Politiek Dossier: Gats en Water

Politiek dossier - GATS en water
De wereld is niet te koop. GATS en water
Politiek dossier campagne 2003
Aan dit dossier werkten mee:
Bogdan Vanden Berghe
Karen De Pooter
Marc Maes
Myriam Keustermans
Rudy De Meyer
Samira Wymeersch
Jan Versluys (eindredactie)
In dit dossier belichten we de politieke achtergrond van de 11.11.11-najaarscampagne. Wil je
meer weten over de acties die 11.11.11 zal voeren om deze problematiek aan te kaarten,
bekijk dan ook onze actiemap. In onze partnermap vind je meer specifieke informatie over
enkele centrale partners van 11.11.11 tijdens de najaarscampagne. Tips om ook een
succesvolle financiële campagne te voeren, zijn gebundeld in “Succesvolle recepten uit de
lokale 11.11.11-keuken.”
1
Politiek dossier - GATS en water
Inhoud
Ronkende verklaringen en schrijnende realiteit
Inleiding
1
GATS, een nieuw hoofdstuk in het oude globaliseringsverhaal
1.1
Het IMF als breekijzer
1.2
De WTO als sluitstuk
2
GATS, het mysterie ontrafeld
2.1
Wat is GATS?
2.2
Wat zijn diensten?
2.3
Het vertrekpunt van de onderhandelingen over diensten
2.4
De reikwijdte van GATS
2.5
Ruimer dan handel
2.6
Welke diensten vallen buiten GATS?
2.7
De regels van het spel
2.7.1 Algemene regels: de meest begunstigde natie
2.7.2 Specifieke regels
2.8
Ingebouwde agenda
2.9
Compensaties voor wijzigingen
3
De huidige onderhandelingen
3.1
Onderhandelingen over markttoegang en nationale behandeling
3.2
Vraag en aanbod van Europa
3.3
Onderhandelingen over regels
3.4
Besluitvorming in België en Europa
4
GATS en de ontwikkelingslanden
5
Is er een toekomst voor het water?
5.1
Wereldwatercrisis
5.2
Profijt uit de watercrisis
5.3
Het kan anders
6
Besluit: water en privatisering
7
De eisen van 11.11.11
2
Politiek dossier - GATS en water
Ronkende verklaringen…
… en schrijnende realiteit
“Water is een beperkte natuurlijke rijkdom
en een publiek goed, fundamenteel voor
leven en gezondheid. Het mensenrecht op
water is essentieel om een leven in
menselijke waardigheid te kunnen leiden.
Het is een voorwaarde voor de realisatie
van andere mensenrechten.”
Toen Ghana bij de Wereldbank ging
aankloppen voor een lening om haar
waterdistributienetwerk te rehabiliteren,
kreeg het te horen dat het de privé-sector
er moest bijhalen. Privatisering was een
voorwaarde om de lening te krijgen.
Kort na de komst van de privé-uitbaters
steeg de prijs met 115%. In de periode
van 1998 tot 2001 sprong de waterprijs
van 10 cedi naar 75 cedi voor een kubieke
meter water. In delen van de hoofdstad
Accra besteden gezinnen nu 27% van hun
inkomen aan water. De helft van de
mensen moet rondkomen met minder dan
twee dollar per dag. De hoge waterprijs
brengt de gezondheid van de mensen in
gevaar. Ze hebben geen geld meer voor
gezondheidszorg.
“Het mensenrecht op water geeft iedereen
recht op voldoende, veilig, aanvaardbaar,
fysisch bereikbaar en betaalbaar water
voor persoonlijk en huishoudelijk gebruik.
Een adequate hoeveelheid veilig water is
noodzakelijk om sterfte door uitdroging te
voorkomen, om het risico van
watergerelateerde ziekten te verkleinen en
om te verbruiken, te koken en in
persoonlijke en huishoudelijke hygiënische
behoeften te voorzien.”
“De adequaatheid van water moet niet eng
geïnterpreteerd worden, met enkel
referenties naar volumetrische
hoeveelheden en technologieën. Water
moet behandeld worden als een sociaal
en cultureel goed en niet in de eerste
plaats als een economisch goed. De
manier waarop het recht op water
gerealiseerd wordt, moet duurzaam zijn,
zodat het recht op water kan gelden voor
de huidige en de toekomstige generaties.”
Het aantal meisjes dat van school
gehouden wordt, is gestegen met een
kwart, tot 35%. Ziektes die te maken
hebben met slecht drinkwater nemen toe
omdat de mensen niet anders kunnen dan
water halen uit
Door de hoge waterprijs
vervuilde
hebben de mensen geen
waterlopen.
geld meer voor
gezondheidszorg.
Hoewel het hele
gezin van hetzelfde water drinkt, blijken
vrouwen vaker ziek te zijn. Vanuit hun
traditionele zorgende rol laten ze eerst de
andere gezinsleden drinken en moeten zij
genoegen nemen met het onderste uit de
kan … met het vervuilde bezinksel.
Waarom? Omdat de Wereldbank dit eist.
Iedereen moet betalen voor het water, ook
de allerarmsten.
VN-Comité voor Sociale, Economische
en Culturele rechten, 27 november
2002.
“We verbinden ons er verder toe om
tegen 2015 wereldwijd het aantal
mensen … voor wie veilig drinkwater
onbereikbaar of onbetaalbaar is te
halveren.”
Getekend, Rudolf Amenga-Etego,
Integrated Social Development Center,
Ghana
Millenniumverklaring van de VN,
getekend door de leiders van de 191
VN-lidstaten.
3
Politiek dossier - GATS en water
Inleiding
Vandaag hebben 1,2 miljard mensen geen toegang tot drinkbaar water. Tegen 2015 moet dit
aantal worden gehalveerd. Dat staat te lezen in de Millenniumverklaring van de VN. Voor
11.11.11 een weinig ambitieuze doelstelling. We vrezen echter dat zelfs deze belofte niet
vervuld wordt tegen 2015. Nochtans werd ze ondertekend door alle wereldleiders bij de
aanvang van dit millennium.
Hoe komt dit? In de eerste plaats door een schrijnend gebrek aan middelen. Al jaren pleit
11.11.11 voor structurele maatregelen zodat regeringen in het Zuiden de kans krijgen te
voorzien in de basisbehoeften van hun bevolking. Zuiver drinkwater hoort hier duidelijk in
thuis. De opbrengsten van een Tobintaks, de 0,7% ontwikkelingshulp en het geld dat vrijkomt
door schuldverlichting zijn mogelijke financieringsbronnen.
Is het privatiseren van de watervoorziening ook een mogelijkheid om het gebrek aan
middelen op te vangen? Vooral de Wereldbank en het IMF manen derdewereldlanden aan
op die manier de watervoorziening te verbeteren. Onze partners in het Zuiden zijn er minder
over te spreken: enorme prijsstijgingen, slechte bevoorrading, totale uitsluiting van mensen
die niet kunnen betalen, enz. Voor 11.11.11 is het privatiseren van een essentiële dienst als
de watervoorziening enkel bespreekbaar als dit gebeurt binnen een duidelijk kader dat via
waterdichte contracten met de overheid voorziet in minimumvoorzieningen voor de
allerarmsten, in prijscontrole, in hoge kwaliteitsnormen, in afdoende milieubescherming, enz.
Voorlopig ontbreekt dit kader echter volledig.
Bij problemen kunnen ontwikkelingslanden de privatiseringsklok nog terugdraaien en in
sommige gevallen gebeurt dat ook. Als de bevolking luid genoeg protesteert worden
buitenlandse bedrijven gedwongen hun waterbeleid te herzien en eventueel zelfs op te
stappen. Binnen de Wereldhandelsorganisatie (WTO) zijn momenteel echter
onderhandelingen aan de gang die het wel heel moeilijk maken om de privé-sector uit de
watervoorziening weg te krijgen, eens ze zijn toegelaten.
We hebben het hier over de onderhandelingen over het dienstenakkoord van de WTO, het
zogenaamde GATS (General Agreement on Trade in Services). Dit akkoord wil de handel in
diensten – en water valt daar wel degelijk onder – liberaliseren. De onderhandelingen
hierover gebeuren achter gesloten deuren. Af en toe lekt er echter informatie uit. Zo konden
we recent vaststellen dat de Europese Unie met een wel zeer begerige blik kijkt naar de
watermarkt in de rest van de wereld. Zonder schroom wordt aan tal van landen gevraagd om
(Europese) privé-bedrijven te laten opereren op hun watermarkt. Tegelijkertijd zien we dat de
EU helemaal niet aanbiedt om de eigen watersector open te stellen voor anderen. Rekening
houdend met de zwakke positie van ontwikkelingslanden in de vorige onderhandelingsronde,
vrezen we dat we het vervolg al kennen.
We stellen ons dan ook minstens twee belangrijke vragen bij het GATS-akkoord. Is het wel
verstandig om essentiële diensten als water te onderwerpen aan dit soort
onderhandelingen? En is het wel democratisch dat zulke belangrijke onderhandelingen in de
grootste geheimzinnigheid gebeuren? Het antwoord voor 11.11.11 is overduidelijk: neen. In
dit politiek dossier zetten we uiteen hoe we tot dit duidelijke antwoord komen.
Bogdan Vanden Berghe
Diensthoofd Campagne 11.11.11
4
Politiek dossier - GATS en water
1 GATS, een nieuw hoofdstuk in het oude
globaliseringsverhaal
Toenemende vrijheid en rechten voor
multinationale ondernemingen, zonder
afdoend tegengewicht van plichten,
democratische controle en sturing door de
overheid, is gevaarlijk. Beleid en praktijk
van de bedrijven kunnen dan snel haaks
staan op de ontwikkelingsbehoeften van
het betrokken land en vooral van de
armste bevolkingsgroepen.
Dat is, in een notendop, het uitgangspunt
van ons werk rond globalisering.
GATS, het dienstenakkoord binnen de
Wereldhandelsorganisatie (WTO) is een
schrijnende illustratie van deze
liberaliseringstrend. De privé-sector dringt
steeds verder binnen in sectoren die
zorgen voor essentiële dienstverlening
aan de bevolking. Juist omdat
watervoorziening, net zoals
gezondheidszorg, onderwijs, enz.
levensbelangrijk is, bleef ze tot nu toe,
meer dan andere stukken van de
economie, onder controle en toezicht van
de overheid.
De GATS is een aanval op deze vitale
verdedigingslinie. Het is echter niet de
enige dreiging. Privatisering en
deregulering beginnen en eindigen niet
noodzakelijk bij de WTO. Dikwijls zijn ze
het resultaat van een ingewikkeld en niet
altijd even gezond samenspel tussen de
elite van een land, multinationale
ondernemingen en grote internationale
instellingen. Een bindend akkoord binnen
de WTO is vaak enkel het sluitstuk van
een proces dat al een hele tijd aan de
gang was.
toegang tot proper water garandeert voor
iedereen en niet inteert op de toekomst.
De realiteit is meestal anders. Het is al niet
vanzelfsprekend dat het overheidsbeleid
de belangen van de bevolking trouw
weerspiegelt. De elite van een land ziet
soms meer brood (én geld) in grote, dure,
met buitenlandse bedrijven opgezette
watersystemen dan in een meer
kleinschalige, gedecentraliseerde
watervoorziening waarover ook de
plaatselijke bevolking haar zeg kan
hebben. Regeringen geven soms zelf
aanzet tot te vergaande privatisering. Dat
de multinationale ondernemingen uit de
watersector zich uitsloven om megaorders
binnen te rijven, desnoods met
lokmiddelen en zachte druk, is jammer
maar niet verwonderlijk. De
watermultinationals worden daarbij soms
nog een handje geholpen door de
overheid van hun ‘moederland’.
Overheid zonder middelen
Bovendien mag men niet vergeten dat
ontwikkelingslanden veelal te maken
hebben met een pijnlijk tekort aan
middelen. In de millenniumdoelstellingen
beloven de wereldleiders ondermeer dat
het aantal mensen dat geen toegang heeft
tot veilig drinkwater tegen 2015 met de
helft moet verminderen. Maar de nodige
middelen ontbreken. Op de VNconferentie over de Financiering voor
Ontwikkeling in maart 2002 (Monterrey,
Mexico) kwam dit nog maar eens tot
uiting. Naast een minimum aan nieuwe
middelen verwachtte deze
ontwikkelingstop vooral heil van de vrije
markt en de privé-sector.
Ontwikkelingslanden worden aangeraden
of onder druk gezet om hun markten open
te gooien en investeringen aan te trekken.
Maar privé-kapitaal heeft zijn prijs.
Investeringen én winst moeten betaald
worden. Via privatisering en
‘kostenrecuperatie’ in essentiële diensten
zoals de watervoorziening valt de last
uiteindelijk op de zwakste schakel, de
verbruiker.
1.1 Het IMF als breekijzer
Een land kan autonoom beslissen om voor
bepaalde aspecten van zijn
watervoorziening beroep te doen op de
privé-sector. Het kan ook buitenlandse
bedrijven daarin een rol laten spelen. Daar
is niet noodzakelijk iets mis mee zolang
het waterbeleid stevig in handen blijft van
de overheid, gedicteerd wordt door de
echte noden van de bevolking, betaalbare
5
Politiek dossier - GATS en water
In landen waar grote delen van de
bevolking moet zien rond te komen met
minder dan één euro per dag, wordt water
op die manier gewoon onbetaalbaar.
1999 allemaal op basis van een eigen
armoedebestrijdingsstrategie van het
betrokken land, maar in praktijk vertoont
het gemiddeld voorwaardenpakket nog
schrikwekkend veel gelijkenis met het
oude receptenboekje. Een meerderheid
van Derde Wereldlanden en zo goed als
alle armste ontwikkelingslanden hangen
aan die korte leiband.
Privatisering van overheidsinstellingen
scoort ook nu nog hoog in het beleid van
de bank en het fonds. De watersector blijft
niet gespaard. Tussen 1996 en 1999 sloot
de Wereldbank 193 leningen af die
verband hielden met watervoorziening.
Meer dan de helft hiervan hadden
privatisering als voorwaarde.1
Privatisering als voorwaarde
Het wordt nog een stuk hachelijker als
grote internationale financiële instellingen,
zoals het Internationaal Muntfonds (IMF)
en de Wereldbank, zich met de zaak gaan
bemoeien. Ze spelen een sleutelrol in het
internationaal beleid rond schuldenlast.
Toezeggingen voor schuldvermindering
worden gekoppeld aan een akkoord met
het IMF en de Wereldbank. Zo’n akkoord
stelt strakke voorwaarden met betrekking
tot het macro-economisch beleid en de
herstructurering van de economie van het
schuldenland. In theorie gebeurt dat sinds
Tanzania verkocht in laatste tien jaar vier vijfde van staatsbedrijven
Alles gaat onder de hamer
Tanzania krijgt van instanties als het IMF en de Wereldbank goede cijfers en flink veel
centen. Het land is een ijverige leerling als het gaat om het opvolgen van
privatiseringsrecepten. Sinds 1993 werd zowat 80 procent van de in totaal zo’n vierhonderd
staatsbedrijven verkocht. De internationale geldschieters zijn tevreden, de burgers mopperen
evenwel behoorlijk.
Dezer dagen worden de Tanzaniaanse spoorwegen, de TRC, geprivatiseerd. Drieduizend
kilometer rails die niet alleen voor het land zelf, maar ook voor de buurlanden van kapitaal
belang zijn. De Tanzaniaanse handel met de buitenwereld verloopt immers in grote mate via
de haven van Dar es Salaam.
Modern kun je de spoorwegen moeilijk noemen: er rijden nog stoomlocomotieven en ‘s lands
treinen doen er twee keer zo lang over als de bussen, die een goed netwerk hebben
uitgebouwd. Alleen wie naar het noordwesten wil, is op het spoor aangewezen.
Hoewel de treinen maar traag voorttuffen, bewezen de gebeurtenissen van juni dat de
veiligheid niet helemaal is gegarandeerd. Toen liep nabij Kigoma een passagierstrein op een
steile helling achteruit en botste op een achteropkomende goederenwagon, met zo’n
driehonderd doden tot gevolg. De oorzaak: een motordefect.
Het spoor is de zoveelste parastatale die wordt geprivatiseerd. Die hele oefening begon al in
1993. Sindsdien zijn zowat alle vitale overheidsbedrijven van de hand gedaan. Als we de
sinds 1995 verkozen president Benjamin Mkapa mogen geloven, dan heeft die hervorming
het land veel goed gedaan. Hij verwijst daarbij graag naar de toeristische sector, een van
Tanzania’s belangrijkste bronnen van buitenlandse deviezen. Sinds de staatshotels zijn
verkocht, zo gaat de redenering, is de service beter en komen de toeristen met plezier terug.
Dat het allerbeste hotel van het land voor niet meer dan 1,2 miljoen is verkocht, een bedrag
dat experts een schijntje vonden, zegt de president er niet bij.
Maar er is nog meer aan de hand. Vaak moeten bedrijven worden gemoderniseerd voor ze
überhaupt verkocht kunnen worden en dan blijken de investeringen die aan de privatisering
voorafgingen, en waar de belastingbetaler dus voor opdraait, hoger te zijn dan de
verkoopprijs. Dat heeft dan met haast te maken – internationale geldschieters willen prompt
resultaten – maar ook met corruptie. Een zacht prijsje voor het bedrijf en een flinke extra
voor de mensen van de Commissie voor hervorming van de parastatale sector.
Een ander probleem betreft het ‘overschot aan personeel’. Bedrijven eisen het recht om de
6
Politiek dossier - GATS en water
arbeid te stroomlijnen, wat in het geval van het spoor bijvoorbeeld neerkomt op een zekere
afdanking van een derde van de negenduizend personeelsleden. En de staat liet al weten
dat er niet echt een afdankingsvergoeding in zit: het ontbreekt de overheid namelijk aan
middelen.
Al even bedenkelijk is het feit dat het vaak erg vitale diensten betreft, zaken als water en
elektriciteit. De verkoop eerder dit jaar van het waterbedrijf Dawasa – een voorwaarde die
het IMF had gesteld om Tanzania in te delen in de categorie van armste landen met grootste
internationale schulden (wat hen een voordeliger aflossingsregime bezorgt) – zorgde zo voor
een storm van protest. Er was zo’n 150 miljoen dollar nieuw kapitaal nodig om het bedrijf
verkoopbaar te maken. De helft van het water gaat immers verloren aan lekkage en illegaal
aftappen. In de overheidsadvertenties die werden geplaatst in buitenlandse bladen om
investeerders aan te trekken, wordt duidelijk ‘een betere afrekening’ in het vooruitzicht
gesteld. Concreet: sloppenwijken zullen niet langer op gratis kraantjes moeten rekenen.
Bij het elektriciteitsbedrijf Tanesco is het niet veel beter. Stroom wordt duurder, en bovendien
blijkt de Zuid-Afrikaanse firma die het bedrijf kocht een kleine onderneming die niet in staat is
zo’n mammoettaak op zich te nemen. Klein detail: ze ging in zee met een Tanzaniaanse
partner, die eigendom is van de schoonbroer van de president. De bestuursraad van dat
bedrijf bleek overigens uit schoolkinderen te bestaan: het betrof dus een nepinstantie. Een
en ander deed sommige columnisten al hardop vragen of de president, die momenteel aan
zijn laatste ambtstermijn bezig is, zijn schaapjes op het droge wil hebben voor hij de plaat
poetst.
De Morgen, 31 oktober 2002, Catherine Vuylsteke
1.2 De WTO als sluitstuk
Akkoorden die binnen de WTO
worden afgesloten hebben die
flexibiliteit niet meer. Ze zijn net
als IMF-akkoorden bindend en
sanctioneerbaar (ze leiden bij
inbreuk tot
Is inbraak via GATS dan nog nodig? Al die
moeite lijkt overbodig als de bedrijven ook
al via regeringen of het IMF in nieuwe
watermarkten kunnen
De WTO ‘betonneert’
binnendringen.
de toegevingen die aan
Om twee redenen blijft een
IMF en Wereldbank
doorgedreven GATS-akkoord
werden gedaan.
toch erg interessant voor de
grote privé-ondernemingen.
handelsrepresailles). Maar ze
zijn bovendien quasi

Nieuwe toezeggingen binnen
onherroepelijk. Eens een land
GATS kunnen een bres slaan
binnen de GATS een
in de verdedigingslinie van
toezegging heeft gedaan, kan
landen die tot nu toe aan
het nauwelijks nog op zijn
rechtstreekse bilaterale druk of
beslissing terugkomen. In die
aan privatisering onder IMFzin ‘betonneert’ de WTO
voogdij zijn ontsnapt.
toegevingen die vroeger

Privatisering en deregulering op
werden gedaan.
nationaal niveau kunnen in
theorie nog herroepen worden,
zelfs wanneer ze werden
opgelegd door het IMF.2
Cochabamba: succesvol verzet niet meer mogelijk na GATS?
Toen de Wereldbank in 1998 een lening toestond aan het straatarme Bolivië was een van de
voorwaarden dat het land privatiseringen zou doorvoeren in de watersector. Zo kwam de
7
Politiek dossier - GATS en water
watervoorziening van Cochabamba, een stad met een half miljoen inwoners, in handen van
Aguas del Tunari, een consortium onder leiding van het Amerikaanse Bechtel.
Duur grondwater
Aguas del Tunari kreeg de rechten op alle water in het betreffende gebied. Dat betekende
dat de boeren ineens zelfs moesten betalen voor grondwater dat ze zelf oppompten. Voor
het bedrijf één cent geïnvesteerd had in de verbetering van het waternet voerde het een fikse
verhoging door van de waterprijs. Met een minimumloon van nog geen 100 dollar kon de
doorsnee waterrekening oplopen tot een kwart van het inkomen. Niet-betalers werden
afgesloten.
Er vormde zich een grote beweging die eiste dat de privatisering werd teruggedraaid. In
januari en februari 2000 kwamen honderdduizenden mensen hiertegen op straat. De politie
reageerde met geweld. Er viel een dode en verschillende gewonden. De regering riep de
staat van beleg uit, maar zwichtte uiteindelijk voor het protest. De watervoorziening kwam
terug in handen van het oude overheidsbedrijf SEMAPA. Werknemers, gemeente, leiders
van het protest en gekozen vertegenwoordigers van alle wijken kwamen in het bestuur.
Aguas del Tunari eist 25 miljoen
Aguas del Tunari eist van de Boliviaanse regering nu een schadevergoeding van 25 miljoen
dollar. Dat is drie keer zoveel als de kosten die het gemaakt heeft. Bolivië weigert te betalen.
Aguas del Tunari wendt zich nu tot de geschillencommissie van de Wereldbank. Dat kan
omdat het bedrijf een vestiging, eigenlijk weinig meer dan een brievenbus, heeft in
Nederland en zo beroep kan doen op het bilaterale investeringsakkoord tussen Bolivië en
Nederland.
De Boliviaanse regering zal een prijs moeten betalen voor het terugdraaien van de
privatisering. Had Bolivië haar watersector geliberaliseerd via GATS, dan had ze meteen ook
alle WTO-leden die dat eisten compensatie moeten bieden (zie 2.9).3
8
Politiek dossier - GATS en water
2 GATS, het mysterie ontrafeld
“Het GATS-akkoord is eerst en vooral
een instrument ten voordele van de
bedrijfswereld”
De Europese Commissie op http://gatsinfo.eu.int/
diensten er uit om een product tot bij een
gebruiker te brengen. De hele groot- en
kleinhandel is namelijk ook een dienst, net
zoals het verschaffen van eten en drinken
in restaurants en cafés of het plaatsen van
een venster, tot zelfs het bouwen van
huizen en het aanleggen van wegen.
Om ten volle de inzet van de aan de gang
zijnde GATS-onderhandelingen te volgen,
moet je zelf bijna een WTO-specialist
worden. Hieronder proberen we zo
eenvoudig mogelijk weer te geven wat de
inzet van de onderhandelingen is. En dat
is niet gemakkelijk. Voor nog meer
gespecialiseerde uitleg verwijzen we naar
onze website www.11.be en naar de
annexen achteraan dit dossier. Als je
soms het gevoel hebt dat het allemaal een
beetje te ingewikkeld wordt, voel je dan
vooral niet gegeneerd.
Ontwikkelingslanden – of althans hun
onderhandelaars – kennen dat gevoel
maar al te goed. Eén van de grote
problemen met alle onderhandelingen
binnen de Wereldhandelsorganisatie is
namelijk dat ontwikkelingslanden niet
voldoende capaciteit hebben om deze
complexe materie te volgen. Waar
Westerse landen een batterij specialisten
ter beschikking hebben om de gevolgen
van elk aspectje uit de onderhandelde
akkoorden uit te vlooien, moeten
ontwikkelingslanden het meestal stellen
met een zeer beperkt team van ‘allrounders’. Hier gaan we…
Heel wat diensten zijn essentieel voor ons
dagelijks leven en behoren tot de sociale,
economische en culturele mensenrechten.
Denk aan geneeskundige zorgen,
kinderverzorging, kinderoppas, onderwijs,
vorming, bejaardenzorg, vervoer,
communicatie, cultuur, huisvesting,
energie, water, waterzuivering,
afvalverwerking, enz.
De manier waarop al deze diensten
geleverd worden, bepaalt mee de aard
van onze maatschappij. Het verzekeren
ervan is precies één van de redenen
waarom we overheden en regeringen in
het leven hebben geroepen. Beslissingen
erover gaan ons allen aan. Maar het
leveren van diensten is ook een
belangrijke economische activiteit. Zelfs in
ontwikkelingslanden is de dienstensector
goed voor de helft van het bruto nationaal
product (BNP) en de tewerkstelling.
Omdat de overheid nog altijd een zeer
groot deel van de dienstverlening op zich
neemt, ligt hier een enorm terrein braak
dat voor winstgevende activiteiten kan
ontgonnen worden. In die optiek wordt
gezondheidszorg een onontgonnen markt
2.1 Wat is GATS?
die wereldwijd jaarlijks 3.500 miljard dollar
GATS staat voor ‘General Agreement on
waard is. Onderwijs is goed voor 2.000
Trade in Services’, in het Nederlands
miljard dollar en water
‘Algemeen Akkoord
voor 1.000 miljard
Diensten die nu nog publiek zijn,
over de Handel in
dollar.
vormen een enorm braakliggend
Diensten’. GATS werd
terrein
dat
voor
winstgevende
voor de eerste keer
activiteiten kan ontgonnen worden.
ondertekend in 1994,
als één van de
belangrijkste akkoorden van de
Wereldhandelsorganisatie, en wordt sinds
2000 opnieuw onderhandeld.
2.2 Wat zijn diensten?
Een dienst is ongeveer alles wat niet op je
voet kan vallen, ook al bestaan heel wat
9
Politiek dossier - GATS en water
De twaalf dienstensectoren van GATS
1. Diensten aan bedrijven (Business services):
Professionele diensten (recht, boekhouding, auditing, achitectuur, engineering, urbanisatie
en landschapsbeheer, medische diensten en tandheelkunde, veterinaire diensten,
kraamhulp, verpleging, kinesitherapie, paramedische diensten, enz.), computerdiensten,
onderzoek en ontwikkeling, vastgoed, verhuur en leasing, reclame, marktonderzoek,
consultancy, interimwerk, onderhoud, kuiswerk, fotografie, drukwerk, verpakking, enz.
2. Communicatie: post, koerierdiensten, audio-visuele diensten (film, video, radio, TV)
3. Bouw en engineering
4. Distributie: van kleinhandel tot groothandel
5. Onderwijs
6. Milieu: water, afval, lawaai, lucht, enz.
7. Financiële sector: banken, verzekeringen en andere financiële diensten
8. Gezondheidszorg en de sociale sector
9. Toerisme en reizen
10. Cultuur, ontspanning en sport
11. Vervoer: over de weg, per spoor, over water, door de lucht, via pijpleidingen…
12. Andere diensten: energie
GATS en gender
Zowel in het Zuiden als in het Noorden kan GATS een verregaande impact hebben op het
leven van vrouwen en mannen. De impact op het leven van vrouwen zal anders zijn omwille
van een aantal factoren:
1. Vrouwen hebben een specifieke rol als dienstverstrekkers. In het Zuiden ligt de
liberalisering van diensten onder GATS in het verlengde van de liberalisering van
diensten onder de Structurele Aanpassingsprogramma’s (SAP) van IMF en Wereldbank.
Uit de ervaringen met de SAP blijkt dat de leemte die onstaat door het wegvallen van
basisdiensten, wordt opgevuld door extra inspanningen van vrouwen. Wanneer de
overheid faalt in het voorzien van basisgezondheidszorg en onderwijs, van gezond en
voldoende voedsel en water, zijn vrouwen verplicht om deze taken over te nemen. Aan
de basis hiervan liggen ondermeer de traditionele rollenpatronen die zowel in Noord als
Zuid nog gelden.
2. Vrouwen als consumenten van diensten. Liberalisering van diensten kan leiden tot
prijsverhogingen, bijvoorbeeld omdat de overheid niet mag tussenkomen in de prijs die
de consument moet betalen voor een basisgoed als water. Prijsverhogingen zorgen voor
een verminderde toegang, vooral voor arme consumenten, waarvan vrouwen een groot
deel uitmaken. Wereldwijd zijn 70% van de armen vrouwen. Een hogere prijs heeft ook
consequenties op het vlak van tijdsbesteding, gezondheid en budget. Ook deze gevolgen
komen vooral op de schouders van vrouwen terecht.
10
Politiek dossier - GATS en water
3. Vrouwen als werknemers. De meerderheid van de werknemers in de dienstensector
zijn vrouwen. Deze jobs zijn over het algemeen goed betaald en redelijk stabiel. Maar het
merendeel van hen werkt onderaan de ladder. Hoe hoger de functie, hoe minder
vrouwen. Bovendien bleek dat ook in de openbare sector vrouwen het eerst worden
afgedankt wanneer de sector geliberaliseerd wordt. En elke regelgeving die vrouwen 4
positief discrimineert, wordt onder GATS beschouwd als ’onnodig handelsverstorend’ (zie
kader bij 2.8) en moet dus afgeschaft worden.
4. Vrouwen als burgers: toegang tot besluitvorming. Het hele proces van
onderhandelingen over GATS verloopt al bijzonder ondemocratisch (zie 3.4). Hier komt
nog bij dat zowel in de nationale parlementen als binnen de civiele maatschappij de
inspraak van vrouwen en vrouwenorganisaties zo goed als nihil is. Zowel in het Noorden
als in het Zuiden maken vrouwen de minderheid uit van de volksvertegenwoordigers. En
wat de toegang tot besluitvorming betreft, is het plaatje vaak nog veel minder rooskleurig.
Het is voor 11.11.11 dan ook duidelijk dat extra inspanningen geleverd moeten worden
om de inspraak van vrouwen te garanderen in het GATS-debat, vóór het akkoord
ondertekend wordt. Een grondige analyse van de sociale impact van het akkoord is
onontbeerlijk. Hierbij moet vooral de genderdimensie mee in rekening gebracht worden.
2.3 Het vertrekpunt van de
onderhandelingen over diensten
Het is duidelijk dat de zogenaamde
‘dienstenindustrie’ vragende partij is voor
een wereldwijde liberalisering van zoveel
mogelijk diensten en dat ze daar hard voor
lobbyt. Jammer genoeg vormt deze hevige
druk van de dienstenindustrie het
vertrekpunt van de GATSonderhandelingen. We zagen liever de
zorg voor universeel toegankelijke
dienstverlening en
de verwezenlijking
Uit lekken blijkt dat de
van de sociaalwatersector een van de
economische en
meeste gegeerde
culturele
onderhandelingsbrokken
mensenrechten als
is.
motivatie.
“Voor de grote baas van het grootste
hospitaalbedrijf ter wereld, het
Amerikaanse Columbia/HCA, is de
gezondheidszorg een business die niet
verschilt van de luchtvaart- of de
kogellagerindustrie en hij heeft
gezworen niet te zullen rusten voor hij
elk openbaar hospitaal in NoordAmerika heeft vernietigd.”
“Investeringsmaatschappijen zoals
Merill Lynch voorspellen dat openbaar
onderwijs in het volgende decennium
wereldwijd zal geprivatiseerd worden
en dat er hierdoor enorme winsten
kunnen gemaakt worden.”
Het zal dan ook niet verbazen dat de
voorbereidingen van de GATSonderhandelingen en de
onderhandelingen zelf gebeuren achter
gesloten deuren.
Onderhandelingsvoorstellen worden
uitgeroepen tot ‘handelsgeheim’. Markten
binnenrijven is blijkbaar een hoger goed
dan democratie. Gelukkig zijn er af en toe
enkele lekken die het mogelijk maken een
zicht te krijgen waarover onderhandeld
wordt. Uit die lekken blijkt dat de
watersector een van de meeste gegeerde
onderhandelingsbrokken is. Hoewel dit
ook een nuance verdient. Uit wat tot nu
toe gelekt is, blijkt dat de EU heel graag
de zuidelijke markten wil veroveren, maar
“Ondertussen werken watergiganten
zoals Vivendi en Suez hand in hand met
de Wereldbank om
ontwikkelingslanden te dwingen hun
watervoorzieningen te privatiseren. Via
machtige lobbymachinerieën zoals de
US Coalition of Services Industries en
het European Services Forum, hebben
deze en andere multinationals de
agenda bepaald van de huidige GATSonderhandelingen.”
Uit Stop the GATS attack! Platform van de
wereldwijde GATS-actie.
http://www.gatswatch.org/StopGATS.html
11
Politiek dossier - GATS en water
dat ze zelf haar watermarkt liever gesloten
houdt.

Het akkoord laat toe om allerlei
uitzonderingen te bedingen, maar het
is de bedoeling dat die uiteindelijk via
opeenvolgende onderhandelingen
allemaal verdwijnen.

GATS heeft in principe betrekking op
alle diensten en maakt geen
uitzondering voor basisdiensten of
openbare diensten. Gezondheid,
onderwijs, water, post, openbaar
vervoer, huisvesting, cultuur, geen
enkele van deze diensten is in principe
van GATS uitgesloten.

GATS heeft betrekking op alle regels
(wetten, decreten, koninklijke
besluiten, gemeentelijke reglementen,
enz.) die ook maar iets met diensten te
maken hebben, van welk
bestuursniveau ze ook afkomstig zijn:
federaal, regionaal, provinciaal,
lokaal…

Liberaliseringen die in het kader van
GATS worden afgesproken kunnen
praktisch heel moeilijk ongedaan
gemaakt worden. Bij elke wijziging
moet onderhandeld worden over
compensaties onder de vorm van een
andere liberalisering.
2.4 De reikwijdte van GATS
GATS is geen traditioneel handelsakkoord
meer dat enkel het vrije verkeer regelt van
goederen die de grens over gaan. GATS
bevat regels die diep doordringen in de
binnenlandse regelgeving en de manier
waarop wij onze economie en zelfs onze
maatschappij organiseren. Hoewel landen
in principe het recht behouden om
bepaalde diensten te onttrekken aan
specifieke GATS-regels, is het akkoord er
duidelijk op gericht om, in opeenvolgende
etappes, alle diensten aan de
commerciële logica te onderwerpen. Zover
is het nu nog niet, maar met GATS is wel
het kader geschapen om dit te doen. De
GATS-trein is vertrokken in het holst van
de nacht en bij elke halte (elke nieuwe
onderhandelingsronde) worden er nieuwe
diensten op de trein gezet. Tenzij wij dat
kunnen beletten. GATS raakt aan de
fundamenten van de samenleving en stelt
iedereen voor de keuze: aanvaarden we
dat diensten in de toekomst allemaal op
commerciële basis worden
georganiseerd?
GATS is helaas geen alleenstaand geval.
De handelsakkoorden van de WTO
GATS is in vele opzichten een bijzonder
dringen hoe langer hoe meer door in de
en vergaand akkoord. En wel hierom:
binnenlandse regelgeving, de organisatie
van de economie en de rol van de
 GATS heeft betrekking
overheid daarin. Elke
Het is de bedoeling dat alle
op de belangrijkste
onderhandeling draait
uitzonderingen via
economische sector.
uit op meer
opeenvolgende
De dienstensector is
bevoegdheden voor de
onderhandelingen verdwijnen.
wereldwijd
WTO en minder
verantwoordelijk voor
beleidsmogelijkheden
60% van de economische productie
voor de regeringen (zie kader ‘GATS en
(BNP), van de tewerkstelling én van de
de WTO’). De WTO houdt zich al lang niet
buitenlandse investeringen.
enkel meer met internationale handel
bezig…
 Het akkoord bevat een bepaling die
zegt dat er voortdurend nieuwe
onderhandelingen moeten komen om
telkens verdere liberaliseringen af te
spreken. De huidige (her)onderhandelingen, die begonnen zijn
in 2000, vormen de eerste van een
reeks. Als ze gedaan zijn, worden de
volgende alweer voorbereid. Aan
GATS komt geen einde.
12
Politiek dossier - GATS en water
De WTO (World Trade Organisation)
De Wereldhandelsorganisatie werd opgericht in 1995.
In tegenstelling tot populair taalgebruik doet de WTO zelf eigenlijk weinig, het zijn de 145
WTO-leden die de beslissingen nemen en die onder elkaar akkoorden afsluiten waarin ze de
eigen bevoegdheden uithollen en de markt meer vrij spel geven (zie ook kader ‘GATS en de
WTO’).
Beslissingen worden er bovendien niet erg democratisch genomen. In principe heeft elk land
één stem, maar in de praktijk leggen de rijke landen meestal hun wil op aan de
ontwikkelingslanden. De Europese Unie deelt binnen de WTO mee de lakens uit.
Vooral de puur economische belangen van de rijke landen blijken te primeren. De
ondoorzichtigheid van de besluitvorming maakt dat de sterke lobby van bedrijven veel meer
invloed heeft dan die van organisaties die ontwikkeling, milieu en andere sociale belangen
verdedigen. Bovendien is het soms zeer de vraag wie er wakker ligt van al deze
ingewikkelde onderhandelingen. Regeringen doen tot nu toe niet al te veel moeite om WTOdossiers aan de bevolking uit te leggen, laat staan om anderen dan bedrijfsorganisaties bij
het beleid te betrekken. Dit maakt dat milieu, ontwikkeling, sociale vooruitgang en
mensenrechten niet behoren tot de belangrijkste bekommernissen, ook al wordt er veel naar
verwezen.
De WTO heeft wel een zeer belangrijke eigen bevoegdheid. Ze kan uitspraken doen in
handelsgeschillen die lidstaten bij haar aanhangig maken. Dan beslist een
geschillencommissie van een handvol internationale handelsjuristen achter gesloten deuren
over het recht dat landen hebben om hormonenvlees te weren of om bananen uit arme
landen voorkeursbehandeling te geven. Of over de ‘handelsverstorende’ gevolgen van
milieumaatregelen.
2.5 Ruimer dan handel
GATS heeft een heel eigen gamma van
definities van wat ze als diensten ziet. En
dat is nodig ook, want maar weinig
diensten kan je echt exporteren als
gewone handelswaar. Er wordt een
onderscheid gemaakt tussen vier
verschillende vormen waaronder diensten
kunnen voorkomen.
geval verplaatst de gebruiker zich naar het
land waar de dienst wordt geleverd. Het
land waar de consument vandaan komt is
dan de importeur, het land dat de dienst
levert de exporteur. Indonesië verkoopt
toeristische diensten aan buitenlandse
toeristen. Dankzij het toerisme vloeit er
buitenlands geld naar Indonesië. Toerisme
is dus een export, ook al is het de toeristimporteur die zich daarvoor verplaatst.
Deze vorm van dienstenhandel zou goed
zijn voor 500 miljard dollar per jaar. Voor
de meeste ontwikkelingslanden is dit de
belangrijkste vorm van dienstenhandel.
Het is ook hun snelst groeiende
dienstenexport.
Een dienst leveren over de grens heet in
de taal van GATS ‘modus 1’. Deze
manier van dienstenhandel lijkt nog het
meest op traditionele import-export: “iets
maken en dat over de grens brengen.”
Een architect kan bijvoorbeeld een plan
naar het buitenland sturen, via het internet
kan je allerlei advies leveren of zelfs les
geven en ook telecommunicatie kan de
grenzen over. Naar schatting zouden voor
1.000 miljard dollar aan diensten op deze
wijze verhandeld worden.
‘Modus 3’ is de belangrijkste vorm van
diensten-‘handel’, al lijkt hij het minst op
traditionele handel. Bijvoorbeeld: een bank
opent een filiaal in het buitenland. In elke
andere context heet zoiets een
investering. In GATS is het een manier om
diensten te verhandelen. Deze definitie
van diensten maakt van GATS het eerste
multilateraal investeringsakkoord. Plots zit
de ‘handelaar’ binnen je grenzen en moet
je hem behandelen zoals GATS het
Eén van de belangrijkste
dienstensectoren, het toerisme, wordt
volgens ‘Modus 2’ geleverd. Deze modus
lijkt op het eerste zicht eigenaardig. In dit
13
Politiek dossier - GATS en water
2.6 Welke diensten vallen buiten
GATS?
De enige diensten die uitgezonderd zijn,
staan in het fameuze artikel I:3,c:
“diensten die uitgevoerd worden binnen de
bevoegdheden van de overheid en die
noch op commerciële basis, noch in
concurrentie met ander
dienstenaanbieders worden verstrekt.”
voorschrijft. Dat is een heel andere situatie
dan wanneer er enkel een pakje de grens
overkomt. De omvang van deze
dienstensector maakt duidelijk waarom
sommigen zo gebrand zijn op deze vorm
van liberalisering. Dienstenhandel via
investeringen zou goed zijn voor 2.000
miljard dollar per jaar. Investeringen in de
dienstensector maken 60% uit van de
‘buitenlandse directe investeringen’. Ook
de meeste waterdiensten worden op deze
manier ‘verhandeld’.
De vraag is wat dit artikel wil zeggen.
Welke diensten worden hierdoor
gevrijwaard voor GATS? De moeilijkheid
ligt in de betekenis en de interpretatie van
de woorden
Openbare diensten als
‘commercieel’
gezondheid en onderwijs zijn
en
niet uitgesloten van GATS.
‘concurrentie’.
In het
onderwijs zijn er openbare scholen naast
’vrije’ scholen die niet door de overheid
worden ingericht. Staan deze scholen in
concurrentie met de openbare? Voor
water wordt geld gevraagd, wordt water
hierdoor op commerciële basis verstrekt?
‘Modus 4’ tenslotte wordt ook de ‘tijdelijke
migratie van natuurlijke personen’
genoemd. Meestal komt hij voor in
combinatie met ‘modus 3’, bijvoorbeeld
wanneer de bank van daarnet ook haar
eigen personeel meestuurt om haar filiaal
op te starten. Uit de schaarse cijfers blijkt
dat het vooral de rijke landen zijn die van
‘modus 4’ gebruikmaken door mensen
mee te sturen met hun investeringen.
‘Modus 4’ zou goed zijn voor slechts 50
miljard dollar of ongeveer 1,5% van de
dienstenhandel.
Als het artikel eng wordt geïnterpreteerd,
dan blijven er niet veel diensten over. Er
wordt altijd wel geld gevraagd voor een
dienst en dan is die commercieel. In veel
gevallen leveren privédienstenverstrekkers gelijkaardige
diensten als de overheid en dan is er
concurrentie… Gezondheid en onderwijs
lijken door dit artikel alvast niet uitgesloten
van GATS.
Sprong in het duister
Volgens Chakravarthi Raghavan, WTOspecialist van Third World Network,
betekenen de GATS-onderhandelingen
voor ontwikkelingslanden zoiets als “het
geblinddoekt najagen van een zwarte kat
in het donker”. Dat komt omdat er geen
goede statistieken bestaan over de
‘handel’ in diensten.5 Dit gebrek was al
duidelijk in de jaren tachtig, toen men aan
de eerste GATS-onderhandelingen begon.
Maar GATS-voorstanders zeiden toen dat
men er niet kon op wachten. Het GATSakkoord zou trouwens maar een beperkt
kaderakkoord worden dat later nog verder
kon worden ingevuld in opeenvolgende
onderhandelingsrondes. Ondertussen
zouden allerlei internationale commissies
aan de slag gaan om de
statistiekenkwestie in orde te brengen. In
2001, dus na de start van de huidige
tweede ronde GATS-onderhandelingen,
hebben deze commissies uiteindelijk de
handdoek in de ring gegooid. Statistieken
bijhouden volgens de vier GATS-modi is
gewoon te kostelijk.
Dat blijkt trouwens ook uit de lopende
onderhandelingen. Voor om het even
welke dienst was er wel een land dat
liberaliseringen vroeg. Openbare diensten
staan wel degelijk op de agenda. Europa
vraagt liberaliseringen in de
watervoorziening, post, vervoer,
telecommunicatie, distributie, enz.
2.7 De regels van het spel
Het vrijmaken van de markt of het
wegnemen van zoveel mogelijk
‘belemmerende’ handelsregels gebeurt op
een heel systematische, geregelde
manier.
14
Politiek dossier - GATS en water
Zoals de meeste WTO-akkoorden bevat
GATS een stel algemene regels die
gelden voor alle WTO-leden. Eventueel
kunnen hier uitzonderingen op gemaakt
worden. GATS is bijzonder omdat er ook
specifieke regels in staan die alleen maar
gelden voor die diensten die men zelf
heeft aangeduid.
bovendien door deze regel worden
veralgemeend. Stel dat er al sinds
generaties in een bepaald land een Frans
hotel of een Franse school bestaat, dan
mogen andere landen daar ook scholen
en hotels oprichten.6
Daarom moet elk land dat GATS
ondertekende twee keer nadenken. Het
2.7.1 Algemene regels: de meest
moet er namelijk voor zorgen dat alle
begunstigde natie
beleidsmaatregelen en regels met
(Artikel II)
betrekking tot alle diensten op geen
enkele wijze verschillende
Dit is de belangrijkste algemene regel van
concurrentievoorwaarden veroorzaken
GATS. Deze bepaalt dat je alle landen op
tussen gelijkaardige buitenlandse
dezelfde wijze moet behandelen. Dit wordt
bedrijven afkomstig van verschillende
het principe van de ‘meest begunstigde
landen. De hele regelgeving op alle
natie’ genoemd, omdat het ieder land
niveaus – van federaal tot lokaal – moet
recht geeft op de meest voordelige
dus worden uitgevlooid, anders kan men
regeling die er bestaat. Dit is één van de
aangevochten worden door landen die
basisprincipes van alle WTO-akkoorden.
zich benadeeld voelen. Het spreekt voor
zich dat dit enorm veel werk en
In de praktijk betekent
deskundigheid vraagt.
het dat als je één land
Voor ontwikkelingslanden
Volgens GATS mag je een kleine
op je markt toelaat, je
ligt dat nog een stuk
coöperatieve en een multinational
alle landen moet
moeilijker dan voor onze
niet verschillend behandelen.
toelaten. Als je
geoliede administraties.
bedrijven uit één land een bepaalde gunst
geeft, bijvoorbeeld een subsidie, dan moet
Tenslotte is het merkwaardig dat GATS
je die ook aan alle ‘gelijkaardige’ bedrijven
zelfs geen algemene uitzondering voorziet
uit andere landen geven.
op het principe van de ‘meest begunstigde
natie’ ten voordele van de
Het woord ‘gelijkaardig’ is erg belangrijk.
ontwikkelingslanden. In andere WTOBedrijven zijn ‘gelijkaardig’ wanneer ze
akkoorden bestaat dit wel. Rijke landen
gelijke diensten leveren. Een grote
mogen ontwikkelingslanden dus geen
multinational uit één land en een kleine
betere markttoegang bieden dan andere
coöperatieve uit een ander land die beide
landen. Of ontwikkelingslanden gediend
boekhouden zijn dus ‘gelijkaardige’
zijn met dit soort gelijke behandeling is
bedrijven. Daar mag je geen onderscheid
maar de vraag. Ontwikkelingslanden op de
tussen maken.
vrije markt gooien zonder
uitzonderingsmaatregelen kan je
De regel van de ‘meest begunstigde natie’
vergelijken met een wedstrijdje zwemmen
heeft verregaande gevolgen. Een
tussen Frederik De Burggraeve en een
overheidsmaatregel die een onderscheid
kleuter die pas kan zwemmen.
maakt tussen bedrijven uit verschillende
landen is dus verboden. Het maakt niet uit
of dit onderscheid opzettelijk gemaakt is of
niet. Feitelijke toestanden moeten
Bananen en andere uitzonderingen onder vuur
Zelfs de Europese Unie, nochtans het grootste handelsblok ter wereld, heeft zich al eens
lelijk vergist. De EU heeft decennia lang een bevoorrechte markttoegang verleend aan
bananen uit bepaalde ontwikkelingslanden7. In feite gaat dit in tegen het principe van de
‘meest begunstigde natie’ omdat er een onderscheid wordt gemaakt tussen bananen uit de
15
Politiek dossier - GATS en water
bevoorrechte landen en bananen uit andere landen. Maar de EU heeft hiervoor een
uitzondering gekregen op de algemene regels van het goederenakkoord8 van de WTO. Wat
de EU niet door had was dat ze niet alleen een uitzondering had moeten vragen op dit
goederenakkoord, maar ook op het dienstenakkoord van de WTO (GATS dus). Bananen zijn
goederen en dus dacht de EU dat ze veilig stond. Handel is helaas ook een dienst, groot- en
kleinhandel in bananen vallen onder GATS. Resultaat: de EU werd veroordeeld omdat ze het
GATS-akkoord overtreden had. Meteen werd ook duidelijk hoe ver GATS wel reikt. Er is
haast geen enkele economische activiteit die niet verweven is met één of andere dienst.
In het geval van de bananen vergat de EU een uitzondering te vragen op het principe van de
‘meest begunstigde natie’ in het dienstenakkoord. Van deze mogelijkheid heeft ze nochtans
in veel gevallen gebruik gemaakt. Vóór GATS bestond hadden veel landen namelijk allerlei
economische en culturele samenwerkingsakkoorden. De Scandinavische landen geven
elkaar bevoorbeeld bijvoorrechte markttoegang in audio-visuele producten. Franstalige
landen, de Golfstaten, enz. doen dat ook. De hele Europese Unie gaf voorrechten aan
kandidaat-lidstaten om ze voor te bereiden op toetreding tot de Unie. Al dit soort regelingen
werden bij de ondertekenig van GATS plots uitzonderingen en mogen in principe maar een
tiental jaar behouden blijven (tot 2004 dus).

2.7.2 Specifieke regels
Bovenstaande regels gelden voor alle
diensten. Daarnaast zijn er ook bijzondere
regels die gelden voor die diensten die
men zelf heeft aangeduid, en dan nog mits
een heleboel beperkingen die men zelf
kiest. Deze bijzondere regels zijn de
strengste regels in GATS. Het zijn
‘markttoegang’ en ‘nationale behandeling’.



1. Markttoegang
(Artikel XVI)
de totale waarde van de ingevoerde
diensten (dus ook van investeringen in
diensten)
het aantal personen dat voor het
dienstenbedrijf werkt
de juridische vorm van
dienstenbedrijven (onderscheid maken
tussen VZW’s, non-profit organisaties,
coöperatieven, BVBA’s, NV’s, filialen
en dochtermaatschappijen kan niet
meer)
participatie van buitenlands kapitaal
(dus geen lokale ‘verankering’ meer
zoals nu voor sommige diensten
vereist is)
Wie markttoegang verleent voor een
dienstensector stelt zijn markt voor die
sector open voor buitenlandse
Het verbod op deze beperkingen slaat niet
concurrentie. Buitenlandse bedrijven
alleen op de
mogen die diensten dan vrij
buitenlandse
Via markttoegang bemoeit
komen aanbieden. Dit is wat
dienstenverstrekkers,
GATS zich met de
doorgaans verstaan wordt
maar op de gehele
binnenlandse regelgeving.
onder liberalisering. Maar
sector of subsector
’markttoegang’ betekent in
waarvoor markttoegang wordt verleend.
GATS veel meer dan dat. Wie
Het slaat dus ook op diensten die
markttoegang verleent mag geen gebruik
helemaal niet internationaal verhandeld
meer maken van beperkingen op:
worden. Wie markttoegang geeft laat
 het aantal dienstverleners (het aantal
GATS opnieuw binnendringen in zijn
hospitalen of scholen, het aantal
binnenlandse regelgeving. Men kan
scanners in hospitalen, het aantal
uitzonderingen vermelden bij de
cruiseschepen op een rivier, het aantal
markttoegang die men geeft, maar de
hotels in een toeristisch gebied…)
standaardoptie is géén beperkingen. Men
 het totale aantal verleende diensten
moet dus zeer zorgvuldig te werk gaan en
(bijvoorbeeld het aantal scans)
op voorhand weten welke beperkingen
nodig zijn. Vergeet men uitzonderingen te
vragen dan kunnen die achteraf niet meer
16
Politiek dossier - GATS en water
toegevoegd worden zonder compensaties
te bieden.9
ook onder ‘nationale behandeling’ vallen
en hebben geen uitzondering gevraagd.
2. Nationale behandeling
(Artikel VXII)
2.8 Ingebouwde agenda
Het principe van de ‘nationale
Eén van de merkwaardige trekken van
behandeling’ houdt in dat buitenlandse
GATS is haar ‘ingebouwde agenda’. Ten
dienstenbedrijven recht hebben op
tijde van haar onderhandeling was heel
minstens dezelfde behandeling als de
het idee van een dienstenakkoord even
binnenlandse bedrijven. Buitenlandse
omstreden als nu. Voorstanders vonden
bedrijven beter behandelen, bijvoorbeeld
het wijs om niet meteen alle registers open
door ze aan te trekken met
te trekken. Het akkoord werd dus in 1994
belastingsvoordelen, mag wel. Zoals
ondertekend, terwijl het nog ver van
‘meest begunstigde natie’ komt ook
volledig was. Het bevatte wel veel
‘nationale behandeling’ voor in alle WTOaanduidingen over artikels en bepalingen
akkoorden. Wel is de
die nog onderhandeld
Een internetschool krijgt
formulering het sterkst in
moesten worden. Op
waarschijnlijk evenveel recht op
GATS. Alle maatregelen
die manier verkreeg
subsidies als een ‘echte’ school.
die gewild of ongewild de
men een ‘ingebouwde
agenda’. Veel
‘concurrentievoorwaarden’ veranderen in
ontwikkelingslanden keken zeer
het voordeel van ‘gelijkaardige’
argwanend toe en wilden eerst zien waar
binnenlandse bedrijven zijn verboden. De
GATS hen naartoe zou leiden. Ze
termen ‘concurrentievoorwaarden’ en
bouwden op hun beurt een
‘gelijkaardig’ zijn opnieuw erg vaag en
evaluatieverplichting in.
open voor brede interpretatie.
Tot de ingebouwde agenda behoren:
 onderhandelingen over
noodzakelijkheidstests (zie kader).
Virtueel diploma
Volgens de geschillencommissie van de
 onderhandelingen over regels voor
subsidies. Subsidies kunnen volgens
WTO zijn diensten ‘gelijkaardig’ wanneer
dezelfde dienst aangeboden wordt,
GATS handelsverstorend zijn en er
ongeacht de vorm waaronder dat gebeurt!
moeten dus regels komen die zeggen
Iemand die een opleiding voor een
welke subsidies mogen en welke niet.
masterdiploma aanbiedt via internet, via
 onderhandelingen over de
de oprichting van een school of via het
liberalisering van
aantrekken van studenten naar een
overheidsaanbestedingen. Overheden
buitenlandse vesting, die levert dus
zijn de grootste verbruikers van
dezelfde dienst en heeft recht op dezelfde
diensten (bijvoorbeeld via
behandeling. Dat geldt ook voor subsidies.
infrastructuurwerken) en in de meeste
Een internetschool heeft dus waarschijnlijk
landen zijn overheidsbestellingen
recht op dezelfde subsidies als de school
voorbehouden aan binnenlandse
die ‘live’-onderwijs geeft.
dienstenbedrijven. Op die manier
kunnen overheden de lokale economie
impulsen geven. Maar buitenlandse
Ook hier kunnen weer uitzonderingen
bedrijven willen hun deel van deze
bedongen worden. De Europese Unie
lucratieve markt en daarom wil men
heeft subsidies alvast uitgesloten van
ook over de liberalisering van
‘nationale behandeling’ voor alle sectoren.
overheidsaanbestedingen
Dat wil zeggen dat bedrijven die op de
onderhandelen.
Europese markt diensten leveren niet
persé dezelfde subsidies krijgen als
 onderhandelingen over bijzondere
noodmaatregelen. Als blijkt dat een
Europese bedrijven. Andere landen
hebben echter niet begrepen dat subsidies
bepaalde liberalisering, van de
waterdistributie bijvoorbeeld, zware
17
Politiek dossier - GATS en water

problemen met zich mee brengt, moet
er dan niet een noodrem voorzien
worden? De ontwikkelingslanden zijn
vragende partij voor dergelijke
bijzondere noodmaatregelen die ook in
andere WTO-akkoorden bestaan.
onderhandelingen over ‘krediet voor
autonome liberalisering’. Veel landen
hebben op eigen houtje
liberaliseringen doorgevoerd.
Ontwikkelingslanden deden dit vooral
onder druk van het IMF en de
Wereldbank. Moeten zij tijdens de
onderhandelingen dan nog eens extra
inspanningen leveren of kunnen zij


krediet krijgen voor wat ze al gedaan
hebben?
evaluatie van de resultaten van het
bestaande GATS.
de algemene verplichting om telkens
nieuwe onderhandelingen te beginnen
om de dienstensector verder te
liberaliseren. Om zeker te zijn dat de
eerste nieuwe ronde niet te lang op
zich zou laten wachten heeft men er
maar meteen een datum op geplakt,
namelijk binnen de vijf jaar na de
inwerkingtreding van het akkoord, voor
het begin van 2000 dus.10
Noodzakelijkheidstests
(Artikel VI:4)
Dit is een zeer omstreden regel binnen GATS. Hij kan namelijk verregaande gevolgen
hebben voor de binnenlandse regelgeving. Het artikel bepaalt dat tijdens komende
onderhandelingen GATS-regels afgesproken moeten worden om ervoor te zorgen dat
‘vergunningen, normen en kwalificaties’ geen ‘onnodige handelsbelemmeringen’ vormen.
Dit artikel heeft betrekking op alle diensten en zowat alle regels kunnen vallen onder de
noemer ‘vergunningen, normen en kwalificaties’. Denk aan kwaliteitsnormen voor afvalwater,
eindtermen in het onderwijs, vergunningen voor verbrandingsovens of ziekenhuizen, enz.
Deze normen zouden niet meer ‘handelsbelemmerend’ mogen zijn dan ‘nodig’. Overheden
zouden daarom al hun maatregelen moeten onderwerpen aan noodzakelijkheidstests. Is er
twijfel, dan kan er klacht ingediend worden. De geschillencommissie van de WTO zal dan
oordelen of één of andere milieu- of gezondheidsnorm ‘onnodig handelsbelemmerend’ dan
wel noodzakelijk is.
Er staat niet ‘onnodig milieuverstorend’ of ‘onnodig gezondheidsbelastend’, maar ‘onnodig
handelsverstorend’. Handel wordt met andere woorden verheven tot de ultieme toetssteen
van elk overheidsoptreden. Dit artikel duwt het handelsdenken dus wel zeer extreem door en
kan een bedreiging betekenen voor alle mogelijke overheidsmaatregelen. Helaas is de
Europese Unie hiervan de grote pleitbezorger.
De eis van 11.11.11 is dan ook duidelijk. Onderhandelingen over de invoering van dit soort
‘noodzakelijkheidstests’ zijn ‘onnodig storend’ en moeten gestopt worden.
2.9 Compensaties voor wijzigingen
(Artikel XXI)
mogelijkheid om een bepaalde toezegging
ongedaan te maken. In de praktijk is deze
mogelijkheid zeer beperkt. De wijziging
Tenslotte laten WTO-akkoorden niet toe
moet aangekondigd worden en elk ander
dat men terugkomt op een toegezegde
WTO-lid kan onderhandelingen eisen over
liberalisering. In de WTO
compensaties onder de
Terugkomen op een
spreekt men van het ’binden’
vorm van andere
toegezegde liberalisering
of bindend maken van
toezeggingen. Als er geen
kan nauwelijks.
liberaliseringen. Er is dus
akkoord bereikt wordt gaat
Vergissingen worden niet
geen weg terug, vergissingen
de wijziging niet door of
gepardonneerd.
worden niet gepardonneerd.
mogen andere landen
In GATS bestaat de formele
tegenmaatregelen nemen.
18
Politiek dossier - GATS en water
3 De huidige onderhandelingen
In 2000 zijn de WTO-leden begonnen aan
de onderhandelingen van de ingebouwde
agenda.
Bilaterale onderhandelingen leiden
uiteindelijk tot een ‘ruil’ van toegevingen.
Resultaat is dat elk land een definitief
aanbod formuleert. Door het principe van
de ‘meest begunstigde natie’ geldt dit
meteen voor alle WTO-leden. Voor dit
definitief aanbod bestaat nog geen
streefdatum.
Deze onderhandelingen verlopen in twee
luiken:
1) onderhandelingen over meer
markttoegang en nationale
behandeling
2) onderhandelingen over strengere
regels
3.2 Vraag en aanbod van Europa
3.1 Onderhandelingen over
markttoegang en nationale behandeling
Vragen
De Europese Unie heeft in juni 2002 aan
De bedoeling van deze onderhandelingen
109 landen een vraaglijst gestuurd en
is meer sectoren te liberaliseren. Alle
heeft sindsdien 27 vraaglijsten ontvangen.
landen worden ertoe aangezet om
Deze vraaglijsten waren geheim. Geen
sectoren aan te bieden die ze nog niet
parlement of burgerorganisatie die ze
geliberaliseerd hebben en om
gezien heeft. Wel werden bijvoorbeeld
uitzonderingen en beperkingen te laten
NGO’s in zeer algemene termen ‘gebriefd’
vallen.
door de Europese Commissie of door
Deze onderhandelingen verlopen via het
onze eigen minister bevoegd voor
spel van vraag en aanbod. Eerst laten de
Buitenlandse Handel, Annemie Neyts. Tot
WTO-leden aan elkaar
de vragenlijsten alle 109
Europa wil water niet
weten tot welke sectoren
uitlekten. Op 25 februari
liberaliseren, maar vraagt dit
ze graag toegang zouden
2003 verschenen ze plots
wel aan de armste landen.
krijgen. Dit is de
op het internet.12
zogenaamde vraag. De verlanglijstjes van
de verschillende WTO-leden moesten
Hieruit blijkt dat de briefings van de
tegen juni 2002 klaar zijn. Tegen eind
Europese Commissie tot dan niet
maart 2003 moest hierop geantwoord
helemaal correct waren. Ondanks alle
worden. De leden moesten dan laten
ontkenningen vooraf valt de Europese
weten welke sectoren ze willen openzetten
vraag wel degelijk openbare diensten aan.
voor de markt.
De bewering dat de Europese Unie een
ontwikkelingsagenda nastreeft blijkt in
Sinds dan onderhandelen de WTO-leden
deze GATS-onderhandelingen niet te
met elkaar op bilaterale basis (één tegen
kloppen. Ook de stelling van de Unie dat
één) om vraag en aanbod op elkaar af te
er aan ontwikkelingslanden vooral
stemmen. Sommige onderhandelingen
liberaliseringen gevraagd zijn in sectoren
kunnen ook multilateraal gebeuren
die voor hun ontwikkeling relevant zijn,
(allemaal samen).11
klopt evenmin (zie kader). De Europese
vraag is duidelijk uitgegaan van de eigen
economische belangen.
Aanval op de watersector
De Europese aanval op de watersector springt het meest in het oog. Geen enkel ander
handelsblok is zo offensief in deze sector. Maar liefst 72 van de 109 Europese vraaglijsten
vragen de liberalisering van de ‘milieudiensten”, waaronder de waterdistributie. De Europese
Unie herbergt dan ook de grootste watermultinationals ter wereld: Vivendi en Suez (Frans)
19
Politiek dossier - GATS en water
en RWE-Thames Water (Brits-Duits). Haar eigen waterdistributie is nochtans niet erg
geliberaliseerd. Enkel in Groot-Brittannië sinds Thatcher (ongeveer 90%), Frankrijk van
oudsher (iets meer dan 70%) en Spanje (bijna 40%) is een groot deel van de waterdistributie
in privé-handen. De Europese Unie biedt haar eigen waterdistributie ook niet aan in haar
eerste aanbod.
Hoewel er over de liberalisering van de watervoorzienigen in Europa helemaal geen groot
enthousiasme bestaat, is de Europese Unie niet te beroerd om waterliberaliseringen te
vragen aan landen waar er bij de bevolking grote oppositie tegen bestaat (zoals Bolivië,
Egypte, Panama of Trinidad). Ze stelt eveneens de vraag aan landen waar goedwerkende
niet-commerciële watervoorzieningen functioneren of uitgeprobeerd worden (zoals Brazilië,
Bolivië, Bangladesh, Honduras, Tunesië en Botswana).13
Aanbod
Op 5 februari 2003 maakte de Europese
Commissie bekend welke diensten ze ter
liberalisering wilde aanbieden. Dit voorstel
werd voorgelegd aan de Europese
lidstaten maar bleef voor de buitenwereld
opnieuw geheim. In het Europees
Parlement kregen alleen de fractieleiders
van de Commissie voor Handel en
Industrie ze te zien. Tenminste als ze
beloofden geen nota te nemen en zworen
om er met niemand over te praten.
Eigenaardig dat een organisatie die de
openheid en vrijheid van de markt predikt,
zo geheimzinnig doet over haar eigen
bezigheden. Gelukkig lekte ook dit
document weer uit en verscheen het
eveneens op het internet.14
(in ruil) belangrijke toegevingen over de
eigen openbare diensten te doen.15
Pascal Lamy, de Europese Commissaris
bevoegd voor handel, heeft alvast laten
verstaan dat er nog gesproken kan
worden over dit aanbod en dat hij daarin
een ruime bevoegdheid heeft. De vraag is
dus wat er tijdens de verdere
onderhandelingen zal gebeuren. Helaas
zijn er weinig mogelijkheden om dat op te
volgen (zie 3.4).
3.3 Onderhandelingen over regels
Terwijl de onderhandelingen over de
sectoren vooruit gaan, zien we dat de
onderhandelingen over de regels niet erg
opschieten. De onderhandelingen over
Daaruit blijkt dat dit ontwerpaanbod van de
subsidies, overheidsaanbestedingen,
Commissie duidelijk een eerste
noodzakelijkheidstests, autonome
onderhandelingsaanbod is. Zoals bij alle
liberalisering en bijzondere
onderhandelingen begint men eerst met
noodmaatregelen blijven voorlopig ter
een laag bod. De Europese Commissie
plaatse trappelen. En ook van de beloofde
doet daarom geen aanbod in gevoelige
evaluaties over de gevolgen van GATS tot
sectoren zoals onderwijs,
nu toe is nog niet veel in huis
De ontwikkelingslanden
gezondheidszorg, cultuur,
gekomen. De reden is wellicht
vinden geen gehoor voor
de audio-visuele sector
dat de rijke landen niet veel zin
hun vraag naar evaluatie.
(film, muziek, enz.),
hebben om eerst allemaal
waterdistributie en
samen de regels af te spreken.
energie. Stevig protest van de civiele
Zij bedisselen alles liever één voor één
maatschappij over het vrijmaken van deze
met alle WTO-leden. Bilateraal kunnen de
sectoren mist tot nu toe zijn effect niet. De
sterke landen hun invloed meer uitbuiten.
Commissie klopt zich dan ook op de borst
De onderhandelingen over de regels
en verkondigt dat ze de Europese
modderen ondertussen maar wat aan.16
openbare diensten niet zal uitverkopen.
Het probleem is echter dat de Commissie
Hier valt opnieuw op dat het Europese
in haar eigen vraaglijsten verregaande
standpunt vooral liberaal is en weinig
vragen heeft gesteld over openbare
ontwikkelingsvriendelijk.
diensten in andere landen. Daardoor zal
Ontwikkelingslanden zijn vragende partij
ze onder zware druk komen te staan om
voor evaluatie, autonome liberalisering en
noodmaatregelen, maar vinden bij de
20
Politiek dossier - GATS en water
Europese Unie niet veel gehoor. De
Europese Unie is wel geïnteresseerd in
een aantal herclassificeringen,
noodzakelijkheidstests, regels voor
subsidies en de liberalisering van de
overheidsaanbestedingen.
dezelfde manier betrokken. Alsof handel
en handelsbesprekingen in de WTO alleen
werkgeversorganisaties aanbelangen.
Omwille van de grote techniciteit van de
handelsbesprekingen en door het gebrek
aan bevoegdheden voor de parlementen
verlopen de onderhandelingen dus in de
grootste duisternis. De praktijk bewijst dat
dit niet toevallig is. In het voorjaar van
2002 werden de ontwerpvraaglijsten aan
de Europese lidstaten voorgelegd. De
documenten kregen de stempel
‘vertrouwelijk’ mee. Toen er enkele toch
van uitlekten, werden alleen nog
afgedrukte exemplaren ter inzage gelegd
op enkele centrale plaatsen. Ambtenaren
en kabinetsmedewerkers konden de meer
dan 3.000 pagina’s daar gaan bestuderen.
Niemand anders kreeg de vraaglijsten te
zien tot ze uiteindelijk allemaal in februari
2003 uitlekten. Voor de aanbodzijde is het
verhaal gelijkaardig.
3.4 Besluitvorming in België en Europa
Bijna overal ter wereld zijn het
buitenlandsbeleid en het handelsbeleid
(en dus de GATS-onderhandelingen) de
exclusieve bevoegdheid van de
uitvoerende macht, dat wil zeggen van de
regering. Parlementen komen er
doorgaans niet aan te pas.17 Zij krijgen op
het einde van handelsbesprekingen de
nieuwe handelsakkoorden te zien.
Eigenlijk kunnen ze op dat moment niet
anders dan de akkoorden aanvaarden.
Want wie gaat internationale
handelsakkoorden verwerpen die
gedurende jaren door 145 landen zijn
onderhandeld?
België volgt Europa
Zowel in België als in Europa voeren de
Verlanglijstjes van de bedrijven
administraties voor handel18 het
De machteloosheid van het parlement
handelsbeleid. De experts en techneuten
staat in schril contrast met de
uit die administraties leiden het proces. De
betrokkenheid van de bedrijfswereld bij de
standaardoptie van België is duidelijk:
onderhandelingen. Met de
groen licht voor alles
Belgische bedrijven werden tot
huidige GATSwat van de Europese
drie keer toe geconsulteerd over
onderhandelingen is men
Commissie komt,
de handelsbelemmeringen die
al jaren bezig. Tot drie
zolang de specifiek
zij in het buitenland
keer toe hebben de
Belgische belangen er
tegenkwamen.
Belgische consulaten en ambassades de
maar bij kunnen. Voor de rest stelt
Belgische bedrijven in het buitenland
niemand iets in vraag. En de politiek komt
geconsulteerd over de
alleen om de hoek kijken als een bepaald
handelsbelemmeringen die zij in het
aspect van de onderhandelingen sterk
buitenland tegenkwamen. De
aangevochten wordt. Dan komen partijen
verlanglijstjes van de bedrijven zijn
en kabinetten (en dus niet het parlement)
gebundeld en aan de Europese
in beweging en wordt er aan de
Commissie overgemaakt.
voorstellen van de Europese Commissie
geschaafd. Wat ontbreekt aan het hele
Op het Europese niveau vroeg de
proces is dus openheid, inspraak en
Commissie ondertussen aan Europese
voldoende tijd. Met de bedrijfswereld is
bedrijfsorganisaties om dezelfde oefening
meer dan drie jaar overlegd. De lidstaten
te maken. Op basis van de wensen van de
kregen zeven weken om het eerste
bedrijven zijn dan de 109 vraaglijsten
voorstel van aanbod van de Europese
opgesteld.
Commissie te bespreken.
Handelsgeheim
Niemand die ondertussen een rondvraag
deed over de wenselijkheid van de
liberaliseringsvragen. Noch parlement,
noch civiele maatschappij werden op
Het is ontoelaatbaar dat enkel de
bedrijfswereld en de handelstechnocraten
een inbreng kunnen doen in de
onderhandelingen. Wat zich in de WTO
afspeelt gaat ons allen aan. De
21
Politiek dossier - GATS en water
besluitvorming terzake moet dringend
aangepast worden. Ze moet
democratischer, evenwichtiger en
doorzichtiger worden.
De Europese dienstenlobby
Sir Leon Brittan nodigde Andrew Buxton, de voormalige voorzitter van de Barclays Bank, uit
om in Europa een dienstenlobbygroep op te richten. Leon Brittan was de Europese
Commissaris voor Handel ten tijde van de ondertekening van GATS in 1994. Het European
Services Forum zag het licht in 1999. In september van dat jaar zei Robert Madelin, een
hoge Commissie-ambtenaar in een speech over de ‘aanpak van de Europese Commissie’:
“We gaan zwaar op dit netwerk terugvallen… We gaan er net zo hard op terugvallen als op
het directe advies van de lidstaten in de formulering van onze standpunten.”19
22
Politiek dossier - GATS en water
4 GATS en de ontwikkelingslanden
Alle kritische bedenkingen die we reeds
maakten gelden voor GATS in haar geheel
en voor alle landen die het akkoord
ondertekenden. GATS illustreert hoe
iedereen, in Noord en Zuid, in hetzelfde
schuitje zit. De onderhandelingen die in de
WTO gevoerd worden zijn er op gericht
om de marktlogica te doen voorgaan op
‘niet-handelsbekommernissen’. Om met
andere woorden alles tot koopwaar te
maken.
zij hun productie- en exportcapaciteit
verbeteren. Bovendien leidt liberalisering
wereldwijd tot een betere inzet (‘optimale
allocatie’) van de productiemiddelen.
Landen zullen namelijk datgene
produceren waar ze het beste in zijn. Dat
levert hen de meeste winst op en de
consumenten de beste prijs. Volgens de
Wereldbank zou de liberalisering van hun
dienstensector ontwikkelingslanden vier
maal zoveel opbrengen als de
liberalisering van de handel in goederen.
Ongelijke onderhandelingscapaciteit
Maar er zijn ook verschillen tussen Noord
en Zuid. Het eerste wat opvalt is de
ongelijke onderhandelingscapaciteit van
de ontwikkelingslanden.
Ontwikkelingslanden beschikken niet over
de uitgebreide en gesofisticeerde
overheidsadministraties van het Noorden,
noch over de nog beter uitgeruste
bedrijfslobbies. Hierdoor kon de Europese
Unie inderdaad aan 109 landen een
vraaglijst sturen, maar heeft ze er van
andere landen nog geen 30 ontvangen.
Zo’n 80 (ontwikkelings-)landen zijn er dus
niet in geslaagd om zelfs negen maanden
na de streefdatum (31 juni 2002) hun
offensieve belangen te formuleren. Zij
weten niet welke liberaliseringen ze
moeten vragen of krijgen die vraag niet
geformuleerd!
De Wereldbank zegt er wel bij dat de
optimale allocatie van de
productiemiddelen alleen maar in ‘zuivere
marktomstandigheden’ tot stand komt. Er
mag dus geen handelsbeleid zijn dat de
concurrentie verstoort, geen monopolies,
geen ongelijke schaalvoordelen tussen
producenten, enz. Bovendien moet
liberalisering zorgvuldig gepland en
gefaseerd worden, moet er een afdoende
regelgeving zijn, evenals
ondersteuningsmaatregelen, maatregelen
voor een eerlijke en gelijke verdeling van
de voordelen, enz.
Opgedrongen liberalisering
In werkelijkheid bestaan die ideale
omstandigheden niet en zijn er ongelijke
krachts- en machtsverhoudingen, zowel in
de internationale instellingen waar de
krachtlijnen van het beleid worden
vastgelegd als op de internationale markt
zelf. Overheden van ontwikkelingslanden
hebben niet de
Er is geen bewijs dat GATS
vrijheid en de
de ontwikkelingslanden
middelen om hun
meer investeringen
handelsbeleid
opbracht.
juist te doseren
en van alle nodige
begeleidingsmaatregelen te voorzien. Ze
kunnen geen handelsbeleid uitdokteren
dat gebaseerd is op zorgvuldig
uitgewerkte ontwikkelingsplannen die ze in
alle vrijheid hebben kunnen opstellen. Ze
staan in tegendeel onder zware druk om
opgedrongen liberaliseringen te slikken. In
GATS hebben ze bovendien geen
Dogma’s
Door een gebrek aan statistische
gegevens over handel in diensten (zie 2.5)
gebeuren de GATS-onderhandelingen op
de tast, of op een blind vertrouwen in de
heersende economische theorieën en
dogma’s. Die economische leerstellingen
zeggen dat de liberalisering van diensten
vooral voor ontwikkelingslanden een
goede zaak zijn. Ontwikkelingslanden
hebben namelijk een hele achterstand qua
economische infrastructuur en know-how.
Dienstenliberalisering levert hen betere
transportmogelijkheden op, betere (tele)communicatie, betere financiële diensten,
betere diensten aan de bedrijven, betere
professionele diensten. Hierdoor kunnen
23
Politiek dossier - GATS en water
afdoende feitelijke gegevens om zich op te
baseren.
dienstensector (ze voeren meer in dan ze
uitvoeren), behalve in twee ‘sectoren’:
Concentratie
1) De toeristische sector, waarvan de
De industrielanden beschikken over de
groei vooral lijkt te komen van de
meest geavanceerde dienstenindustrie.
toegenomen interesse voor exotische
Deze heeft al het
bestemmingen en
grootste gedeelte van
de afgenomen
Tachtig ontwikkelingslanden
de markt in handen en
transportkosten.
kregen niet eens een
wil vanuit die positie
Vier multinationals
liberaliseringsvraag geformuleerd.
maar al te graag de rest
romen het grootste
inpikken. In de watersector zijn de twee
gedeelte van de winst af.
grootste bedrijven, Suez en Vivendi, al
goed voor 70% van de privé-markt. In de
2) Het geld dat migranten opsturen naar
toeristische sector controleren vier
hun families die achtergebleven zijn in
bedrijven, Airtours, Thomson, First Choice
de landen van herkomst. Vermits
en Thomas Cook, 80% van de markt. De
ontwikkelingslanden op die manier
grote concentratie in de dienstensector is
buitenlandse deviezen ontvangen,
het gevolg van de enorme hoeveelheden
staat dit geld geboekt bij hun export.21
kapitaal en de uitgebreide netwerken die
nodig zijn om de technologische
Het is duidelijk dat het ‘exporteren van
voorsprong te behouden, om een
mensen’ of ‘mensen uitsturen om diensten
uitgebreid gamma aan diensten te kunnen
te leveren in het buitenland’ voor
leveren en om de schaalvoordelen op peil
ontwikkelingslanden de meest voor de
te houden. De huidige trend van fusies en
hand liggende manier is om iets te
overnames heeft deze situatie nog
betekenen op de wereldwijde
verslechterd.
dienstenmarkt. Er is weinig kapitaal voor
nodig en de loonverwachtingen zijn lager.
Dit geldt vooral voor de bouw, de
Onevenwicht in cijfers
gezondheidssector (verplegers en
Verfijnde uitsplitsingen van de
dokters), scheepvaart (bemanningen) en
dienstenhandel zijn niet mogelijk, maar
diensten aan bedrijven (boekhouden en
ontwikkelingslanden nemen naar schatting
informatica).
maar 18% van de dienstenhandel voor
hun rekening en maar 22% van de
De recente ontwikkeling van het internet
goederenhandel. Meer dan 85% van de
heeft voor ontwikkelingslanden nieuwe
investeringen in de dienstensector vindt
20
mogelijkheden gecreëerd. Diensten
plaats tussen de industrielanden, 0,06%
worden gewoon per e-mail afgeleverd.
van de investeringen in de dienstensector
Heel wat gegevensverwerking,
gaan naar sub-Sahara-Afrika.
boekhouding en softwareontwikkeling
De tien grootste exportlanden in de
gebeurt nu op die manier in
dienstensector (allemaal industrielanden)
ontwikkelingslanden, met India als beste
zijn naar schatting goed voor 60% van de
voorbeeld.
dienstenhandel. Alle Minst Ontwikkelde
Volgens Unctad22 liggen er in de
Landen samen exporteren 0,4%. In
dienstensector nog veel mogelijkheden
sommige sectoren is dit overwicht haast
voor ontwikkelingslanden. Wellicht is het
absoluut. De tien grootste exportlanden
voor veel landen de enige manier om weg
nemen ongeveer 90% voor hun rekening
te geraken uit hun afhankelijkheid van
in de bouw, de financiële sector, computer
grondstoffen.
en informatica, royalties en licenties
(96%!) en de sector van de ‘persoonlijke,
Geen tastbare resultaten
culturele en ontspanningsdiensten’.
De vraag is in welke mate GATS daar een
bijdrage aan zal leveren. De schaarse
Kansen?
statistieken leiden immers nog tot twee
De meeste ontwikkelingslanden hebben
belangrijke vaststellingen:
dan ook een handelstekort in de
24
Politiek dossier - GATS en water


toegestaan in ‘modus 3’ dan de
Sinds de ondertekening van het eerste
industrielanden.
GATS in 1994 is het aandeel van de
ontwikkelingslanden in de
Met andere woorden:
dienstenhandel nauwelijks
toegenomen.
GATS heeft de ontwikkelingslanden tot
Er is geen empirisch bewijs dat de
nu toe nog niet veel
ondertekening van
opgebracht, noch op
GATS wil de marktlogica
GATS 1994 de
binnenlands vlak (meer
laten voorgaan op alle ‘nietontwikkelingslanden
investeringen), noch op
handelsbekommernissen’.
meer investeringen
het vlak van export
opgeleverd heeft.
(aandeel in de wereldhandel).
Nochtans hebben ontwikkelingslanden
meer vergaande liberaliseringen
GATS en de WTO: van Uruguay tot Cancun
Dat het dienstenakkoord hen niet veel zou opleveren was voor de ontwikkelingslanden al
duidelijk tijdens de Uruguayronde23 waaruit het eerste GATS-akkoord is voortgekomen.
De ‘deal’ was toen dat de ontwikkelingslanden toezeggingen zouden krijgen inzake
landbouw en textiel, twee sectoren waar de ontwikkelingslanden met hun lage lonen sterk
staan. De industrielanden kregen in ruil dienstenliberalisering, bescherming van intellectuele
eigendomsrechten (patenten) en bepaalde investeringsmaatregelen.
Vrij snel na de Uruguayronde werd voor veel ontwikkelingslanden duidelijk dat de
verwachtingen van die ronde niet werden ingelost. De industrielanden hadden allerlei
spitsvondigheden in de akkoorden doen opnemen die hen toelieten toezeggingen te
omzeilen. In de textiel, bijvoorbeeld, werd de liberalisering zoveel mogelijk naar het einde
van de overgangsperiode (die nog loopt tot eind 2004) geplaatst. In de landbouw zijn de
subsidies nog toegenomen. Elke dag wordt nu een miljard dollar aan landbouwsubsidies
uitgekeerd, zes keer meer dan aan officiële ontwikkelingshulp. Het patentakkoord blijkt
ondertussen een grote hinderpaal te zijn voor de toegang tot essentiële geneesmidddelen,
om maar één probleem te noemen. Het dienstenakkoord heeft weinig opgeleverd, de
investeringsmaatregelen hinderen het economisch beleid, de bepalingen in verband met
‘bijzondere en gedifferentieerde behandeling’ zijn dode letter gebleven… Ondertussen
hebben ontwikkelingslanden vooral hun invoer zien toenemen en niet zozeer hun uitvoer.
De industrielanden van hun kant vinden dat de Uruguayronde niet ver genoeg gaat. Vooral
de Europese Unie is heel snel beginnen ijveren voor nieuwe onderhandelingen om ook de
overheidsaanbestedingen en de investeringen te liberaliseren en om multilaterale
concurrentieregels af te spreken. Amper drie, vier jaar na het afsluiten van de Uruguayronde
wilde de Unie een nieuwe ronde. Ze doopte deze in 1999 de ‘Millenniumronde’.
Seattle
Precies die Millenniumronde werd de inzet van de fameuze derde WTO-Ministerconferentie
in Seattle in december 1999. Tijdens de voorbereidingen van Seattle was al duidelijk
gebleken dat de meeste ontwikkelingslanden helemaal geen zin hadden in een nieuwe
ronde. In plaats daarvan wilden ze de bestaande WTO-akkoorden grondig evalueren en
bijschaven. Ze legden 106 concrete voorstellen op tafel om de WTO-akkoorden aan te
passen of meer uitvoerbaar te maken. Bovendien wilden ze een einde zien komen aan de
dumping van gesubsidieerde landbouwproducten en meer toegang krijgen voor de eigen
landbouw- en textielproducten.
De VS en andere grote landbouwexportlanden (de zogenaamde ‘Cairnsgroep’) waren
eventueel wel bereid om een nieuwe ronde te starten, maar niet zonder Europese
toezeggingen over minder landbouwsteun en meer marktoegang voor hún
landbouwproducten.
25
Politiek dossier - GATS en water
Seattle mislukte omdat de Europese Unie die toezeggingen niet wilde geven en ze de VS
niet aan haar kant kreeg. Het massale protest tegen de WTO-top maakte van Seattle meteen
ook een pr-flop van je welste en gaf een sterke impuls aan de andersglobalisten. Mislukking
of niet, de heronderhandeling van het GATS-akkoord ging enkele weken later toch van start.
Volgens de ‘ingebouwde agenda’ (zie 2.8) moest deze namelijk in 2000 beginnen.
Doha
Twee jaar later, in 2001, tijdens de vierde WTO-Ministerconferentie van Doha (in Qatar)
vonden de VS en de EU elkaar wel. De EU beloofde haar exportsubsidies in de landbouw af
te bouwen (zonder te zeggen hoelang ze daar over zou doen) en samen met de VS
misbruikten ze de tragedie van 11 september om de ontwikkelingslanden te doen instemmen
met een nieuwe ronde. De wereld moest zich namelijk eensgezind tonen en met nieuwe
liberaliseringen de economische terugslag opvangen.
Na een verlenging van de conferentie en een nachtelijke forcing kreeg de EU bijna helemaal
haar zin. Om de pil te vergulden riep ze de nieuwe ronde uit tot de Doha ‘ontwikkelingsronde’
en deed ze uitschijnen dat er tijdens deze ronde vooral rekening gehouden zou worden met
de belangen van de ontwikkelingslanden.
Na anderhalf jaar Doharonde is daar echter nog niets van te merken. De 106
uitvoeringsproblemen zijn nog lang niet opgelost en van een lijst met 84 onuitgevoerde
‘bijzondere en gedifferentieerde maatregelen voor ontwikkelingslanden’ is tot nu toe slechts
eerste handvol behandeld. Zelfs in het zo schrijnende dossier van de toegang tot essentiële
geneesmiddelen heeft Europa geen erg ontwikkelingsvriendelijke rol gespeeld.
Cancun
Ondertussen komt de vijfde WTO-Ministerconferentie er alweer aan. Die vindt plaats in
Cancun (Mexico) van 10 tot 14 september 2003. Cancun belooft opnieuw een zeer
controversiële WTO-top te worden. In Mexico broeit er al een tijd grote onvrede over de
landbouwliberaliseringen die Mexico met de VS en Canada heeft afgesproken en miljoenen
kleine boeren uit de markt drijft. De rest van Latijns-Amerika is gealarmeerd rond panAmerikaanse handelsbesprekingen en uit alle hoeken van de wereld zwelt het protest aan
tegen GATS, tegen het ontwikkelingsonvriendelijke karakter van de Doharonde en tegen de
verdere uitbreiding van de WTO-bemoeienissen.
Ondertussen schiet de Doharonde niet echt op en moeten er in Cancun nog veel knopen
doorgehakt worden. De belangrijkste knoop is misschien nog de beslissing om al dan niet te
beginnen met onderhandelingen over de nieuwe thema’s: investeringen,
overheidsaanbestedingen en concurrentieregels. In Doha was afgesproken dat die beslissing
pas in Cancun zou vallen.
Cancun wordt dus erg belangrijk. Zal er uiteindelijk rekening gehouden worden met de
belangen van de ontwikkelingslanden? Zal de WTO nog meer armslag krijgen? Voor ons is
het duidelijk dat de WTO op zijn plaats gezet moet worden: gedaan met alles tot koopwaar te
herleiden, gedaan met handelsbelangen voorrang te geven op sociale, milieu- en
ontwikkelingsdoelstellingen en géén verdere uitbreiding van de WTO-bevoegdheden!
26
Politiek dossier - GATS en water
5 Is er een toekomst voor het water?
“Water is een efficiënt product. Het is
een product dat normaal gezien gratis
is en het is onze taak het te verkopen.
Maar het is absoluut noodzakelijk om te
leven.”
Gérard Mestrallet, CEO van Suez
constructie van grote dammen, gifstorten,
de vernietiging van moerassen en
regenwoud, industriële en stedelijke
vervuiling hebben de oppervlaktewateren
sterk aangetast. Daarom worden nu in een
snel tempo de ondergrondse
waterreserves aangeboord.
5.1 Wereldwatercrisis
Het zoet water op de wereld geraakt op.
De mensen vervuilen en verkwisten het
kostbare water aan een ontstellend snel
tempo, veel sneller dan de natuur het kan
aanvullen.
Nu al leiden de politieke, sociale en
economische gevolgen van
waterschaarste overal ter wereld tot
conflicten. Als ons waterbeheer niet snel
verandert, gaat de helft tot twee derde van
de mensheid zware watertekorten
tegemoet in de komende kwart eeuw.
Ongelijkheid
Toegang tot water zet ook de ongelijkheid
in de wereld nog eens in de verf.



Tot voor kort lag in het Noorden niemand
wakker van goed waterbeheer. Dat was
een zorg voor experts: ingenieurs,
meteorologen, wetenschappers… In het
Zuiden lag dat natuurlijk wel anders.
Miljoenen mensen voelden aan den lijve
de gevolgen van waterschaarste en van
ziekten veroorzaakt door vuil water. Maar
die problemen werden toegeschreven aan
armoede en slechte voorzieningen, aan
een onrechtvaardige verdeling…


1,2 miljard mensen hebben
vandaag geen enkele toegang tot
zuiver water.
40% van de wereldbevolking in 80
landen heeft te lijden onder
waterschaarste, het merendeel in
het Zuiden.
Een plattelandsbewoner in
Madagaskar verbruikt 10 liter water
per dag, een Amerikaan gemiddeld
425 liter.
In Ghana hebben liefst 70% van
alle ziekten te maken met vuil
water.
Elke acht seconden sterft ergens
op de wereld een kind omdat het
besmet water dronk.24
Of je toegang hebt tot water hangt af van
een hele reeks factoren. Of je in het
Noorden of het Zuiden woont,
Zoet water geraakt op
bijvoorbeeld, in de stad of op het
Sinds kort luiden overal ter wereld
platteland, maar ook of je arm of rijk bent
milieugroepen, burgercomités,
en tot welke klasse, welk ras of geslacht je
vrouwenorganisaties,
behoort. Machtsverhoudingen staan
onderzoeksinstituten, enz. de alarmklok.
centraal in het hele waterverhaal. Zij
Het besef dringt door dat de
bepalen wie toegang heeft tot water, wie
zoetwatervoorraad
verantwoordelijkheid
Voor de helft tot twee derde
beperkt is. Vanuit de
draagt voor aanvoer en
van de mensheid dreigen
ruimte gezien is onze
gebruik van water in het
zware watertekorten in de
planeet dan wel blauw
huishouden of voor de
komende kwart eeuw.
van het water, maar
productieve aanwending
minder dan een half
van water bijvoorbeeld in
procent van al dat water komt als
de landbouw. Zij bepalen ook wie de
drinkwater in aanmerking. Elk jaar komen
politieke prioriteiten vastlegt en
er bovendien 85 miljoen nieuwe bewoners
vertegenwoordigd is in de besluitvorming.
bij op aarde en het waterverbruik per
En ga zo maar door. Op elk van deze
hoofd verdubbelt elke twintig jaar. Een
terreinen zijn er grote machtsverschillen
zware erfenis van industriële landbouw, de
tussen mannen en vrouwen.
27
Politiek dossier - GATS en water
vrouw is heel duidelijk met betrekking
Water en vrouwen
tot de toegang tot water. Als water een
goed wordt waar men winst uit puurt,
 Overal ter wereld vervullen vrouwen
zullen deze ongelijkheden nog
een enorm belangrijke rol in het
scherper worden.
behoud, de voorziening en de
distributie van water. De tijd die vooral
vrouwen en meisjes besteden aan het
Waterschaarste in Spanje
waterhalen in landelijke gebieden kan
De Morgen berichtte op 1 maart 2003 over
oplopen tot vier à vijf uur per dag. In
waterproblemen aan de oost- en
stedelijke gebieden moeten vrouwen
zuidoostkust van Spanje. Een half miljoen
en meisjes soms urenlang
boeren trokken naar Valencia en
aanschuiven aan een
betuigden hun steun aan door ecologisten
gemeenschappelijke kraan. Dit heeft
omstreden regeringsplannen om water
een directe impact op de tijd die
van de noordelijke Ebro naar het zuiden
vrouwen hebben voor onderwijs en
over te hevelen. Maar het noorden vreest
inkomengenererende activiteiten, maar
dat haar eigen waterbevoorrading in het
ook op hun sociale en politieke
gedrang komt. Het Ebro-debiet daalt
betrokkenheid.
immers al sinds de jaren zeventig.
 In India schat men dat de nationale
kost voor het waterhalen door vrouwen
oploopt tot 150 miljoen werkdagen, wat
5.2 Profijt uit de watercrisis
neerkomt op een nationaal verlies aan
De wereldwatercrisis vormt een ernstige
inkomen van 10 biljoen roepies.
bedreiging voor de hele mensheid.
 Al zijn boeren wereldwijd meestal
Maar jammer genoeg groeit dit besef op
boerinnen, vaak is de bijdrage van
een ogenblik dat de vrije markt als enig
mannen in de landbouw zichtbaarder
zaligmakend economisch systeem de
en wordt hun werk eerder als
wereld regeert.
productief beschouwd en wordt het
Elkaar beconcurrerende landen zien af
beter geschikt geacht voor
van de bescherming van hun natuurlijke
investeringen en de uitbouw van
bronnen en privatiseren hun ecologische
infrastructuur. Zo kan het gebeuren dat
rijkdom. Alles is te koop, zelfs sociale
er wel infrastructuur is voor irrigatie
diensten en natuurlijke hulpbronnen die
maar niet voor gezond drinkwater
ooit het erfgoed van de wereld waren.
binnen wandelafstand.
Regeringen nemen hun
 Dat heeft natuurlijk
verantwoordelijkheid niet om
Als water schaars of duur
alles te maken met
natuurlijke bronnen te
wordt, voelen vrouwen
die andere
beschermen en geven alle
die druk als eerste.
ongelijkheid:
zeggenschap weg aan privévrouwen zijn vaak minder betrokken bij
bedrijven die alleen een snelle ontginning
het (ontwikkelings-)beleid en spelen
voor ogen hebben.
minder mee op het politieke vlak, ook
in waterzaken.
Om de watercrisis te lijf te gaan stellen
regeringen en internationale instellingen
 Water is van fundamenteel belang
een oplossing voor in de lijn van de
voor een gezond huishouden: als
Washington Consensus: privatisering en
drinkwater, maar ook voor het
commercialisering. “Zet er een prijs op en
bereiden van voedsel, om het huis
laat de markt de toekomst bepalen,” is het
schoon te houden en voor persoonlijke
devies. Water is volgens de Wereldbank
hygiëne. Al deze taken worden
en de Verenigde Naties een behoefte,
traditioneel aan vrouwen overgelaten.
geen mensenrecht. Een stelling met grote
Als water schaars of duur wordt,
gevolgen. Want in een behoefte kan men
verhoogt de druk op vrouwen om
op verschillende manieren voorzien, zeker
alternatieven te vinden. Vaak is dit vuil
voor wie geld heeft. Een mensenrecht kan
water.
men niet verhandelen.
 De ongelijkheid die vandaag bestaat
tussen arm en rijk en tussen man en
28
Politiek dossier - GATS en water
Watermeters in Kwazulu Natal
In augustus 2000 brak in Kwazulu Natal (Zuid-Afrika) cholera uit, gevolgd door andere
gevallen in het noorden en in Johannesburg. Tegen februari 2002 stierven al 260 mensen
aan de ziekte in wat doorgaat voor de zwaarste epidemie in de geschiedenis van Zuid-Afrika.
Die epidemie is toe te schrijven aan de politiek van volledige ‘kostendekking’ in de
watervoorziening. Dat principe leidde tot de introductie van watermeters. Om gebruik te
maken van die meters moesten gezinnen in Kwazulu Natal eerst 50 rand registratierechten
betalen. Dan pas konden zij water afnemen aan 10 rand per duizend liter. Het systeem werkt
met kaarten die vooraf betaald moeten worden. Wie niet betaalt, heeft geen water.
De bevolking van het district waar cholera uitbrak had wel toegang tot de watervoorziening,
maar velen konden de kosten niet ophoesten. Als ze voor water moeten betalen, betekent
dat voor de armste burgers een onoverkomelijke hindernis. Ondanks het besmettingsgevaar
nemen zij dan hun toevlucht tot putten en rivieren.
In het geval van Kwazulu Natal ging bovendien het hele systeem stuk. Het duurde weken eer
het hersteld werd. Omdat alle kranen met watermeters werkten, hadden ook de mensen die
wel betaald hadden geen toegang meer tot water.25
Blauw goud
Met water valt geld te verdienen. Dat heeft
de bedrijfswereld als eerste beseft.
Volgens het blad Fortune is de
watersector nu al goed voor 40% van wat
er met olie te verdienen valt en brengt hij
heel wat meer op dan de farmaceutische
industrie. Op dit ogenblik is slechts 5%
van alle water in privé-handen. Er zit dus
nog veel groeipotentieel in de watermarkt,
zeker als de watercrisis toeneemt.
Het is nochtans al bewezen dat
privatisering geen borg staat voor
efficiënte, duurzame en eerlijke
watervoorziening. Voorbeelden zijn legio
van hoe bedrijven hun winsten opdrijven
terwijl de waterprijzen stijgen tot voor
velen onbetaalbare hoogtes, water
afgesloten wordt als mensen de rekening
niet kunnen betalen, de waterkwaliteit
alarmerend slecht is en omkoperij en
corruptie de orde van de dag uitmaken.
Privatisering heeft een negatieve impact
Waterbaronnen
op de hoeveelheid zuiver water die ter
Er zijn tien grote waterbedrijven die winst
beschikking staat voor armen, vooral arme
maken door de
vrouwen.
Terwijl bedrijven hun
watervoorziening. De twee
winsten opdrijven, worden
Internationale handel
grootste zijn van Franse
de waterprijzen voor velen
oorsprong: Vivendi
Tegelijkertijd geven
onbetaalbaar.
Universal en Suez. Zij
regeringen hun controle
bedienen samen meer dan 200 miljoen
klanten, in 150 landen. Samen met een
handvol andere zoals Bouygues Saur,
RWE Thames Water en Bechtel-United
Utilities hebben zij de race ingezet om hun
tentakels over de hele wereld uit te
spreiden.
over hun watervoorraden uit handen via
allerlei handelsverdragen. Internationale
verdragen als GATS geven multinationals
een vrijgeleide om het water te
ontginnen.26 Er lopen al verschillende
rechtzaken waarin een bedrijf een
overheid aanklaagt om toegang te krijgen
of te houden tot water. Beperkingen op de
ontginning of reglementering omwille van
milieuoverwegingen kunnen als
protectionistisch worden aangeklaagd.
Water wordt handelswaar, een investering,
een dienst.
Zij krijgen een steuntje in de rug van de
wereldbank en het IMF die privatisering
opleggen als voorwaarde voor leningen en
schuldverlichting.
Flessenwater = winst
Winst maken met water kan op verschillende manieren. De flessenwaterindustrie is één van
de snelst groeiende en minst gereglementeerde sectoren. Tussen 1970 en 2001 steeg de
wereldwijde verkoop van flessenwater van 1 miljard liter tot 89 miljard liter. Flessenwater is
29
Politiek dossier - GATS en water
gemiddeld duizenden malen duurder dan kraantjeswater. Dat veel mensen toch flessenwater
kopen staat niet los van de grootse reclamecampagnes van waterbedrijven die dit water als
puurder en gezonder voorstellen. Onderzoeken in België en in het buitenland bewijzen
echter dat dit helemaal niet klopt in landen waar het leidingwater goed is uitgebouwd.
Het Zuiden was tot voor kort een onontgonnen markt voor flessenwater. De gemiddelde
Pakistaan of Indiër verbruikt minder dan een halve liter flessenwater per jaar. Maar
watermultinationals als Danone (Evian) en Nestlé (Perrier, San Pellegrino) hebben zich
recent op die markt gestort. Via grote campagnes worden landen als India, Pakistan en
Brazilië, waar de armen vaak geen toegang hebben tot gezond leidingwater, overtuigd van
de noodzaak van duur flessenwater. Een dubbelzinnige situatie. Voor de Natural Resources
Defense Council is het dan ook duidelijk: “De duurzame oplossing voor het
drinkwaterprobleem is dat er veilig, schoon en lekker water uit de kraan komt.”27
Water voor de toeristen
La Lorena op het schiereiland Guanacaste in noordwest Costa Rica is een waar tropisch
paradijs. De toeristische industrie bloeit. Maar achter de kustlijn gaat het leven als vanouds
zijn gang. Of toch bijna…
In augustus 2000 werden een aantal dorpen opgeschrikt door de bouw van een pijplijn naar
de kust toe. Een hotelcomplex was heel diepe putten aan het graven in de ondergrondse
waterreserves met de bedoeling om dat water naar de hotels te brengen, voor het onderhoud
van tuinen en golfterreinen en voor de toeristische industrie.
Het hotelbedrijf had toestemming van de lokale overheid, maar niet van de nationale
overheid. Nochtans moest die toestemming eerst bekomen worden. De toestemming gold
voor 60 liter per seconde – de pijplijn is goed voor 350 liter per seconde.
Guanacaste is een droge zone met zeer weinig regenval. De plaatselijke bevolking heeft
leren omgaan met die droogte. De mensen vragen zich af hoe hun vertegenwoordigers de
toelating konden geven om dit water te gebruiken zonder eerst de bevolking te consulteren.
Een plaatselijke actiegroep probeert stokken in de wielen te steken van deze waterexploitatie
om het leven van twaalf dorpen rond La Lorena ook in de toekomst te vrijwaren.
5.3 Het kan anders
Nochtans kan het anders. We weten hoe
we de watervoorraden kunnen redden:
zuivering van vervuild water,
druppelirrigatie, herstel van infrastructuur,
waterbehoud, inspraak van gebruik(st)ers
in het waterbeheer, verandering in
productieprocessen, enz. De rijke landen
hebben de middelen om iedereen op
aarde van zuiver water te voorzien. Zij
moeten de schulden opheffen, meer
besteden aan ontwikkelingssamenwerking
en een taks heffen op financiële
speculatie.
ongelijke toegang tot water is
onlosmakelijk verbonden met de kloof
tussen rijk en arm en met de ongelijke
positie van mannen en vrouwen. De
specifieke rol en verantwoordelijkheid van
vrouwen met betrekking tot water is dan
ook een sleutelelement om tot duurzame
ontwikkeling te komen.
Als de commercialisering van de
watervoorraden verdergaat is de
watercrisis onafwendbaar. Er ontstaat een
waterelite voor wie eigenbelang primeert.
In dat scenario gaat water naar diegenen
die het kunnen betalen.
Dit zal echter pas gebeuren als men water
als werelderfgoed erkent en de wet
toepast op iedereen die water vervuilt.
Dit is geen excuus voor het slechte
waterbeheer van sommige regeringen.
Maar het antwoord op slecht waterbeheer
door de overheid ligt niet in waterbeheer
door een multinational die aan niemand
verantwoording verschuldigd is. Het
antwoord is goed beleid. De rijke landen
Vele internationale conferenties en
verklaringen verwijzen expliciet naar water
als een mensenrecht en leggen de link
tussen gender, armoede en water. De
30
Politiek dossier - GATS en water
moeten niet profiteren van slecht
waterbeheer in het Zuiden door aan te
sturen op privatisering. Ze moeten de
publieke sector bijstaan om zijn werk goed
te doen.
waterconsumptie te verhogen om hun
winsten veilig te stellen. Je kan
verwachten dat ze eerder zullen
investeren in het gebruik van chemische
technologie, ontzilting, vermarkting en
waterhandel dan in
Recht op water
duurzaam waterbeheer.
Het antwoord op slecht
Commercialisering van water
waterbeheer is goed
is verkeerd op ethische,
Het tegengif voor de
beleid, niet privatisering.
ecologische en sociale
commercialisering van
gronden. Beslissingen over de toewijzing
water, is water te zien als een
van water moeten niet volgens
gemeenschappelijk goed. In een wereld
commerciële, maar volgens ecologische
waar alles te koop is moeten burgers
en sociale overwegingen genomen
afbakenen wat nodig is voor het overleven
worden. In het geval van privatisering
van de mens. Niemand kan leven zonder
wordt het beheer van watervoorraden
water.
gebaseerd op principes van schaarste en
winstmaximalisering en niet op
Water is een mensenrecht.
duurzaamheid en gendergelijkheid.
Bedrijven hebben er alle belang bij om de
Het ABC van het Belgisch waterbeleid
De productie en distributie van leidingwater gebeurt in Vlaanderen naargelang de gemeente
door gemeentebedrijven, gemeentelijke diensten, intercommunales of regionale
maatschappijen. Tot voor kort was de watervoorziening voor 100 procent in handen van de
overheid, maar de laatste jaren toonde ook de privé-sector interesse. In enkele gevallen
kwam het al tot concrete participatie. Dat gebeurde voornamelijk via gemengde
intercommunales. Zo participeert de NV Aquinter, opgericht door Tractebel en Lyonnaise des
Eaux, in de Intercommunale voor Waterbedeling in Vlaams-Brabant (IWVB). In enkele
gevallen sloten gemeenten een concessieovereenkomst af met een privé-partner. Gent en
Oostende deden dat bijvoorbeeld met de NV Electrabel.
Voorlopig geen verdere privatisering?
Voorlopig zit de overheid niet te springen om de watervoorziening op grote schaal te
privatiseren, maar de dringende nood aan nieuw kapitaal (bijvoorbeeld voor de vernieuwing
van het distributienet) maakt dat veel gemeenten wel openstaan voor de toenemende
interesse van de privé-sector. Anderzijds is er ook een lichte trend naar een versterkte greep
door de overheid. Zo bepaalt het decreet van 2001 op de intercommunales dat die in de
toekomst terug zuiver moeten worden.
De veelheid aan actoren maakt de drinkwatervoorziening ondoorzichtig. Zo bepalen de
gewesten de kwaliteitsnormen van het leidingwater, maar kunnen de verschillende productieen distributiemaatschappijen zelf de prijs vastleggen, mits goedkeuring van het Ministerie
van Economische Zaken. De Vlaamse overheid keurde in 1996 wel een decreet goed dat
iedereen recht geeft op een gratis minimumvoorziening aan water.
Private zuivering
Voor de zuivering van afvalwater ziet het plaatje er anders uit. Die wordt uitgevoerd door
Aquafin, dat voor 51 procent eigendom is van de Vlaamse Milieuholding. Voor de privésector participeren institutionele beleggers (29 procent) en het Engelse waterbedrijf Severn
Trent (20 procent), ook actief in waterprivatiseringsprojecten in ontwikkelingslanden. Via
dochtermaatschappij Biffa speelt Severn Trent in België trouwens ook een belangrijke rol in
de afvalverwerking, onder meer in Antwerpen.
31
Politiek dossier - GATS en water
Theoretisch blijven de strategische keuzes en planning van de waterzuivering in handen van
de overheid. Volgens de milieubeweging heeft Aquafin hier in de praktijk ook een sterke
stem in. De milieubeweging stelt zich ook vragen bij het zeer lucratieve contract van Aquafin.
En de Europese Commissie plaatst vraagtekens bij het monopolie dat de overheid geeft aan
één privé-bedrijf.
Bedenkelijke constructies
De Bond Beter Leefmilieu (BBL) waarschuwde onlangs nog voor de bedenkelijke praktijk van
‘cross border lease’ waarover een aantal gemeenten onderhandelen. In zo’n constructie
leasen de gemeenten hun rioleringsnet voor 99 jaar aan een Amerikaanse investeerder die
daarmee een belastingvoordeel doet. De gemeente huurt het net onmiddellijk terug en beide
partijen verdelen samen met de bemiddelaars de winst. Dit systeem kan de vrijheid van de
gemeenten om hun eigen rioleringen te beheren en vernieuwen in het gedrang brengen,
oordeelt de BBL.28
32
Politiek dossier - GATS en water
6 Besluit: water en privatisering
Water en privatisering in negen punten
Visie van Public Citizen
zeven mensen, 2.300 mensen werden
ernstig ziek.
Public citizen, een
consumentenorganisatie uit de VS,
formuleerde een aantal stellingen over de
risico’s van privatisering in de
watersector.29
3.
De privé-sector houdt
rekening met de
aandeelhouders, niet met de
gebruikers
Watercontracten geven privé-bedrijven
soms vergaande bevoegdheden over
het watersysteem voor zeer lange
periodes (25 tot 30 jaar). De bedrijven
zijn ‘safe’ en houden nog weinig
rekening met behoeften en klachten
van hun klanten.
Puerto Rico besteedde in 1995 het
beheer van zijn waterdepartement
Prasa uit aan een filiaal van Vivendi.
Een officieel rapport vier jaar later was
bepaald ontluisterend. Het onderhoud
van de aquaducten en het
rioolsysteem was ondermaats,
broodnodige herstellingen werden niet
uitgevoerd. Ook wat betreft
rapportering over zijn financieel beleid
voldeed het bedrijf niet aan zijn
verplichtingen. Klachten van
gebruikers gingen gewoon naar de
prullenmand. Soms kregen klanten wel
een rekening maar geen water. Het
wanbeleid zadelde Prasa bovendien
op met een deficit van 245 miljoen
dollar. Een put die ‘uiteraard’ door de
overheid moest worden gedempt.
1.
Privatisering jaagt de prijzen
de hoogte in
Deze bewering wordt gestaafd door
talloze voorbeelden in Noord en Zuid.
In Illinois in de VS stegen de tarieven
met 204% in de 18 jaar waarin het
waterbeheer in handen was van Illinois
American, een filiaal van American
Water Works co. In de tien jaar na de
privatisering van de watersector in het
VK in 1989 stegen de tarieven met
104% (46% in reële termen). Nochtans
gaven de waterbedrijven toe dat er niet
in nieuwe infrastructuur was
geïnvesteerd. Het aantal mensen
waarbij het water werd afgesloten
steeg met 200%. In
derdewereldlanden zijn de
prijsstijgingen vaak nog scherper en de
gevolgen schrijnender. In Nelspruit in
Zuid-Afrika steeg de waterprijs met
400%. Mensen waren verplicht om
over te schakelen op vervuild
rivierwater. Een cholera-epidemie was
het resultaat.
4.
Privatisering zet de deur
open voor corruptie
Uit ervaring blijkt dat openbare
aanbestedingen voor grote
watercontracten gemakkelijk leiden tot
het gebruik van steekpenningen. De
grote bedrijven willen de overheid al
eens ‘helpen’ bij hun keuze. Hoge
kaders van verschillende groten uit de
sector, waaronder Vivendi en Suez,
werden al veroordeeld voor het
omkopen van overheidspersoneel.
2.
Privatisering gaat ten koste
van de waterkwaliteit
Omwille van de winst lapt men vaak
milieu- en veiligheidsnormen aan zijn
laars. In de VS lobbyde de National
Association of Water Companies actief
tegen het uitvaardigen van hogere
normen voor de waterkwaliteit bij het
congres en het Environmental
Protection Agency. In Canada leidden
zware besparingen op het
milieudepartement in het midden van
de jaren negentig tot verslapte
watercontrole. Besmetting van
drinkwater kostte er het leven aan
5.
33
Financiering door de privésector is uiteindelijk duurder
dan overheidsfinanciering
Politiek dossier - GATS en water
In heel wat landen is het watersysteem
dringend aan een grote opknapbeurt
toe. Dat kost handenvol geld. Men
gaat er wat te gemakkelijk van uit dat
de goedkoopste oplossing het
aantrekken van privé-kapitaal is.
Plaatselijke en nationale bewindslui
vinden het vaak ‘aantrekkelijker’ om
beroep te doen op de privé-sector dan
de kosten te dekken met hogere
belastingen. Toch zie je vaak dat de
financiering via de privé op termijn
duurder uitvalt voor de overheid én
voor de consumenten. De bedrijven
rekenen hun kosten immers door in
hogere tarieven voor de gebruikers en
kloppen in geval van nood toch weer
aan bij de overheid om financiële
putten te vullen.
misschien GATS geven de bedrijven
de juridische instrumenten om hun
belangen veilig te stellen. Aanpassing
of opzegging van contracten kan dan
niet of enkel mits grote financiële
compensaties.
8.
Privatisering maakt toegang
tot water moeilijker voor de
armen
Wanneer het waterbeheer zonder
meer wordt overgelaten aan de privésector zal die enkel water leveren aan
klanten die er kunnen voor betalen.
Voor arme bevolkingsgroepen wordt
de oplopende waterrekening
onbetaalbaar. In landen als Zuid-Afrika
en Bolivië ging de waterkraan voor
veel mensen gewoon dicht, met alle
gezondheidsgevolgen vandien.
6.
Privatisering is slecht voor
de werkgelegenheid
Privatisering gaat dikwijls gepaard met
massale ontslagen bij
overheidsbedrijven en
overheidsdiensten. In de Filipijnen
werd bij de privatisering van de
Metropolitan Waterworks and
Sewerage System zowat de helft van
de werknemers afgedankt. Het ging
om duizenden mensen.
9.
Privatisering kan leiden tot
massale verkoop van water
buiten het winningsgebied
Nu water steeds schaarser wordt,
wordt het ook rendabeler om het in
afgelegen gebieden te gaan verkopen,
vaak ten koste van de plaatselijke
consumptie én het plaatselijke
watersysteem.
Er is nu al een overeenkomst tussen
het bedrijf Cadiz inc. en het
waterdistrict van Californië. Cadiz mag
per jaar 37 miljard liter water verkopen
aan derden. Het mag daarvoor zelfs
het publieke buizensysteem gebruiken.
Massale verkoop kan zwaar wegen op
waterbekkens en hun ecologisch
systeem. Uit het coloradobekken wordt
nu al zoveel water weggezogen dat de
rivier regelmatig droogvalt voor ze de
zeemonding bereikt.
7.
Privatisering is zo goed als
onomkeerbaar
De overheid zet zich doorgaans vast in
strakke langetermijncontracten. Ook
wanneer de privatisering negatieve
effecten blijkt te hebben, kan de
overheid moeilijk op de aangegane
verbintenis terugkomen. Internationale
akkoorden zoals NAFTA (tussen de
VS, Mexico en Canada) en binnenkort
Is 11.11.11 tegen privatisering?
Wat vinden we nu zelf van privatisering? Veel hangt af van wat je met ‘privatisering’
bedoelt. Er is immers een hemelsbreed verschil tussen een regering die onder
strakke prijs- en leveringsvoorwaarden een beperkt onderdeel van zijn
waterdistributie uitbesteedt aan een binnenlands bedrijf en een regering die zowat
heel zijn waterbeleid met ‘carte blanche’ en voor een lange tijd in handen geeft van
een buitenlandse multinationale onderneming.
Wat ons betreft kan de privé-sector een rol spelen in de uitvoering van het
waterbeleid. Het gaat dan wel om een beperkte rol in het kader van een door de
34
Politiek dossier - GATS en water
overheid uitgetekend en gestuurd beleid. Dat beleid moet een aantal concrete
garanties bieden:







Iedereen heeft toegang tot voldoende drinkbaar water.
Het water is voor iedereen betaalbaar.
Het water voldoet aan hoge kwaliteitsnormen die systematisch worden
gecontroleerd.
Het beroep op de privé-sector mag niet leiden tot extra druk op het
overheidbudget of tot bijkomende schuldenlast.
Er wordt rekening gehouden met de milieu-impact van de waterwinning en distributie.
De overheid moet de vrijheid behouden om haar waterbeleid gaandeweg aan te
passen aan de behoeften en wensen van de bevolking.
Gebruikers hebben inspraak in het waterbeleid. Hierbij gaat specifieke aandacht
uit naar arme vrouwen.
Op basis van deze voorwaarden zijn we radikaal tegen privatisering zoals ze nu
plaatsvindt. Op dit ogenblik gebeurt het al te vaak dat de overheid niet op eigen
initiatief en op eigen voorwaarden plaats inruimt voor de privé-sector. Privatisering
van grote brokken waterbeleid, zonder adequate overheidsregulering, zoals je die
krijgt onder druk van het IMF of de Wereldbank, is niet compatibel met ons
voorwaardenlijstje. Nog erger wordt het wanneer de privatisering onomkeerbaar zou
worden gemaakt door akkoorden binnen GATS en de WTO. Dat soort privatisering is
rampzalig en onaanvaardbaar.
Modelprivatisering verdriedubbelt de waterprijs
In 1997 besliste de Filipijnse overheid om de watervoorziening in Manilla te privatiseren.
Het was op dat ogenblik ’s werelds grootste privatisering van een publiek waterbedrijf en de
verwachtingen waren hoog gespannen. Het privatiseringsproces zou het vertrouwen van
investeerders in de Filipijnen herstellen. De Asian Development Bank zag de privatisering
zelfs als model voor andere grote projecten in de regio.
Beloften
Beloften waren er genoeg: een betere dienstverlening voor de bevolking, minder fiscale last
voor de overheid, depolitisering van de waterwerken en een efficiënter bedrijf. En niemand
zal ontkennen dat zulks nodig was, want de bevoorrading liep mank en meer dan de helft
van het water ging verloren door slechte leidingen en illegaal aftappen.
Voor de consument leek het eerst te mooi om waar te zijn. De twee consortia die de
concessies binnenhaalden boden prijzen ver onder het gangbare tarief, zo sterk zelfs dat
werd nagevraagd of de voorgestelde tarieven wel realistisch waren… Van Maynilad maakt
Suez deel uit, in Manila Water vinden we Bechtel-United Utilities terug. Beide consortia zijn
verbonden met invloedrijke Filipijnse familieclans.
Koude douche
Maar de inwoners van Manilla kregen een koude douche. Na minder dan vijf jaar
privatisering verdriedubbelde de prijs! De dienstverlening daarentegen blijft beneden peil. De
geplande uitbreiding van het net is niet gerealiseerd en de 24 uur dienstverlening voor
aangesloten huishoudens al evenmin.
35
Politiek dossier - GATS en water
In 2001 stopte Maynilad de afbetaling van haar concessie. Het bedrijf eiste dat ze de
verliezen op de dollarkoers veel sneller zou kunnen doorrekenen dan voorzien. Na zwaar
lobbywerk kreeg Maynilad haar zin en sindsdien worden verliezen op de wisselkoers zonder
meer doorgerekend aan de consument.
Toch namen de consortia nog geen genoegen met de bekomen prijsstijgingen. Midden vorig
jaar vroeg Maynilad een verhoging tot 30 peso/m³ en Manila Water tot 24 peso/m³ - de
concessies werden toegekend op biedingen van respectievelijk 4,97 en 2,32 peso/m3. Toen
dit geweigerd werd, vroeg Maynilad een verbreking van het contract. Zij stelt dat de overheid
het onmogelijk maakt om de westelijke zone te runnen.
Protest
Van in het begin lokte de privatisering maatschappelijk protest uit. Het hele proces was
ondoorzichtig en publieke alternatieven werden onvoldoende onderzocht. Een op vijf mensen
verloren hun baan.
Het werd ook alsmaar duidelijker dat vooral Maynilad er niet in slaagde om rendabel en
efficiënt te werken. De inkomsten vielen veel lager uit en de kosten veel hoger. Het bedrijf
weet dit aan de daling van de peso tegenover de dollar, vooral na de Aziatische crisis.
Leningen in dollar werden daardoor dubbel zo duur.
Maar dat is slechts een deel van het verhaal. Wanbeheer en een foutieve inschatting van de
kosten liggen aan de basis van het verlies, zegt de Freedom from Debt Coalition, een partner
van 11.11.11 die de zaak al jaren op de voet volgt. De leiding van Maynilad is incompetent
en het bedrijf beschikt over te weinig eigen kapitaal. De buitenlandse consulenten verdienen
buitengewoon hoge lonen en enorme hoeveelheden water gaan nog altijd verloren. Meer
zelfs dan vóór de privatisering!
De meubelen redden
Wellicht besefte Maynilad dat het moeilijk zou zijn om de concessie efficiënt te runnen en
winst te maken. Door zelf het contract op te zeggen probeert Maynilad om de overheid de
schuld te geven van haar financieel debacle. Zo hoopt ze nog 21 miljard peso aan
investeringen te kunnen recupereren. Als Maynilad zelf in de fout wordt gesteld voor het niet
uitvoeren van het contract kan het bedrijf slechts hopen op 4 miljard. Ongeveer het bedrag
dat het bedrijf zelf verschuldigd is aan achterstallige concessierechten.
De regering leek eerst de ogen te willen sluiten voor het flagrante falen van Maynilad, maar
stelde in januari 2003 Maynilad dan toch in gebreke. Wie uiteindelijk de rekening zal betalen
voor dit privatiseringsdebacle zal nog blijken. De bevolking heeft haar deel wel al gehad!
Getekend, Freedom from Debt Coalition, Filipijnen
36
Politiek dossier - GATS en water
7 De eisen van 11.11.11
WATER UIT GATS !!
Water erkennen als een mensenrecht
De WTO moet water erkennen als een recht en niet als een behoefte.
WTO-akkoorden mogen geen afbreuk doen aan de verwezenlijking van de sociale en
economische rechten. Onderhandelingsresultaten van de WTO moeten hieraan getoetst
worden.
 Openbare diensten uit GATS
Openbare diensten zoals onderwijs en volksgezondheid en openbare nutsvoorzieningen
zoals water, communicatie, elektriciteit, basismobiliteit en veiligheid kunnen niet aan
internationale concurrentie onderworpen worden. Zij kunnen moeten toegankelijk zijn voor
iedereen, zowel in het Noorden als in het Zuiden.
 Water erkennen als een mondiaal goed
De sleutel van de wereldwijde toegang tot water mag niet in handen gegeven worden van de
privé-sector. De alsmaar schaarser wordende watervoorraden moeten integendeel een
mondiaal publiek beheer krijgen. Een wereldwaterverdrag moet rechten en plichten
vastleggen.
 Volledig behoud van regelgevende bevoegdheid
Landen moeten het volle recht behouden om de collectieve diensten te reguleren en
openbare regelgeving uit te werken om onder meer sociale en ecologische doelstellingen en
openbare gezondheidszorg te vrijwaren. De onderhandelingen binnen GATS over
binnenlandse regelgeving, subsidies en overheidsaanbestedingen moeten worden
stopgezet.
 Meer middelen voor “water voor iedereen”
België moet meer middelen ter beschikking stellen en meer middelen bepleiten in de EU
voor het bereiken van de Millenniumdoelstelling van de VN inzake water. Geen halvering
maar toegang tot drinkwater voor iedereen tegen 2015.
De Tobintaks, meer hulp en schuldkwijtschelding zijn mogelijke instrumenten om meer
middelen voor de Millenniumdoelstellingen te verzamelen.
 Democratische controle over WTO-beleid
De Belgische en Europese voorbereidingen van de GATS-onderhandelingen en de
onderhandelingen zelf moeten transparant zijn. Voldoende tijd moet voorzien worden voor
tijdige en uitgebreide consultatie van de parlementen en de betrokken partijen uit de
relevante sectoren: dienstenverstrekkers, werknemers, consumenten en nietgouvernementele organisaties. Onderhandelingsresultaten bekrachtigen zonder zulk overleg,
kan niet. De WTO moet transparanter en democratischer worden en meer aandacht en
respect voor de standpunten van de ontwikkelingslanden is noodzakelijk.
 Democratische controle over waterbeleid
De controle over water mag niet uit handen gegeven worden aan privé-investeerders.
Betrokkenheid en inspraak van alle belanghebbenden moet worden versterkt, in het
bijzonder van vrouwen, lokale gemeenschappen en inheemsen.
 Moratorium en evaluatie
37
Politiek dossier - GATS en water
In afwachting van grondige consultatie en evaluatie van de bestaande en voorgestelde
liberaliseringen onder GATS moet er een moratorium komen op de onderhandelingen.
 Geen verdere uitbreiding van WTO-bevoegdheden
Handel moet terug op zijn plaats gezet worden: niet boven, maar naast sociale, milieu- en
ontwikkelingsdoelstellingen. De vijfde Ministerconferentie van Cancun mag geen nieuwe
onderhandelingen starten over investeringen, overheidsaanbestedingen en
concurrentieregels.
38
Politiek dossier - GATS en water
Eindnoten
ondertekenen van het huidige GATS in 1994,
ook aan alle andere WTO-leden moeten
toegekend worden, in zoverre het over
diensten gaat tenminste.
1
Tussen 1990 en 2002 sloot de Wereldbank
267 leningen af die verband hielden met
watervoorziening. Hiervan legde een op drie
privatisering op als voorwaarde. Van de 193
leningen die tussen 1996 en 1999 werden
afgesloten, hadden er al 112 of maar liefst 58
% privatisering als voorwaarde! Het
privatiseringsbeleid van de Wereldbank neemt
dus altijd maar toe. Het IMF heeft een
gelijkaardig beleid. Bij een onderzoek naar het
IMF-beleid in 40 landen bleek dat in 2000 in 12
landen een akkoord werd afgesloten met
voorwaarden m.b.t. het privatiseren van de
watervoorziening of het doorrekenen van de
kosten (‘cost-recovery’). In sommige gevallen,
zoals Benin, gaat het om regelrechte
privatisering. In Niger worden, in akkoord met
de Wereldbank, de vier grootste
overheidsbedrijven (water, energie, telecom,
en petroleum) geprivatiseerd. De opbrengst
verdwijnt rechtstreeks in schuldaflossing.
In andere gevallen, zoals Guinée Bissau,
Nicaragua of Tanzania, wordt het beheer van
het hele watersysteem of stukken ervan
uitbesteed aan privé-firma’s. In andere landen
worden watersystemen van een aantal steden
of provincies in concessie gegeven of wordt op
nog andere manieren meer plaats ingeruimd
voor de privé-sector. Of men bereidt
privatisering voor door mensen de volle pot te
laten betalen voor de watervoorziening.
Dikwijls kalefatert men de watersystemen nog
snel wat op voor ze geprivatiseerd worden.
Ook dat gebeurt met leningen van de
Wereldbank of andere multilaterale
instellingen.
2 Als een land door kwijtschelding of nieuwe
inkomsten wegraakt uit de schuldenval wordt
het minder schatplichtig aan het IMF en kan
het opgelegde voorwaarden naast zich
neerleggen. Het gebeurt zelden, maar het zou
kunnen, zeker wanneer de bevolking te lijden
krijgt onder het nieuwe waterbeheer en dat ook
duidelijk laat blijken.
3 Naar: Milieudefensie Nederland, PSI.
4 Of andere werknemers die relatief benadeeld
zijn op de arbeidsmarkt.
5 Bestaande statistieken zijn slecht uitgesplitst
tussen goederen en diensten, slechter nog
volgens de twaalf sectoren die GATS gebruikt
en nagenoeg niet volgens de vier manieren
van dienstenhandel die GATS uitgevonden
heeft. Vooral over ‘modus 3’ (investeringen)
bestaan weinig gegevens.
6 Het is hoogst waarschijnlijk dat alle voordelen
die landen aan elkaar hebben gegeven in
bilaterale investeringsakkoorden, na het
7
De ACS-landen: bevriende ontwikkelingslanden
van de EU uit Afrika, de Caraïben en de Stille
Oceaan.
8 GATT: General Agreement on Tarrifs and Trade,
het akkoord over handel in goederen van de WTO.
9
Een land kan bijvoorbeeld markttoegang
geven in de toeristische sector en bepalen dat
er maar een beperkt aantal cruiseschepen in
bepaalde kwetsbare gebieden mogen varen of
eisen dat er een lokale kapitaalinbreng van
minstens 51% moet zijn. Een land kan zelfs
monopolies in stand houden. De praktijk leert
dat veel landen niet veel acht geslagen
hebben op de draagwijdte van het artikel over
markttoegang. In de EU hebben alleen Spanje,
Griekenland, Portugal en Italië voorbehoud
gemaakt bij de markttoegang in de toeristische
sector en de kleinhandel, en dan nog enkel
voor historische en artistiek waardevolle sites,
niet voor waardevolle landschappen of
biotopen. De kans is dan ook groot dat
overheden de toevloed van hotels of
souvenierwinkels in bepaalde gebieden niet
zullen kunnen beperken. Hetzelfde valt te
vrezen voor het beslag dat grootschalige
toeristische projecten leggen op het schaarse
water om hun plantsoenen, zwembaden en
golfterreinen te voorzien.
10 Dit werd uiteindelijk 25 februari 2000.
11
De Europese Commissie is voorstander van een
horizontale aanpak. Dit kan verschillende vormen
aannemen:
- iedereen doet toezeggingen over alle sectoren
heen. Bijvoorbeeld, iedereen liberaliseert voor alle
sectoren ‘modus 2’ (consumptie in het buitenland).
- de zogenaamde ‘formuleaanpak’. Bijvoorbeeld,
men liberaliseert minstens in 100 subsectoren.
- de clusteraanpak. Bijvoorbeeld, men liberaliseert
alles wat met toerisme verband houdt: van vervoer,
over verzekeringen, energie en water, tot de horeca
en de kleinhandel.
12
13
Bijvoorbeeld op http://www.gatswatch.org.
De Europese Unie heeft uitgebreide liberalisering
gevraagd aan de armste landen. De vragen zijn niet
evenredig met het ontwikkelingsniveau zoals
geclaimd werd. Ecuador en Guatemala bijvoorbeeld
kregen vragen over evenveel sectoren als Australië
(11).
Het is ook duidelijk dat de Europese Unie in veel
ontwikkelingslanden de beperkingen op
buitenlandse investeringen aangevallen heeft,
bijvoorbeeld de Indonesische verplichting voor
multinationals om joint ventures aan te gaan, of de
Chileense wet die investeerders verplicht om
Chileens personeel tewerk te stellen, of de
Mexicaanse en Chileense wetten die buitenlandse
eigendom van gronden in kustgebieden beperken,
enz. De Europese Unie zegt wel voortdurend dat
39
Politiek dossier - GATS en water
GATS toelaat dat landen dit soort beperkingen in
stand houden, maar ze valt ze ondertussen wel aan.
Idem dito voor de financiële sector waar de
Europese Unie beperkingen wil zien verdwijnen.
14
concrete voorbeelden overnemen. Voor de
volledige tekst waarin de argumentatie
helemaal tot haar recht komt kan u terecht op
http://www.citizen.org/cmep/Water/
Bijvoorbeeld op http://www.gatswatch.org.
15
Bovendien is de Europese Unie ook voorstander
van een horizontale aanpak bij de
onderhandelingen. Dat wil zeggen toezeggingen
over alle sectoren heen. Dit is alvast in tegenspraak
met de bewering dat er geen aanbod zal gedaan
worden in bepaalde sectoren.
16 Enkele andere horizontale aangelegenheden
moeten eveneens in het oog gehouden worden:
‘technische’ verduidelijkingen van een aantal GATSbegrippen en -definities en de herziening van een
aantal classificaties (juridische diensten, post,
energie en water). Vooral de classificaties zijn
belangrijk. Deze kunnen onverwachte
liberaliseringen opleveren indien bepaalde diensten
plots in een andere sector terecht komen.
17 Alleen in de VS speelt de Senaat een belangrijke
rol op internationaal vlak.
18 Het ministerie van Buitenlandse Zaken en
Handel, Ontwikkelingssamenwerking, de Europese
Commissie.
Bron: “Behind GATS 2000: corporate power
at work” (Erik Wesselius); TNI -The WTO
Series, nr. 4; TNI Briefing serie, nr. 2002/06,
Amsterdam, mei 2002.
20 OESO-landen, de 30 rijkste landen die lid
zijn van de Organisatie voor Economische
Samenwerking en Ontwikkeling.
21 GATS maakt daar ‘modus 4’ van, hoewel
‘modus 4’ natuurlijk maar een klein deeltje
vertegenwoordigt van deze geldstroom,
namelijk alleen het gedeelte dat tot stand komt
wanneer dienstenbedrijven personeel tijdelijk
in het buitenland laten werken. Zo gedefinieerd
zijn het nog altijd de industrielanden die het
meest gebruik maken van deze manier om
diensten te leveren.
22 United Nations Conference on Trade and
Development.
23 Internationale handelsonderhandelingen
19
tussen 1986 en 1994.
Bronnen: “Blauw Goud” (Maude Barlow en
Tony Clarke); “Ghana: Report of the
International Fact-Finding Mission on Water
Sector Reform in Ghana.”
25 Bron: “Cost Recovery and the Crisis of
Service Delivery in South Africa.”
26 Ook andere verdragen, zoals het North
24
American Free Trade Agreement
(NAFTA), bevatten dergelijke bepalingen.
Bronnen: The Ecologist; “Bottled Water,
Pure Drink or Pure Hype?” (rapport van
Natural Resources Defense Council); The
Asian Wall Street Journal.
28 Bronnen: Belgaqua, BBL.
29 In onze sterk verkorte versie konden we
slechts een deel van de argumenten en de
27
40