Religie laat zich niet weg organiseren

Religie laat zich niet weg organiseren
over maken lukt zeker. Over
openbaring hoor je daarentegen
zelden meer iemand. Het woord
lijkt uit te sterven, soms is een
ontdekking voor iemand een
openbaring, maar meestal is dat
een overdreven uitroep. Wordt het
woord toch nog gebruikt, dan ben
je wel beland bij een theoloog van
het archaïsche slag, die het heeft
over de Vreze Gods, en wat
openbaring daarmee te maken
heeft.
Ruud Welten wil het van oudsher
theologische begrip openbaring als
filosoof onderzoeken.
foto Patrick Post
Ruud Welten is niet protestant. Is
geen theoloog. Is niet archaïsch.
Hij schreef eerder boeken met
prikkelende titels als 'Zinvol
geweld', of 'Het ware leven is
elders', waarin hij onze moderne
manier van reizen onder de loep
nam. Maar nu, bij zijn inauguratie
als bijzonder hoogleraar aan de
Erasmus Universiteit in Rotterdam,
gaat Welten in op het verschijnsel
openbaring. Sterker nog, zijn
verhaal laat zich lezen als een
herwaardering van de Vreze Gods.
Tijdens het gesprek benadrukt
Welten dat hij geen theoloog is
maar filosoof en dat hij het begrip
'openbaring' systematisch wil
onderzoeken. Welten: "Als het zin
heeft om over openbaring te
spreken, dan heeft het hoe dan ook
betrekking op iets dat niet uit
onszelf voortkomt. Het betreft de
boodschap van een waarheid die
groter is dan we misschien
aankunnen."
Als je daar tenminste in gelooft.
openbaring | interview | Onze
moderne cultuur heeft de
openbaring uit het rijk van
rationaliteit en wetenschap
verbannen. Volgens filosoof Ruud
Welten komt het begrip van pas bij
een traumatische inbreuk op de
orde, zoals de vluchtelingencrisis.
PETER HENK STEENHUIS
Over de apocalyps valt nog wel te
praten, en er een gruwelijke film
© Trouw
"Nee. Het is voor mij niet relevant
om te zeggen: ik geloof in
openbaring. Als we zinvol over een
openbaring willen spreken, is het
iets dat niet uit ons voortkomt, maar
tot ons komt."
Om dat te kunnen begrijpen,
moeten we eerst weten wat het is,
openbaring?
"Openbaring is allereerst een
inbreuk op de orde die we in het
dagelijks leven nastreven. Een van
de filosofen op wie ik me beroep,
maandag 26 september 2016
de Frans-Joodse filosoof
Emmanuel Levinas, spreekt in dat
verband over een trauma, een
verwonding.
"Het meest afschrikwekkende
voorbeeld daarvan is het verhaal
van Abraham die zijn zoon Isaak
moet offeren. Dat verhaal
interpreteer ik niet theologisch,
maar ik beschrijf het als een
traumatische ervaring. Wij kunnen
ons niet voorstellen wat daar
gebeurt, God die van jou eist dat je
je zoon offert. Op het moment dat
God dit van hem eist, vraagt
Abraham zich niet af of hij wel in
God gelooft. Of hij het wel of niet
eens is met God. De openbaring
die daar plaatsvindt, gaat daar ver
aan voorbij."
Maar Abraham hoeft zijn zoon
uiteindelijk niet te offeren.
"Dat doet er niets aan af dat, als we
Abraham naar onze tijd zouden
verplaatsen, hij zou worden
aangezien voor een religieuze
fundamentalist van de gevaarlijkste
soort: hij heeft het mes al in zijn
hand. Of we zouden hem een DSM
5-classificatie geven en in
behandeling nemen. Dat is
alleszins traumatisch. En voor alle
duidelijkheid: we spreken hier over
de aartsvader van de
monotheïstische religies."
In uw oratie en uw boek zoekt u het
traumatische aspect van
openbaring op. Mij lijkt het een
verschijnsel om zo ver mogelijk uit
de weg te gaan.
"Vandaar ook 'trauma': we weten er
niet mee om te gaan. We
verdringen het, zou de
psychoanalyticus zeggen. Het is
daarom niet zo vreemd dat onze
moderne cultuur openbaring uit het
rijk van rationaliteit en wetenschap
heeft verbannen. Dat was het
gevolg van wat de socioloog Max
Weber beschreef als de onttovering
van de wereld. Maar volgens
Levinas onthult de openbaring de
humaniteit, of de menselijkheid van
de andere mens. Kunnen we
Pagina 7 (1)
humaniteit wel begrijpen zonder
openbaring?
"Neem het gebod 'Gij zult niet
doden'. Dat komt niet voort uit de
rede, uit normen en waarden of uit
democratische besluiten, maar uit
wat Levinas noemt het gelaat van
de ander dat mij, als ik hem zou
willen doden, met stomheid slaat.
De ander verwondt mij,
traumatiseert mij, onderwerpt mij.
Het gaat daarbij niet om een besluit
dat ik even daarvoor genomen heb.
Het is de ander die door zijn beroep
op mij, mijn humaniteit onthult."
Dat wij niet mogen doden, heeft
weinig met het gelaat van de ander
te maken. Het staat in de wet.
"Dat is ook een van de
belangrijkste redenen dat wij
openbaring uit het moderne leven
weren. Wetten, jurisprudentie,
politiek - in een bureaucratie
worden afspraken gemaakt zonder
aanziens des persoons. Maar wat
de religie openbaring noemt, begint
juist bij het aanziens des persoons.
Daar begint humaniteit. Dat
aanzien kan jou verwonden en jou
dwingen te handelen. Als mens, als
staat, als Europa."
Kunt u daarvan een voorbeeld
geven?
"De vluchtelingenproblematiek is
voor Europa een trauma. Het is
voor de vluchteling een trauma
alles te moeten opgeven wat hij
heeft. Dat is al erg genoeg. Maar ik
bedoel het als een nog veel groter
trauma. Wij, in Europa, hadden het
zo mooi voor elkaar: grondwet,
regels, wetten. Die eindeloze
oorlogen tussen Frankrijk,
Engeland en Duitsland behoren tot
het verleden. We hebben een
munt, politiek gezien proberen we
één te worden. En toen was daar
die vluchteling. Die kwam nou net
niet in het plan voor. De vluchteling
slaat letterlijk een bres in de fysieke
en ideële grenzen van Europa."
En daarmee weten we geen raad?
"Nee, en dat is het kenmerk van
een trauma. Dat is niet rationeel,
wij willen alles rationeel verklaren
© Trouw
en oplossen. Dat zie je ook terug in
ons praten over God, of het nu
atheïstisch is of gelovig. Wij kunnen
alleen nog over God denken als
een object, waarover wij kunnen
besluiten te zwijgen, of die wij uit
ons denken kunnen verbannen.
God zou bestaan bij gratie van ons
geloof. Dat is precies wat God niet
is. Ik zeg niet dat God bestaat, ik
zeg: als God bestaat, bestaat hij
niet omdat ik besluit dat hij bestaat.
Daarmee wordt God een
consumentenproduct, een
klachtenbalie, een gouden kalf."
Wat betekent het als je zo naar
openbaring gaat kijken?
"Wij reduceren religie tot een kerk
met gebruiken, rituelen, teksten;
religie biedt troost, hoop, rust. Dat
is de godsdienstige kant van religie.
Openbaring is dat aspect van
religie dat niet vanuit de mens en
samenleving begrepen kan worden.
Ik noem dat het religieuze van de
religie. Je zou bij openbaring ook
kunnen denken aan een term als
de Vreze Gods."
De Vreze Gods? Die was toch juist
verdwenen uit onze samenleving?
"De kracht van de Vreze Gods als
concept is dat het aangeeft dat God
geen product is van ons verlangen.
De vrees en de angst maken dat
juist onmogelijk. Wij hebben echter
de neiging om religie te modelleren
naar seculiere maatstaven.
Daarmee ontnemen we onszelf de
toegang tot religie. Van de
religieuze mens eisen we dat hij
gematigd is, dat wil zeggen:
afscheid neemt van openbaring.
We achten onszelf tolerant, maar
niets is minder waar: religie mag,
zolang het seculier is. En we zien
niet dat dit, juist op seculier niveau,
enorme problemen veroorzaakt.
waarom religie ondanks alle
doodverklaringen aan God in onze
wereld persisteert. Religie laat zich
niet weg organiseren. En dat is wel
wat we nu doen: we drijven religie
in het nauw.
"Als er een fundamentalistische
aanslag gepleegd wordt, zijn we er
snel bij om te zeggen: maar dat is
geen echte religie! Wel, daarvan
ben ik nog niet zo zeker. Het is
geen religie zoals wij haar graag
wensen te zien: redelijk, humaan,
gericht op de dialoog, tolerant,
gematigd, kortom, geseculariseerd.
We hebben ons de toegang tot een
begrip van religie ontnomen."
Wat zouden we dan moeten doen?
"We moeten het trauma ingaan, in
plaats van ervoor te wijken.
Abraham kan het verbod op het
offeren van zijn zoon alleen maar
horen omdat hij het trauma is
ingegaan."
boek en oratie
Als de graankorrel niet sterft. Een
filosofische archeologie van
openbaring van Ruud Welten
verschijnt 30 september bij
uitgeverij Klement. Die dag vindt
zijn oratie plaats in de aula van de
Erasmus Universiteit in Rotterdam.
"Als je openbaring serieus neemt,
werpt dat een ander licht op religie
dan we vandaag gewend zijn: de
vraag is niet hoe religie kan worden
geïntegreerd in de moderne
samenleving, maar andersom:
waarom religie, gedacht vanuit
openbaring, zich onherroepelijk aan
de moderne samenleving onttrekt.
Juist daardoor begrijpen we niet
maandag 26 september 2016
Pagina 7 (2)