Superdiversiteit als onverwerkte realiteit Een uitdaging

Superdiversiteit als onverwerkte realiteit
Een uitdaging voor het sociaal werk
DIRK GELDOF
‘In tijden van superdiversiteit moet het sociaal werk evolueren van de grijsheid van
veronderstelde neutraliteit naar de wijsheid van actief en betrokken pluralisme.’
Steeds meer leven we in een wereld van
superdiversiteit, zeker in onze steden. In
Brussel en Antwerpen evolueren we naar een
meerderheid van bewoners met een
migratieachtergrond. Eigenlijk komen er in
heel het land alsmaar mensen bij met een
migratieachtergrond. Maar superdiversiteit is
meer dan een kwantitatief verschil, het gaat
ook over veranderde migratiepatronen en
vooral over de groeiende diversiteit binnen de
diversiteit. Welke uitdagingen stelt deze
superdiversiteit aan de samenleving en meer
specifiek het sociaal werk? En waarom kunnen
we niet anders dan vanuit een eigentijds
actief pluralisme als grondhouding met die
superdiversiteit aan de slag gaan? Dirk Geldof
was één van de sprekers op het colloquium
‘Superdiversiteit in de samenleving. Actief
pluralisme in het sociaal werk’ dat ALERT op
14 mei organiseerde. Wat volgt is een
uitgebreide weergave van zijn lezing.
12
STEDELIJKHEID IS DIVERSITEIT
Bijna alle grote steden in Vlaanderen kennen sinds
de eeuwwisseling een sterke bevolkingsgroei. De
beleidsfocus lag de voorbije twee decennia zo sterk
op de vergrijzing dat we deze demografische transitie van vergroening en verkleuring onvoldoende
zagen aankomen, of er ons toch onvoldoende op
hebben voorbereid. Demografen hebben het voorbije decennium twee trends onderschat: de hernieuwde vergroening of de sterke stijging van de
geboortecijfers en de versnellende verkleuring of de
toename van de etnisch-culturele diversiteit. Het
resultaat is een sterke bevolkingstoename én een
duidelijke toename van de diversiteit, vooral in de
steden.
Terwijl we het debat over de wenselijkheid van de
multiculturele samenleving voerden, voltrok en
voltrekt zich dus een demografische transitie. Het
resultaat van de opeenvolgende migratiegolven is
een duidelijke toename van het aantal inwoners
met wortels in migratie. Volgens de officiële bevolkingscijfers wonen er vandaag in ons land iets meer
dan één miljoen ‘vreemdelingen’ – de officiële term
voor inwoners zonder Belgisch paspoort. Dat is net
geen 10% van de Belgische bevolking. De etnischculturele diversiteit is echter veel groter dan uit die
nationaliteitscijfers blijkt. Vele mensen die in de
tweede helft van de 20ste eeuw of in het begin van
WWW.ALERTONLINE.BE
migratie uit de 20ste eeuw door een verandering
van de migratiepatronen en de impact daarvan op
onze samenleving. Naast de toename van de etnisch-culturele diversiteit is hét kenmerk van superdiversiteit de groeiende diversiteit binnen de diversiteit. In onze steden kennen we vandaag een
veelheid aan landen van herkomst, talen, culturen,
religies, statuten en sociale posities. Dat zorgt zowel
voor diversiteit tussen groepen en gemeenschappen
als binnen deze groepen en gemeenschappen.
Toch is deze groeiende diversiteit op vele plaatsen
niet zichtbaar. Sommige regio’s kennen amper menCruciaal bij superdiversiteit is dus de verandering
sen met een migratieachtergrond. In West-Vlaandevan het migratiepatroon. In de periode na de Tweeren zijn er gemeenten waar niet eens 1% van de inde Wereldoorlog ging migratie samen met de wewoners een buitenlands paspoort heeft. Andere rederopbouw, de dekolonisatie in de jaren vijftig en
gio’s hebben een langere migratiegeschiedenis, zoals
zestig en de georganiseerde gastarbeid in de jaren
de Limburgse mijnstreek of het Waalse staalbekken.
zestig. Hierbij kenden de meeste Europese landen
De voorbije decennia groeiden vooral de grote steeen migratiepatroon waarbij mensen vanuit een beden uit tot aantrekkingspolen voor migranten. Brusperkt aantal landen van herkomst migreerden naar
sel, Antwerpen maar ook Gent en Waalse steden als
een beperkt aantal gastlanden.
Charleroi of Luik zijn steden van
Ieder land kende zijn dominanaankomst geworden. De diversiLeven in diversiteit groeit uit
te oorsprongslanden, afhanketeit is er veel groter dan het lantot één van de belangrijkste
lijk van het migratie- en
delijk gemiddelde. In Brussel
karakteristieken van onze
(de)kolonisatiebeleid. Zo had
heeft vandaag al de helft van de
Europese steden.
Nederland een sterke migratie
inwoners wortels in migratie, in
vanuit Suriname en de Antillen,
Antwerpen ruim 40%. Dit is niet
Frankrijk vanuit Algerije, Engeland vanuit regio’s
typisch Belgisch: leven in diversiteit groeit uit tot één
uit de Gemene Best. België sloot voor de heropvan de belangrijkste karakteristieken van onze Eurobouw na de Tweede Wereldoorlog eerst akkoorden
pese steden.
met Italië en Polen, rekruteerde later ook in Spanje
en Griekenland, en richtte zich vanaf de jaren zestig
SUPERDIVERSITEIT VAN DE 21STE EEUW
volop op het aantrekken van gastarbeiders uit MaVan steden met beperkte migratie naar steden waar
rokko en Turkije.
leven in diversiteit één van de basiskenmerken is:
om de veranderende realiteit te beschrijven schieten onze begrippen uit de 20ste eeuw tekort. De
DE HELE WERELD
term superdiversiteit poogt de transitie te vatten.
De hedendaagse superdiversiteit en de nieuwe miWe kennen het begrip in Vlaanderen vooral uit de
graties komen steeds meer uit de hele wereld. Mipublicaties van Jan Blommaert, maar het was de
gratie naar ons land vertrekt vandaag vanuit een
Duitse socioloog Steven Vertovec die het concept in
zeer groot aantal landen van herkomst, zowel van
2007 gebruikte om de veranderende migratiepatrobinnen als buiten de Europese Unie (EU). Omgenen en hun impact op de Britse samenleving te bekeerd kennen ook landen van herkomst een meer
schrijven. Superdiversiteit verwijst natuurlijk naar
diverse uitstroom, gericht op een groter aantal gastde sterke toename van het aantal mensen met een
landen. De oude verschillen in migratiegeschiedemigratieachtergrond, maar het gaat om meer. De
nis tussen landen werken nog wel door. Migratie
superdiversiteit van de 21ste eeuw verschilt van de
naar ons land vanuit Marokko of Turkije blijft
POW ALERT | JAARGANG 39 | NUMMER 3 | JULI 2013
13
Een uitdaging voor het sociaal werk
dit millennium migreerden, hebben ondertussen
de Belgische nationaliteit. Hun kinderen of kleinkinderen zijn hier geboren en zijn Belg. Bij benadering hebben vandaag zo’n 20% van de inwoners van
België wortels in migratie: ze zijn zelf in het buitenland geboren of één van hun ouders is het. Veel kinderen en jongeren van de derde generatie zijn hier
dus nog niet inbegrepen.
SUPERDIVERSITEIT ALS ONVERWERKTE REALITEIT
belangrijk. De hedendaagse migratie is voor een
deel volgmigratie en bouwt dus voort op vroegere
migratie. Toch vertegenwoordigde Marokko in
2009 amper 7,8% van de migratie naar ons land,
Turkije slechts 3%.
statuut, maar evolueren deze statuten vaak doorheen de tijd, telkens met andere (sociale) rechten.
Een goede kennis van het snel veranderende
vreemdelingenrecht wordt alsmaar belangrijker
voor sociaal werkers.
Superdiversiteit betekent verder een groeiende diHet resultaat van deze meer verscheiden migratie is
versiteit in sociaal-economische posities. We vinde groeiende versnippering in de achtergronden
den mensen met een migratieachtergrond ondervan migranten op etnisch, taalkundig, cultureel en
tussen op bijna alle sporten van de maatschappelijreligieus vlak. Ook dit is een basiskenmerk van suke ladder terug, zij het nog lang
perdiversiteit (Vertovec, 2007;
niet in dezelfde mate. Maar onBlommaert, 2011 a&b, 2013).
Superdiversiteit in de
danks een veel groter en onaanAls in de jaren zeventig en tachsamenleving betekent ook
tig de meeste migranten uit Masuperdiversiteit in sociaal werk. vaardbaar hoog armoederisico
bij migranten, groeit er in de
rokko en Turkije afkomstig wameeste gemeenschappen een
ren, kon wie wou nog hun etniopkomende middenklasse. Het gaat om mensen
sche, taalkundige, culturele of religieuze achtermet voldoende inkomen uit arbeid, zelfstandige acgronden achterhalen en begrijpen. Dat is vandaag,
tiviteiten of vastgoed. Ze bezitten vaak een eigen
nu migranten letterlijk uit alle hoeken van de wewoning maar verhuren ook delen ervan of andere
reld komen, niet meer haalbaar.
huizen. Zo ontstaan ook letterlijk vormen van sociale gelaagdheid binnen superdiverse wijken of zoals
COMPLEX
Jan Blommaert (2011b) observeert: een Turkse
De vraag wie vandaag de migranten zijn, wordt
winkel op het gelijkvloers, een Russisch echtpaar in
steeds complexer. Eigen aan superdiversiteit is imde flat op de eerste verdieping en een Poolse bouwmers de sterke toename van diversiteit in de divervakker, een Afrikaanse predikant en een nieuwkositeit. Naast meer verschillende landen van hermer uit Mongolië, werkend in een Chinees restaukomst neemt ook de diversiteit aan migratiemotierant, in kleine studio’s op de tweede verdieping.
ven toe, zowel tussen als binnen gemeenschappen:
van arbeidsmigratie over gezinshereniging tot asielaanvragen, van mensen in een collectieve, mediSUPERDIVERSITEIT IN SOCIAAL WERK
sche of humanitaire regularisatie tot uitgeproceSuperdiversiteit in de samenleving betekent ook sudeerden of mensen zonder wettelijk verblijf, van tijperdiversiteit in sociaal werk. Alleen stijgt de diverdelijke studenten over vrij verkeer van werknemers
siteit hier nog veel sterker en sneller. Er blijft imbinnen de EU tot mensen in knelpuntberoepen,
mers een zeer sterke oververtegenwoordiging van
van goedbetaalde eurocraten en internationale exmensen van andere etnische afkomst in sociaal
pats tot slachtoffers van mensenhandel. Tegelijk
kwetsbare posities. Waar het armoederisico bij
groeit de diversiteit aan verblijfsstatuten: sommigen
mensen van Belgische origine 12% bedraagt, is het
zijn Belg van geboorte, anderen genaturaliseerd,
bij mensen van niet-Europese afkomst meer dan
weer anderen erkend als vluchteling, nog anderen
drie keer hoger (37%), bij mensen van Marokkaanverblijven als asielzoeker of vroegen een regularisase origine zelfs meer dan vier keer hoger. Met een
tie aan. EU-onderdanen verblijven tijdelijk als toearmoederisico van 54% leeft meer dan de helft van
rist of doen beroep op het vrij verkeer van werknede Marokkaanse gezinnen in België onder de Euromers. Ten slotte herbergen onze steden ook een bepese armoedegrens. Ook alle andere sociale indicalangrijke groep van mensen zonder wettig verblijf
toren tonen een verhoogde maatschappelijke
(Geldof, 2012). Bovendien hebben mensen niet één
kwetsbaarheid: hogere werkloosheidscijfers, lager
14
WWW.ALERTONLINE.BE
derheid van de hulpvragers aan het onthaal in 2011
uit mensen van etnisch-culturele minderheden.
Dat is zo bij de Brusselse CAW’s (57-77%), de Antwerpse (42-62%) en in het Gentse (51%). Maar ook
CAW’s in en rond centrumsteden gaan snel die
richting uit, zoals CAW-Middenkust (46%) of Vilvoorde (45%). Het afgelopen decennium zien we
haast ieder jaar een verdere stijging van hulpvragers
uit etnisch-culturele minderheden. Sociaal werk in
stedelijke omgevingen in de 21ste eeuw wordt meer
dan ooit werken in en met diversiteit.
De etnisch-culturele diversiteit van hulpvragers in
het welzijnswerk is het afgelopen decennium dan
ook sterk gestegen en neemt nog steeds toe. De
overgrote meerderheid van mensen die aankloppen
bij de OCMW’s in Brussel of Antwerpen zijn van
andere etnische afkomst. In Antwerpen hebben
ruim 70% van de mensen in de bijstand een migratieachtergrond. In Gent waren in 2011 bijna 67%
van de cliënten met een leefloon of levensminimum
VLAANDEREN WORSTELT
De superdiversiteit in de steden blijft in Vlaanderen
geboren buiten België. Maar ook in centrumsteden
een onverwerkte realiteit. Bovenop een antistedelijals Leuven, Mechelen, Oostende, Lokeren, Sint-Nike houding bij vele Vlamingen ent zich een houklaas of Genk steeg de etnisch-culturele diversiteit
ding ten aanzien van migranten die gaat van terugvan mensen met financiële problemen sterk. Volhoudendheid voor het onbekende over angst tot
gens voormalig Antwerps OCMW-voorzitster Monica De Coninck (2011) worden
wantrouwen en impliciet of exstedelijke OCMW’s steeds meer
pliciet racisme. Volgens de
De etnisch-culturele diversiteit
integratiediensten. De wettelijke
Vlaamse Regionale Indicatoren
van hulpvragers neemt nog
taak om iedereen de kans te ge(VRIND) uit 2009 vindt bijna
steeds toe.
ven een leven te leiden dat bede helft van de Vlamingen dat
antwoordt aan de menselijke
‘migranten hier komen profitewaardigheid wordt dan gecombineerd met een beren van de sociale zekerheid’. Voor 42,6% van de
oordeling van de integratie-inspanningen of resulVlamingen waren ‘moslims een bedreiging voor
taten. Activering slaat dan niet meer alleen op begeonze cultuur en gebruiken’. Liefst 87,7% van de Vlaleiding naar werk maar ook op integratie-inspanmingen onderschreef de stelling dat ‘vreemdelinningen. Zo’n brede ‘voor wat hoort wat’-aanpak
gen die zich hier vestigen zich moeten aanpassen
maakt het recht op menselijke waardigheid echter
aan de cultuur en de gebruiken van ons land’. De
voorwaardelijk, waarbij behoeftigheid voor somvraag wat zo’n assimilatie dan zou betekenen in een
mige groepen niet langer het doorslaggevend critestedelijke superdiverse omgeving blijft open.
rium vormt voor bijstand. Op die manier ontstaan
er geleidelijk verschillende soorten menselijke
De onverwerkte realiteit dat Vlaanderen en België
waardigheid, afhankelijk van de herkomst en de be– net zoals de meeste Europese landen – meer dan
oordeling van de integratie-inspanningen.
ooit migratiesamenlevingen zijn geworden, weerspiegelt zich ook politiek, en zeker niet alleen in de
Ook de Centra voor Algemeen Welzijnswerk
standpunten van het Vlaams Belang. Denken we
(CAW) kenden de voorbije jaren een snelle stijging
maar aan de aanhoudende polarisatie over hoofdvan de diversiteit bij de hulpvragers. In Vlaanderen
doeken, de poging tot invoering van de (voorlopig
steeg het aantal mensen van etnisch-culturele mingeschorste) ‘vreemdelingentaks’ voor inschrijvinderheden aan het onthaal van 21% in 2005 tot 29%
gen van nieuwkomers in Antwerpen of het verin 2011. Maar ook hier weerspiegelt de superdiverstrengen van de wetgeving op gezinshereniging.
siteit zich vooral bij de CAW’s in grote(re) steden.
Onderliggend blijft een wij-zij-denken dat voorbijBij deze grootstedelijke CAW’s bestond de meergaat aan de reële superdiversiteit. Gekleurde
POW ALERT | JAARGANG 39 | NUMMER 3 | JULI 2013
15
Een uitdaging voor het sociaal werk
onderwijsniveau, meer onderwijsachterstand, een
hogere ongekwalificeerde uitstroom… (Van Haarlem e.a., 2011).
SUPERDIVERSITEIT ALS ONVERWERKTE REALITEIT
aanwervingen. Bovendien blijven sociaal werkers
armoede raakt amper op de politieke agenda, hoogvan andere etnische afkomst nog steeds een beetje
uit spreekt men eufemistisch over kinderarmoede
witte raven; ook de opleidingen sociaal werk hebom niet te moeten zeggen dat het vooral om arme
ben nog een grote inhaalbeweging te maken.
gezinnen met een migratieachtergrond gaat. Achter
de stijgende bevolkingscijfers in vele steden blijft
Een proces van interculturalisering gaat echter over
een witte stadsvlucht voortgaan. En de nadruk op
meer dan personeelscijfers. Het veronderstelt dat
taalverwerving vertrekt vooral vanuit een assimilaheel de organisatie mee stapt in een veranderingstiedenken. De meertalige realiteit in superdiverse
proces, van onthaalmedewerkers over administrasteden wordt vanuit een ideologische positie onttieve krachten tot middenkader,
kend. De nadruk op kennis van
directie en bestuursorganen.
het Nederlands wordt steeds vaDe nadruk op kennis van het
Processen van interculturaliseker een instrument van uitsluiNederlands wordt steeds vaker
ring vragen overleg en vorming.
ting dan een hefboom tot emaneen instrument van uitsluiting.
Dat kost tijd en dat is in deze
cipatie vanuit een realiteit van
periode van besparingen nog
meertaligheid, die men ook als
minder evident dan anders. Zo leidt de ‘druk der
kracht en niet enkel als een bedreiging voor de
omstandigheden’ in vele organisaties al te vaak tot
‘Vlaamse eigenheid’ zou kunnen zien.
een vrijblijvende goodwill met te beperkte resultaten. Tegelijk groeit de noodzaak dag na dag.
SOCIAAL WERK ZOEKT
Sociaal werk heeft vanuit haar professionele focus
op kwetsbare groepen en haar rechtenbenadering
VEELHEID AAN BENADERINGEN
een lange traditie om voor en met migranten te
Veel sociaal werkers botsen ook op methodische
werken aan een structurele versterking van hun povragen. Wanneer doen etnisch-culturele verschillen
sitie in de samenleving. Toch blijft de superdiversitussen hulpvrager en hulpverlener er weinig of niet
teit ook in het welzijnswerk nog een deels onvertoe? En wanneer zijn ze juist wel relevant en moet je
werkte realiteit, zij het om andere redenen. De tranze opnemen, en hoe dan? Hoe bestaande methodiesitie naar superdiversiteit ging de voorbije jaren
ken op maat toepassen in een realiteit van superdisneller dan het vermogen van organisaties en sociaversiteit, aansluitend bij de leefwereld van individule ondernemingen om zich hieraan aan te passen.
en en gezinnen? Superdiversiteit confronteert werBehalve een aantal categoriale werkingen ging in
kers en organisaties met zo’n brede waaier aan ethet sociaal werk de voorbije twee decennia misnisch-culturele achtergronden dat dit vaak tot
schien het meeste aandacht naar interculturele
vormen van handelingsverlegenheid leidt, soms becommunicatie. Een stap verder is dat organisaties
spreekbaar, soms ook niet.
proberen hun werking te interculturaliseren. Sommigen schreven dit proces uit, denken we maar aan
Op de achtergrond zien we ook een zoektocht naar
het werk ‘Kleurrijke maatzorg. Aan de slag met ineen breed gedragen en krachtgerichte visie op het
terculturalisering’ van vzw De Touter in de jeugdomgaan met superdiversiteit. Er blijft in de samenhulpverlening (Roseeuw, 2011). Veel andere orgaleving een wijdverspreide grondtoon die superdinisaties staan nog maar aan het begin van dit proversiteit als bedreigend ervaart, integratie gelijkces. Ondanks goodwill en inspanningen blijven
schakelt met assimilatie en culturele schuldmodelveel welzijnsorganisaties worstelen met diversiteit
len hanteert. Daartegenover een krachtgerichte bein hun personeelsbeleid. De diversiteit bij hulpvranadering ontplooien, is allesbehalve evident.
gers weerspiegelt zich in de meeste organisaties
Bovendien dwingt de realiteit tot voldoende nuan(nog) lang niet bij de sociaal werkers. Verborgen
ce: ook een doorgedreven rechtenbenadering botst
drempels spelen ook in welzijnsorganisaties bij
op grenzen wanneer hulpverlening vastloopt en
16
WWW.ALERTONLINE.BE
POW ALERT | JAARGANG 39 | NUMMER 3 | JULI 2013
17
Een uitdaging voor het sociaal werk
Daarnaast is er een politiek van erkenning. Hier ligt
terechte verwachtingen vanuit de samenleving onde focus bij culturele achterstelling en bij gebrek
voldoende worden ingelost. Ook wie niet culturaliaan respect voor groepen of culturen. Zo vragen arseert en probeert om grondrechten mee waar te
menverenigingen erkenning voor de diepe kwetsumaken, botst soms op barrières die fundamenteler
ren van armoede. Ook bij migrantenorganisaties
zijn dan taalverschillen. Barrières die te maken
staat de roep om erkenning van de eigenheid, anhebben met andere normen- en waardenpatronen.
dersheid of alteriteit, van de eigen en andere identiNobody said it was easy… In deze tijden van superteit hoog op de agenda. Sommigen spreken van een
diversiteit is het echter geen kwestie meer van één
erkennings-multiculturalisme dat oog heeft voor
discours of één model van interculturalisering.
de machtsongelijkheid van minderheden ten aanWerkbare methoden in complexe stedelijke realiteizien van de dominante cultuur. De publieke bevesten zijn dynamisch en combineren verschillende
tiging van culturele diversiteit wordt dan gezien als
invalshoeken. Dit kan gaan van modellen van ineen bron van individueel zelfrespect bij leden van
terculturele communicatie (Hoffman, Pinto, Shaminderheidsgroepen (Bauböck, 2008). Men verdid) over pleidooien voor divers-sensitief werken
trekt vanuit een recht op andersheid en verschil, en
(Van Robaeys en Driessens) of kruispuntdenken
vraagt van daaruit soms om een
(Tirions) tot ontwikkeling van
aangepaste visies op cultuur
In een superdiverse samenleving (ten dele) ongelijke behandeling.
Zeer actueel is het debat over het
(Devillé en Basstanie). Eerder
hebben we zowel nood aan een
dan een zoektocht naar één
politiek van herverdeling als aan recht om een hoofddoek te dragen, ook in loketfuncties. Cenjuiste methodiek is het zinvoleen politiek van erkenning.
traal staat cultureel-symbolische
ler een veelheid aan (verwante)
onrechtvaardigheid. Deze vindt
benaderingen te ontwikkelen.
haar grondslag in sociale patronen van presentatie,
Binnen deze benaderingen vinden we altijd een
interpretatie en communicatie, stelt Levrau (2011,
aantal spanningsvelden. Ze dwingen ons om over
20-27). Minderheden botsen op cultureel dominanonze positie binnen deze spanningsvelden na te
te beelden, voelen zich onzichtbaar in de gangbare
denken.
communicatie of botsen op stereotiepe voorstellingen. Een politiek van erkenning poogt dan via culHERVERDELING VERSUS ERKENNING
tureel-symbolische verandering ondergewaardeerde
Een eerste spanningsveld is de vraag in welke mate
groepsverschillen positief te bekrachtigen, vanuit
een diversiteitbeleid gericht is op herverdeling of op
een positieve waardering van culturele diversiteit.
erkenning. Deze vraag is al enkele decennia oud.
Een politiek van erkenning is een vorm van identiVaak verwijst men naar het werk van Nancy Fraser,
teitspolitiek, met een herwaardering van culturele
maar al begin de jaren negentig thematiseerde de
identiteiten en producten van groepen die niet tot
filosoof Charles Taylor dit spanningsveld. Bij een
de meerderheidscultuur behoren. Groepsverschilpolitiek van herverdeling staat het aanpakken van
len worden – ten dele – bevestigd.
de structurele ongelijkheid centraal. Beleid en hulpverlening vanuit dit perspectief proberen structurele achterstelling te bestrijden. Men vertrekt vanuit
MENSENRECHTEN ALS GRENS
de idee dat iedere mens gelijk(waardig) is. Men
Wanneer gaat het in onze superdiversiteit om herstreeft naar gelijke (basis)rechten die men wil realiverdeling, en wanneer om erkenning? Hoe gaan we
seren voor iedereen. Cruciaal is dat men mensen
om met de paradoxale spanning waarbij herverdeals gelijke wil behandelen, wat niet wil zeggen gelijk
ling vraagt om een behandeling als gelijke, en erbehandelen.
kenning om een behandeling als verschillend
(Beck, 2005)? Hoe paradoxaal deze spanning ook
is, beleid en sociaal werk in de 21ste eeuw moeten
SUPERDIVERSITEIT ALS ONVERWERKTE REALITEIT
op beide tegelijk inzetten. In een superdiverse samenleving hebben we zowel nood aan een politiek
van herverdeling als aan een politiek van erkenning. Zonder herverdeling komt er geen verkleining van ongelijkheid en geen realisatie van grondrechten. Maar zonder de erkenning van de identiteit (en het anders zijn) van anderen zal er onvoldoende draagvlak zijn voor een beleid van
herverdeling en zullen kwetsbare groepen zich ook
vaak ‘tweederangsburgers’ blijven voelen, ook al
zou de structurele kloof verkleinen.
STRUCTUUR VERSUS CULTUUR
Het tweede spanningsveld tussen werken aan structuur of cultuur is nauw verbonden met het eerste
tussen herverdeling en erkenning, maar het brengt
ons ook een stap verder. Traditioneel streeft sociaal
werk naar structurele veranderingen. Ongelijkheid,
armoede, sociale uitsluiting of discriminatie zijn
geen louter individuele problemen. Als maatschappelijke problemen zijn ze niet op te lossen met een
taalcursus hier, een traject naar werk daar of een
persoonlijk integratie- of activeringscontract ginder. Dat zijn belangrijke instruWe moeten daarbij opletten dat
menten maar ze zullen maar
Structureel werken omvat ook
de focus op erkenning de aanwerken als ze kaderen in struceen beleid dat racisme en
dacht voor herverdeling niet
turele maatregelen om armoediscriminatie aanpakt.
wegdrukt, waarschuwde Nancy
de, ongelijkheid of discriminatie
Fraser (2000) reeds. Vanaf de jaterug te dringen. Dat was zo
ren tachtig verschuift het accent in het rechtvaardigvoor onze samenleving superdivers werd en het
heidsdenken geleidelijk naar thema’s als waardiggeldt vandaag meer dan ooit. Structureel werken
heid, respect of identiteit. Zo vormde het Algemeen
aan achterstelling betekent een sterker sociaal beVerslag over de Armoede in 1994 eerder een mijlleid dat onder andere de inkomenspositie van menpaal in de strijd om waardigheid en erkenning dan
sen verbetert, mensen kans op een eigen inkomen
dat het iets veranderde aan de groeiende structurele
via werk geeft, voldoende hoge en welvaartsvaste
ongelijkheid. Net zoals in de strijd van de vrouwenuitkeringen garandeert voor wie geen voldoende
beweging en zeker bij de holebi-bewegingen vinden
inkomen uit arbeid kan verwerven. Structureel
we bij etnisch-culturele minderheden een sterke fowerken omvat ook een beleid dat racisme en discricus op erkenning. Een politiek van erkenning is echminatie aanpakt zodat mensen kansen krijgen. Die
ter geen vrijbrief voor de erkenning van ieder kenstructurele veranderingen liggen gevoelig en moemerk van culturen, religies of elementen van wat
ten vaak worden afgedwongen.
mensen als hun identiteit zien. Erkenning vindt
steeds plaats binnen de grenzen van onze samenleMinstens even gevoelig is het debat over de rol van
ving, bij voorkeur vanuit een mensenrechtenbenacultuur bij migratie en integratie. De overgang naar
dering. Er zijn grenzen aan erkenning, maar die
een superdiverse samenleving maakte in de realiteit
grenzen zijn wel veranderbaar én bespreekbaar in
duidelijk dat assimilatie geen optie meer is, voor
een wereld van superdiversiteit. Dat is juist de essenzover het dat ooit al geweest zou zijn. Dat leidde tot
tie van integratie als een wederzijds proces. Daarbij
frustratie, vooral bij diegenen die met integratie in
vraagt men niet alleen om een aanpassing van wie
feite een eenzijdige assimilatie bedoelden. Het dismigreert of uit andere culturen komt, maar verancours over de vermeende mislukking van de multidert ook de ontvangende samenleving zodat een
culturele samenleving kreeg vorm in tal van publinieuwe synthese ontstaat. Thomas Faist (2010, 318caties en kreeg een megafoon bij nogal wat politici.
319) noemt de strijd voor zowel herverdeling als
Dat vermeende mislukken wordt bijzonder vaak
voor erkenning daarom een vorm van democratigeduid in culturele termen. Het debat over de dische betrokkenheid en een uiting van actief burgerversiteit in de 21ste eeuw lijkt steeds meer een culschap. Het is een essentieel onderdeel van de demotuurstrijd te worden, met een toenemende culturacratische processen in onze samenleving.
lisering van het diversiteitsdebat.
18
WWW.ALERTONLINE.BE
Niet de sociaal-economische achterstelling met hoge armoede- of werkloosheidscijfers, niet het gebrek aan democratisering van het onderwijs en
evenmin de vaak penibele huisvesting van vele migranten staan centraal. De focus verschoof naar de
sociaal-culturele integratie. Wie culturaliseert redeneert vaak alsof culturele identiteit één, onverdeeld
en onveranderlijk is. Vanuit een scheiding tussen
wij en zij ziet men in beide kampen culturele essenties die behouden moeten of zullen blijven als een
soort van ‘culturele natuur’ (Pinxten, 2011, 144).
Dat leidt al snel tot een cultureel schuldmodel
waarbij men de oorzaak van werkloosheid of armoede eenzijdig bij de doelgroepen legt en mensen
in problemen zitten ‘omdat het migranten zijn,
moslims zijn, mensen met een Roma-achtergrond…’
In hun onderzoek naar hulpverlening aan mensen
van andere etnische afkomst botsen Bea Van Robaeys en Kristel Driessens (2011, 80-93, 116-121) bij
een aantal hulpverleners op een ‘cultureel schuldmodel’ waarbij culturele verschillen worden geproblematiseerd en als oorzaak van de armoede zouden
worden gezien. Dit staat dan haaks op de verwachtingen van hulpvragers van andere etnische afkomst, voor wie cultuurverschillen amper een rol
hoeven te spelen in de hulpverleningsrelaties.
INTEGRATIE ALS IDEOLOGIE
Een tweede categorie van tegenreacties problematiseert het culturaliseringsdiscours zelf en argumenteert hoe integratie steeds vaker gebruikt wordt als
een ideologisch wapen. De Nederlandse socioloog
Willem Schinkel spreekt in ‘De gedroomde samenleving’ (2008) van een oprukkend neo-racisme en culturisHet debat over diversiteit in de
De oprukkende culturalisering
me. Schinkel pleit provocerend
21ste eeuw lijkt steeds meer
roept heel wat tegenreacties op
voor een afschaffing van het heeen cultuurstrijd te worden.
en leidde tot een breed debat
le [integratie]beleid. Hij zet het
over cultuur. Ik onderscheid
woord [integratie] bewust tusdrie soorten reacties. De eerste categorie verwerpt
sen haakjes, omdat [integratie] voor hem een symde (te eenzijdige) focus op cultuur en blijft kiezen
bool is. Het is bedoeld om de scheiding tussen ‘levoor een focus op structurele achterstelling. Mark
den van de samenleving’ en ‘niet-geïntegreerden’
Elchardus (2012, 340) noemt dit de conditioneop te heffen, maar draagt daardoor juist bij aan de
ringstelling waarbij men er van uitgaat dat de matevoortdurende uitsluiting van diegenen van wie de
riële en sociaal-economische condities de houdin[integratie] wordt geproblematiseerd. Zo komen we
gen van mensen bepalen. De aanhangers van deze
tot een - door sommigen bedoelde, maar door vethese beschouwen culturele verklaringen als een
len onbedoelde - uitsluiting van mensen met een
misplaatste culturalisering van sociaal-economiandere cultuur, vandaag de dag vaak moslims.
sche verschillen. Het gaat niet om cultuur maar om
armoede en werkloosheidsproblemen bij mensen
Wat Schinkel stoort, is hoe we daarbij onbewust
met een migratieachtergrond. De oorzaken van
vertrekken van een erg organische en statische kijk
maatschappelijke kwetsbare positie zijn dezelfde als
op de samenleving als een afgebakend en af te bakebij autochtone mensen onderaan de sociale ladder.
nen geheel. Zo negeren we dat diegenen die nog
Bovenop die structurele uitsluiting komen vormen
moeten ‘integreren’ ondertussen al deel zijn van onvan discriminatie en racisme. De focus op cultuur
ze samenleving, zij het van een veranderde en nog
leidt de aandacht af van deze structurele ongelijksterk veranderende samenleving. Het centrale punt
heden en van de maatschappelijke uitsluitingsprovan Schinkel is dat spreken over [integratie], met
cessen.
welke bedoelingen ook, steeds een strategisch spreken is en onmogelijk neutraal kan zijn. Het is evenmin machtsvrij. Die macht is productief in het afbakenen van de samenleving maar werkt tegelijk
POW ALERT | JAARGANG 39 | NUMMER 3 | JULI 2013
19
Een uitdaging voor het sociaal werk
CULTUREEL SCHULDMODEL
SUPERDIVERSITEIT ALS ONVERWERKTE REALITEIT
uitsluitend. In feite vertrekken we van een wensbeeld van wat de samenleving is of zou moeten zijn,
van een ‘gedroomde samenleving’ die een ‘zuivere’
samenleving is. Hierop is ook de ‘[integratie]markt
van welzijn en geluk’ gebaseerd die niet alleen integreert maar vooral ook normaliseert. Het wordt een
markt ‘van eenheid en orde’.
binnen ‘het rechtse discours’ waarbij het bijdraagt
tot een abnormalisering van de vreemdeling.
DANSEN ROND CULTUUR
Culturalisering is in een wereld van superdiversiteit
geen oplossing. Blijft de vraag hoe we dan omgaan
met het spanningsveld tussen werken aan structuur
of cultuur vanuit een krachtgerichStilaan groeien we door naar een
te visie op sociaal werk? De sterke
Culturalisering is in een
extreme vorm en pervertering van
wereld van superdiversiteit polarisatie van het debat liet de
culturalisme, die Schinkel ‘cultuvoorbije jaren weinig tussenruimgeen oplossing.
risme’ noemt. Dat leidt tot racisme
te. Het gevolg is dat we om het culwaarbij de notie ‘ras’ is vervangen
turele debat heen dansen als om de
door ‘cultuur’. Kenmerkend is dat men steeds de
hete brij. Nochtans is dat debat essentieel, zeker
cultuur van migranten als achterliggende oorzaak
voor de hulpverlening. Al te vaak leidde de verwervan de meest uiteenlopende problemen ziet, omdat
ping van culturalisering en culturele schuldmodeldie niet past bij de dominante cultuur. En opnieuw
len er toe dat discussies over cultuur zélf taboe werversterkt dit de scheiding tussen ‘de samenleving’
den. Nochtans kunnen we de positie van minderen de ‘niet-geïntegreerden’. In plaats van zoals vanheidsgroepen niet begrijpen op basis van hun socidaag eenzijdig [integratie] te meten, zou de socioloaal-economische eigenschappen alleen, zonder
gie juist het [integratie]discours moeten analyseren
rekening te houden met de culturele eigenheden
en blootleggen hoe we ‘samenleving maken’, ook
van en binnen die groepen. Zo stelt ook de TORdoorheen de taal. Want net door de vanzelfspregroep (2012, 370) van Mark Elchardus.
kendheid spreekt de macht, aldus nog Schinkel.
Willen we structurele achterstelling aanpakken dan
CULTUUR ALS DEKMANTEL
moeten we sleutelen aan maatschappelijke structuTen slotte zien we ook tegenreacties van mensen
ren maar ook mensen versterken om hun positie in
met een migratieachtergrond die de culturalisering
die samenleving te verbeteren. Dat laatste doe je
als een gebrek aan erkenning van hun identiteit of
best met kennis van en respect voor de leefwereld
als een regelrechte aanval op hun cultuur ervaren.
van mensen. Je raakt dus ook aan cultuur. Vaak
geeft cultuur mensen kracht, zelfwaarde en identiIn het proces van culturalisering worden mensen
teit. Soms kan cultuur ook - bij mensen van andere
voortdurend op hun afkomst vastgepind. Cultuur
etnische afkomst zowel als bij andere groepen - een
wordt dan als een statisch gegeven geïnterpreteerd.
drempel of rem zijn om stappen vooruit te zetten.
De Gentse politicoloog Sami Zemni (2009) noemt
Cultuur moeten we dan wel benaderen als dynade culturalisering van maatschappelijke vraagstukmisch en heterogeen, open voor evolutie. Terecht
ken in veel gevallen een dekmantel om niet over anstellen Devillé en Basstanie (2013) dat we als sadere facetten te moeten spreken. Sociale en politiemenleving en als hulpverleners vaak een achterke problemen verplaatsen naar het domein van culhaald en te statisch begrip van cultuur hanteren.
turen en religies is nefast voor de samenleving. Het
Cultuur kan veranderen, bevat ook inconsistenties
leidt tot een groeiende islamofobie die de uitdaginen wordt mee vormgegeven door individuen in hun
gen van de globalisering verengt tot culturele kwesinteractie met hun sociaal-economische positie en
ties. Culturalisering is voor Zemni het te gemakkemet belangrijke sociale instituties als het onderwijs,
lijke antwoord op het verdwijnen van de politiek op
media of politiek. Cultuur is dan een ‘bewegend
kerndomeinen als ongelijkheid en discriminatie.
evenwicht’ (Clyck, 2010: 20-23).
Bleri Lleshi (2010, 174-175) plaatst culturalisering
20
WWW.ALERTONLINE.BE
Een uitdaging voor het sociaal werk
© Lisa Van Damme
WERKEN AAN STRUCTUUR ÉN CULTUUR
Sociaal werk in tijden van superdiversiteit betekent
dan ook zoeken naar krachtgerichte combinaties
van het aanpakken van structurele factoren van
achterstelling met en vanuit een open benadering
van culturele verschillen, die zowel kracht als belemmering kunnen zijn. Naast individuele hulpverlening en structurele veranderingen betekent dat
ook tegelijk kunnen en durven werken aan culturele veranderingen op een empowerende en cultuursensitieve manier. Willen we de achterstelling en de
ongelijkheid bestrijden, dan zullen we moeten werken aan structurele veranderingen en tegelijk ook
culturele elementen in het veranderingsproces betrekken.
POW ALERT | JAARGANG 39 | NUMMER 3 | JULI 2013
Zo is het in hulpverleningsrelaties cruciaal oog te
hebben voor culturele elementen die de kracht en
vaak ook een stuk van de trots en de identiteit van
mensen uitmaken. Ook levensbeschouwing kan
daarbij een rol spelen. Een geloofsgemeenschap kan
een sociaal netwerk vormen als basis voor sociale
contacten, zelfvertrouwen of solidariteit. Een brede
invulling van wie allemaal tot de familie behoort
kan een krachtige basis zijn voor onderlinge solidariteit, ook tussen mensen in kwetsbare posities.
Maar tegelijk kunnen culturele kenmerken ook
drempels vormen in hulpverleningsrelaties. Wanneer gezinnen argumenteren dat het in hun cultuur
normaal is dat de vrouw een ondergeschikte rol
heeft en dat ze ‘dus’ niet alleen buiten mag, geen les-
21
SUPERDIVERSITEIT ALS ONVERWERKTE REALITEIT
sen Nederlands mag volgen of niet buitenshuis mag
werken, dan vormen deze opvattingen een belangrijke hinderpaal om een traject met dat gezin uit te
bouwen. Of wanneer gezinnen verklaren dat het in
‘hun’ cultuur normaal is dat jongeren op 14 jaar huwen en tienerzwangerschappen gewoon zijn, dan
staat dat haaks op onze huwelijkswetgeving, op het
belang van een schoolcarrière en op het beeld van
het huwelijk als zelfgekozen relatie tussen meerderjarigen.
ACTIEF PLURALISME OF NEUTRALITEIT
We botsen daarbij ook op een groeiende diversiteit
aan levensbeschouwingen. In onze westerse liberale
democratieën kennen we immers niet alleen de
scheiding van kerk en staat maar ook godsdienstvrijheid als een fundamenteel wettelijk recht en
mensenrecht. Eigen aan deze tijd van superdiversiteit is dan ook dat religies en levensbeschouwingen
opnieuw een grotere rol spelen. Er is het toenemende belang van de islam in westerse samenlevingen,
met een veelheid aan stromingen en strekkingen en
KRACHTGERICHT SOCIAAL WERK
een brede waaier aan moskeeën. Ook bij vele andeKortom, krachtgericht sociaal werk vertrekt van de
re etnische-culturele gemeenschappen speelt religie
structurele achterstellingen en streeft naar individueen belangrijke rol, van Poolse katholieke missen in
ele en structurele verbeteringen, mét aandacht voor
bestaande kerken over een prestigieuze Jaïn-Hinde cultuur en leefwereld van mensen. Bij mensen
doetempel in het Antwerpse district Wilrijk tot een
van andere etnisch-culturele origine betekent dit op
groeiende waaier aan ‘winkelpandkerken’ binnen
Afrikaanse en Hispanic-geeen respectvolle manier in diameenschappen in de steden.
loog gaan over culturele elemenEigen aan deze tijd van
ten, deze erkennen als kracht
superdiversiteit is dat religies en Binnen heel wat migrantengemeenschappen is de rol en de
waar mogelijk, ze bespreekbaar
levensbeschouwingen opnieuw
impact van hun religie op hun
maken als drempel waar nodig
een grotere rol spelen.
leefwereld groter dan bij de
en in dialoog deze drempels prodoorsnee autochtoon. Deze leberen weg te werken.
vensbeschouwingen kunnen ook een rol spelen in
hulpverlening: als een deel van de leefwereld, als
Van Robaeys en Driessens (2011) spreken over ‘dieen netwerk en kracht waarop sociaal werkers
vers-sensitief ’ werken. Tirions (2011) verwijst naar
eventueel een beroep kunnen doen. Maar soms is
het kruispuntdenken in sociaal werk. Aandacht
religie ook een belemmerende factor voor trajecten
voor cultuur, vanuit een structurele benadering, is
die hulpverleners met mensen willen afleggen.
daarbij aanwezig zonder in een eendimensionale
visie op diversiteit te vervallen. In de praktijk blijft
Deze superdiversiteit aan levensbeschouwingen
het echter opletten dat we de impact van cultuur doorkruist de oude zuilstructuren, de opdeling in
als een dynamisch gegeven - of van levensbeschoukatholieke en pluralistische welzijnsvoorzieningen
wing niet onderschatten. Ook binnen het kruisof de tweedeling tussen overheid- en privé-initiapuntdenken moet er voldoende cultuursensitiviteit
tief. Alle voorzieningen krijgen vandaag een superzijn. Aanvullend aan inzicht in structurele procesdiversiteit aan levensbeschouwelijke achtergronden
sen betekent dit verder investeren in (inter)over de vloer. En allemaal stuiten ze op de vraag
culturele competenties van sociaal werkers. De
hoe ze vanuit hun organisatie en vanuit hun missie
vraag is dan hoe sociaal werkers in een wereld van
met deze levensbeschouwelijke superdiversiteit
superdiversiteit hun kennis van andere culturen en
moeten omgaan. De erkenning van hun levensbeleefwerelden kunnen uitbreiden en hun grondhouschouwelijke achtergrond is voor sommige hulpding en methodieken actualiseren zodat ze maatvragers zo belangrijk dat het een voorwaarde is om
werk kunnen bieden aan mensen van heel diverse
zich als individu of als gemeenschap erkend te weafkomst.
ten. Krampachtige pogingen tot neutraliteit in
22
WWW.ALERTONLINE.BE
In deze 21ste eeuw van groeiende superdiversiteit
krijgt actief pluralisme dan een andere invulling.
Het oude debat over pluralisme ging over een le-
Hoger Instituut voor Gezinswetenschappen (HUB) en het
departement Sociaal Agogisch Werk van de Karel de
Grote-Hogeschool te Antwerpen. Reacties zijn welkom op
[email protected]
Verwijzingen
Bauböck, R. (2008), ‘Beyond culturalism as statism. Liberal responses to diversity’, Eurosphere working paper, 6, 2-34.
Beck, U. (2005), ‘Inequality and recognition: pan-European social conflicts and their political dynamic’, in Giddens, A. &
Diamond, P., The new egalitarianism, Cambridge, Polity Press.
Blommaert, J. (2011a), De heruitvinding van de samenleving, Berchem, Epo.
Blommaert, J. (2011b), ‘Superdiversiteit maakt integratiebeleid irrelevant’, www.socialevraagstukken.nl, 27.10.2011.
Blommaert, J. (2013), Superdiversiteit: een inleiding, www.superdiversiteit.com.
Clyck, N. (2010), ‘Identiteit socio-antropologisch beschouwd’, in Lleshi, B. & Van den Bossche, M. (eds.), Identiteit en
interculturaliteit. Identiteitsconstructie bij jongeren in Brussel, Brussel, VUBPress, 15-39.
De Coninck, M. (2011), ‘Welke migratie voor welke integratie?’, Samenleving en politiek, 1, 20-28.
Devillé, A. & Basstanie, J. (2013), ‘Van etikettering tot hulpverlening - Hulpverlening aan immigranten in de 21ste eeuw’,
www.kifkif.be.
POW ALERT | JAARGANG 39 | NUMMER 3 | JULI 2013
23
Een uitdaging voor het sociaal werk
vensbeschouwelijke neutraliteit tegenover een dominante katholieke zuil in de samenleving en de
zorgsector. De oude opdeling tussen katholiek versus vrijzinnig of katholiek versus pluralistisch is
nog ten dele relevant bij ethische kwesties als euthanasie. Maar deze oude breuklijn verliest aan relevantie als het gaat om etnisch-culturele diversiteit.
Vandaag is iedereen zoekende.
Voor velen betekende pluralisGRONDHOUDING
Krampachtige pogingen tot
me daarbij ook een vorm van
Dit maakt dat - ongeacht de orneutraliteit miskennen vaak de
neutraliteit. De lang nagestreefganisatorische setting van welrol van levensbeschouwing.
de neutraliteit is echter vaak
zijnsorganisaties - actief plurageen optie bij zorg op maat in
lisme de grondhouding wordt in
een superdiverse wereld, als men rekening wil houeen superdiverse samenleving (Taspinar en Vandeden met de leefwereld van de hulpvragers. Onderperre, 2012). Mensen maken deel uit van verschiltussen groeit ook – zij het veel te langzaam – de lelende culturen, hangen uiteenlopende levensbevensbeschouwelijke diversiteit bij hulpverleners, in
schouwelijke of politieke stromingen aan. Actief
bijna alle organisaties.
pluralisme is een houding die niet enkel die verschillen erkent, maar ook pleit voor een voortduSterft dan ook, gij oude vormen en neutraliteitsgerend open gesprek tussen die verschillende levensdachten: in tijden van superdiversiteit moet het sobeschouwingen. Daarbij erkent men niet alleen het
ciaal werk van de grijsheid van veronderstelde neubestaansrecht van andere levensbeschouwingen
traliteit evolueren naar de wijsheid van actief en bemaar vertonen hulpverleners - wanneer dit relevant
trokken pluralisme.
is - ook oprecht interesse. Ze kunnen de rol van levensbeschouwing als kracht zien, maar waar nodig
ook als drempel bespreekbaar stellen, in een dialoog
Dirk Geldof is socioloog, onderzoeker en lector aan het
die vertrekt van een grondhouding van erkenning.
hulpverleningsrelaties miskennen dan ook vaak de
rol van levensbeschouwing. Een geforceerde neutraliteit versterkt dan de polarisatie in een wij-zijdenken. Respect voor de leefwereld van mensen betekent ook actief erkennen van de eventuele rol van
hun levensbeschouwelijke keuzes, al of niet gekoppeld aan het belang van religieuze symbolen.
SUPERDIVERSITEIT ALS ONVERWERKTE REALITEIT
Elchardus, M. (2012), ‘Van de losgezongen elite naar de gefrustreerde achterban en terug: twintig jaar TOR-onderzoek
over onderwijsverschillen’, in Elchardus, M. & Glorieux, I. (eds.), Voorspelbaar uniek. Dieper graven in de
symbolische samenleving, Leuven, LannooCampus, 325-352.
Faist, T. (2010), ‘Cultural diversity and social inequalities’, Social research, 77, 1, 297-324.
Fraser, N. (2000), ‘Rethinking Recognition’, New Left Review, 3, May-June 2000.
Geldof, D. (2011), ‘Nood aan interculturalisering. Steden verkleuren sneller dan sociaal werk’, Alert, 2, 8-18.
Geldof, D. (2012), ‘Stadsbewoners zonder papieren. Een verkennende analyse van de regularisatieaanvragen in
Antwerpen in 2000 en 2009’, Ruimte en Maatschappij, 3, 1-24.
Graham, J., Bradshaw, C. & Trew, J. (2009), ‘Addressing Cultural Barriers with Muslim Clients: An Agency Perspective’,
in Administration in Social Work, 4, 387-406.
Lleshi, B. (2010), ‘De facetten van identiteit: tussen theorie en praktijk’, in Lleshi, B. & Van den Bossche, M. (eds.),
Identiteit en interculturaliteit. Identiteitsconstructie bij jongeren in Brussel. Brussel, VUBPress, 171-199.
Levrau, F. (2011), Politieke, culturele en redistributieve rechtvaardigheid. Over de politiek-filosofische dimensies van
erkenning in een multiculturele samenleving, Antwerpen, Steunpunt Gelijke Kansenbeleid.
Pinxten, R. (2011), Het plezier van het zoeken. Filosofie tegen de angst, Antwerpen/Utrecht, Houtekiet.
Roseeuw, I. (2011), Kleurrijke maatzorg. Aan de slag met interculturalisering, Berchem, vzw De Touter.
Schinkel, W. (2008), De gedroomde samenleving, Kampen, Klement.
Taspinar, B. & Vandeperre, E. (2012), Levensbeschouwing en hulpverlening. Visietekst studiedag, Antwerpen, vzw
Motief.
Taylor, C. (1994), ‘The politics of recognition’, in Gutmann, A. (ed.), Multiculturalism. Examining the politics of
recognition, Princeton, Princeton University Press, 25-74.
Tirions, M. (2011), ‘Kruispuntdenken. Diversiteit in sociaal werk’, Alert, 2, 19-28.
TOR-groep (2012), ‘Tussen de oren en aangepraat’, in Elchardus, M. & Glorieux, I. (eds.), Voorspelbaar uniek. Dieper
graven in de symbolische samenleving, Leuven, LannooCampus, 354-375.
Van Haarlem, A., Coene, J. & Lusyne, P. (2011), ‘De superdiversiteit van armoede en sociale uitsluiting’, in Dierckx, D.,
e.a. (red.), Armoede en sociale uitsluiting. Jaarboek 2011, Leuven, ACCO, 177-198.
Van Robaeys, B. & Driessens, K. (2011), Gekleurde armoede en hulpverlening. Sociaal werkers en cliënten aan het
woord, Leuven, LannooCampus.
Vertovec, S. (2007), ‘Super-diversity and its complications’, Ethnic and Racial Studies, 30 (6), 1024-1054.
Vertovec, S. & Wessendorf, S. (ed.) (2010), The multiculturalism Backlash. European discourses, policies and practices,
London & New York, Routledge.
Zemni, S. (2009), Het islamdebat, Berchem, Epo.
24
WWW.ALERTONLINE.BE