Achtergronddocument

Achtergronddocument
Toekomstvisie Farmaceutische
Patiëntenzorg 2020
Voor vandaag. En morgen.
Achtergronddocument Toekomstvisie Farmaceutische Patiëntenzorg 2020
Inhoudsopgave
1.Inleiding
4
2.Uitdagingen voor de gezondheidszorg
2.1.
Ouder en gezonder
2.2.
Duurzaamheid onder druk
2.3.
Minder handen aan het bed
2.4.
Solidariteit onder druk
2.5.
Fundamentele veranderingen noodzakelijk
6
6
7
7
7
7
3.Ontwikkelingen in de gezondheidszorg 8
3.1.
Bevorderen van gezondheid 8
3.2.
Een betrokken patiënt 8
3.3.
Juiste zorg op de juiste plaats 8
3.4.
Aantoonbare kosteneffectiviteit 9
3.5. Effectieve technologische ondersteuning 10
4.Farmaceutische patiëntenzorg 2020
4.1. Professionele grondslag
4.2. De zorg die de apotheker levert
4.3. Een mensgerichte benadering van de patiënt
4.3.1. Coach van de patiënt
4.3.2. Shared decision making
4.4. Doelmatige en effectieve farmacotherapie
4.4.1. Effectief, mits goed gebruikt
4.4.2. Zichtbare geneesmiddelexpert
4.5. Samenwerking tussen apothekers en collegazorgverleners
4.5.1. Bereikbaar, toegankelijk en laagdrempelig
4.5.2. Huisarts, apotheker, wijkverpleegkundige
4.5.3. Specialist, ziekenhuisapotheker, verpleegkundige
4.6. Geïntegreerde organisatie van zorg en zorgdossier
4.6.1. Dossier: kloppend hart
4.6.2. Geïntegreerd dossier
12
12
12
14
14
14
15
15
16
16
16
17
18
19
19
20
Verantwoording 22
Literatuurlijst 24
Colofon 27
2
Achtergronddocument Toekomstvisie Farmaceutische Patiëntenzorg 2020
Als apothekers zorgen wij ervoor dat patiënten effectief, veilig
en doelmatig geneesmiddelen gebruiken. De zorg die wij
leveren is de farmaceutische patiëntenzorg. We doen dit op een
duurzame, transparante en persoonsgerichte wijze. Deze
farmaceutische patiëntenzorg sluit aan bij de individuele
behoeften, het dagelijks leven van de patiënt en de zorg die hij
of zij van andere zorgverleners ontvangt. Samen werken we aan
professionele, persoonsgerichte farmaceutische patiëntenzorg.
3
Achtergronddocument Toekomstvisie Farmaceutische Patiëntenzorg 2020
1. Inleiding
Een gezond lichaam en een goede kwaliteit van leven is iets wat ons allen bezighoudt.
De Nederlandse gezondheidszorg levert veel op voor mens en maatschappij. Als gevolg van
voortdurende verbeteringen en vernieuwingen kunnen we meer mensen steeds beter helpen.
Zo is de gezondheidszorg volop in beweging. Ook in de farmaceutische zorg voltrekken deze
- en andere - ontwikkelingen zich in rap tempo. Tegelijkertijd staat de betaalbaarheid en
solidariteit van zorg steeds nadrukkelijker ter discussie. In verschillende bestuurlijke gremia
denkt men na over de toekomst van de zorg. Maar wat betekenen deze ontwikkelingen voor de
farmaceutische zorg? Wie is de patiënt over tien jaar, welke behoefte heeft hij en welke
uitdagingen voor zorgprofessionals brengt dit met zich mee? Kortom, voldoende aanleiding
voor de KNMP om een visie te ontwikkelen over de toekomst van de farmaceutische
patiëntenzorg.
Bewust van onze maatschappelijke verantwoordelijkheid benaderen we deze vanuit een breder
perspectief op mens en maatschappij. Binnen dit kader beschrijven wij een visie waarin wij de
behoeften en uitdagingen zo goed mogelijk proberen te beantwoorden. Het vertrekpunt hierbij
is de professionele grondslag van de apotheker. De apotheker heeft kennis van het
geneesmiddel, het menselijke lichaam, en het menselijk gedrag. Het beroep apotheker
kenmerkt zich door het verbinden van deze drie kennisdomeinen . Farmaceutische zorg
behelst de zorg rond het geneesmiddel, van het ontwerpen en produceren ervan tot de
terhandstelling aan de patiënt. In deze toekomstvisie ligt de focus op de farmaceutische
patiëntenzorg. De reden hiervoor is dat de nadruk meer dan ooit ligt op het verbeteren van de
kwaliteit van leven van de patiënt door effectief, veilig en doelmatig gebruik van
geneesmiddelen te bevorderen.
Samen werken aan professionele, persoonsgerichte farmaceutische patiëntenzorg
Onder dit motto zetten apothekers hun ambities in deze Toekomstvisie Farmaceutische
Patiëntenzorg 2020 uiteen. Het is het resultaat van een proces van de KNMP waarin apothekers,
collega-zorgverleners, patiënten en vele anderen zich hebben uitgesproken over de toekomst
van de farmaceutische patiëntenzorg in Nederland. Op 18 december 2013 werd een mijlpaal
bereikt en zijn de ‘Contouren Toekomstvisie Farmaceutische Zorg 2020’ door de Algemene
Vergadering van de KNMP aangenomen.
4
Achtergronddocument Toekomstvisie Farmaceutische Patiëntenzorg 2020
Vier thema’s vormen de kern van deze contouren:
●
Een mensgerichte benadering van de patiënt
●
Samenwerking tussen apothekers en collega-zorgverleners
●
Veilige, effectieve, en doelmatige farmacotherapie
●
Geïntegreerde organisatie van zorg en zorgdossier
In het kerndocument zijn deze vier thema’s, met aandacht voor maatschappelijke uitdagingen
en behoeften van de patiënt van vandaag en morgen, vertaald naar een missie, visie en
concrete ambities voor de farmaceutische patiëntenzorg in 2020. In dit achtergronddocument
worden deze missie, visie en concrete ambities van apothekers nader onderbouwd aan de hand
van eerdere publicaties uit het ontwikkelingstraject van de toekomstvisie farmaceutische
patiëntenzorg 2020. Het achtergronddocument is een verdieping en onderbouwing van het
kerndocument.
Het achtergronddocument is als volgt opgebouwd. Hoofdstuk 2 schetst de uitdagingen van de
Nederlandse gezondheidszorg op middellange termijn. De gezondheidszorg ontwikkelt zich
volop om deze uitdagingen het hoofd te bieden en de leidende positie van de Nederlandse
gezondheidszorg in de wereld te verstevigen. Deze ontwikkelingen komen in Hoofdstuk 3 aan
de orde. Hoofdstuk 4 geeft antwoord op de vraag hoe de farmaceutische patiëntenzorg deze
behoeften en uitdagingen gaat beantwoorden. Vanuit de professionele grondslag van
apothekers wordt een invulling gegeven aan bovengenoemde vier thema’s binnen de geschetste
context van een gezond en actief Nederland in 2020.
5
Achtergronddocument Toekomstvisie Farmaceutische Patiëntenzorg 2020
2. Uitdagingen voor de gezondheidszorg
2.1.Ouder en gezonder
De Nederlandse gezondheidszorg staat duidelijk voor grote uitdagingen. De Nederlandse
bevolking vergrijst. Het aantal 65-plussers stijgt van 14% in 2005 tot 21% in 2025. We worden
steeds ouder, de groep 80-plussers neemt toe. Gesproken wordt van een dubbele vergrijzing.
Meer dan de helft van de 65-plussers heeft een chronische aandoening, vaak zelfs meer dan
één. Economische en technologische ontwikkelingen hebben bijgedragen aan het terugdringen
van veel aandoeningen en mogelijkheden op volledig herstel zijn toegenomen. Ziekten als de
pest en pokken komen nauwelijks meer voor. Veel infectieziekten zijn bestreden dankzij
vaccinontwikkeling.
Tegelijkertijd is er een stijgende trend in ziekten die het gevolg zijn van de moderne
samenleving en de daarbij passende leefstijl. Het gaat hierbij om ziekten als hart- en
vaatziekten, COPD, diabetes, bepaalde kankersoorten, depressie en obesitas. Zo neemt het
aantal mensen met diabetes in Nederland de komende twaalf jaar met een half miljoen toe.
Bijna de helft van de volwassenen en één op de zeven kinderen heeft obesitas. Aandoeningen
als een beroerte, heupartrose en een hartinfarct komen vaker voor. Door de vergrijzing en een
toename van welvaartsziekten, verandert de vraag naar zorg steeds meer van een acute naar
een chronische zorgvraag. Een op de drie chronische patiënten heeft twee of meer chronische
aandoeningen. Dit maakt de zorgvraag complexer. De behoefte aan zorg neemt toe.
2.2.Duurzaamheid onder druk
Dankzij voortdurende verbeteringen en vernieuwingen blijven steeds meer mensen langer
gezond. Tegelijkertijd stijgen de zorgkosten elk jaar met 4%, terwijl het nationaal inkomen met
niet meer dan 1% stijgt. Van deze 4% is slechts 1% toe te schrijven aan de vergrijzing. Vooral de
verruiming van het zorgaanbod en (technologische) innovaties maken de zorg duurder.
De zorguitgaven zijn toegenomen van 8% van het nationaal inkomen in 2003 tot 13% van het
nationaal inkomen in 2013. Het is de snelst groeiende uitgavenpost in het huishoudboekje van
de overheid. Met het huidige zorgstelsel kunnen de kosten in 2040 oplopen tot 31% van het
nationaal inkomen. Voor geneesmiddelen zullen bij gelijkblijvende omstandigheden alleen de
demografische ontwikkelingen er al toe leiden dat de totale uitgaven tot 2020 jaarlijks met 2%
zullen toenemen. De betaalbaarheid van de Nederlandse zorg staat onder druk. Kortom,
veranderingen zijn nodig om de duurzaamheid van de Nederlandse zorg te garanderen.
6
Achtergronddocument Toekomstvisie Farmaceutische Patiëntenzorg 2020
2.3.Minder handen aan het bed
Naast toenemende kosten en vergrijzing heeft Nederland te maken met een krimpende
beroepsbevolking. Met een toenemende vergrijzing en afnemende beroepsbevolking komt het
aantal handen aan het bed onder druk te staan en wordt de nood om de zorg anders in te
richten steeds groter. De kwaliteit en toegankelijkheid van de Nederlandse zorg staan hierdoor
meer dan ooit op het spel. Zonder wijziging van het stelsel zijn er meer zorgverleners nodig om
in de groeiende vraag te kunnen voorzien. Als de huidige ontwikkeling van de zorgvraag zich
doorzet, zijn in 2030 een miljoen extra zorgverleners nodig. Het is niet realistisch om te
verwachten dat deze er zullen zijn. Daarom vraagt de situatie om een andere organisatie van
zorg om de beschikbare mankracht efficiënt in te zetten.
2.4.Solidariteit onder druk
Bovenstaande ontwikkelingen zetten het solidariteitsprincipe steeds verder onder druk.
De bereidheid van jong om voor oud te betalen, en door gezond voor ziek, neemt af. Dit komt
merendeels door de aanhoudende stijging van de zorgkosten, de verhoging van de zorgpremies,
eigen risico’s en betalingen, en het grote verschil in behoefte aan zorg tussen burgers.
Het vertrouwen dat een bijdrage vandaag ook zekerheid biedt voor morgen geldt niet langer
meer als gegeven.
2.5.Fundamentele veranderingen noodzakelijk
Tot nu toe werd de zorg betaalbaar gehouden door het eigen risico te verhogen en het
basispakket te verkleinen. Dit zijn aanpassingen binnen het huidige stelsel. Zet deze
ontwikkeling zo door, dan besteedt de patiënt met een minimuminkomen in 2040 de helft van
zijn geld aan zorg. Dit heeft consequenties voor het huidige zorgstelsel. Nu betaalbaarheid en
solidariteit steeds meer onder druk komen te staan, staat de samenleving voor de uitdaging tot
fundamentele veranderingen en duurzame oplossingen te komen. Het huidige zorgstelsel is
niet bestendig voor de toekomst. De groeiende complexere zorgvraag van een groeiende groep
ouderen kan niet langer opgevangen worden door een krimpende groep zorgverleners.
De contouren van nieuw, toekomstbestendig zorglandschap dienen zich steeds nadrukkelijker
aan.
7
Achtergronddocument Toekomstvisie Farmaceutische Patiëntenzorg 2020
3. Ontwikkelingen in de gezondheidszorg
3.1.Bevorderen van gezondheid
Het genezen van ziekte maakt in 2020 plaats voor het bevorderen van gezondheid. Het behoud
van gezondheid en de kwaliteit van leven vormen het nieuwe paradigma waarnaar de
gezondheidszorg wordt ingericht. De zorg in 2020 ondersteunt de burger om van het wieg tot
het graf gezond te blijven. Daarbij wordt gezonde leefstijl beloont en stimuleert de introductie
van eigen betalingen gepast zorggebruik. Deze sturingsmechanismen zijn onder andere gericht
op het behouden van het solidariteitsprincipe. De gezondheidszorg staat hierdoor niet langer
in het teken van zorg en ziekte, maar focust op gezondheid en gedrag. In de toekomst krijgt het
voorkomen van ziekte veel meer accent naast het genezen ervan.
3.2.Een betrokken patiënt
De laagdrempeligheid waarmee de patiënt in 2014 gebruik maakt van zorg onder de huidige
dekking van zorgverzekering en andere sociale voorzieningen komt steeds meer onder druk te
staan. De patiënt is historisch gezien niet gewend zijn portemonnee te trekken, maar zal dit in
2020 hoogstwaarschijnlijk wel meer moeten gaan doen. Hiervoor in de plaats krijgen we in
2020 een patiënt die mondiger is, zich beter informeert en organiseert om de beste zorg te
krijgen. Hij verwacht van zijn zorgverleners serieus te worden genomen in de keuze voor een
behandeling. Deze betrokkenheid van de patiënt draagt vervolgens ook bij aan de veiligheid,
effectiviteit en doelmatigheid van deze behandeling.
3.3.Juiste zorg op de juiste plaats
Door de vergrijzing en een toename van welvaartsziekten, verandert de vraag naar zorg steeds
meer van een acute naar een chronische zorgvraag. De zorgverlening wordt daarom zo
georganiseerd, dat de grootste (chronische) zorgvraag thuis en in de wijk wordt opgevangen.
De zorg, of liever het behoud van een goede gezondheid en daarmee een hoge kwaliteit van
leven, wordt zoveel mogelijk – letterlijk – rondom de patiënt georganiseerd: in de wijkt of bij
hem thuis.
In 2020 vindt zorg op het laagste mogelijke niveau in de keten plaats. De juiste zorg op de juiste
plek door de juiste professional is hierbij het adagium. Als een huisarts de behandeling kan
uitvoeren, gaat de patiënt niet naar het ziekenhuis. En als de patiënt het zelf of in zijn sociale
kring kan opvangen, gaat hij niet naar de huisarts.
8
Achtergronddocument Toekomstvisie Farmaceutische Patiëntenzorg 2020
Het ideale zorglandschap zal er in 2020 als volgt uit zien:
1. Landelijk: Hoogspecialistische medische zorg en ziekenhuiszorg waar een relatief kleine vraag naar is. Zwaar complexe behandelingen en academisch onderzoek.
2. Regionaal: Specialistische zorg. Gerichte opschalingen, specifiek medische handelingen en diagnosegebieden vanuit regionaal perspectief. Dit zorgt voor een netwerk van instellingen en klinieken voor bepaalde medische ingrepen en behandelingen. Eventueel voor specifieke aandoeningen.
3. Zorg in de buurt: Geïntegreerde eerstelijnszorg. Generalistisch perspectief, sterke focus op de behandeling van chronische aandoeningen en een doorgeefluik naar regionaal georganiseerde, geïntegreerde multidisciplinaire zorg.
4. Zorg aan huis: nuldelijns zorg. Zelfzorg en zelfmanagement met behulp van (mobiele) technologie, en sociale mantelzorg.
3.4.Aantoonbare kosteneffectiviteit
In 2020 vindt een nadrukkelijkere afweging tussen kosten en baten van de zorg plaats.
De druk op de betaalbaarheid van zorg vraagt hier om. Het is nu al merkbaar dat
kosteneffectiviteit een onderdeel uitmaakt van een beslissing om een behandeling wel of niet
te starten, maar deze trend zal zich de komende tien jaar doorzetten. Er zal steeds
nadrukkelijker ook met een economenbril naar de zorg worden gekeken tijdens een
besluitvormingsproces. Dit sluit aan bij de verschuiving van het genezen van patiënten naar
het gezond houden van individuen ten behoeve van de samenleving. Immers, wordt zo ook
nadrukkelijker rekening gehouden met de baten van de behandeling.
9
Achtergronddocument Toekomstvisie Farmaceutische Patiëntenzorg 2020
3.5.Effectieve technologische ondersteuning
In 2020 spelen preventie, zelfmanagement en eHealth een belangrijke rol in de ondersteuning
van de gezondheid van patiënten. Zorgprofessionals begeleiden de patiënt op basis van
gelijkwaardigheid en met de technologische middelen die daarvoor beschikbaar zijn. De
technologie is gericht op het bevorderen van de actieve deelname van de patiënt bij het
beantwoorden van zijn zorgvraag. Daarnaast zorgen nieuwe technologieën zoals ‘big data’ en
‘cloud computing’ voor dat het veilig en efficiënt delen van data wereldwijd mogelijk is.
Zorgprofessionals leggen zich dan meer toe op het analyseren van die data en het reageren op
plotselinge veranderingen. Ook komt hieruit informatie voort waarmee patiënten bijvoorbeeld
therapietrouw zelf en/of samen met hun zorgverleners kunnen monitoren. Randvoorwaarde is
dat de informatie veilig, accuraat, betrouwbaar, robuust en grondig is om dergelijke diensten
te verfijnen en grotere therapietrouw te bereiken.
10
Achtergronddocument Toekomstvisie Farmaceutische Patiëntenzorg 2020
11
Achtergronddocument Toekomstvisie Farmaceutische Patiëntenzorg 2020
4. Farmaceutische patiëntenzorg 2020
4.1.Professionele grondslag
De apotheker in 2020 staat een andere zorg te wachten dan die van 2014. Dat is een feit.
De vraag is hoe met deze veranderingen en uitdagingen om te gaan. En hoe de apotheker het
beste beantwoordt aan de behoeften en uitdagingen die ons te wachten staan. In deze
toekomstvisie farmaceutische patiëntenzorg 2020 wordt die vraag beantwoord. Het vertrekpunt
voor de vorming van de toekomstvisie is het Handvest van de apotheker. Dit Handvest van de
apotheker, grondslag voor het professioneel en ethisch handelen, is vastgesteld door de
Algemene Vergadering van de KNMP in december 2012.
In het Handvest is uiteengezet waaraan de apotheker zijn professionele grondslag en zijn
identiteit ontleent en waarop hij zijn professionele handelen baseert. Daarmee verduidelijkt
het Handvest wat de patiënt en de maatschappij van de apotheker mogen verwachten.
Daarnaast geeft het ook richting aan het waarden- en normenkader van de professie; de
maatschappelijke rol van de apotheker; de positie van de professie binnen het gehele zorgveld
en de farmacie; en de verantwoordelijkheden van de apotheker waarop hij mag worden
aangesproken.
De zorgverlening van de apotheker is gebaseerd op zijn kennis, professionaliteit en
beroepsethiek. Het beroep apotheker is gefundeerd op een unieke combinatie van kennis over:
●
Het geneesmiddel: waaruit bestaat een geneesmiddel en wat is het effect ervan?
●
Het menselijk lichaam: hoe wordt het lichaam door ziekte en gezondheid beïnvloed en wat is de interactie van het lichaam met een geneesmiddel?
●
Het menselijk gedrag: hoe verhoudt zich dit tot ziekte en gezondheid en hoe kan dat worden beïnvloed door menselijk, medisch en farmaceutisch handelen?
De beroepsethiek behelst dat de apotheker, betrokken bij het welzijn van de patiënt en bewust
van zijn maatschappelijke verantwoordelijkheid, zijn farmaceutische deskundigheid
zorgvuldig inzet ten behoeve van de individuele patiënt, die met de apotheker als professional
een vertrouwensrelatie onderhoudt.
4.2.De zorg die de apotheker levert
Het beroep apotheker kenmerkt zich door het verbinden van enerzijds behandeling met een
geneesmiddel, menselijk lichaam, gedrag en anderzijds de zorg voor de patiënt. De apotheker
brengt deze onderwerpen samen. Dit noemen we farmaceutische zorg. Farmaceutische zorg
behelst de zorg rond het geneesmiddel, van het ontwerpen ervan tot de terhandstelling aan de
patiënt. In deze toekomstvisie ligt de focus op de farmaceutische patiëntenzorg.
12
Achtergronddocument Toekomstvisie Farmaceutische Patiëntenzorg 2020
De reden hiervoor is dat de nadruk meer dan ooit ligt op het verbeteren van de kwaliteit van
leven van de patiënt door veilig, effectief, en doelmatig gebruik van geneesmiddelen te
bevorderen.
Farmaceutische patiëntenzorg
Farmaceutische patiëntenzorg is de zorg van de apotheker voor het optimale
geneesmiddelengebruik van de individuele patiënt, met als doel het handhaven of verbeteren
van de kwaliteit van leven.
Op basis van onder andere dit document is gekomen tot de missie voor de farmaceutische
patiëntenzorg:
Missie
Apothekers zorgen ervoor dat patiënten veilig, effectief en doelmatig geneesmiddelen
gebruiken. De zorg die wij leveren is de farmaceutische patiëntenzorg. We doen dit op een
duurzame, transparante en persoonsgerichte wijze. Met farmaceutische patiëntenzorg richten
we ons op de individuele behoefte en het dagelijkse leven van de patiënt. Bovendien sluiten
we aan bij zorg die de patiënt van andere zorgverleners ontvangt. We zijn een spil in het
zorgnetwerk rondom de patiënt. Zo werken we samen aan professionele en persoonlijke
farmaceutische patiëntenzorg.
Deze missie vraagt om inspanning van apothekers om activiteiten beter, anders en/of samen te
doen, en om nieuwe activiteiten te ontplooien.
Deze missie is het uitgangspunt voor de toekomstvisie farmaceutische patiëntenzorg 2020.
Aan de hand van de ‘Contouren van de Toekomstvisie’ is de visie nader uitgewerkt tot concrete
ambities die een invulling geven aan de farmaceutische patiëntenzorg van de toekomst. Vier
thema’s vormen de kern van deze contouren:
1. Een mensgerichte benadering van de patiënt
2. Samenwerking tussen apothekers en collega-zorgverleners
3. Veilige, effectieve, en doelmatige farmacotherapie
4. Geïntegreerde organisatie van zorg en zorgdossier
Deze worden in de volgende paragrafen nader uitgewerkt.
13
Achtergronddocument Toekomstvisie Farmaceutische Patiëntenzorg 2020
4.3.Een mensgerichte benadering van de patiënt
4.3.1. Coach van de patiënt
De uitkomst van een therapie met geneesmiddelen is sterk afhankelijk van het vertrouwen dat
tussen de patiënt en de apotheker bestaat. Om zorg op maat te leveren is de relatie tussen
patiënt en zorgverlener van essentieel belang.
In 2020 kent de apotheker zijn patiënten nog beter, maar kent de patiënt ook zijn apotheker.
Er bestaat een wederzijdse afhankelijkheid, waarbij de apotheker, vanuit betrokkenheid bij het
welzijn van de patiënt en vanuit het bewustzijn van zijn maatschappelijke
verantwoordelijkheid, zijn farmaceutische deskundigheid zorgvuldig inzet ten behoeve van de
patiënt.
De apotheker bewaakt het veilige, effectieve en doelmatige geneesmiddelgebruik voor de
patiënt en kijkt nadrukkelijk en in overleg met patiënt en arts naar de beste geneesmiddelen
en het gebruik daarvan. De therapie is zoveel mogelijk een gezamenlijke beslissing geworden
van professionals en patiënt. Shared decision making bevordert het bewustzijn van de patiënt
bij zijn geneesmiddelgebruik. Maar geen enkele patiënt is hetzelfde. Iedere patiënt heeft zijn
eigen kijk op zijn ziekte en beschikt al dan niet over de mogelijkheid om zijn zorg te managen.
Dit vraagt om een aanpak op maat van de apotheker.
4.3.2. Shared decision making
Laaggeletterd of hoogopgeleid vraagt om een andere aanpak en begeleiding. Patiënten die niet
in staat zijn de regie naar zich toe te trekken, moeten kunnen vertrouwen op begeleiding
vanuit hun lokale zorgnetwerk. De zorg is rondom de patiënt georganiseerd, zo dichtbij
mogelijk, bij hem thuis of in de wijk waar hij woont. Daar is de apotheker ook aanwezig om
kwetsbare groepen patiënten adequaat en op maat te ondersteunen. Zo wordt de apotheker de
coach van de patiënt. Coach als het gaat om het gebruik van het geneesmiddel, maar ook de
coach als het gaat om het voorkomen van (ergere) ziekte: preventie.
Shared decision making
Shared decision making betreft de gezamenlijke besluitvorming tussen de patiënt en
zorgverlener(s) bij het kiezen van de juiste therapie. Zorgverleners ondersteunen de patiënt
met informatie over de kenmerken en verwachte resultaten van de verschillende therapieën.
De keuze voor een bepaalde therapie wordt daarmee een gezamenlijke keuze, die zo veel
mogelijk aansluit bij het gedrag en de gezondheid van de patiënt. Aangetoond is dat
therapieën die op deze manier worden ingezet, leiden tot betere gezondheidsresultaten bij de
patiënt. Door bewust te kiezen voor een bepaalde therapie, bevordert shared decision making
bovendien het zelfmanagement en de therapietrouw van de patiënt en wordt verspilling
beperkt.
14
Achtergronddocument Toekomstvisie Farmaceutische Patiëntenzorg 2020
Apothekers blijven nascholen om de kennis en vaardigheden aan te laten sluiten bij de
moderne wensen van de patiënt. De kracht van de apotheker is dat hij door zijn
geneesmiddelkennis de patiënt op maat kan helpen bij het maken van de juiste keuzes en hier
naar behoefte van de patiënt over kan communiceren. Iedere professional in de zorg focust
zich op betrokkenheid en verantwoordelijkheid van de patiënt. De meerwaarde van een
apotheker blijkt in toenemende mate ook uit de ondersteuning en coaching van de ‘eigen
kracht’ van de patiënt. Zo verschuift ook bij de apothekers de focus van ziekte en zorg naar
gedrag en gezondheid.
4.4.Doelmatige en effectieve farmacotherapie
4.4.1. Effectief, mits goed gebruikt
Steeds meer mensen gebruiken meer geneesmiddelen. Geneesmiddelen worden specifieker en
daardoor ook persoonlijker. Goede bewaking en begeleiding bij het geneesmiddelgebruik is van
essentieel belang om de patiëntveiligheid en gezondheid van al deze geneesmiddelgebruikers
te bevorderen. De apotheker begeleidt zijn patiënten bij het goede gebruik van
geneesmiddelen. Onder andere door de therapietrouw van patiënten te bevorderen, maar ook
door gebruik te maken van labwaarden zoals nier –en leverfunctie kan de apotheker in de
toekomst actiever interveniëren om te komen tot een veilige, effectieve en doelmatige
farmacotherapie voor de individuele patiënt. De apotheker laat zich op deze ‘maximale
afstemming’ ook aanspreken. Immers, farmaceutische interventies zijn resultaatgericht,
zichtbaar en toetsbaar.
Het verantwoord ter hand stellen van geneesmiddelen is een voor het publiek bekende taak van
de apotheker. Het ter hand stellen van geneesmiddelen vindt altijd plaats onder
verantwoordelijkheid van een apotheker, zodat de veiligheid optimaal geborgd is. De essentie is
dat de apotheker de juiste match maakt tussen mens en middel, het gebruik ervan monitort en
de farmacotherapie bijstuurt als daar aanleiding toe is. In samenwerking met de patiënt, maar
nadrukkelijk ook in samenwerking met de voorschrijvers. Apothekers vervullen een proactieve
rol bij het optimaliseren van het farmacotherapeutisch beleid. Huisarts en apotheker zitten
wel regelmatig samen om tafel om de medicatie van de kwetsbare patiënten te bespreken.
Bijvoorbeeld in het kader van een medicatiebeoordeling. Door de samenwerking rondom de
patiënt goed te organiseren, zowel binnen de beroepsgroep als met andere zorgverleners zoals
artsen en (wijk)verpleegkundigen, voert de apotheker een transparant en effectief
farmacotherapeutisch beleid ten gunste van de patiënt.
15
Achtergronddocument Toekomstvisie Farmaceutische Patiëntenzorg 2020
4.4.2. Zichtbare geneesmiddelexpert
De apotheker zet zich in 2020 steeds nadrukkelijk in voor effectief, veilig en doelmatig
geneesmiddelgebruik. Apothekers nemen verantwoordelijkheid voor adequaat farmaceutisch
beleid. Met een unieke kenniscombinatie over het geneesmiddel, het menselijk lichaam en het
menselijk gedrag zijn apothekers op dat terrein ook de onomstreden specialist. De apotheker
heeft in 2020 een duidelijke positie in het zorgproces. Het ter hand stellen van geneesmiddelen
is de verantwoordelijkheid van de apotheker, die als geneesmiddelexpert herkenbaar is voor
patiënt en andere zorgverleners. Apothekers zijn sterk in het organiseren van de logistiek en
doen dit zo efficiënt mogelijk. Contactmomenten met de patiënt zorgen ervoor dat uitleg van
de apotheker en feedback over het gebruik van de patiënt leiden tot betere farmacotherapie.
De maatschappij vraagt om een duurzaam, betaalbare en kwalitatief hoogstaande
gezondheidszorg en is onderhevig aan verandering; de patiënt heeft behoefte om zijn
geneesmiddelgebruik optimaal af te stemmen op zijn levensstijl, gedrag en actieve rol in de
maatschappij. Maar ook de geneesmiddelen en de daarmee samenhangende farmaceutische
patiëntenzorg veranderen, met steeds meer mogelijkheden voor farmaceutische patiëntenzorg
op maat voor elk individu.
In 2020 zal de farmacotherapie daarom nog meer gericht zijn op het leveren van zorg op maat
aan de individuele patiënt. De apotheker zal bijvoorbeeld verantwoordelijk zijn voor de laatste
stap in het productieproces van een geneesmiddel om deze op maat aan de individuele patiënt
af te leveren. Farmaceutische patiëntenzorg dicht bij de patiënt, die zelf de regie kan nemen
over zijn behandeling, en de mogelijkheden om patiënten proactief en op maat van informatie
te voorzien, zullen grote impact hebben op de farmaceutische patiëntenzorg in 2020.
Personalized medicine
Personalized medicine is het op maat maken van de medicamenteuze therapie op basis van
individuele kenmerken van een patiënt. Deze methode bouwt voort op wetenschappelijke
doorbraken in onze kennis over de unieke moleculaire en genetische samenstelling van een
individu, en welke consequenties dit heeft om wel of niet vatbaar te zijn voor bepaalde
ziekten. Hieruit volgt ook een groter vermogen om te kunnen voorspellen welke
medicamenteuze therapieën het meest veilig en meest effectief zijn voor iedere patiënt.
4.5.Samenwerking tussen apothekers en collega-zorgverleners
4.5.1. Bereikbaar, toegankelijk en laagdrempelig
Door de vergrijzing en een toename van welvaartsziekten, verandert de vraag naar zorg steeds
meer van een acute naar een chronische zorgvraag. Ook past hierbij een ander zorglandschap.
De juiste zorg op de juiste plek door de juiste professional verstrekken, is hierbij het adagium.
16
Achtergronddocument Toekomstvisie Farmaceutische Patiëntenzorg 2020
Als een huisarts de behandeling kan uitvoeren, gaat de patiënt niet naar het ziekenhuis. En als
de patiënt het zelf of in zijn sociale kring kan opvangen, hoeft hij niet naar de huisarts.
De zorgverlening wordt daarom zo georganiseerd, dat de grootste (chronische) zorgvraag thuis
en in de wijk wordt opgevangen. De zorg, of liever het behoud van een goede gezondheid en
daarmee een hoge kwaliteit van leven, wordt zoveel mogelijk – letterlijk – rondom de patiënt
georganiseerd: in de buurt of bij hem thuis. De zorg zal in 2020 zo georganiseerd zijn, dat de
grootste (chronische) zorgvraag thuis en in de wijk wordt opgevangen. De eerste stappen
hiertoe zijn gezet. Vanaf 1 januari 2013 worden door aanpassingen van de AWBZ nieuwe
patiënten langer in hun eigen huis geholpen. Patiënten komen minder snel in aanmerking
voor zorg en verblijf in een instelling. Deze zorg zal dus aan patiënten in de thuissituatie
moeten worden geleverd. Waarbij de zorgverleners in de buurt een beroep kunnen doen op
specialistische kennis uit de tweede lijn indien dit noodzakelijk is.
Een zorglandschap waarbij de patiënt de mogelijkheid krijgt om (meer) regie over zijn
gezondheid te voeren, is gebaat bij laagdrempelige toegang tot specifieke kennis en informatie
en geïndividualiseerde zorg. De patiënt kan daarbij rekenen op de apotheker die zijn expertise
inzet om de patiënt actief te ondersteunen bij zijn geneesmiddelgebruik. In deze keuze voor
persoonsgerichte zorgverlening kent de apotheker zijn (in behandeling zijnde) patiënten en
hun zorgnetwerken, gevormd door formele zorgprofessionals en informele netwerken. Zicht op
de waarden, behoeften en verwachtingen van patiënten ten aanzien van (farmaceutische) zorg
is de basis voor gezamenlijke inzet bij persoonsgerichte, veilige, effectieve en doelmatige zorg.
Apothekers hebben in 2020 een sterke band met hun patiënten. Communicatieve vaardigheden
en innovatieve communicatietechnologie spelen een belangrijke rol bij het verstevigen van een
continue relatie.
Door een transparant en gedifferentieerd aanbod van zorg valt ook meer te kiezen. De patiënt
kiest zélf zijn zorgverleners uit. Hij kiest zelf de apotheker. Door verbetering van
uitwisselingsmogelijkheden van informatie, zoals informatie uit het patiëntdossier, kunnen
zorgverleners steeds beter met elkaar samenwerken. In gezamenlijk overleg kunnen keuzes ten
aanzien van behandelmogelijkheden worden voorgelegd aan de patiënt. Zorgverleners bieden
gezamenlijk zorg aan de patiënt. Die heeft immers zelf zijn zorgverleners uitgekozen.
4.5.2.Huisarts, apotheker, wijkverpleegkundige
De samenwerking in de eerste lijn is de laatste jaren al verbeterd en wordt tot 2020 nog meer
uitgebreid. De rol van de huisarts als poortwachter is in 2020 aangescherpt en versterkt.
Wijkverpleegkundigen krijgen middelen om een prominente rol te spelen bij het vormgeven
van de zorg in de buurt van de patiënt.
17
Achtergronddocument Toekomstvisie Farmaceutische Patiëntenzorg 2020
Huisartsen, apothekers, en wijkverpleegkundigen vormen samen een driehoek, die zorg op
maat voor elke patiënt mogelijk moet maken. Dit vraagt om nauwe samenwerking met andere
zorgverleners in zowel de eerste als tweede lijn.
Met het uitgangspunt van ‘zorg in de buurt’ werken openbaar apothekers samen om patiënten
in de thuissituatie van farmaceutische patiëntenzorg te voorzien.
Zorg die aansluit op de wensen en behoeften van de patiënt en een bijdrage levert aan actieve
betrokkenheid bij de maatschappij. Zo nodig worden zij door gespecialiseerde
ziekenhuisapothekers hierbij ondersteund. Wanneer tijdelijke of langdurige opname in het
ziekenhuis noodzakelijk is, dan leidt de wederkerige relatie ertoe dat de ziekenhuisapotheker,
waar nodig, door de openbaar apotheker wordt ondersteund. Openbaar apothekers en
ziekenhuisapothekers vervullen dus complementaire rollen in de zorg voor de patiënt. De
transitie van de tweede lijn naar de eerste lijn vergroot de cruciale rol van het netwerk in de
buurt rondom de patiënt. Er zullen meer (gecompliceerde) patiënten in de thuissituatie
verblijven.
In 2020 staat de apotheker en de farmaceutische patiëntenzorg niet op zichzelf. De zorg heeft
zich onder druk van ontwikkelingen zoals eigen regie, meer doen met minder en ‘zorg in de
buurt‘ erop toegelegd om meer samenhang en samenwerking in de zorg en tussen
zorgverleners te bereiken. Uitgangspunt daarbij is de continuïteit van zorg als randvoorwaarde.
De patiënt moet ongeacht locatie gebruik kunnen maken van aanwezige medischfarmaceutische informatie en gezamenlijke besluitvormingsstructuren. Netwerken,
samenwerking en afstemming vormen voor zowel de apotheker als andere zorgverleners en de
patiënt de sleutel tot een succesvolle inrichting van de zorg.
4.5.3. Specialist, ziekenhuisapotheker, verpleegkundige
De patiënt die farmaceutische zorg krijgt, heeft te maken met meerdere zorgverleners.
Gedeelde en afgestemde verantwoordelijkheden met andere zorgverleners, zowel vanuit de
eigen beroepsgroep als vanuit voorschrijvende en niet-voorschrijvende zorgprofessionals,
vormen de basis voor adequate beantwoording van gestelde zorgvragen en voor de begeleiding
en coaching van de patiënt.
Bij de farmacotherapie is er een nadrukkelijkere proactieve rol voor apothekers bij het
optimaliseren van de farmacotherapie en het in contact treden met de patiënt hierover.
Openbaar apothekers en ziekenhuisapothekers complementeren elkaar vanuit hun eigen
competenties en context, zodat de patiënt te allen tijde kan rekenen op veilige, effectieve en
doelmatige farmacotherapie.
18
Achtergronddocument Toekomstvisie Farmaceutische Patiëntenzorg 2020
Multidisciplinaire samenwerking in het belang van de patiënt is het nieuwe adagium. De
samenwerking is niet alleen binnen eerste en tweede lijn zo georganiseerd, maar ook tussen
deze eerste en tweede lijn. Zo is in de setting van de kliniek, de samenwerking tussen medisch
specialist – ziekenhuisapotheker – verpleegkundige de equivalent van de extramurale situatie
met de huisarts – openbaar apotheker – wijkverpleegkundige als driehoek, waarop de patiënt
kan rekenen. Ontschotting verbetert daarbij de samenwerking tussen huisartsen, openbaar
apothekers, medisch specialisten, ziekenhuisapothekers en (wijk)verpleegkundigen. De
organisatie is binnen de zorg dusdanig afgestemd dat er continu prikkels zijn om
patiëntgerichte samenwerking te bevorderen.
4.6.Geïntegreerde organisatie van zorg en zorgdossier
4.6.1. Dossier: kloppend hart
Ieder mens is uniek. Hierdoor kan iedereen ook weer anders op een geneesmiddel reageren.
Om veilig geneesmiddelgebruik te borgen zal een apotheker daarom niet alleen kennis nodig
hebben over het geneesmiddel, maar ook informatie over de patiënt. Daarom is een
betrouwbare zorgdossier het anker voor een goede farmaceutische patiëntenzorg. Dit
zorgdossier kan veel informatie bevatten. Niet alleen de medicatiehistorie en bekende
allergieën, maar ook genetische en klinische informatie die van invloed kunnen zijn op de
effectiviteit van de therapie, kunnen onderdeel uitmaken van het zorgdossier.
Geneesmiddelkeuze en de juiste dosering kunnen bijvoorbeeld afhankelijk zijn van een nier- of
leverfunctie of het genetisch profiel van de patiënt. Ook voor de medicatiebewaking kunnen
klinische waarden van belang zijn. De apotheker heeft daarom inzage in labwaarden of kan
deze zelf aanvragen.
De patiënt kan rekenen op een actueel, volledig en betrouwbare zorgdossier. Hij bepaalt ook
zelf welke apotheker(s) en collega-zorgverleners toegang krijgen tot zijn zorgdossier. Deze
collega-zorgverleners ondersteunen de patiënt en de apotheker door de benodigde informatie
te verstrekken die het veilige, effectieve en doelmatige geneesmiddelgebruik ondersteunt. Zo
wordt het zorgdossier steeds nadrukkelijker het kloppend hart van de therapie waarop de
farmaceutische patiëntenzorg gebaseerd wordt en kan die zo worden geoptimaliseerd.
Om deze informatie te vergaren werken apothekers samen met patiënten, voorschrijvers,
andere zorgverleners en klinisch chemici . Wanneer deze informatie real time wordt ingeladen
in het zorgdossier van de patiënt, kan de apotheker optimale medicatiebewaking uitvoeren.
Daarnaast is er vanuit het doel van goede geneesmiddelvoorziening een duidelijke samenhang
tussen het werk van apothekers in de zorgpraktijk en de apothekers in de industrie.
19
Achtergronddocument Toekomstvisie Farmaceutische Patiëntenzorg 2020
Bijvoorbeeld in de vorm van samenwerking bij de introductie bij nieuwe innovatieve
geneesmiddelen. Door het directe patiëntencontact kunnen apothekers patiëntervaringen
verzamelen en de effectiviteit nauwkeurig van het geneesmiddel volgen.
4.6.2. Geïntegreerd dossier
Geïntegreerde zorg vraagt ook om een geïntegreerd zorgdossier. Complete en juiste informatie
over voorgeschreven geneesmiddelen en het geneesmiddelgebruik (het ‘medicatiedossier in
enge zin’), aangevuld met klinisch relevante gegevens (klinische waarden), is onmisbaar. Ook
andere gegevens van de patiënt zijn relevant voor de werking van het geneesmiddel. Zo
beïnvloeden ook het gedrag en de levensstijl van de patiënt de effecten van de therapie.
En dan wordt, tenzij privacyredenen dat verhinderen, met al deze informatie een geïntegreerd
zorgdossier pas echt compleet. Een dergelijk volledig en geïntegreerd dossier is voor de patiënt
en diens zorgverleners een uiterst bruikbaar instrument om optimale, persoonsgerichte,
individuele patiëntenzorg en shared decision making mogelijk te maken.
De apotheker beschikt over steeds meer relevante en nieuwe soorten van informatie over de
patiënt, zoals klinische waarden en de reden van voorschrijven, en hij zal ook kunnen
beschikken over een groeiend arsenaal aan nieuwe mogelijkheden om personalized medicine
te gebruiken. En de apotheker heeft dan ook de kennis en de instrumenten om deze informatie
te vertalen naar een veilige, effectieve en doelmatige farmacotherapie.
Zonder volledig en kloppend zorgdossier is real time medicatiebewaking onmogelijk.
Op het gebied van ICT in relatie tot dossiervorming speelt de apotheker daarom een hoofdrol.
Ook hier is samenwerking het sleutelwoord om als zorgpartners het zorgdossier maximaal
veilig en functioneel te benutten. Dan is maximaal op de patiënt toegesneden zorg in de buurt
of instellingen mogelijk. De technologische vooruitgang biedt veel kansen voor nieuwe en
betere vormen van zorgverlening. Denk hierbij bijvoorbeeld aan mobiele technologie, sociale
netwerken, en de uitbreiding van informatiesystemen, die gebruikt kunnen worden voor
analyse en onderzoek.
20
Achtergronddocument Toekomstvisie Farmaceutische Patiëntenzorg 2020
21
Achtergronddocument Toekomstvisie Farmaceutische Patiëntenzorg 2020
Verantwoording
De toekomstvisie is in vier fasen ontwikkeld. Gedurende het traject is de visie vanuit een breed
perspectief op de totale gezondheidszorg steeds meer toegespitst op de farmaceutische
patiëntenzorg.
In de eerste fase tot juni 2013 heeft de KNMP met behulp van relevante en gezaghebbende
documenten in de Nederlandse gezondheidszorg een verkenning naar de huidige en te
verwachten ontwikkelingen binnen de gezondheidszorg uitgevoerd. Deze verkenning van wat
o.a. overheidsorganen, zorgpartners en adviesorganen verwachten van de toekomst heeft geleid
tot het discussiedocument ‘Bewegingen in de (farmaceutische) zorg’.
In de tweede fase zijn er interviews en enquêtes afgenomen en zijn er toekomsttafels
georganiseerd. Aan de toekomsttafels zijn de bevindingen uit de eerste fase getoetst en
aangevuld door opinieleiders en visionairs van binnen en buiten de farmacie. In de enquêtes
hebben leden van de KNMP aangegeven met welke kansen en issues zij verwachten voor de
farmaceutische zorg in de komende tien jaar. Dit resulteerde in de ‘Fundamenten voor de
Toekomstvisie Farmaceutische Zorg 2020’. Hierin is het document ‘Handvest voor de
apotheker’, waarin de professionele grondslag van de beroepsgroep is vastgelegd, als
vertrekpunt genomen. Vervolgens is geanalyseerd hoe apothekers vanuit dit kader de te
verwachten ontwikkelingen te lijf kunnen gaan. De fundamenten omvatten de belangrijkste
(discussie)onderwerpen van een te vormen toekomstvisie, en vormden daarmee het kader voor
de derde fase.
In de derde fase werden een aantal landelijke bijeenkomsten georganiseerd waarbij intensief
met leden is gediscussieerd over deze fundamenten, en zijn deze ook nader ingekleurd. Dit
leidde tot de ‘Contouren Toekomstvisie Farmaceutische Zorg 2020’. Deze Contouren zijn de in
Algemene Vergadering van de KNMP op 18 december 2013 aangenomen door de leden van de
KNMP.
In de vierde fase zijn de contouren uitgebreid getoetst bij leden en stakeholders. De contouren
zijn verder uitgewerkt tot een missie, een visie en een aantal concrete ambities van apothekers
die uitgedragen wordt door de leden van de KNMP. De missie, visie en concrete ambities van
apothekers zijn beschreven in een handzaam kerndocument ‘Uitwerking van de Toekomstvisie
Farmaceutische Patiëntenzorg 2020’. Ter ondersteuning van de toekomstvisie farmaceutische
patiëntenzorg 2020 heeft de KNMP de film ‘Uw apotheker in 2020’ gelanceerd.
22
Achtergronddocument Toekomstvisie Farmaceutische Patiëntenzorg 2020
23
Achtergronddocument Toekomstvisie Farmaceutische Patiëntenzorg 2020
Literatuurlijst
1. AbbVie. Farmacie & Ziekenhuis: scenarioanalyse van de intramurale farmaciemarkt. 2013
2. ActiZ, CSO de koepel van ouderenorganisaties, GGD Nederland, GGZ Nederland, de Koninklijke Nederlandsche Maatschappij tot bevordering der Geneeskunst (KNMG), de Landelijke Huisartsen Vereniging (LHV), Landelijke Vereniging Georganiseerde eerste lijn (LVG), de Nederlandse Patiënten Consumenten Federatie (NPCF), de Nederlandse Federatie van Universitair Medische Centra (NFU), de NVZ vereniging van ziekenhuizen, de Orde van Medisch Specialisten (OMS), Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN), Verpleegkundigen & Verzorgenden Nederland (V&VN) en Zorgverzekeraars Nederland (ZN). De Agenda van de Zorg. 2012
3. Bert Leufkens (RIVM). Farmaceutische zorg in de toekomst: twee scenario’s. 2002
4. BMC. Whitepaper Zorg Dichtbij. Amersfoort, januari 2013
5. CBS. Levensverwachting met en zonder chronische aandoeningen.
6. Centraal Planbureau. Toekomst voor de zorg. Maart 2013
7. Dave Chase. Health systems ignore patients at their own peril. Forbes, 4 augustus 2012
8. De Eerstelijns. Van verzamelgebouw naar Saamhorige zorg (Alphen). Februari 2013
9. Fred Lee. Als Disney de baas was in uw ziekenhuis. 2009
10. Guus Bannenberg. Drie adviezen aan de staatssecretaris. Skipr, 7 februari 2013
11. Inspectie voor de gezondheidszorg. Staat van de gezondheidszorg. Preventie in de curatieve en langdurige zorg: noodzaak voor kwetsbare groepen. Utrecht, november 2012
12. Jan van Es Instituut. Whitepaper ‘Substitutie: van zorg binnen silo’s naar patiëntgerichte zorg op maat’. April 2012.
13. Jane E. Brody. eHealth opportunities for seniors. NYT, 8 oktober 2012
14. Jeanine van de Grootevheen (Clearfields). Van project naar continue innovatie.
Rapportage ‘Innovatieve Apotheken 2010. December 2010
15. Joost Visser. Ouderengeneeskunde nieuwe stijl. Medisch Contact, 14 maart 2013
16. KNMG, NPCF, ZN. Nationale Implementatie Agenda eHealth. Juni 2012
17. KNMG. Kwaliteitskader medische zorg ‘Staan voor kwaliteit’. April 2012
18. KNMP. Handvest van de apotheker. November 2012
19. KNMP. Witboek Farmacie.
20. KNMP. Zorgmonitor 2013. Op weg naar beter. Den Haag, februari 2013
21. LHV & VWS. Convenant huisartsenzorg 2012/2013. Den Haag, 22 juni 2012
22. LHV. Position Paper Huisartsenzorg 2010-2014.
23. LHV. Toekomstvisie huisartsenzorg 2022. Utrecht, 2012
24. Lucienne Berenschot en Leo van der Geest (NYFER). Integrale zorg in de buurt. Meer gezondheidsresultaat per euro. April 2012
24
Achtergronddocument Toekomstvisie Farmaceutische Patiëntenzorg 2020
25. LVG - Visie positionering wijkverpleegkundige zorg. November 2012
26. Marcel Levi. Wie is mijn dokter? Medisch Contact, 21 februari 2013
27. McKinsey & Company. Een visie op de Nederlandse zorg in 2040. Naar een duurzaam en
kwalitatief hoogwaardig zorgsysteem. Maart 2013
28. NIVEL. Overzichtstudies. De eerste lijn. 2011
29. NIVEL. Overzichtstudies. Zorg voor chronisch zieken. 2011
30. NYFER. Integrale zorg in de buurt. 2012
31. NVZA & NVPF. Blauwdruk specialistische farmacie. November 2012
32. Orde van Medisch Specialisten. Medisch specialisten schetsen toekomst van de zorg. 2012
33. Paul van Bakel. Keuzes in zorgaanbod. Presentatie districtsledenbijeenkomst. Februari 2013
34. PinkRoccade Healthcare, PharmaPartners, Benthurst & Co (Gillis Jonk). Het stormt in de polder. Januari 2013
35. PWC. From vision to decision. Pharma 2020. 2012
36. Raad voor de Volksgezondheid en Zorg. De nieuwe spreekkamer. November 2012
37. Raad voor de Volksgezondheid en Zorg. Eerstelijnszorg voor ouderen. Den Haag, 2012
38. Raad voor de Volksgezondheid en Zorg. Het belang van wederkerigheid. Solidariteit gaat niet vanzelf. Januari 2013
39. Raad voor de Volksgezondheid en Zorg. Leefstijl en de zorgverzekering. Den Haag, april 2010
40. Raad voor de Volksgezondheid en Zorg. Medisch Specialistische zorg 20/20. Dichtbij en ver weg (samenvatting).
41. Raad voor de Volksgezondheid en Zorg. Perspectief op gezondheid 20/20. Den Haag, 2010
42. Raad voor de Volksgezondheid en Zorg. Regie aan de poort. De basiszorg als verbindende schakel tussen persoon, zorg en samenleving. Den Haag, december 2012
43. Raad voor de Volksgezondheid en Zorg. Van zz naar gg. Acht debatten, een sprekend verhaal. Den Haag, augustus 2010
44. Raad voor de Volksgezondheid en Zorg. Zorg voor de gezondheid! Den Haag, april 2010
45. Raad voor de Volksgezondheid en Zorg. De participerende patiënt. Den Haag, juni 2013.
46. Rabobank. Diagnose 2025. November 2010
47. Rinnooy Kan & Reibestein. Brief verkenners extramurale farmaceutische zorg.
Februari 2013
48. Taskforce Beheersing Zorguitgaven. Naar beter betaalbare zorg. Juni 2012
49. V&VN. Expertisegebied wijkverpleegkundige. November 2012
50. Vektis. Zorgthermometer. Februari 2013
51. VWS. Gezamenlijke agenda: Van systemen naar mensen. 8 Februari 2013
52. VWS. Strategische kennisagenda 2020. Januari 2012
53. Wetenschappelijke verenigingen & de Orde van Medisch Specialisten. Visiedocument
‘De Medisch Specialist 2015’. Utrecht, oktober 2012
25
Achtergronddocument Toekomstvisie Farmaceutische Patiëntenzorg 2020
54. ZonMw. Optimizing pharmacotherapy by redefining the role of the pharmacist.
55. ZonMw. Zorg en ondersteuning in de buurt (ppt)
56.Zorgverzekeraars Nederland. Visie op kwaliteit. Samenwerken voor de verzekerde. Juli 2011
26
Achtergronddocument Toekomstvisie Farmaceutische Patiëntenzorg 2020
27
Achtergronddocument Toekomstvisie Farmaceutische Patiëntenzorg 2020
Colofon
KNMP
Alexanderstraat 11
2514 JL Den Haag
T 070 37 37 373
E [email protected]
www.knmp.nl
Coördinatie:
Werkgroep KNMP Toekomstvisie Farmaceutische Patiëntenzorg 2020,
[email protected]
Opmaak:
Marketing, Communicatie en Publishing, KNMP
juni 2014, Den Haag
Aan de totstandkoming van deze uitgave is uiterste zorg besteed. Voor
informatie die nochtans onvolledig of onjuist is opgenomen, aanvaardt
de KNMP geen aansprakelijkheid.
28
De KNMP is de beroeps- en
­branche­organisatie voor apothekers.
Wij behartigen de belangen van
leden, de branche en de farmacie
in het algemeen.