen bij veranderingen rondom
maakt Vermaak duidelijk dat bij complexe
taaie vraagstukken. Taaie vraagstukken
vraagstukken alle elementen met elkaar
(“wicked problems”) onderscheidt hij in
samenhangen. Interdependente elementen
navolging van Karl Weick (1995) van tamme
vormen een geheel, dat meer is dan de som
vraagstukken (“tame problems”). Taaie
der delen. Ingewikkelde feedbacklussen
100
Journal of Social Intervention: Theory and Practice – 2010 – Volume 19, Issue 2
door Frits Meijering
zorgen ervoor dat bestaande routines en
waar, schort zijn oordelen op en zoekt naar
disfunctionele patronen zich herhalen. Bij
richtinggevende begrippen, die in de praktijk
een transformationele verandering zorgt
opborrelen. Dit zijn “sensitizing concept”.
het systeem voor vertragingen en het duurt
Vermaak spoort zo’n 140 blokkerende
lang voordat een nieuw evenwicht is bereikt.
factoren op, die van invloed zijn bij het
Vermaak onderzoekt de mogelijkheden om
oplossen van taaie vraagstukken. Deze
speels met taaie vraagstukken om te gaan.
factoren benoemt en ordent hij en reduceert
hij tot 12 bepalende mechanismen.
Vermaak maakt gebruik van een actietheorie.
De onderzoeksaanpak van Vermaak sluit
Zijn casuïstiek ontleent hij aan advieswerk op
aan bij de vierde generatietheorie van
het gebied van projecten bij het ministerie
Guba & Lincoln (1989). Guba & Lincoln
van Buitenlandse Zaken en op het gebied
(1989) onderscheiden vier vormen van
van ontwikkelingssamenwerking. Het gaat
onderzoek: data verzamelen (meten is weten),
om de participatie van beleidsmedewerkers
beschrijvingen, oordelen en responsief-
en overheidsmanagers aan trajecten
constructivistisch actieonderzoek. Het
Leren & Ontwikkeling, die zijn uitgevoerd
onderzoek van Vermaak behoort tot de laatste
bij ruim tien ambassades in Afrika. Het
categorie.
casusmateriaal is ontleend aan projecten
Conform de richtlijnen van Yin (1994)
van ambassades, professionalisering van
vergelijkt Vermaak diverse casestudies.
de beleidsmedewerkers, actieonderzoek
Hij maakt gebruik van het principe van
en de inbedding van de trajecten Leren &
triangulatie en ontdekt onderliggende
Ontwikkeling bij zijn opdrachtgevers bij het
verbanden en patronen. Vermaak
ministerie. De auteur zelf is werkzaam als
verbindt zijn uitgebreid veldonderzoek
senior partner van Twynstra Gudde. Het
met een omvangrijk repertoire aan
komt niet vaak voor dat een consultant zo
relevante theoretische noties. Voor
uitgebreid en open reflecteert op zijn professie
deze bijzondere studie heeft hij van zijn
als veranderkundige.
promotor Jaap Boonstra alle creatieve
ruimte gekregen. Samen met De Caluwé
De studie van Vermaak is een goed
heeft Vermaak eerder gepubliceerd over
voorbeeld van praktijkgericht actieonderzoek.
veranderstrategieën.
Vermaak baseert zich onder meer op de
theorie van Strauss & Corbin (1998). De
Vermaak geeft ons in een inkijkje in de wereld
onderzoeksaanpak is naturalistisch en
van het ministerie. Bij het departement
fenomenologisch. De onderzoeker neemt
van Buitenlandse Zaken is sprake van een
op fenomenologische wijze verschijnselen
gesloten bureaucratische diplomatencultuur.
Journal of Social Intervention: Theory and Practice – 2010 – Volume 19, Issue 2
101
Books
Ambtenaren blijven doorgaans gedurende
Belemmerende mechanismen doen zich
hun gehele loopbaan in dienst bij ditzelfde
voor in interacties tussen personen en
ministerie en komen elkaar in de loop van hun
groepen. Van splitsen is sprake wanneer een
carrière altijd wel ergens tegen. Heikele zaken
veranderingsproject wordt verdeeld over
blijven vaak onbesproken. Een ministerie
diverse personen met verschillende functies
kan gezien worden als een politieke arena
en taken. Hierdoor voelt niemand zich
(Mintzberg), een “ijzeren kooi” (Weber).
meer verantwoordelijk. Medewerkers gaan
Macht en belangentegenstellingen spelen
gemakkelijk achterover leunen en onttrekken
een dominante rol. Dit geldt primair voor de
zich aan het veranderingsproject. Van inclusie
politieke sturing vanuit Den Haag en heeft zijn
is dan geen sprake. Voorstellen worden
weerslag op het intern functioneren van de
niet overgenomen, bijvoorbeeld omdat
departementen.
zij door anderen zijn bedacht en men zich
De projecten van Vermaak op het gebied
geen eigenaar voelt (“not invented here”).
van ontwikkelingssamenwerking vallen
Vergaderingen worden gebruikt om zich
niet alleen onder Buitenlandse Zaken,
druk te maken over procedurele kwesties en
maar behoren ook tot de portefeuilles
formele mandatering. De inhoud doet niet
van Ontwikkelingssamenwerking en
meer ter zake.
Economische Zaken. De ambtelijke wereld
Leidinggevenden, die zich laten zich verleiden
is een weerbarstige omgeving waar vele
tot dwingend gedrag, roepen weerstand op.
stammenoorlogen worden gevoerd.
Medewerkers gaan dan duiken. Zij houden
Overheidsbeleid betreffende complexe
bijvoorbeeld onderwerpen eindeloos in hun
vraagstukken zoals armoede, milieu en
zak (pocket veto) en sluiten zich af en trekken
ontwikkelingssamenwerking, is fragmentarisch
zich terug op hun eigen territorium.
en verkokerd. Ambitieuze plannen, die
Stagnatie ontstaat wanneer men anderen
gebaseerd zijn op een lineaire aanpak, blijken
verwijten maakt of emotionele zaken
in de praktijk doorgaans niet te werken.
toedekt. Dit zijn voorbeelden van affectieve
Wanneer men complexe, taaie problemen
communicatieproblemen.
aanpakt alsof het tamme problemen zijn,
Een tweede rubriek zijn de fixaties betreffen
ontstaat een mismatch.
de cognities. Vermaak spreekt van vensters,
spiegels en ambivalenties. Gefixeerde vensters
Vermaak beschrijft talloze fixerende
bieden medewerkers een enkelvoudig
mechanismen. Hij onderscheidt vier
perspectief of beperkte anekdotische kennis.
hoofdgroepen mechanismen: interacties,
Gefixeerde spiegels zijn ongeteste praktijken
cognities, fixaties bij het procesontwerp en
en hardnekkige organiseergewoonten.
fixaties bij het ankeren.
Ambivalentie ontstaat als gevolg van
102
Journal of Social Intervention: Theory and Practice – 2010 – Volume 19, Issue 2
door Frits Meijering
onbetwiste waarden of zijn het resultaat van
en pragmatisme. Vermaak kiest voor een
ontkende verdediging.
actoroptiek.
De derde rubriek betreft fixaties van een
procesontwerp. Een procesontwerp is een
In onze maatschappij vindt een overgang
samenhangend geheel van interventies. Een
plaats van modern denken naar postmodern
procesontwerp wordt gefrustreerd wanneer
denken. Het moderne, lineaire denken
medewerkers veelvuldig gebruik maken van
beschouwt de werkelijkheid mechanisch
blauwkleur of geelkleur denken. Dit zijn
en gaat uit van een subject-object relatie.
strategieën, die zich kenmerken door een
Maatschappelijke vraagstukken worden
lineaire aanpak. Door uitsluitend gebruik te
gedecontextualiseerd. Postmodern
maken van macht of door op een blinde wijze
denken gaat uit van non-lineaire
planmatig, rationeel en resultaatgericht te
veranderingsprocessen en beschouwt de
werken ontbreekt de ruimte om in te spelen
wereld als evolutionair en organisch. De
op lokale omstandigheden. Men maakt
werkelijkheid is pluralistisch.
geen gebruik van talenten en capaciteiten
van actoren. Ontwikkeling en leren raken
Met behulp van de theorie van Van Dinten
gestagneerd ingeval van geïsoleerde
wil ik proberen om de studie van Vermaak
leerexercities of schrale veranderpraktijken.
te plaatsen. Van Dinten onderscheidt in zijn
Plannen worden verlamd door eindeloze
boek Met gevoel voor realiteit (2002) vier
discussies over definities. Men kan problemen
wereldoriëntaties. Het moderne denken
eindeloos blijven analyseren, waardoor
noemt hij Interne Oriëntatie, waarbij hij twee
verlamming ontstaat.
varianten onderscheidt. Het postmoderne
Eenzijdige actiegedrevenheid zonder reflectie
denken noemt Van Dinten Externe Oriëntatie,
leidt tot mislukken van verandertrajecten.
waarbij eveneens twee varianten worden
Een succesvolle verandering dient beleidsmatig
onderscheiden. De Interne Oriëntatie in
verankerd en geborgd te worden. Dit is de
Absolute Zin (IOAZ) is zelfreferentieel. Het
vierde rubriek van de fixaties bij het ankeren.
ego is uniek en bepaalt wat hij van zijn leven
Fixaties doen zich voor ingeval van twijfelende
maakt. In taal komt de ik-vorm veelvuldig
participatie en uitbesteding van vernieuwing.
voor. In organisaties wordt deze oriëntatie
De continuïteit van vernieuwing komt in
gekenmerkt door construeren en macht. Alles
gevaar door successen te isoleren of door
is gericht op het bereiken van het persoonlijk
verhuld gebruikt te maken van disciplinering.
doel en er wordt nauwelijks een discussie
gevoerd. Mensen zijn weinig bereid om in te
De studie van Vermaak staat in de
schikken. Geld en macht worden gebruikt als
onderzoekstraditie van het constructivisme
middelen om persoonlijk succes te bereiken.
Journal of Social Intervention: Theory and Practice – 2010 – Volume 19, Issue 2
103
Books
Door politici wordt veelvuldig gebruik
moment is hetzelfde. Alles staat met alles in
gemaakt van deze oriëntatie. In de politieke
verband. Mensen ervaren de aanwezigheid
arena oogsten politici succes met oneliners en
van anderen en van de omgeving. Stilte is
wekken de suggestie, dat complexe problemen
betekenisvol. Beelden en verhalen zijn de
in een handomdraai kunnen worden opgelost
belangrijkste vormen van communiceren.
via structurele maatregelen. De uitvoering van
Mensen stellen zich open op voor de
het beleid wordt aan ambtenaren overgelaten.
omgeving en voor elkaar. Zij nemen waar en
De Interne Oriëntatie in Rationele Zin (IORZ)
tasten mogelijkheden af. Aan gebeurtenissen
is gericht op het opsporen van oorzaken
wordt betekenis verleend. Kennis ontstaat
en gevolgen. Binnen deze oriëntatie wordt
door patroonherkenning.
gebruik gemaakt van ordeningen en modellen.
De taal kenmerkt zich door het gebruik
De klassieke indeling van
van definities. Organiseren is een kwestie
veranderingsstrategieën van Bennis, Benne,
van rationaliseren en overtuigen. Discussies
Chin & Corey (1979) is door Mintzberg
worden gevoerd om gedeeld begrip tot stand
aangevuld met een vierde strategie. Mintzberg
te brengen. Emoties worden zoveel mogelijk
(1991) maakt evenals Benne, Bennis en
vermeden. Redelijkheid en billijkheid zijn
Chin onderscheid tussen de macht-dwang
centrale waarden. Gezocht wordt naar één
strategie, de empirisch-rationele strategie,
waarheid.
de interactieve (normatief-reëducatieve)
De Externe Oriëntatie in Sociale Zin (EOSZ)
leerstrategie en voegt hier de facilitaire
stelt de ander centraal. Mensen voelen zich
strategie aan toe. Deze vier strategieën zijn
primair lid van een groep. Taal wordt gebruikt
volgens Mintzberg in de grote wereldreligies te
om met andere mensen in contact te komen,
herkennen, respectievelijk bij het Katholicisme,
de inhoud is ondergeschikt. Organiseren
het Joodse denken, het Calvinisme en het
staat in het teken van normeren en sociale
Boeddhisme.
samenhang. Harmonie in de eigen groep is
belangrijker dan resultaten. Opbrengsten
Door combinatie van de indelingen van Van
worden gedeeld en zwakkere leden van de
Dinten en Mintzberg ontaat het volgende
groep geholpen. Mensen zijn ervoor om
analyseschema (zie Tabel 1). Dit schema
elkaar te helpen. Rituelen worden gevierd en
overigens zelf is een model en staat dus in de
gekoesterd. Rangen en standen vormen de
IORZ.
meetlat om respect tot uitdrukking te brengen.
De Externe Oriëntatie in Volledige Zin
Wanneer we dit schema toepassen op het
(EOVZ) legt de nadruk op beweging, op
vertoog van Vermaak ontstaat het volgende
wisselwerking, op interdependentie. Geen
beeld.
104
Journal of Social Intervention: Theory and Practice – 2010 – Volume 19, Issue 2
door Frits Meijering
Tabel 1: Analyseschema wereldoriëntaties en veranderingsstrategieën.
Interne Oriëntatie in Absolute Zin
Externe Oriëntatie in Volledige Zin
Macht-dwang strategie
Facilitaire strategie
Interne Oriëntatie in Rationele Zin
Externe Oriëntatie in Sociale Zin
Empirisch rationele strategie
Interactieve leerstrategie
In ambtelijke en door de politiek
denken) en helpt beleidsmedewerkers
gedomineerde bureaucratische organisaties
de overgang te maken naar een Interne
domineert het moderne denken. De
Oriëntatie in Rationele Zin. Talloze adviseurs
bureaucratie van de verzorgingsstaat staat
en diverse externe bureaus zijn de afgelopen
in de Interne Oriëntatie in Absolute of
jaren bij de departementen ingehuurd om
in Rationele Zin. De overheid maakt bij
deze veranderingsslag te maken. VBTB is
beleidsontwikkeling doorgaans gebruik van
gebaseerd op lineair denken. Externe adviseurs
de macht-dwang strategie en de empirisch-
helpen departementen om geeldrukdenken
rationele strategie.
te vervangen door blauwdrukdenken
De macht-dwang strategie typeren
(De Caluwé & Vermaak, 2000).
De Caluwé & Vermaak (2000) als geeldruk
Geeldruk- en blauwdrukdenken gaan uit van
denken. Belangen van spelers worden door
een subject-object relatie. De verzorgingsstaat
middel van onderhandeling bijeengebracht tot
is een interventiestaat. Uitgangspunt is de
consensus. De empirisch-rationele strategie
maakbare en beheersbare samenleving.
noemen De Caluwé & Vermaak (2000)
Politici en ambtenaren suggereren dat zij
blauwdruk denken. De beste oplossing wordt
aan de knoppen draaien en in staat zijn
planmatig en volgens een blauwdruk in een
complexe maatschappelijke processen vanuit
rationeel proces geïmplementeerd.
de bestuurlijke cockpit te reguleren en
Wierdsma (1999) omschrijft geel- en
beheersen.
blauwdrukdenken als positioneel organiseren.
De rationele aanpak blijkt geschikt in geval van
De overheidsfilosofie van Van Beleidsbegroting
tamme, overzichtelijke beleidsvraagstukken,
tot Beleidsverantwoording (VBTB) kan
maar werkt veelal niet in geval van complexe,
gezien worden als een structurele poging om
“fuzzy” en taaie problemen. Volgens sommige
ambtelijke beleidsprocessen te rationaliseren,
auteurs mislukt daarom minstens 70% van de
planmatig volgens een blauwdruk aan
veranderingen bij de overheid.
te pakken teneinde de transparantie te
vergroten. De VBTB-benadering doorbreekt
Vermaak treedt niet op als alwetende
de dominantie van macht en dwang (geeldruk
expert, maar als procesadviseur. Hij maakt
Journal of Social Intervention: Theory and Practice – 2010 – Volume 19, Issue 2
105
Books
gebruik van het principe van co-creatie.
Vermaak leert professionals vanuit meerdere
Zijn interventies zijn erop gericht om samen
perspectieven met hun werk om te gaan.
met de deelnemers aan zijn projecten
De speelruimte voor ambtenaren wordt
de mechanismen te leren begrijpen, die
hiermee vergroot. Hij stelt het primaire
veroorzaken dat de meeste veranderprojecten
proces centraal. Bij taaie problemen wordt
vastlopen. Vermaak helpt deelnemers
rekening gehouden met de lokale context.
aan de projecten Leren & Ontwikkelen
De aanpak is participatief. Variatie wordt
buiten bestaande kaders te denken en
gestimuleerd. Samenwerking met lokale
te handelen. Hij leert professionals bij de
actoren kenmerkt zich door co-creatie. Er
overheid te denken in verschillende kleuren.
wordt niet gewerkt volgens een blauwdruk,
Naast de dominante kleuren geel en blauw
maar het plannen van onderzoek en de
introduceert Vermaak rooddruk-, witdruk- en
uitvoering van verandertrajecten verlopen
groendrukdenken. Rooddrukdenken staat
emergent. Onderweg ontstaan onvoorziene
voor affectie en passie. Door mensen op de
mogelijkheden, maar ook doen zich blokkades
juiste en positieve wijze te prikkelen voelen
en frustraties voor. Veranderen is een
zij zich gewaardeerd en gezien in het sociale
non-lineair proces.
proces.
De interventies van Vermaak zijn erop
Witdrukdenken legt de nadruk op spontane
gericht onderliggende mechanismen bloot te
evolutie en schept ruimte voor initiatief
leggen, verborgen regels te expliciteren en
en ondernemerschap. Groendrukdenken
disfunctionele patronen zichtbaar te maken
maakt mensen bewust en bekwaam,
(Watzlawick, Beavin & Jackson, 1970; Scott-
stimuleert transformationele leerprocessen
Morgan, 1994). Door deze mechanismen te
en transactioneel organiseren (Wierdsma,
begrijpen neemt bij professionals het plezier in
1999).
veranderen toe.
De aanvliegroute van Vermaak is een
Vermaak is bescheiden. Hij richt zich
interactieve (normatief-reëducatieve)
op het begrijpen van mechanismen, die
leerstrategie, die staat in de Externe Oriëntatie
veranderingsprocessen belemmeren en
in Sociale Zin (Van Dinten, 2002). Hij voert
beleidsmedewerkers te leren hoe zij fixaties
trajecten bij de overheid uit in het kader van
kunnen elimineren. Vermaak ontwerpt geen
Leren en Innoveren. Deze trajecten zijn erop
nieuw veranderkundig model. Een nieuw
gericht medewerkers vertrouwd te maken met
model leidt tot institutionalisering en wordt
andere manieren van denken en handelen. Dat
vervolgens van bovenaf opgelegd aan
vereist een andere mindset, gebaseerd op een
betrokkenen. In navolging van Weick lijkt
subject-subject houding.
het Vermaak beter eerst de onderliggende
106
Journal of Social Intervention: Theory and Practice – 2010 – Volume 19, Issue 2
door Frits Meijering
communicatieprocessen en dilemma’s te
gekenmerkt wordt door diepgaand,
verhelderen en de strategische visie pas
transformationeel leren. Succesvolle
achteraf te formuleren in plaats van top down
veranderingen beginnen kleinschalig, zijn
te dicteren.
contextgebonden, gebaseerd op co-creatie en
transactioneel organiseren.
Vermaak start zijn diagnoses met fixaties in
Vermaak neemt de uitdaging aan om in deze
interacties. Als adviseur reageert hij alert op
ambtelijke biotoop buiten bestaande kaders
de onderstroom van psychologische, sociale
te treden. Zijn veranderkundige interventies
en culturele factoren, zowel op micro-, meso-
zijn erop gericht gestolde verhoudingen open
als macroniveau. Achter een probleem schuilt
te breken en andere manieren van denken
doorgaans een achterliggend of onderliggend
en doen te introduceren. Zijn trajecten
vraagstuk, dat veelal te maken heeft met
Leren & Ontwikkelen zijn erop gericht om
disfunctionele interacties, kortom de EQ
beleidsmedewerkers te laten reflecteren op
kant.
hun werk, onderliggende mechanismen te
Daarnaast onderkent hij diverse cognitieve
ontdekken en leernetwerken te vormen.
fixaties. Daarbij gaat het meer om de
Kleinschalige lokale projecten, gebaseerd
IQ kant, om het gebruik van passende
op co-creatie, kunnen op termijn een
begrippen, definities, modellen en
hefboomfunctie vervullen.
theoretische kaders.
Procesmatig doen zich diverse blokkades
In zijn studie richt Vermaak zich vooral op
voor, zowel bij het ontwerpen en later bij het
het micro- en mesoniveau. Hij concentreert
beleidsmatig borgen of verankeren.
zich op professionalisering van medewerkers
en op projecten, waarbij leren en werken
De interventies van Vermaak richten zich op
kunnen worden gecombineerd door gebruik
ingrijpende, mentale transformatie. Hij laat
te maken van actieonderzoek. Het koppelen
beleidsmedewerkers verschillende kleuren
van leernetwerken en systeeminnovatie (De
van zijn regenboog zien. Hij geeft deelnemers
Leeuw, 2002; Rotmans, 2003; Van Staveren,
aan de trajecten Leren & Ontwikkeling
2007), waardoor de verbinding kan worden
zelf het instrumentarium in handen om
gemaakt met het macroniveau, blijft in deze
hun repertoire aan interventies drastisch te
studie nog onderbelicht.
vergroten. Veranderen wordt daarmee een
Wellicht kan op termijn nog meer plezier
creatief spel.
worden beleefd aan veranderen, wanneer
Om deze omslag te bereiken is een
niet alleen fixerende mechanismen kunnen
ingrijpende verandering nodig, die
worden gedéblokkeerd, maar toekomstig
Journal of Social Intervention: Theory and Practice – 2010 – Volume 19, Issue 2
107
Books
(overheids)beleid wordt vormgegeven vanuit
LITERATUUR
een alternatieve mens- en maatschappijvisie.
“Government” maakt plaats voor
Abma, T. A. (1996). Responsief evalueren:
“governance”. De verzorgingsstaat als
discoursen, controversen en allianties in
interventiestaat verkeert in een crisis. De
het postmoderne. Delft: Eburon.
overheid staat in de
21ste
eeuw voor de opgave
zich als het ware opnieuw uit te vinden en zich
te richten op de vormgeving van een duurzame
samenleving. Dit geldt ook voor instituties als
de zorg en het onderwijs. Routineprofessionals
worden kenniswerkers en kenniskunstenaars.
“Game” wordt weer “play”.
Van Dinten (2002) noemt dit perspectief
de Externe Oriëntatie in Absolute Zin. De
interactieve leerstrategie wordt aangevuld
Baart, A. (2001). Een theorie van de presentie.
Utrecht: Lemma.
Bennis, W. G., Benne, K. D., Chin, R., & Corey,
K. E. (1979). Strategieën voor verandering.
Deventer: Van Loghum Slaterus.
Dinten, W. van (2002). Met gevoel voor
realiteit. Delft: Eburon.
Donkers, G. (1999). Zelfregulering als
reflectiekader. Baarn: Nelissen.
Caluwé, L. I. A. de, & Vermaak, H. (2000).
met een facilitaire veranderingsstrategie.
Leren veranderen; een handboek voor de
Een voorbeeld van deze ecologische richting
veranderkundige. Alphen aan den Rijn:
is de U-theorie van Scharmer (2010), die
opereert vanuit het Massachusetts Institute of
Technology.
Samsom.
Guba, E. G., & Lincoln, Y. S. (1989). Fourth
Generation evaluation. Newbury Park: Sage.
Leeuw, A. C. J. de (2002). Bedrijfskundig
Vermaak levert met deze lezenswaardige
publicatie een waardevolle bijdrage
aan de bestaande Nederlandstalige
veranderkundige literatuur. Zijn onderzoek
past in de lijn van de pragmatische en
constructivistische onderzoekstraditie van
auteurs als Abma (1996), Baart (2001),
Wierdsma (1999), De Caluwé & Vermaak
(2000), Van Dinten (2002), Donkers (1999)
en Van Staveren (2007). Zijn onderzoek
management. Assen: Van Gorcum.
Mintzberg, H. (1991). Mintzberg over
management. Amsterdam/Antwerpen: Veen.
Rotmans, J. (2003). Transitiemanagement:
sleutel naar een duurzame samenleving.
Assen: Van Gorcum.
Scharmer, C. O. (2010). Theorie U. Leiding
vanuit de toekomst die zich aandient.
Zeist: Christofoor.
Scott-Morgan, P. (1994). The unwritten rules
geeft een krachtige impuls aan de
of the game. New York, San Francisco:
veranderkundige theorievorming en biedt
McrGraw-Hill.
ruimte voor het uitvoeren van praktijkgericht
actieonderzoek.
108
Staveren, A. van (2007). Zonder wrijving geen
glans. Assen: Van Gorcum.
Journal of Social Intervention: Theory and Practice – 2010 – Volume 19, Issue 2
door Frits Meijering
Strauss, A., & Corbin, J. (1998). Basics of
Qualitative Research. Thousand Oaks:
Sage Publications.
Watzlawick, P., Beavin, J., & Jackson, D.
(1970). De pragmatische aspecten van
menselijke communicatie. Deventer: Van
Loghum Slaterus.
Weick, K. E. (1995). Sensemaking in
organizations. Thousand Oaks: Sage
Publications.
Wierdsma, A. F. M. (1999). Co-creatie van
veranderingen. Delft: Eburon.
Yin, R. K. (1994). Casestudy research: Design
and methods. London: Sage.
Journal of Social Intervention: Theory and Practice – 2010 – Volume 19, Issue 2
109