educatief document

EducatiefDossier
1
Hetontstaanvanlevenopaarde.
1. Wanneerisdeaardeontstaan?
o 2,6miljardjaargeleden
o 3,6miljardjaargeleden
o 4,5miljardjaargeleden
2.
o
o
o
Hoeontstaanbergen
Verschuivenvanaardplaten
Vulkaanuitbarstingen
Meteorieteninslag
3. Wanneerwaservoorheteerstlevenopaarde?
o 3,7miljardjaargeleden
o 3,8miljardjaargeleden
o 3,9miljardjaargeleden
4. Wanneerverschijnendeeerstedinosauriërs?
o 350miljoenjaargeleden
o 225miljoenjaargeleden
o 100miljoenjaargeleden
2
Hetontstaanvanlevenopaarde.
Deaardewerd4,5 miljard jaar geleden gevormddoorde condensatie van gas en
stof, rotsen en ijs. Gedurende een miljard jaar was onze planeet eerder
onherbergzaam en was leven op aarde ondenkbaar: extreme temperaturen, zeer
sterke ultraviolette straling van de zon, intense vulkanische activiteit, felle
elektrische stormen en zeer weinig zuurstof in de dampkring. Beetje bij beetje
krijgen de continenten en de oceanen een individueel karakter, daalt de
temperatuurenvormtdedampkringzich.
Tijdenshaarzeerlangegeschiedeniszaldeaardegrondigetransformatiesondergaan
dieeeninvloedhebbenopdespreidingendevormvandecontinenten,deomvang
endedieptevandeoceanenenhunlevensvormen.Dezetransformatieszijntoete
schrijvenaanbewegingenvandecontinentaleplatendiezichtraagverplaatsen..
In de loop van de geologische periodes leidden deze bewegingen tot botsingen
tussencontinentaleplaten,wataanleidinggaftothetontstaanvanbergketens.Op
andere plaatsen drongen deze platen binnen in de aardkorst, wat leidde tot
vulkanische overactiviteit of wijzigingen van het zeeniveau. Als ultieme gevolg
werdenhetklimaat,defaunaendefloragetroffendoordezebewegingen.
Het leven ging 3,7 miljard jaar geleden van start in de oceanen. De eerste
organismen waren heel klein, veel kleiner dan we met het menselijke oog kunnen
zien, en leken sterk op onze huidige virussen. Het zal nog miljoenen jaren duren
voordatdezelevensvormenevoluerennaarcomplexeorganismen.
Een fossiel van een Trilobiet
3
Deeerstegewerveldedierendoken500miljoenjaargeledenop,
terwijldeeersteamfibieënzich380miljoenjaargeledenontwikkeldenuitvissen,
doordatzichpotenuitvinnenontwikkelden.
De eerste dieren gaan aan land
Rond380Maontwikkeldendeeersteamfibieënzichuitvissen,doordatzichpoten
uitvinnenontwikkelden.Zokondenzehunkopboevendewaterlijnsteken.
Eenmaalinstaatbovenwaterademtehalenkondendezevroegeamfibieënzichook
gedurendekorteperiodenophetlandbegeven,vermoedelijkraaktenbepaalde
soortenzoaangepastdatzesteedslangerbovenwaterdoorkondenbrengen.
Ongeveer20miljoenjaarlaterontwikkeldeerzichsoortendieeierenkondenleggen
meteenhardeschaal,waardoorzezichvolledigophetlandkondenvoortplanten
Op basis van deze eerste reptielen ontwikkelden zich de dinosaurussen die 150
miljoenjaarzoudenheersenopaarde.
4
DeiguanodonsvanBernissart
1. WaarwerdendeeersteskelettenvandeIguanodonontdekt?
o België
o Duitsland
o Engeland
2. Wasdeiguanodoneen…
o Carnivoor
o Herbivoor
o Omnivoor
3. Welk mineraal had zich in de botten van de skeletten van Bernissart
uitgekristalliseerd?
o Goud
o Kwarts
o Pyriet
4. Watisderolvande“preparateur”
o Hetopgravenvanskeletten
o Hetbehouden,conserverenvandodenatuurlijkeobjecten
5. Waar bevind zich het
Natuurwetenschappen
Koninklijke Belgisch Instituut voor
o Brussel
o Luik
o Gent
5
DeiguanodonsvanBernissart
Iguanodoniseengeslachtvanplantenetendeornithischischedinosauriërs,dat
tijdenshetvroegeKrijtleefdeinhetgebiedvanhethuidigeEuropa.
IguanodonwerdinhetbeginvandenegentiendeeeuwinEngelandalseenvande
allereerstedinosauriërsontdektdoorGideonMantellenkreegin1825zijnnaam,die
zoietsals"leguaantand"betekent.
Iguanodon kon acht meter lang worden en drie ton zwaar. De achterpoten waren
zwaargebouwd en droegen een vrij lange stevige romp die in evenwicht gehouden werd
door een stijve horizontale staart. Van de handen konden de drie middelste vingers het
gewicht ondersteunen, de duim droeg een vervaarlijke stekel om zich tegen roofsauriërs
te verdedigen en de vijfde vinger was lang en buigzaam om planten te grijpen. Die
konden ook afgebeten worden door de snavel aan de voorkant van de langwerpige kop
waarna lange tandrijen het voedsel verder verknipten en kauwden.
DeEngelsevondstenwarenonvollediggeweestenbetroffenindividueleexemplaren
dieopverschillendeplaatsenwardengevonden.
In1878echterwerdgeheelonverwachtopéénvindplaats,eensteenkoolmijnin
Bernissart,eenBelgischstadjetegendeFransegrens,eengrootaantalvolledige
skelettenvanIguanodongevonden.
6
Hetverhaalvandevondst.
MijnwerkersvandeFosseSainteBarbeontdektenbegindatjaardateenbelangrijke
steenkoollaag,de"Luronne"op322meterdiepte,doorsnedenwerddooreen
kleiput,
eentrechterverzakkingofcran,gevuldmetgrijssedimentenpui.
Zeprobeerdendaarzosnelmogelijkdoorheentegravenomdesteenkoolweerte
bereiken.
Op28februaristuittentweemijnwerkers,JulesCretteurenAlphonseBlanchard,na
tienmetervertezijndoorgedrongenmethunhouwelenopzeerhardeenzwarte
stukken,diezeeerstaanzagenvoorfossielhoutgevuldmetgoud.
Naeentijdjebegrepenzedathet"hout"wellichtfossielbotwasenhet"goud",
helaas,pyrietdatindebotholtenuitgekristalliseerdwas.
Gedurendemaartwerdentijdenshetafvoerenvanhetpuinsteedsmeerfossielen
naarbovengebracht.
MijnopzienerMotuellebeslootdevreemdezakenteverzamelenenaandedirectie
voorteleggen.Dieriepop2aprileenzekeredokterL'Hoirerbijdieinhetlokalecafé
Dubrueilleaanhetpyrieteenstukinvlamzetteenconcludeerdedathetinderdaad
botbetrof.
HieroplichttededirectiedegeoloogFrançois-LouisCornetin.Diebegreepmeteen
hoespeciaaldevondstwas.Hijstuurdedevolgendedagfragmentennaarzoöloog
professorPierre-JosephvanBenedenvandeKatoliekeUniversiteitLeuvendieaan
detandenalseerstevaststeldedathetomIguanodonging.
Ondertussenhadeendirecteurvandemijn,ingenieurGustaveFagès,provinciaal
mijninspecteurGustaveArnouldgecontacteerdendieriepop12aprilmeteen
spoedtelegramdehulpinvanLouisF.dePauw,depreparateurvanhetKoninklijk
MuseumvoorNatuurlijkeHistorieteBrussel,dieinBelgiëeenzekerereputatiehad
opditgebiedomdathij1860eenmammoethadgeborgen.
Op 13 april kwam De Pauw aan en besloot na het zien van de opgedolven fossielen zelf
af te dalen. Meteen groef hij in een uur tijd een heel achterbeen uit maar al bij het naar
boven brengen spleten de botten door de blootstelling aan de lucht. Hij begreep dat de
zaak veel grondiger aangepaktmoestworden.
Op15meibegonhijmettweemedewerkerseennieuwuitgedachte
bergingstechniektoetepassen,waarbijdegevondenbotteneerstmeteenweermet
nattekleiwerdenbedekt,danmeteenlaagjenatpapier,daarnaperblootgelegde
zijdemeteenlaagvanvijfàtiencentimetergipsenuiteindelijkgevatinijzeren
ringendieookweeringipsgegotenwerden.
7
Pasdaarnaondergroefmenditgeheelzodathetloskwamvanhetgesteentewaarna
ookditbreukvlakweermetgipsbedektwerd.
DePauwzouindiedriejaaruiteindelijkzo'nzeshonderdblokkenmeteen
totaalgewichtvan130tonopverhuiswagens—indietijdnatuurlijknogdoor
paardengetrokken—naarBrussellatenvervoeren.
In dit soort potloodschetsen van Gustave Lavalette werd in het museum de vondstpositie
nauwkeurig gedocumenteerd
Deopgravingenwerdendoorgeldgebrekgestopt,hoeweldetrechter,waarvan
defossieldragendelagenminstensvijftigmeterhoogzijn,noglangniethelemaal
wasverkendenerduswaarschijnlijknogeenveelvoudaanskelettenverborgen
moetliggen.
De vondst in Bernissart van vierentwintig complete en zeven onvolledige skeletten vormt
tegenwoordig de op twee na grootste verzameling van dinosauriërs van één soort die
op dezelfde locatie is geborgen.
8
De reconstructie in de St Joriskapel
De skeletten werden vanaf 1882 gereconstrueerd in de St. Joriskapel van het toenmalige
museumgebouw. De beenderen werden bevestigd op een smeedijzeren armatuur. Op de
binnenplaats van het gebouw werd vanaf juli 1883 ook het eerste skelet tentoongesteld,
in een glazen kooi. De expositie trok ieder jaar zo'n honderdduizend bezoekers, waarvoor
het gebouw eigenlijk te krap was. In 1892 verhuisden de iguanodons naar het Leopoldspark en het op 22 juli 1891
geopende Musée royal d'Histoire naturelle.
9
GEOLOGISCHEPERIODES
1. DeMesozoïcumisonderverdeeldindrieperiodes:
o
…………………………………………………………………….
o
…………………………………………………………………….
o
…………………………………………………………………….
o
o
o
2. Hoeheethetsupercontinent?
Pangea
Panthalassa
Trias
3. Wanneerenhoezijndeeerstedinosaurussenverschenen?
………………………………………………….………………………………………………….………………………
…………….………………………………………………….………………………………………………….…………
…………………………….………………………………………………….…………………………………………….
4. Geefenkelevoorbeeldenvandeontwikkelingvandedinosaurussentijdens
deJuraperiode.
………………………………………………….………………………………………………….………………………
…………….………………………………………………….………………………………………………….…………
…………………………….………………………………………………….…………………………………………….
…………………………….………………………………………………….…………………………………………….
10
5. WatgebeurdeermetdecontinententijdensdeKrijtperiode?
…………………………….………………………………………………….…………………………………………….
…………………………….………………………………………………….…………………………………………….
6. Hoeverliepdeontwikkelingvanzoogdierentijdensdedrieperiodes?
…………………………….………………………………………………….…………………………………………….
…………………………….………………………………………………….…………………………………………….
…………………………….………………………………………………….…………………………………………….
…………………………….………………………………………………….…………………………………………….
7. WatwashetverschilinhetklimaattijdensdeJuraenKrijtperiodes?
…………………………….………………………………………………….…………………………………………….
…………………………….………………………………………………….…………………………………………….
11
GEOLOGISCHEPERIODES
De mens heeft de tijd en de geschiedenis altijd opgesplitst. Net zoals we over de
middeleeuwen en de precolumbiaanse cultuur praten, hebben geologen en
paleontologendeverschillendetijdperkenenperiodesbenoemddiedegeschiedenis
vanonzeplaneetonderverdelen:hetprecambrium,hetpaleozoïcumenz.
Dedinosaurussendokenop,evolueerden,diversifieerdenzichenstiervenuittijdens
hetmesozoïcum.
Dit tijdperk wordtop zijn beurt opgesplitst in 3 periodes: het trias, het jura en het
krijt.
Hettriasduurdeongeveer52miljoenjaar(251tot199miljoenjaargeleden).
Hetjura duurde46miljoenjaar(199tot145miljoenjaargeleden),terwijlhetkrijt
80miljoenjaarduurde(145tot65miljoenjaargeleden).
HetTrias(251–199miljoenjaargeleden)
Inhettriaswarendecontinentennietzoalswezenukennen.
Aanhetoppervlakvandeaardewaserslechtsééngigantischcontinent,Pangea.
DitV-vormigecontinentomsluiteenzee,deTethys.Derestvandeoppervlaktevan
onzeaardbolwaseenimmenseoceaan,dePanthalassa.
OpheelPangeaheersteeenwarmendorklimaat.Devulkanischeactiviteitisintens.
In die periode begonnen de reptielen zich te diversifiëren en alle milieus te
veroveren. De dinosaurussen doken ongeveer 228 miljoen jaar geleden op, in de
vorm van kleine vleesetende of allesetende dieren, en begonnen de aarde te
veroveren. Op het einde van het trias vormden ze al de grootste groep van
gewerveldedierendoorhungroteaantalsoorten.
Vreemdereptielen,pterosaurussengenaamd,vlogenindelucht.
Dezeeënwerdenveroverddoorgrotereptielenzoalsdeichtyosaurussenen-ophet
eindevandeperiode-deplesiosaurussen,anderevleesetendewaterreptielen.
Maarhetwasookinhettriasdatdierenopdokenwaarmeewevandaagvertrouwd
zijn, zoals schildpadden, krokodillen en een groep kleine dieren, zoogdieren
genaamd.
Indezelfdeperiodebreiddenverschillendeplantenfamiliesdietypischzijnvoorhet
mesozoïcumzichuit.Datgeldtvoordeconiferen,depalmvarensendeginkgo'sdie
immense wouden vormen, terwijl de meeste grasachtige planten varens zijn die
uitgestrekteweilandenvormen.
12
HetJura(199,6–145,5miljoenjaargeleden)
InhetjurabegonhetsupercontinentPangeauiteentevallenengafheteenvoorproefjevan
dehuidigeconfiguratievanhetvasteland.
Laurazië, het gebied dat ongeveer Noord-Amerika, Europa en een deel van Azië bestreek,
begon zich af te scheiden van Gondwana, het gebied dat Zuid-Amerika, Afrika, Antarctica,
AustraliëenIndiabestreek.Tussendetweeontstondereenoceaan:deCentraleAtlantische
Oceaan,verbondenmetdeTethysOceaan.
Zo splitsten de continenten van het noordelijke halfrond zich van de continenten van het
zuidelijkehalfrond.DezesplitsingvanPangearesulteerdeineenstijgingvanhetniveauvan
de zeeën, die gedurende miljoenen jaren uitgestrekte continentale regio's bedekten met
ondiepe zeeën. Op deze twee nieuwe continenten heerste een homogeen klimaat dat
tijdensdeheleperiodeheelgematigdenwarmwas.
De dinosaurussen ontwikkelden zich tijdens deze periode op buitengewone wijze, in
ongelofelijk veel verschillende vormen en maten. De zoogdieren diversifieerden zich en
speelden - hoewel het nog altijd kleine dieren waren - een belangrijke rol in de door de
dinosaurussengedomineerdeecosystemen.
Dekikvorsachtigen(kikkersenpadden)endesalamanderachtigen(salamanders)dokenop
onderdeamfibieën.Dekrokodillenprofileerdenzichalsroofdiereninzoetwateromgevingen
eneendeelvanhenpastezichaanaanhetzeelevenomstreekshetmiddenvanhetjura,de
periodewaarinzeereptielenzoalsplesiosaurussenenichtyosaurussenheerstenindezee.
In de lucht waren de pterosaurussen de onbetwiste heersers, en op het einde van deze
periodedokendeeerstevogelsop,zoalsdearcheopteryxen,diezichontwikkeldenopbasis
vandegroepvandetheropodedinosaurussen.
Tijdens heel deze periode bestond de flora op aarde voornamelijk uit varens, coniferen,
ginkgo'senpalmvarens.
HetKrijt(145,5–65,5miljoenjaargeleden)
Tijdenshetkrijtblevendecontinentalemassa'suiteenvallenenwasdeconfiguratievande
oceanenendecontinentenopheteindevandeperiodeingrotelijnendeconfiguratiedie
wevandaagkennen.
DeZuid-AtlantischeOceaanwerdgevormdopheteindevanhetlagerekrijtdoordesplitsing
vanGondwana,metZuid-AmerikaaandeenekantenAfrikaaandeanderekant.
InhetbeginvanhethogerekrijtwasdeZuid-AtlantischeOceaanverbondenmetdeCentrale
AtlantischeOceaan,waardoorAfrikavoorgoedwerdgescheidenvanZuid-Amerika.
13
Dezeuitgesprokenscheidingtussendecontinentenveroorzaakteopnieuwstijgingenvanhet
zeeniveau.
Het klimaat bleef gematigd, maar natter dan tijdens het jura als resultaat van een meer
uitgesprokeninvloedvandeoceanen.Voorheteerstinmiljoenenjarenwaseropheteinde
van de periode in de streken nabij de polen een tendens tot afkoeling en klimatologische
instabiliteit.
Onderdefaunavandegewerveldedierenbereiktendedinosaurussenhungrootstevariëteit
aanvormen.
Maarookdezoogdierenblevenzichdiversifiërenendeeerstebuideldierenenzoogdieren
meteenplacenta(degroepwaartoewijbehoren)dokenopindeeerstehelftvanhetkrijt.
Overal ter wereld zijn er krokodillen, schildpadden en hagedissen in overvloed. In die
periodelekendekikvorsachtigen(kikkersenpadden)alophunhuidigevertegenwoordigers.
In de zeeën bereikten de plesiosaurussen en de ichtyosaurussen in het begin van het krijt
gigantische formaten (meer dan 15 meter lang voor de plesiosaurussen), maar daarna
werden de plesiosaurussen in het hogere krijt kleiner en minder talrijk, terwijl de
ichtyosaurussen verdwenen. Op hetzelfde moment doken de mosasaurussen op, reptielen
aangepastaanhetzeelevendielekenopenormewaterslangen.
Depterosaurussenblevendeheersersindeluchtendegrootstevliegendewezensdiewe
kennendokenopindezeperiode(onderanderedequetzalcoaltusendeornithocheirus),om
terugaftenementegenheteindevanhetkrijt,toenernogslechtsenkelesoortenvliegende
reptielenbestonden.Devogelsontwikkeldenzichechterenhaddenaleengrootaantalvan
hunmodernekenmerken.
Watdeflorabetreft,blevendeconiferenendevarensdominanttijdensheteerstedeelvan
het krijt. Maar ongeveer 125 miljoen jaar geleden doken de eerste fossielen van
angiospermen of 'bloemdragende planten' op: hun aantal nam geleidelijk aan toe, om
uiteindelijkdegrootstegroepvanhethogerekrijttevormen.
Het krijt eindigde met de meest massale uitsterving ooit die alle groepen van levende
organismentrof.
14
THEORIEËNOVERHETUITSTERVENVANDEDINOSAURUSSEN
De geschiedenis van het leven op aarde wordt gekenmerkt door verschillende grote
uitstervingsperiodes,waarineengrootaantalsoortenplotsverdween.
Debekendsteuitstervingsperiodevondplaatsopheteindevanhetkrijtenluiddeheteinde
vandeheerschappijvandedinosaurussenin.
Maardebelangrijkstegroteuitstervingsperiodeoponzeplaneetdeedzichvooromstreeks
heteindevanhetperm,ongeveer250miljoenjaargeleden,toenzowelopaardealsinde
oceaneneenaanzienlijkaantalsoortenverdween.Hoeweldezeedierenvoordieneengrote
uitsterving hadden gekend, hadden de dieren nog nooit een dergelijke uitroeiing op het
vasteland gekend. Tal van families van reptielen en amfibieën verdwenen toen. Ook de
zeefauna onderging een grote verandering: van de ongeveer 250.000 soorten die
geïnventariseerd werden op het einde van het perm, bleven er maar 10.000 meer over in
hetbeginvanhetmesozoïcum.
Er werden verschillende theorieën geformuleerd omtrent de oorzaken van de uitsterving
vandedinosaurussenendeanderedierendie65miljoenjaargeledenleefden.
Sommige wetenschappers veronderstellen dat de vulkanische activiteit buitengewoon
ongunstige leefomstandigheden creëerde. Anderen denken dat de inslag van een
gigantischemeteorietdeoorzaakwasvaneen'planetairewinter':aangeziendezonachter
stofwolken zat, konden de planten die dienden als voedsel voor veel dinosaurussen niet
meergroeien,waardoordedinosaurussenbegonnentesterven.Deherbivorenkwamenals
eersteomvandehonger,gevolgddoordecarnivorendiezichvoeddenmethen.
Dezestellingwordtkrachtbijgezetdoorhetfeitdateenmeteorietbotstemetdeaardeter
hoogtevanwatvandaaghetschiereilandYucataninMexicois.Dezeinslagveroorzaakteeen
explosiedievergelijkbaarismetdievanduizendenatoombommen.
Vliegende reptielen (pterosaurussen) en zeereptielen zoals de mosasaurussen en de
plesiosaurussen verdwenen samen met de dinosaurussen. Maar veel andere diersoorten
overleefden:slangen,zoogdieren,insecten,kikkersenkrokodillen.
Door de uitsterving van de dinosaurussen konden de zoogdieren zich sterk uitbreiden.
Tijdensdevolgendemiljoenenjarendiversifieerdenzezich,werdenzegroterendichttenze
'ecologischeniches'dieleeggelatenwerdendoordedinosaurussen.
Isditdeenigemogelijkeverklaring?Opheteindevanhetkrijtwasdevulkanischeactiviteit
heel intens. Bij uitbarstingen waren grote hoeveelheden stof terechtgekomen in de
dampkring.Tegelijkertijdvondenerbelangrijkeklimaatsveranderingenplaatsenkendehet
zeeniveau een nooit eerder geziene daling. Ook dat zijn factoren die bijgedragen kunnen
hebbentothetuitstervenvandedinosaurussen.
15
ENKELEDINOSAURIERS
Tyrannosaurus
240
245
230
220
210
208
Triassic
200
190
180
170
160
Jurassic
150
140
130
120
145 Million years [Ma]
110
100
90
80
Cretaceous
70
65
VerenigdeStaten(Montana,Wyoming,SouthDakota,Texas,Colorado,NewMexico)
68-65miljoenjaargeleden
Tot13meterlangeneengewichtvanmeerdan5ton
Ditisontegensprekelijkdepopulairstevanalledinosaurussen!Hijisgekenderonderde
naamT-Rexenspeeldedehoofdrolintalvanfilms,documentaires,stripverhalenen
videogames.
Sinds1902entijdenshetmerendeelvande20eeeuwwerdhijbeschouwdalshetgrootste
vleesetendedierdatooitopaardeleefde-totdatdegiganotosauruswerdontdekt.
Detyrannosaurusisopallevlakkenspectaculair,metzijngigantischeschedelenzijnenorme
muil.Debeetvandetyrannosauruswas4keersterkerdandievaneenleeuwenzijn
scherpetandenkondentot20centimeterlangzijn.
Dezekenmerkenstaanincontrastmetzijnkleinevoorpotendieslechts2tenentellen.
Dankzijrestendieinuitstekendestaatwerdenteruggevondenendankzijdebelangstelling
dieelkenieuweontdekkingwisttewekken,werddezesoortzeeruitvoerigbestudeerd.
Erwerdendanooktalvanstudieshierovergepubliceerd,waardoorwevandaageengoede
kennishebbenvandit'monster'vanvleesenbloed.
16
Allosaurus
240
245
230
220
210
208
Triassic
200
190
180
170
160
Jurassic
150
140
130
120
110
145 Million years [Ma]
100
90
80
Cretaceous
70
65
VerenigdeStaten(hetgrootstedeelvandewestelijkeregio)enPortugal
156-144miljoenjaargeleden
Tot12meterlangen1,5ton
Ongetwijfeldeenvandeberoemdstevleesetendedinosaurussenenmisschienwelde
bekendstedankzijdeuitstekendekwaliteitvandeteruggevondenfossielen.Enkelde
tyrannosaurusgenietnogmeerbekendheid.DitwashetdominanteroofdiervanNoordAmerikaopheteindevanhetjura.Deallosaurusbereikteafmetingendievóórhetopduiken
vandetyrannosaurus-70miljoenjaarlater-nooitvastgesteldwerdeninderegio.Vanuit
allestandpuntenwasditeenspectaculairroofdiermetzijnvijftigtandenvan10cmlangen
zijnscherpeklauwenvan25cmophetuiteindevandedrietenenvanzijnvoorpoten,die
kortmaarrobuustwaren.
17
Parasaurolophus
240
245
230
220
210
208
Triassic
200
190
180
170
160
Jurassic
150
140
130
120
145 Million years [Ma]
110
100
90
80
Cretaceous
70
65
VSA(Montana,NewMexico)enCanada(Alberta)
83tot71of67miljoenjaargeleden
10meterlang,5ton
Eenvandemeestopmerkelijke'eendenbekdinosaurussen'.Dezesoortbehoordetotde
meestgeavanceerdeherbivorendieleefdeninhetdinosaurustijdperk.Zijnmeest
ongelofelijkekenmerkisdebenigekamachteraanophethoofddiewetenschappersin
verbijsteringheeftgebrachtenresulteerdeintalvantheorieënoverdefunctieervan:een
verdedigingsmiddeltegenroofdieren,eenluchtreservoiromonderwatertekunnenblijven
ofeensoortvanademhalingsbuis.Vandaagwordtechteralgemeenaangenomendatzijn
kamdienstdeedalsversterkervoorhetlawaaidathijmaaktemetzijnneus(wantdekam
stondinverbindingmetzijnneus)omtecommunicerenmetandereparasaurolophussen.
Eenanderehypothesesuggereertdatdezebenigekamdienstdeedals
ondersteuningsmechanismevooreenvuurroodhuidmembraandatdepartnersaantrokin
deparingstijd.Dezetheorieisechternietgegrond,hoeinteressantzeookis.
18
Triceratops
240
245
230
220
210
208
Triassic
200
190
180
170
160
Jurassic
150
140
130
120
145 Million years [Ma]
110
100
90
80
Cretaceous
70
65
VerenigdeStaten(Wyoming,Montana,Colorado,SouthDakota)enCanada(Alberta)
68-65miljoenjaargeleden
Tot9meterlangeneengewichtvanmeerdan6ton.
Detyrannosaurusisdebekendstevleesetendedinosaurus,terwijldetriceratops-samen
metdestegosaurus-deberoemdsteplantenetendedinosaurusis.Inveelboeken,
documentaires,filmsenstripverhalenwordtdetriceratopsvoorgesteldterwijlhijeen
titanenstrijdvoertmetdecarnivoor-eensituatiediezichwaarschijnlijkheeftvoorgedaan,
aangeziendetweesoortenophetzelfdemomentinhetzelfdegebiedleefden.Erwerden
trouwenssporenvantandenvandetyrannosaurusgevondenopfossielenvantriceratops,
watbewijstdatdeeerstezichnuendanvoeddemetdeherbivoor.Opdeschedelvande
triceratopsstondendriehoorns,waarvandefunctieaanleidinggaftottalvanhypothesen.
Hijhadookeengrootbenigpantserdatzichuitstrekteoverdeschedelendenekbedekte.
DetriceratopsishetofficiëlefossielvandestaatSouthDakotaendeofficiëledinosaurusvan
Wyoming.
19
Edmontosaurus
240
245
230
220
210
200
190
180
208
Triassic
170
160
Jurassic
150
140
130
120
145 Million years [Ma]
110
100
90
80
Cretaceous
70
65
VerenigdeStaten(SouthDakota,NorthDakota,Wyoming,Colorado)enCanada(Alberta)
70-65miljoenjaargeleden
13meter,tot4ton.
Dezedinosauruswerdinhetbeginvande20eeeuwontdektinCanadaenzijnbekendheidhangt
nauwsamenmetdeontdekkingin1908inWyomingvaneenbuitengewoongoedbewaardfossiel
datomwillevanzijnuitzonderlijkestaat'demummie'werdgenoemdendatdepaleontologenmeer
inzichtgafindedinosaurussen.Ditprachtigefossielvandeedmontosaurusheeftopmerkelijke
details,zoalshuidafdrukken,contourenvanspieren,sclerotischeringendiewerdenaangetroffenin
deoogkas(zoalsbijvogels)enzelfskeratine(zoalshetmateriaalwaaruitonzenagelsbestaan)ter
hoogtevanzijn'eendenbek'.Eenbuitengewoonzeldzaamdetailopdefossielendataantoontdatzijn
snavelinwerkelijkheidveelgroterwasdandevormvanzijnschedellietvermoeden.De'mummie'
werdontdektdoordeberoemdefossielenjagerCharlesSternberg.AangezienSternbergvoorde
hoogstebiederwerkteinplaatsvanhetfossielteverkopenaaneenNoord-Amerikaans
natuurhistorischmuseum,verkochthijhetaanDuitsland.Vandaagkunnenwedezemummiedus
bewondereninhetNatuurhistorischMuseumSenckenberginFrankfurt.
20
DINOWEETJES
Hoegrootwarendedino’s
Hetwarenomtebeginnendegrootstelanddierendieooitgeleefdhebben.Vergeetdusde
Afrikaanse olifant of de giraf, die stellen niets voor vergelijken met de dino’s. Althans niet
qua grootte. De allergrootste dino, de seismosaurus, was bv 40 meter hoog, dat zijn vijf
dubbeldeksbussenopmekaar.Deseismosaurusheettedie.
1,75meter:datisdelengtevandegrootstepootafdrukvaneendinosaurusdieisgevonden
inhetnoord-westenvanAustralië.HetwarenwetenschappersvandeUniversityof
QueenslandonderleidingvanSteveSalisburydiedeontdekkingdeden.
Deafdrukbehoordetoeaaneensauropode,eengigantischeherbivoormeteenlangenek
Diplodocuswaseengeslachtvangrote,plantenetendedinosaurussen,desauropoden.De
dierenwarenerglanggerekt(Diplodocushallorumwas30-33,5meterlangendaarmeedeop
vijfnalangstedinosaurus),maarzehaddenletterlijkgeenzwarebotten.Dezewaren
namelijkvooreengrootgedeeltehol.Diplodocushallorumhadeenlangenek,kortemaar
zwarerompeneenerglangestaart.
Diplodocushallorumwerd16-38ton(16.000-38.000kilogram)zwaarenwasdaarmeeéén
vandegrootstedinosaurussenooit.
Supersaurussen waren bijzonder grote dinosaurussen, en met name Supersaurus
vivianae was enorm. Met een geschatte lengte van 33-34 meter was deze
planteneter de op twee na langste dinosaurus ooit. Die lengte zat 'm vooral in de
enorme nek.
Turiasaurus riodevensis is de grootste dinosaurus die tot op heden in Europa is
gevonden. Fossiele resten van deze gigantische herbivoren zijn aangetroffen in
Spanje. Dat was nabij een dorpje dat Riodeva heet; vandaar de naam. Turiasaurus
riodevensis woog naar schatting 40-48 ton en was meer dan 30 meter lang.
21
De grootste dinosaurus ter wereld was waarschijnlijk Amphicoelias fragillimus.
Omdat de twee gevonden fossiele botten van Amphicoelias fragillimus in 1870 zijn
ontdekt en sindsdien verloren zijn gegaan is helaas veel speculatief. Maar op basis
van die gegevens is al wel duidelijk dat indien de gevonden botten inderdaad zo
groot waren als indertijd is gerapporteerd, Amphicoelias fragillimus veruit de
grootste dinosaurus ooit en ook het grootste landdier ooit was. Amphicoelias
fragillimus zou 50 tot 60 meter lang zijn en ongeveer 120 ton hebben gewogen. Dat
betekent dat de staart, geschat op 32 meter, al even lang zou zijn als het grootste
dier ter wereld dat op dit moment nog leeft: de grootste blauwe vinvis mat 33,5
meter. Wel zou Amphicoelias fragillimus relatief licht zijn, omdat het dier lang en
slank was. 120 ton is echter nog altijd tien maal zo zwaar als het grootste landdier
ooit, een savanneolifant van 12.274 kilogram.
Vliegende dino’s
In feite vliegen er nog elke dag dinosaurussen over ons hoofd. Want de huidige
vogels stammen af van de reuzen van weleer en worden nog steeds geclassificeerd
als dinosaurussen.
De overgang van dinosaurus naar vogel duurde miljoenen jaren en begon met het
lopen op twee benen, gevolgd door de ontwikkeling van het vorkbeen, veren en
vleugels. Tegenwoordig is er één ding dat de vogel nog in het bijzonder met de
dinosaurus verbindt: de heupkom.
De dinosaurus ontwikkelde een open heupkom met een gat erin, waardoor hij
rechtop kon lopen, sneller kon rennen en langer actief kon zijn dan andere reptielen
uit zijn tijd. Deze holle heupkom is wat het dier tot een dinosaurus maakt – en die
anatomische eigenschap deelt hij met de huidige vogels.
22
Legden dino's eieren?
Zelfs als je geen fossiele eieren gevonden zou hebben, zou je deze vraag kunnen
beantwoorden. Kijk maar naar de stamboom van de dino's. Krokodillen leggen
eieren, vogels leggen eieren, dus zullen dino's ook wel eieren gelegd hebben, want
deze drie groepen zijn allemaal familie van elkaar.
Gelukkig zijn er ook nog fossiele dino-eieren gevonden. Soms worden in de fossiele
eieren zelfs de resten van babydino's gevonden. Zo weten we welke dino welk type
eieren legde. Heel soms worden zelfs nesten gevonden waar de moeder nog op het
nest zit, zoals het beroemde fossiel van Oviraptor uit de Gobiwoestijn in Mongolië.
Sommige dino's legden hun eieren in nesten. Heel grote dino's gingen natuurlijk niet
op hun eieren zitten (daar kunnen de eieren niet tegen), maar in een warm klimaat of
toegedekt met bladeren blijven de eieren warm genoeg om ook zonder broeden uit te
komen. Kleinere dino's, zoals bijvoorbeeld Oviraptor (die een lekker warm verenpak
had)
broedden
wel
op
het
nest.
Veel
grote
dino's,
zoals Argentinosaurus of Maiasaura, legden hun nesten in groepen bij elkaar. Door
de nesten in grote groepen in de gaten te houden, bleven vleeseters uit de buurt van
de kwetsbare jonkies.
Hoeveelpoepteendinoperdag?
Alswenaareenolifantkijken,danzienwedateenvolwassenolifanteenpaarhonderdkilo
plantenperdageet.Latenwezeggen200kilo,datrekentmakkelijk.Een
volwassenBrachiosaurusweegtweltienkeerzoveelalseenolifant.Toch
zalArgentinosaurusniettienkeerzoveelgegetenhebben,wanthoegroterjebent,hoe
'zuiniger'jemetjevoedselomgaat.
Jezietdatweheelvaakwoordenals'ongeveer'of'eenpaarhonderd'gebruiken.Datzijn
geenpreciezegetallen.Depaleontologieisduidelijkgeen'exacte'wetenschap!Hetisdus
onmogelijkompreciestezeggenhoeveelBrachiosaurusperdagpoepte.Maaralsje
bedenktdateenvolwassenBrachiosaurusmisschienwel1000tot2000kiloplantenat,kun
jeeroprekenendaterietsvan500ofmisschienwel1000kilopoepperdaguitkwam.
23