mensenrechten en zonnepanelen

MENSENRECHTEN EN
ZONNEPANELEN
De markt voor zonnepanelen in Nederland is de
afgelopen jaren sterk gegroeid. Belangrijkste oorzaak
van deze groei is het betaalbaarder worden van de
panelen. Dit komt door verschillende subsidieregelingen
die duurzame energieproductie stimuleren (denk aan
Stimulering Duurzame Energieproductie (SDE)), door de
daling van de prijs van de belangrijkste grondstof voor
zonnepanelen, maar ook door de explosieve
aanbodstijging van goedkope Chinese zonnepanelen.
Nederlandse groothandelaren, distributeurs en
installateurs kopen dan ook steeds meer zonnepanelen
in uit China. Een deel van de wereldwijde
zonnepanelenproductie vindt plaats in Europa en de VS,
maar de markt wordt gedomineerd door China. Bij de
productie van panelen uit dit land is de kans aanwezig
dat mensenrechten geschonden worden. Probleem is
echter dat dit onderwerp binnen de sector slechts
beperkt op de kaart staat. De focus ligt op milieu-issues
en de milieuvoordelen die zonnepanelen opleveren.
Veel Nederlandse (MKB-) bedrijven die zonnepanelen
inkopen weten dan ook niet goed hoe zij met
mensenrechtenissues in de keten moeten omgaan of hoe
zij hun invloed in de keten kunnen aanwenden.
Dit document geeft inzicht in wat er speelt op het
gebied van mensenrechten bij de productie van
zonnepanelen. Daarnaast biedt het een overzicht van
bestaande hulpmiddelen en initiatieven die bedrijven
uit de sector kunnen helpen in hun omgang met
mensenrechten.
ZONNEPANELEN
De belangrijkste grondstof voor zonnecellen is silicium.
Silicium is een veelvoorkomende grondstof die wordt
gewonnen uit de grond (zand). Siliciumdioxide kan
vrijwel overal worden gewonnen, bijvoorbeeld als
kwartszand. Grote wingebieden zijn te vinden in de VS
(Californië), Turkije en Rusland. Het meest bekende
wingebied is genoemd naar dit element: Silicon Valley
in Californië [2]. Ruw silicium wordt na de winning bij
zeer hoge temperaturen ontdaan van onzuiverheden.
Hierdoor ontstaat metallurgisch silicium. Dit
metallurgisch silicium wordt via chemische en
thermische processen verder gezuiverd, om er
vervolgens onder hoge temperaturen zogenaamde
‘ingots’ (hoge pilaren) van te maken. Zo’n ingot wordt
in dunne plakken gezaagd. Door er een beschermende
laag glas of coating aan toe te voegen worden deze
plakken bewerkt tot zonnecellen.
De verschillende zonnecellen worden seriegeschakeld
tot een zonnepaneel, die vervolgens door een
installateur wordt geïnstalleerd bij de eindgebruiker,
die hem na gebruik eventueel kan recyclen.
Onderaan deze pagina is de keten schematisch
weergegeven.
Er bestaan wereldwijd zo’n 160
zonnepaneelfabrikanten. Het merendeel van deze
fabrikanten is gevestigd in China. Chinese fabrikanten
hebben de productie van zonnepanelen tussen 2009 en
2011 verviervoudigd en zijn hiermee het belangrijkste
land van herkomst voor zonnepanelen. Andere
belangrijke herkomstgebieden zijn de VS, Taiwan en
Europa (Duitsland, Spanje). Om de eigen markt te
beschermen heeft de Europese Unie in juni 2013 de
tarieven voor in China geproduceerde zonnepanelen
fors verhoogd. Energieanalist Bloomberg voorspelt dat
Japan na China de nieuwe grootmacht wordt in de
productie van zonnepanelen [3].
Yingli (China), First Solar (USA), Trina Solar (China),
Canadian Solar (meeste productie in China), Sharp
(Japan – conglomeraat), Jinko Solar (China), JA Solar
(China), Sunpower (USA) en Hanwa SolarOne (China)
zijn de 10 grootste producenten van zonnepanelen.
Samen zijn zij verantwoordelijk voor ongeveer de helft
van alle geproduceerde zonnepanelen in 2012 [4].
De markt van zonnepanelen wordt langzaamaan
overzichtelijker doordat kleine zonnepaneelfabrikanten
in toenemende mate worden opgenomen in grotere
bedrijven.
MENSENRECHTENRISICO’S
Bedrijven die zonnepanelen inkopen lopen het risico in
hun keten in aanraking te komen met
mensenrechtenschendingen. Dit risico bestaat bij de
winning van de belangrijkste grondstof van
zonnepanelen, silicium, maar zeker ook bij de
vervaardiging van panelen in China.
Hoe er bij de vervaardiging van zonnepanelen in China
met mensenrechten wordt omgegaan is nog niet
helemaal duidelijk. Enerzijds worden nieuwe duurzame
industrieën - zoals de zonnepanelenindustrie - vanuit
China aangegrepen om de mensenrechten te adresseren
en te verbeteren, zoals het recht op vereniging en
collectieve salarisonderhandelingen. Dit is bijvoorbeeld
te zien in de windenergiesector [7]. Anderzijds is het
risico groot dat veiligheids- en gezondheidsrechten in
de Chinese fabrieken worden geschonden.
Nederlandse bedrijven kopen veel zonnepanelen uit
China. Hierdoor krijgen zij te maken met de vraag of
mensenrechten in hun keten worden gerespecteerd.
Daarom is belangrijk dat Nederlandse bedrijven
gezamenlijk en individueel bepalen of er
mensenrechtenschendingen in de keten voorkomen, en
waar prioriteit gesteld zou moeten worden.
Voorkomende mensenrechtenschendingen bij de
productie van zonnepanelen zijn:
Slechte arbeidsomstandigheden
Bij de winning en verwerking van siliciumzand komt
crystalline-siliciumstof vrij. Deze stof wordt in verband
gebracht met silicosis, een longziekte. Ook bij het
verhitten en zuiveren van silicium voor polysilicium
komt de giftige stof silicium tetrachloride vrij. Als deze
stof in aanraking komt met vochtige lucht, kan dit voor
duizeligheid en druk op de borst zorgen [6]. Daarnaast
veroorzaakt het brandwonden en irritatie aan ogen en
luchtwegen als het direct met de huid in contact komt.
Werken met deze stoffen is dus potentieel gevaarlijk
voor de veiligheid en gezondheid van medewerkers.
Hoopvol is dat uit onderzoek van de International
Labour Organisation (ILO) [7] blijkt dat de
arbeidsomstandigheden in fabrieken die zich richten op
duurzame energie (zoals windenergie), door de
werknemers beter zijn beoordeeld dan de fabrieken in
de conventionele energiesector (zoals
steenkoolfabrieken en warmtekrachtcentrales). 75%
van de werknemers in de ‘nieuwe’ fabrieken waren
tevreden over de werkomstandigheden tegen 13-18%
van de werknemers in de ‘oude’ fabrieken.
Excessief lange werkdagen en onderbetaling
Het risico op onderbetaling in combinatie met teveel
overuren is groot in landen als China en India. Lonen en
uitkeringen die worden betaald voor een standaard
werkweek voorzien vaak niet in de basisbehoeften van
de werknemers en hun gezin. Dit wordt gecompenseerd
door lange werkdagen. Gedwongen overwerk komt ook
in China voor [8].
Werken in een industrie die leunt op nieuwe
technologieën – zoals in de zonnepanelenindustrie of de
windenergiesector - vraagt om hooggeschoold
personeel, met goede opleidingen en vaardigheden.
Doordat deze sector sterk groeit, is er grote vraag naar
hoogopgeleid personeel, en een structureel tekort aan
hieraan (tegenover een hoge werkloosheid van
laaggeschoolde arbeiders). Dit maakt dat overuren
maken in deze sector meer regel dan uitzondering is.
Structureel overwerken is een risico voor de werknemer
en vergroot de kans op gezondheidrisico’s en
werkgerelateerde ongevallen. Bovendien doet
structureel overwerken afbreuk aan de werk/privébalans van de werknemer.
Discriminatie
Zoals in veel sectoren in China is de kans groot dat er
arbeidsmigranten werken. Deze arbeidsmigranten
worden gediscrimineerd. In het algemeen werken en
wonen zij onder slechte omstandigheden, en is er
sprake van lijfstraffen, intimidaties, discriminatie van
vrouwen en minderheden, geweld en mensenhandel.
De overheid treedt hiertegen onvoldoende op. Ze zijn
vaak hard tegen arbeidsmigranten die niet over de
benodigde tijdelijke huisvestingsvergunning
beschikken. Voor hen zijn zelfs speciale detentiecentra
ingericht. Ook is er in China vaak sprake van
discriminatie van zwangere vrouwen op het werk
(ontslag, gedwongen arbortus, etc.)
Nu China een switch maakt naar een groene economie
die om hoogopgeleide mensen vraagt, zijn
laaggeschoolde migranten extra kwetsbaar en maken
weinig tot geen deel uit van re-integratie- of
omscholingstrajecten.
Mensenhandel en dwangarbeid
In fabrieken waar zonnepanelen worden geproduceerd
werken veelal hoogopgeleide werknemers. Hierbij is de
kans dat dwangarbeid plaatsvindt klein. Bij de winning
en verwerking van silicium is deze kans echter wel
aanwezig. Dwangarbeid is in China verboden, maar
komt nog steeds voor in commerciële bedrijven en zelfs
werkkampen, waar een zogenoemde ‘heropvoeding
door arbeid’ plaatsvindt. Naast deze tewerkstelling van
gevangenen komen veel andere, meer onzichtbare,
vormen van dwangarbeid voor in China. Bijvoorbeeld
het in beslag nemen van identiteitspapieren, arbeiders
verplicht laten betalen voor 'training' en huisvesting,
het inhouden van enkele maandsalarissen als borg, het
berekenen van hoge bemiddelingskosten voor het
verkrijgen van de baan, enzovoort [9].
Recht op verenigen
China heeft de ILO-conventies over vakbondsvorming en
collectieve onderhandeling (C87 en C98) niet
ondertekend. Het recht op staken is ook niet
beschermd door de wet; oproepen tot staking kan
leiden tot gevangenisstraf [10].
Dit maakt het moeilijk voor arbeiders zich te verenigen
om gezamenlijk invloed uit te oefenen op bijvoorbeeld
lonen en arbeidsomstandigheden. Wel is het mogelijk
om op bedrijfsniveau werknemers een zekere mate van
organisatie toe te staan, maar dit moet actief worden
gestimuleerd. Dit gebeurt niet altijd. Daarom loopt dit
fundamentele mensenrecht dan ook een groot risico om
geschonden te worden in Chinese fabrieken.
Schending van recht op gezonde leefomgeving
Bij de productie van zonnepanelen komt gevaarlijk
afval vrij [11]. Het veilig afvoeren van dit afval is
kostbaar. Chinese bedrijven besparen naar schatting
miljoenen dollars door niet voor de verontreiniging te
betalen. Zo wordt in China bijvoorbeeld silicium
tetrachoride gedumpt. Dat is giftig afval dat vrijkomt
bij de productie van de zonnepanelen. Silicium
tetrachloride is een grote milieuvervuiler en zeer
schadelijk voor de gezondheid, vanwege de gassen die
vrijkomen na dumping. Daarnaast veroorzaakt het
brandwonden als het direct met de huid in contact
komt, en ademhalings- en oogproblemen [12]. Het
gevaarlijke afval en de giftige stoffen die vrijkomen,
hebben grote impact op de omgeving van fabrieken. De
lucht in de buurt van fabrieken van zonnepanelen is
verontreinigd en beschadigt ogen en longen van
omwonenden. Bovendien is het land in de omgeving van
fabrieken onbewerkbaar en onvruchtbaar [13] [14].
Protestacties door de Chinese bevolking hierover
worden vaak met geweld de kop ingedrukt.
BELANG VOOR BEDRIJVEN IN DE SECOTR
Zonnepanelen komen Nederland binnen via de
importeur, groothandelaar, distributeur of soms via de
installateur zelf. Het totale vermogen van
zonnepanelen in Nederland is de afgelopen jaren sterk
gestegen [15]. Dit komt deels door verschillende
subsidieregelingen (SDE/SDE+). Maar ook een grotere
productie (met name in China) en technische
ontwikkelingen die de panelen efficiënter maken,
zorgen ervoor dat de panelen steeds goedkoper worden
[16]. De terugverdientijd voor zonnepanelen wordt
daarmee ook korter: zo’n 5 tot 10 jaar. De meeste
zonnepanelen die in Nederland gebruikt worden zijn
afkomstig uit China. Dit maakt dat het risico aanwezig
is dat er bij de productie mensenrechten worden
geschonden. Voor bedrijven die zonnepanelen inkopen
is het belangrijk hier rekening mee te houden. Naast
het feit dat zij de verantwoordelijkheid hebben
mensenrechten te respecteren [zie UN Guiding
Principles for Business and Human Rights], verwachten
afnemers dit veel vaker. Het aanbod zonnepanelen is
groot: er bestaan 3000 varianten, geproduceerd door
160 fabrikanten. Dit betekent dat consumenten kunnen
kiezen op basis van verschillende criteria. Tot op heden
werd er vaak op basis van prijs gekozen. Echter, door
importheffing op Chinese zonnepanelen, wordt het
prijsverschil tussen zonnepanelen uit China, de VS en
Europa kleiner. Omdat er op deze manier minder op
prijs geconcurreerd kan worden, ontstaat er meer
ruimte om te concurreren op kwaliteit,
arbeidsomstandigheden en milieunormen bij het
productieproces. Dit maakt het voor fabrikanten
waardevol om hierin te investeren.
Daarnaast is MVO – en met name ondernemen met oog
voor mensenrechten – belangrijk voor de
bedrijfsvoering van bedrijven die zonnepanelen maken
of inkopen. Het draagt bij aan de continuïteit van de
organisatie en de leveringszekerheid en het voorkomt
imagoschade, claims en andere negatieve effecten.
WAT GEBEURT ER OP HET GEBIED VAN MENSENRECHTEN EN ZONNEPANELEN?
Hoewel de kans aanzienlijk is dat er bij de productie van zonnepanelen (met name in China)
mensenrechtenschendingen plaatsvinden, staat het onderwerp binnen de sector (nog) niet echt op de kaart. Voor de
partijen die zonnepanelen inkopen of verhandelen bestaan er geen sectorinitiatieven die zich richten op het
verbeteren van de mensenrechtensituatie bij de productie van zonnepanelen. Daarom blijft het voor inkopers van
zonnepanelen vaak nog zoeken naar de rol die zij kunnen spelen zover terug in de keten. Daarnaast is het hen vaak
onduidelijk welke handelingsperspectieven zij hebben. Hieronder een overzicht van hulpmiddelen en initiatieven die
bedrijven hiermee op weg kunnen helpen.




Silicon Valley Toxics Coalition
Silicon Valley Toxics Coalition (SVTC) is een Amerikaanse organisatie die zich met onderzoek en lobby richt op
het promoten van gezondheid en duurzaamheid in de snelgroeiende high-tech industrie. De SVTC heeft de
Solar Scorecard geïntroduceerd om inzicht te geven in de duurzaamheidsscore (waar mensenrechten een
onderdeel van uit maken) van zonnepaneelfabrikanten.
Solar Energy Industries Association
Amerikaanse brancheorganisatie voor bedrijven die actief zijn in de zonnepanelensector. De organisatie heeft
een manifest opgesteld dat tot doel heeft de duurzame en sociale standaard van de sector naar een hoger
niveau te tillen.
SA8000
SA8000 is een universele standaard voor sociale omstandigheden in een onderneming of keten.
Landendossier China
In de landendossiers van AgentschapNL is informatie te vinden over de MVO-issues in een land. Zo ook voor
China, waar veel zonnepanelen vandaan komen.
Bronnen















[1] Silicium – Aardproducten - 2004
[2] ‘Japan to Become Largest Solar Market After China’ – Bloomberg – april 2013
[3] Inventarisatie PV markt Nederland – SMZ – oktober 2012
[4] IMS Research Februari 2013
[5] The Reality and Challenges of Green jobs in China - City University of Hong Kong
[7] Are ‘green jobs decent? – ILO - 2012
[8] MVO Landendossier China - Agentschap NL – 2013
[9] High Tech Misery in China - National Labor Committee - 2009
[10] Vakbondsrechten China – FNV – 2012
[11] ‘China firm apologizes for toxic waste after protest’ – Reuters – 2011
[12] How clean is solar energy? – the E – 2011
[13] Health and Safety Concerns of Photovoltaic Solar Panels - Good Company - 2009
[14] ‘Solar Energy Firms Leave Waste Behind in China’ – Washington Post – 2008
[15] Zonnestroomsystemen; handel in panelen, werkgelegenheid en omzet – CBS - 2012
[16] IMS Research Februari 2013