4. Rechtspositie longstay
advertisement
De tenuitvoerlegging van de longstay Een beoordeling van de rechtspositie van de longstay-geplaatste in het licht van het resocialisatiebeginsel en artikel 3 en 5 EVRM Masterscriptie Anna G. Zandbergen (1827251) Faculteit Rechtsgeleerdheid afstudeerrichting strafrecht te Vrije Universiteit Amsterdam, juni 2013 Eerste begeleiding: mevrouw mr. dr. S. Meijer Tweede begeleiding: mevrouw mr. dr. L. Stevens Inhoudsopgave Lijst van gebruikte afkortingen .............................................................................................. 6 Hoofdstuk 1 Inleiding .......................................................................................................... 8 1. Onderzoeksgebied .............................................................................................................. 8 2. Probleemstelling ................................................................................................................. 9 3. Methodologische verantwoording ...................................................................................... 9 4. Onderzoeksopzet .............................................................................................................. 10 Hoofdstuk 2 De tbs en longstay ........................................................................................ 12 1. Inleiding ............................................................................................................................ 12 2. Korte weergave achtergrond TBS en longstay ................................................................. 12 2.1. Achtergrond van de tbs .............................................................................................. 12 2.2. Achtergrond en huidige opzet van de longstay-afdelingen ........................................ 13 2.3. Verschil longstay met tbs-plaatsing ........................................................................... 14 3. Tbs en de wettelijke grondslag ......................................................................................... 15 3.1. De wettelijke basis van tbs ......................................................................................... 15 3.2. De tbs en de verschillende vormen daarvan .............................................................. 16 3.3. De tbs en de interne rechtspositie .............................................................................. 16 3.4. De tbs en de achterliggende beginselen ..................................................................... 18 3.5. De juridische status van het Beleidskader ................................................................. 19 4. De aanbevelingen van de Commissie Visser omtrent de longstay ................................... 20 5. De RSJ over longstay ....................................................................................................... 20 6. Samenvatting en conclusie ............................................................................................... 22 2 Hoofdstuk 3 Huidige tenuitvoerlegging van de longstay ............................................... 24 1. Inleiding ............................................................................................................................ 24 2. Jaarlijkse in- en uitstroom longstay .................................................................................. 24 3. Beleidskader Longstay Forensische Zorg......................................................................... 26 3.1. Inleiding ..................................................................................................................... 26 3.2. De bevoegdheid van de minister in de tenuitvoerlegging van de tbs ......................... 27 3.3. De plaatsing in een longstay ...................................................................................... 30 3.3.1. Aanbevelingen van Commissie Visser en de RSJ ................................................ 32 4. Rechtspositie longstay-patiënt .......................................................................................... 33 4.1 Inleiding ...................................................................................................................... 33 4.2. De toetsing verlengingsrechter aan het gevaarscriterium......................................... 33 4.3. Beroep bij de Beroepscommissie van de RSJ ............................................................ 35 4.4. Drie-jaarlijkse herbeoordeling .................................................................................. 37 4.5. Algehele beschouwing rechtspositie longstay-patiënt ............................................... 39 5. Samenvatting en conclusie ............................................................................................... 41 Hoofdstuk 4 De resocialisatie en de longstay .................................................................. 43 1. Inleiding ............................................................................................................................ 43 2. Het resocialisatiebeginsel ................................................................................................. 43 2.1. Korte weergave van de achtergrond van het resocialisatiebeginsel ......................... 43 2.2. Het huidige resocialisatiebeginsel in verhouding met de tbs .................................... 45 3. Resocialisatie op de longstay ............................................................................................ 47 3.1. Aanspraak op de behandeling in de longstay ............................................................ 47 3.2. Versobering longstay ................................................................................................. 49 4. Samenvatting en conclusie ............................................................................................... 51 3 Hoofdstuk 5 Longstay in het licht van de artikelen 3 en 5 EVRM ............................... 53 1. Inleiding ............................................................................................................................ 53 2. Artikel 3 EVRM ............................................................................................................... 53 2.1. Inleiding ..................................................................................................................... 53 2.2. Jurisprudentie op basis van het EVRM met betrekking tot artikel 3 EVRM .............. 53 2.3. Toetsingskader EHRM met betrekking tot tbs longstay ............................................. 55 2.3.1. De jure mogelijkheid tot invrijheidstelling.......................................................... 56 2.3.2. De facto mogelijkheid tot invrijheidstelling ........................................................ 57 2.3.3. Longstay en artikel 3 EVRM ............................................................................... 58 3. Artikel 5 lid 1 EVRM ....................................................................................................... 58 3.1. Inleiding ..................................................................................................................... 58 3.2. De reikwijdte van artikel 5 lid 1 EVRM ..................................................................... 59 3.3. Uitspraak Van der Velden vs. Nederland .................................................................. 61 3.3.1. Korte weergave van de achtergrond ................................................................... 61 3.3.2. Schending van artikel 5 lid 1 EVRM ................................................................... 62 3.3.3. Uitspraak Hoge Raad inzake Van der Velden tegen Nederland ......................... 63 3.3.4. Gevolgen voor de longstay .................................................................................. 64 4. Artikel 5 lid 4 EVRM ....................................................................................................... 66 4.1. Inleiding ..................................................................................................................... 66 4.2. Reikwijdte artikel 5 lid 4 EVRM ................................................................................ 66 4.3. Toetsingskader EHRM met betrekking tot tbs longstay ............................................. 68 4.4. Longstay en artikel 5 lid 4 EVRM .............................................................................. 68 5. Samenvatting en conclusie ............................................................................................... 70 Hoofdstuk 6 Conclusie en aanbevelingen ........................................................................ 72 6.1. Conclusie ....................................................................................................................... 72 6.2. Aanbevelingen ............................................................................................................... 75 4 Dankwoord .............................................................................................................................. 78 Literatuurlijst ......................................................................................................................... 79 Boeken .................................................................................................................................. 79 Tijdschriftartikelen ............................................................................................................... 80 Parlementaire stukken ........................................................................................................... 82 Jurisprudentie........................................................................................................................ 83 Overige Literatuur ................................................................................................................ 84 Websites................................................................................................................................ 85 Bijlagen .................................................................................................................................... 86 Bijlage 1 Interview met de secretaris van de LAP en het AVT ........................................... 86 Bijlage 2 Interview met een beleidssecretaris van het Openbaar Ministerie ........................ 95 Bijlage 3 Interview met een jurist en een clustermanager van FPC Veldzicht .................. 100 Bijlage 4 Interview met een klinisch psycholoog van FPC Veldzicht ............................... 105 5 Lijst van gebruikte afkortingen A-G Advocaten-Generaal AVT Adviescollege Verloftoetsing Tbs Beleidskader Beleidskader Longstay Forensische Zorg BGW Beginselenwet Gevangeniswezen BVT Beginselenwet Verpleging Terbeschikkinggestelde DJI Dienst Justitiële Inrichtingen EHRM Europees Hof van de Rechten van de Mens EVRM Europees Verdrag tot bescherming van de Rechten van de Mens en de fundamentele vrijheden FPC Forensisch Psychiatrisch Centrum FPK Forensisch Psychiatrisch Kliniek GGZ Geestelijke Gezondheidszorg HAT-eenheden Huisvesting Alleenstaanden en Tweepersoonshuishouden eenheden HR Hoge Raad Instellingsbesluit Instellingsbesluit Adviescommissie Plaatsing longstay forensische zorg LAP Landelijke Adviescommissie Plaatsing longstay forensische zorg Min. reg. ministeriële regeling MvA Memorie van Antwoord MvT Memorie van Toelichting NIFP Nederlands Instituut voor Forensische Psychiatrie en Psychologie OM Openbaar ministerie PBW Penitentiaire Beginselenwet P-G Procureur-Generaal Rb. Rechtbank RSJ Raad voor de Strafrechtstoepassing en de Jeugdbescherming RVT Reglement Verpleging Terbeschikkinggestelden Sr Wetboek van Strafrecht Stb. Staatsblad 6 Stcrt. Staatscourant Sv Wetboek van Strafvordering TBR Terbeschikkingstelling van de Regering TBS Terbeschikkingstelling Wet BOPZ Wet Bijzondere Opname Psychiatrische Ziekenhuizen Wet RO Wet op de Rechterlijke Organisatie WODC Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecen 7 Hoofdstuk 1 Inleiding 1. Onderzoeksgebied Het onderzoeksgebied waar deze masterscriptie betrekking op heeft is de terbeschikkingstelling (tbs) en in het bijzonder de tbs longstay. De tbs is een maatregel die de rechter oplegt aan veroordeelden die delicten hebben gepleegd en lijden aan een psychiatrische ziekte of stoornis. Deze stoornis beïnvloedt in meerdere of mindere mate hun gedrag. Om die reden kunnen deze mensen niet verantwoordelijk worden gehouden voor hun gedrag en valt het hun niet te verwijten dat ze een delict hebben begaan. Om de maatschappij te beveiligen en de stoornis te behandelen, om zo recidive te voorkomen, wordt tbs opgelegd. Er zijn echter ook mensen waarbij de behandeling niet het gewenste effect heeft. Deze mensen worden aangemerkt als onbehandelbaar en ter beveiliging van de maatschappij worden deze mensen op een longstay-afdeling geplaatst. De longstay-afdeling is gericht op langdurig verblijf van de patiënt. Intensieve behandeling voor de stoornis vindt hier niet meer plaats. Centraal staan psychische en medische zorg en de benodigde beveiliging. Gevolg van deze overplaatsing is dat de behandeling en de daarmee samenhangende resocialisatie wegvalt. Dit kan betekenen dat de terbeschikkinggestelde gedurende de rest van zijn leven op de longstay-afdeling verblijft. De tbs is een maatregel welke grote gevolgen kan hebben voor de terbeschikkinggestelde. Zeker indien een patiënt vanuit een tbs-kliniek op een longstayafdeling wordt geplaatst. De tenuitvoerlegging van de longstay kan levenslange opsluiting betekenen, waardoor deze sanctie één van de zwaarste is die in Nederland bestaat. Juridische wetgeving en waarborgen voor de terbeschikkinggestelde tegen willekeurige plaatsing op een longstay-afdeling zouden hiermee verbonden moeten zijn, omdat het om een zeer ingrijpende maatregel gaat. In deze scriptie onderzoek ik de rechtspositie van de longstay-geplaatste en de daarbij behorende wetgeving, praktijk en beleid. De maatschappelijke relevantie is gelegen in de vraag of de rechtspositie van de longstay-geplaatste voor verbetering vatbaar is. Juist de zwaarte van de maatregel leidt ertoe dat het van belang is dat de rechtspositie van de longstaypatiënt nader wordt bekeken. Het is bijvoorbeeld een opmerkelijk gegeven dat de behandeling wegvalt zodra een patiënt op de longstay wordt geplaatst. Een vraag die rijst is wat de rechtvaardiging voor het wegvallen van die behandeling is en hoe zich dat verhoudt tot het resocialisatiebeginsel. Tevens wordt er gekeken naar artikel 3 en 5 EVRM. Artikel 3 EVRM wordt ook wel het folterverbod genoemd. Gekeken wordt of het plaatsen op een longstayafdeling inhumaan is, aangezien op de longstay-afdeling geen perspectief op resocialisatie wordt geboden. Artikel 5 EVRM ziet op een rechtmatige detentie na veroordeling door een bevoegde rechter en op de mogelijkheid tot toetsing van een rechtmatige voortzetting van deze detentie. Bij de toetsing aan artikel 5 EVRM kijk ik naar de vraag of er voldoende verband bestaat tussen de oplegging van de tbs welke wordt voortgezet in de vorm van longstay. Tevens kijk ik naar de mogelijkheden voor de longstay-patiënt om de voortzetting van zijn detentie te laten toetsen door de rechter. 8 2. Probleemstelling De centrale probleemstelling luidt als volgt: Hoe dient de rechtspositie van de longstay-geplaatste te worden beoordeeld, in het bijzonder in het licht van het resocialisatiebeginsel en artikel 3 en 5 EVRM? Om antwoord te vinden op bovenstaande probleemstelling is de hoofdvraag in verschillende deelvragen gesplitst. Het gaat om de volgende vragen: 1. Wat is de achtergrond en de wettelijke regeling van zowel de tbs als de longstay? 2. Hoe dient de rechtspositie van de longstay-geplaatste bij de tenuitvoerlegging van de longstay te worden beoordeeld? 3. Hoe dient de rechtspositie van de longstay-geplaatste te worden beoordeeld in het licht van het resocialisatiebeginsel? 4. Hoe dient de rechtspositie van de longstay-geplaatste te worden beoordeeld in het licht van artikel 3 en 5 EVRM? 3. Methodologische verantwoording De onderzoeksmethode bestaat uit verschillende vormen van onderzoek. Ten eerste is de wetenschappelijke literatuur onderzocht in de academische tijdschriften, handboeken en wetenschappelijke onderzoeken. Door gebruik te maken van verschillende databases, zoals Kluwer Navigator en Rechtsorde kwamen relevante artikelen naar boven. Niet gepubliceerde tijdschriftartikelen zijn gevonden in de universiteitsbibliotheek. Voorbeelden hiervan zijn de tijdschriften ‘Sancties’ en ‘Strafblad’. Deze zijn niet digitaal toegankelijk daarom zijn deze tijdschriften handmatig doorzocht op relevant materiaal. Tevens waren de voetnoten van reeds gevonden wetenschappelijke artikelen goed bruikbaar. Soms verwees een auteur naar een boek of een ander tijdschriftartikel die relevant was voor het onderzoek. De literatuur werd naderhand opgezocht en inhoudelijk bekeken of dat artikel inderdaad bruikbaar was. Ten tweede is er jurisprudentieonderzoek gedaan, welke bestond uit het grondig bestuderen van jurisprudentie. Ook voor het zoeken van de jurisprudentie is er gebruik gemaakt van de bovengenoemde databases, maar ook van www.rechtspraak.nl. Hoofdzakelijk is er gezocht naar jurisprudentie van de verschillende gerechtelijke instanties binnen Nederland. Vooral de uitspraken van de penitentiaire kamer van het gerechtshof Arnhem waren van belang, omdat deze gingen over de verlenging van tbs en de rechtvaardiging daarvan. Voor de jurisprudentie van het Europese Hof van de Rechten van de Mens (EHRM) is gebruik gemaakt van de database Hudoc. Ook is er gekeken naar de uitspraken welke zijn gedaan door de Raad van de Strafrechtstoepassing en Jeugdbescherming (RSJ). Deze zijn geraadpleegd op de database van de RSJ. De uitspraken waren vooral van belang bij hoofdstuk 3 van mijn scriptie. Ten derde is er onderzoek gedaan naar de parlementaire geschiedenis. Hierin kwamen duidelijk de achtergronden van de tbs en de longstay naar voren. Het is belangrijk te begrijpen wat het doel van de tbs is alvorens te begrijpen hoe deze zich verhoudt met de huidige 9 longstay. Voor het zoeken naar parlementaire stukken werd er gebruik gemaakt van www.overheid.nl. Hierin waren duidelijk alle relevante parlementaire stukken opgenomen. Tot slot bevat het onderzoek een empirisch onderzoek, bestaande uit semigestructureerde interviews. Mijns inziens is het belangrijk om met mensen uit het veld te spreken om zo een goed beeld te krijgen van de tenuitvoerlegging van de longstay. Zij komen dagelijks in aanraking met juridische en praktische knelpunten die soms niet in de literatuur staan beschreven. Deze interviews zijn uitgewerkt en als bijlage bij de scriptie gevoegd. Vanwege de publicatie van deze scriptie is ervoor gekozen de geïnterviewden te anonimiseren en alleen de functienaam te noemen. Er is met de volgende personen gesproken: - De secretaris bij zowel de LAP als het ATV; De beleidssecretaris bij het Openbaar Ministerie Arrondissementsparket te Amsterdam; Een jurist bij tbs-kliniek FPC Veldzicht te Balkbrug; Een clustermanager bij tbs-kliniek FPC Veldzicht te Balkbrug; Een klinisch psycholoog en behandelcoördinator FPC Veldzicht te Balkbrug en tevens lid van de LAP. 4. Onderzoeksopzet In hoofdstuk 2 wordt aandacht besteed aan de vraag wat de achtergrond en de wettelijke regeling van zowel de tbs als de longstay is. Er wordt gekeken naar de geschiedenis van de tbs en de longstay. Tevens wordt besproken wat de wettelijke grondslag van de tbs en de longstay is, daarbij wordt ingegaan op de wet en het beleid. In hoofdstuk 3 wordt ingegaan op de vraag hoe de rechtspositie van de longstaygeplaatste bij de tenuitvoerlegging van de longstay dient te worden beoordeeld. In dit hoofdstuk wordt de tenuitvoerlegging van de longstay besproken. Daarnaast zal dieper in worden gegaan op de rechtspositie van de longstay-patiënt en de bevoegdheid van de minister omtrent de longstay-plaatsing. Voor de opbouw van hoofdstuk 3 is ervoor gekozen om de chronologische volgorde van plaatsing in de longstay en daarna de rechtspositie van de longstay-patiënt te bespreken. Bij de tenuitvoerlegging van de longstay lopen echter wetgeving, beleid en praktijk door elkaar waardoor een onderscheid niet altijd even helder is. Om die reden bespreek ik de chronologie van de plaatsing tot aan verlenging van de tbs bij de rechtbank en daarna zal ik ingaan op de overige mogelijkheden tot toetsing van de longstay. Deze mogelijkheden zijn de beroepsprocedure bij de RSJ en de drie-jaarlijkse herbeoordeling van de Landelijke Advies Commissie Plaatsing Tbs. In hoofdstuk 4 wordt aandacht besteed aan het resocialisatiebeginsel. De vraag die wordt gesteld is, hoe de rechtspositie van de longstay-geplaatste dient te worden beoordeeld in het licht van het resocialisatiebeginsel. Er wordt ingegaan op de achtergrond en de huidige gedachten omtrent het resocialisatiebeginsel. Tevens wordt gekeken naar de rechtvaardigingsgrond waarop de resocialisatie bij de longstay-patiënt wegvalt. In hoofdstuk 5 wordt besproken hoe de rechtspositie van de longstay-geplaatste dient te worden beoordeeld in het licht van artikel 3 en 5 EVRM. Daarbij wordt eerst artikel 3 EVRM en vervolgens artikel 5 EVRM besproken. 10 Hoofdstuk 6 presenteert tot slot de eindconclusie. In dit hoofdstuk wordt antwoord gegeven op de bovengenoemde probleemstelling. Naast de conclusie worden ook de aanbevelingen gepresenteerd. 11 Hoofdstuk 2 De tbs en longstay 1. Inleiding In dit hoofdstuk wordt aandacht besteed aan de vraag wat de achtergrond en de wettelijke regeling van zowel de tbs als de longstay is. Paragraaf 2 geeft een korte weergave van de achtergrond van de tbs en de longstay. Vervolgens wordt in paragraaf 3 de wettelijke regeling van de tbs en de longstay besproken. In de paragrafen 4 en 5 ga ik in op de onderzoeken welke zijn gedaan door de Commissie Visser en de RSJ. Deze hebben verschillende aanbevelingen gedaan op het gebied van de longstay. Tot slot zal de conclusie in paragraaf 6 uiteen worden gezet. 2. Korte weergave achtergrond TBS en longstay 2.1. Achtergrond van de tbs In 1928 werd door middel van de Psychopatenwetten de Ter Beschikking van de Regering (tbr) ingevoerd.1 De reden hiervoor was dat de plaatsing in een krankzinnigengesticht onvoldoende mogelijkheden bood om de maatschappij te beschermen tegen geestelijk gestoorde delinquenten.2 Men mag deze maatregel van oorsprong beschouwen als een product van de Moderne Richting in het strafrecht, welke rond 1900 zijn invloed op het Nederlandse rechtssysteem heeft uitgeoefend. De Moderne Richting bracht verandering in de betekenis van de daad als belangrijkste uitgangspunt voor het strafrecht en gaf meer aandacht aan de persoon van de dader en diens persoonlijke omstandigheden.3 De maatregel van tbr was bestemd voor zowel ontoerekeningsvatbare als voor verminderd toerekeningsvatbare daders. Met de tbr wilde de wetgever twee doelen dienen: in de eerste plaats bescherming van de maatschappij tegen de psychisch gestoorde dader en in de tweede plaats diens medischpsychiatrische behandeling om resocialisatie mogelijk te maken.4 Afgezien van een aantal wijzigingen, waaronder de naamsverandering van tbr in tbs, is in de loop der jaren het karakter van de tbs sinds 1928 niet wezenlijk veranderd.5 De huidige tbs heeft nog steeds primair tot doel het beveiligen van de samenleving tegen onaanvaardbare risico’s die het gedrag van de betrokkene, zolang het zich niet gewijzigd heeft, oplevert en het teweegbrengen van zodanige gedragsveranderingen dat hij in de toekomst geen ernstig strafbare feiten meer begaat.6 Hieruit kan worden afgeleid dat met oplegging van de tbs de beveiliging van de maatschappij voorop staat. Van belang bij de tbs is het onderscheid van de tbs als maatregel en de executie van die maatregel. Om de maatschappij te beveiligen moet de patiënt worden behandeld om gedragsveranderingen te bewerkstelligen. De behandeling vindt plaats in de executiefase. Tijdens de behandeling wordt getracht het recidiverisico te verlagen zodat de patiënt uiteindelijk terug kan keren naar de maatschappij. Dat is het resocialiserende aspect 1 Stb. 1928, 386. Reas & Bakker 2007, p. 175. 3 Kelk 2008, p. 336 en 339. 4 Hofstee 2003, p. 7. 5 Reas & Bakker 2007, p. 175. 6 Kamerstukken II 1982/83, 11 932, nr. 10, p. 6. 2 12 van de maatregel welke om de hoek komt kijken als de behandeling zijn intrede doet. Dat betekent dat beveiliging het eerste doel is van de tbs en daarna de behandeling. De resocialisatie is onderdeel van de tenuitvoerlegging van die behandeling.7 2.2. Achtergrond en huidige opzet van de longstay-afdelingen Vanaf de tweede helft van de vorige eeuw ontstond in toenemende mate aandacht voor een groep terbeschikkinggestelden die langdurig in een forensisch psychiatrisch centrum verbleven. Deze groep bleek niet of minder vatbaar voor de gegeven behandeling en het risico van recidive daalde niet genoeg om hen te resocialiseren in de maatschappij.8 De reden voor deze aandacht is ontstaan vanuit het oogpunt van efficiëntie. In de tbs kwam de aandacht voor deze groep voort uit het groeien van de groep terbeschikkinggestelden die langer dan acht jaar behandeld werden. Het grootste deel hiervan bevond zich in Forensisch Psychiatrisch Centrum (FPC) Veldzicht, dat als rijksinrichting een historie kende als verzamelplaats voor de ‘moeilijkste’ gevallen.9 Rond 1995 waren er voldoende aanwijzingen dat de omvang van deze groep groeide, met een toenemend negatief effect op de gemiddelde intramurale behandelduur. Dit kwam door de toegenomen intramurale10 behandelduur en beperkte uitstroom of doorstroom van terbeschikkinggestelden naar andere voorzieningen. Dat leidde in 1996 tot de motie-Bremmer/Rehwinkel,11 waarin werd aangedrongen op adequate maatregelen. Naar aanleiding van deze motie werd de Commissie-Zorg (hierna genoemd: de commissie) voor ‘vóórt-durend delictgevaarlijke TBS-verpleegden’ ingesteld. Haar rapport verscheen in 1998.12 De opdracht van de commissie bestond uit het ontwikkelen van een visie op de groep langdurig tbs-verpleegden en het formuleren van doelstellingen en procedures ten behoeve van de visie op beveiliging, behandeling en verpleging op de longstay-afdeling van FPC Veldzicht.13 De commissie omschreef een voortdurend delictgevaarlijke terbeschikkinggestelde als volgt: “Een tbs-verpleegde bij wie na verpleging/behandeling van acht jaar of langer de delictgevaarlijkheid niet of onvoldoende is afgenomen en voor wie bij resocialisatie dan wel doorplaatsing naar een algemene zorgvoorziening, bescherming van de maatschappij onvoldoende is gewaarborgd.” De commissie stelde zich achter de opvatting dat de groep tbs-verpleegden die ook na een lange tbs-behandeling nog steeds delictgevaarlijk was, een wissel zou trekken op het efficiënt benutten van de behandelcapaciteit binnen de tbssector. Daarom diende volgens de commissie het tbs-veld zorg te dragen voor de ontwikkeling van voorzieningen die aansluiten op beveiligings-, behandel- en zorgbehoefte van voortdurende delictgevaarlijke terbeschikkinggestelden.14 De minister nam de aanbevelingen van de commissie over, behalve het achtjaarscriterium. In plaats daarvan nam de minister een maximale behandelperiode van zes jaar als uitgangspunt.15 7 Artikel 2 Beginselenwet Verpleging Terbeschikkinggestelden (BVT). Nagtegaal, Van der Horst & Schönberger, 2011, p. 68. 9 Van der Wolf, 2012, p 78. 10 Behandeling binnen de muren van een zorginstelling. 11 Kamerstukken II 1995/96, 23 444 en 24 256, nr. 22. 12 Van der Wolf, 2012, p. 79. 13 De Kogel & Verwers 2003, p. 30. 14 De Kogel & Verwers 2003, p. 31. 15 Kamerstukken II 1998/99, 24 587, nr. 35, p. 4. 8 13 De eerste longstay-afdeling is in 1999 ontstaan in het FPC Veldzicht te Balkbrug.16 Het was de eerste maal dat in een tbs-kliniek een afdeling deze status kreeg. Er werd plaats gemaakt voor 22 patiënten. In 2005 en 2006 kwamen hier nog eens 22 plaatsen bij. Daarnaast kwamen er Huisvesting Alleenstaanden en Tweepersoonshuishouden (HAT-eenheden) voor zes patiënten. HAT-eenheden zijn kleine woonvoorzieningen voor twee longstay-patiënten die voldoende zelfredzaam zijn, meer autonomie aankunnen, maar wel die de beveiliging van een tbs-kliniek behoeven.17 De gebouwen zijn ruimer opgezet, met een eigen keuken, douche en toilet. In Nederland zijn er negen tbs-klinieken en vier Forensisch Psychiatrisch Klinieken (FPK). In deze FPK worden tbs-behandelplaatsen ingekocht. Tegenwoordig dragen de tbsklinieken en de FPK de gezamenlijke naam Forensisch Psychiatrische Centra (FPC). De Dienst Justitiële Inrichtingen (DJI) beheert twee FPC’s namelijk, de FPC Veldzicht te Balkbrug en de FPC Oostvaarderskliniek te Nijmegen, dit zijn nog de enige twee rijksklinieken. Er zijn in totaal elf particuliere klinieken, maar deze worden niet betaald door de Rijksoverheid.18 In totaal zijn er drie klinieken die longstay-afdelingen hebben, namelijk FPC Veldzicht te Balkbrug, de Pompestichting te Vught en de Corridor te Zeeland.19 Het plan van de overheid is om FPC Veldzicht en de Pompestichting te Vught te laten sluiten.20 Elke longstay-geplaatste heeft op de afdeling een eigen kamer en een eigen begeleider waarmee de patiënt gesprekken voert. Op de afdelingen is het streven dat de patiënten als individu worden behandeld.21 Wel kunnen de kamers soms klein zijn zoals 10 m2 of 12 m2.22 2.3. Verschil longstay met tbs-plaatsing Hoewel de wetgever tbs heeft ingevoerd met een bepaalde behandelingsgedachte, verschilt de longstay daarin van een reguliere tbs-plaatsing. Bij de longstay bestaat de mogelijkheid dat iemand die tbs krijgt opgelegd nooit meer vrij zal komen.23 Net als de levenslange gevangenisstraf kan de tbs-maatregel van levenslange duur zijn. Dit komt doordat het recidivegevaar ondanks (veelal langdurige) behandeling niet tot een aanvaardbaar niveau is teruggebracht. Door dit gebrek aan effectief behandelresultaat komt deze categorie in aanmerking voor plaatsing in een longstay-voorziening.24 Op een longstay-afdeling vindt nauwelijks tot geen behandeling plaats.25 De behandeling en de zorg in deze voorziening is gericht op de stabilisatie van de psychiatrische stoornis en het terugdringen van symptomen zodat het verblijf binnen de kliniek zoveel mogelijk kwaliteit van leven biedt.26 Kort gezegd 16 De Kogel & Verwers 2003, p. 27. http://www.fpcveldzicht.nl/Behandeling/Longstay.aspx (geraadpleegd op 31 januari 2013). 18 http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/tbs/tbs-klinieken-en-longstay-afdelingen (geraadpleegd op 31 januari 2013). 19 Zie vraag 3 van het interview met een jurist en een clustermanager bij tbs-kliniek FPC Veldzicht d.d. 19 maart 2013. 20 Zie Masterplan DJI 2013-2018, p. 24-25 bijlage bij: Kamerstukken II 2012/13, 24 578, nr. 490. 21 Zie vraag 4 van het interview met een klinisch psycholoog van FPC Veldzicht d.d. 22 mei 2013. 22 Zie hiervoor uitgebreid Velthuis 2009, p. 318. 23 Kamerstukken II 1982/83, 11 932, nr. 10. 24 Kamerstukken II 2008/09, 29 452, nr. 98. 25 Nagtegaal, Van der Horst & Schönberger 2011, p. 67. 26 Kamerstukken II 2008/09, 29 452, nr. 98. 17 14 komt dat erop neer dat het behandelingsaspect van de tbs bij een longstay-plaatsing wegvalt. Daarmee vervalt ook de mogelijkheid tot resocialisatie. 3. Tbs en de wettelijke grondslag 3.1. De wettelijke basis van tbs Op grond van artikel 37a lid 1 Wetboek van Strafrecht (Sr) kan tbs worden opgelegd indien er sprake is van een gebrekkige ontwikkeling of ziekelijke stoornis tijdens het begaan van het delict. Uit de parlementaire geschiedenis blijkt dat van een gebrekkige ontwikkeling sprake is indien deze ontwikkeling wijst op een diepere vorm van zwakzinnigheid welke voortvloeit uit een aanlegstoornis of beschadiging van de hersenen.27 Van een ziekelijke stoornis is sprake als de geestvermogens na een kortere of langere periode van ontwikkeling tijdelijk of blijvend verstoord raken.28 Er is geen oplegging van een tbs-maatregel mogelijk zonder vaststelling van een psychische stoornis.29 Tevens is er een causaal verband vereist tussen de stoornis en het recidivegevaar.30Anders dan tussen de stoornis en het recidivegevaar, is tussen de stoornis en het delict geen causaal verband vereist, maar enkel een verband van gelijktijdigheid.31 Op het moment van het begaan van het delict moest de stoornis aanwezig zijn. Verder is het noodzakelijk dat er sprake is van een misdrijf waarop minimaal vier jaar gevangenisstraf staat of moet het gaan om één van de in artikel 37a lid 1 sub 1 Sr genoemde delicten.32 Daarnaast moet de veiligheid van anderen dan wel de algemene veiligheid van personen of goederen de oplegging van de maatregel eisen krachtens artikel 37a lid 1 sub 2 Sr. Dit wordt ook wel het ‘gevaarscriterium’ genoemd. Gevaar voor de veiligheid van goederen kan volgens de wettekst een grond vormen voor oplegging, maar dit gevaar zal vrijwel altijd samenhangen met een gevaar voor personen.33 De tbs kan op vordering van het Openbaar Ministerie (OM) hetzij met een jaar hetzij met twee jaar worden verlengd op grond van artikel 38d lid 2 Sr. Deze bepaling ziet zowel op de tbs met bevel tot dwangverpleging als op de tbs met voorwaarden.34 Op grond van artikel 509t Wetboek van Strafvordering (Sv) beoordeelt de rechter of de gevorderde verlenging van de tbs noodzakelijk is. Tegen deze beslissing staat beroep open op grond van artikel 509v Sv. De verlengingsrechter heeft geen bevoegdheid te beslissen over de longstay-status. In de beslissing tot verlenging wordt soms wel een overweging opgenomen over de behandeling van de terbeschikkinggestelde met een longstay-status. De rechter kan ook beslissen de zaak aan te houden in afwachting van de uitkomst op een longstay-aanvraag.35 Tevens kan het gerechtshof een PBC-opname noodzakelijk achten in verband met een eventuele hervatting van de behandeling en de risico’s die daarbij spelen. De zaak wordt dan voor onbepaalde tijd aangehouden en er gaat een opdracht uit naar de Advocaten-Generaal (A-G).36 Uit het 27 Kamerstukken II 1980/81, 11 932, nr. 5, p. 31. Kamerstukken II 1979/80, 11 270, nr. 12, p. 13. 29 HR 9 januari 2001, NJ 2001, 112 r.o. 3.4. 30 HR 9 november 1983, NJ 1983, 268, r.o. 6.2. 31 HR 22 januari 2008, LJN BC 1311 r.o. 4.4.3. 32 Dit betreffen de artikelen 132, 285, eerste lid, 285b, en 395 van het Wetboek van Strafrecht, 175, tweede lid, onderdeel b, van de Wegenverkeerswet 1994, en 11, tweede lid, van de Opiumwet. 33 Kamerstukken II 1980/81, 11 932, nr. 5, p. 32. 34 Zie paragraaf 3.2 van dit hoofdstuk voor een uitleg van deze begrippen. 35 Zie bijvoorbeeld Hof Arnhem 7 april 2008, TBS 2007/318. 36 Zie bijvoorbeeld Hof Arnhem 6 juli 2010, LJN BN0531. 28 15 Beleidskader Longstay Forensische Zorg blijkt dat indien de rechter van mening is dat voortzetting van de longstay-status niet meer gerechtvaardigd is, hij deze status in dat geval kan beëindigen door het niet verlengen van de maatregel.37 Dit betekent dus dat de rechter zich inhoudelijk niet over de behandeling van de longstay-patiënt mag uitlaten. Dan zou hij immers in de bevoegdheid van de behandelaar treden. Hij mag echter wel besluiten de longstay te beëindigen door de algehele maatregel (voorwaardelijk) te beëindigen. Kort gezegd komt dat erop neer dat de longstay-patiënt zonder behandeling weer in de maatschappij wordt geplaatst. 3.2. De tbs en de verschillende vormen daarvan Er bestaan verschillende vormen van tbs. De eerste vorm is de tbs met dwangverpleging, welke kan worden opgelegd krachtens artikel 37b Sr. Daarbinnen wordt onderscheid gemaakt tussen ongemaximeerde of gemaximeerde tbs. Ongemaximeerde tbs betekent dat de tbs in principe levenslang kan zijn, omdat deze in beginsel onbeperkt en afhankelijk is van het verloop van het door de rechter ter gelegenheid van de verlenging geschatte recidivegevaar van de betrokkene. De ongemaximeerde tbs is geregeld in artikel 38d Sr. De gemaximeerde tbs is geregeld in 38e Sr. Deze maatregel wordt voor twee jaar opgelegd en kan ten hoogste twee keer voor een jaar worden verlengd. Het verschil met de gemaximeerde tbs is dat voor een ongemaximeerde tbs sprake moet zijn geweest van een misdrijf dat gericht is tegen of dat gevaar veroorzaakt voor de onaantastbaarheid van het lichaam van een of meer personen. Hierbij moet men denken aan zeer ernstige geweldsdelicten of delicten tegen het leven gericht.38 Kort gezegd gaat het dus om een ‘geweldsmisdrijf’. De vraag of er sprake is van een geweldsmisdrijf in de zin van artikel 38e Sr is van de belang bij de vraag of er sprake is van een gemaximeerde of ongemaximeerde tbs. De rechter moet dit motiveren. Alleen bij een ongemaximeerde tbs kan de tbs langer verlengd worden dan vier jaar. In hoofdstuk 5 ga ik nader in op de ongemaximeerde tbs. 3.3. De tbs en de interne rechtspositie Er wordt een onderscheid gemaakt tussen de interne en externe rechtspositie van de terbeschikkinggestelde. Vooral de interne rechtspositie van de terbeschikkinggestelde is in het bestek van deze scriptie van belang, omdat deze rechtspositie tevens van toepassing is verklaard op de rechtspositie van een longstay terbeschikkinggestelde. De interne rechtspositie wordt bepaald door de bestemming van de inrichting waarin de terbeschikkinggestelde is opgenomen. Voor de terbeschikkinggestelde die is opgenomen in een tbs-inrichting geldt met name de Beginselenwet Verpleging Terbeschikkinggestelden (BVT). Hierin wordt de rechtspositie van de gedetineerde als gedetineerde in de detentiesituatie geregeld.39 Een aantal bepalingen daarvan is nader uitgewerkt in het Reglement Verpleging Terbeschikkinggestelden (RVT). De externe rechtspositie abstraheert van een dergelijke bestemming en is gelijkelijk voor elke terbeschikkinggestelde van toepassing. Zij is vooral geregeld in het Wetboek van Strafrecht en het Wetboek van 37 Kamerstukken II 2008/09, 29 452, nr. 98, p. 23. Kelk 2008, p. 342. 39 Kelk 2008, p. 46. 38 16 Strafvordering.40 Een voorbeeld van de externe rechtspositie is de verlenging van de tbs als bedoeld in artikel 509o Sv. De procedurele voorschriften hebben betrekking op alle terbeschikkinggestelden, ongeacht de inrichting waarin zij zijn opgenomen. De Memorie van Toelichting (MvT) behorende bij de BVT geeft uitleg aan het begrip interne rechtspositie.41 De interne rechtspositie van de terbeschikkinggestelde wordt beheerst door een aantal uitgangspunten.42 Het eerste uitgangspunt volgens de MvT is dat de terbeschikkinggestelde als volwaardig burger in beginsel drager blijft van (grond)rechten. Hiermee is echter wel rekening gehouden met artikel 15 lid 4 Grondwet. De uitoefening van de grondrechten moet zich verdragen met de vrijheidsontneming. Dit impliceert een beperkingsclausule. Zodra de uitoefening van een grondrecht zich niet met het karakter van de detentie verdraagt, is een beperking van of een inbreuk op dat recht geoorloofd.43 De MvT geeft aan dat er wel beperkingen zijn op de mate van de inbreuk van de grondrechten. Zo wordt in de MvT het beginsel van ‘minimale beperkingen’ genoemd.44 Dit beginsel is tevens expliciet verwoord in artikel 2 lid 2 BVT. De beperkingen dienen noodzakelijk te zijn voor het doel van de vrijheidsbeneming of in het belang te zijn van de handhaving van de orde of de veiligheid in de inrichting. Een tweede uitgangspunt is dat de verpleging onder dwang kan plaatsvinden. Behandeling tegen de wil van de betrokkene is in beginsel uitgesloten. Slechts ter afwending van een gevaar voor de gezondheid of de veiligheid van de verpleegde of van anderen kan een arts een geneeskundige handeling onder dwang toepassen op grond van artikel 26 BVT. Daarbij moeten wel de procedurele waarborgen van artikel 33 e.v. RVT in acht worden genomen. Een derde uitgangspunt ziet op de beperking van de materiële rechten. Er is in de BVT geen algemeen artikel opgenomen waarin staat welke gronden een beperking van de materiële rechten rechtvaardigen. Volgens Hofstee gaat het om een aantal rechtvaardigingsgronden. De eerste grond is als de maatschappij moet worden beschermd tegen de gevaarlijkheid van de verpleegde voor de veiligheid van anderen dan de verpleegde of de algemene veiligheid van personen. De tweede grond is als de orde of de veiligheid van de inrichting moet worden gehandhaafd. De derde grond is als de beperking noodzakelijk is vanwege de uitvoering van het verplegings- of behandelingsplan van de verpleegde.45 Elke beperking levert een inbreuk op een materieel recht. Daarom dienen de beperkingen te zijn geworteld in en omgeven te worden door rechtsbeginselen. Er zijn volgens Hofstee een aantal eisen waaraan elke beperking behoort te voldoen. De eerste eis is de legaliteit. Dit betekent dat de beperkingen evenals de beslissingsbevoegdheid daartoe in de wet geregeld dienen te zijn. De tweede eis is die van legitimiteit, welke een behoorlijke en zorgvuldige besluitvorming met zich meebrengt. De subsidiariteit, de proportionaliteit, maar ook de doelmatigheid liggen in deze besluitvorming besloten. De derde eis is de eis van toetsbaarheid. De verpleegde moet de beperking van zijn materiële recht kunnen laten toetsen 40 Hofstee 2003, p. 181. Kamerstukken II 1993/94, 23 445, nr.3. 42 Kamerstukken II 1993/94, 23 445, nr.3, p. 12. 43 Hofstee 2003, p. 184. 44 Kamerstukken II 1993/94, 23 445, nr.3, p. 13. 45 Hofstee 2003, p. 186. 41 17 door een onafhankelijke instantie in een procedure op tegenspraak.46 Aan deze eisen voldoet de BVT. Ingevolge artikel 2 lid 2 BVT is het vertrekpunt dat de beperkingen of de inbreuken niet verder mogen strekken en langer mogen duren dan in het individuele geval noodzakelijk is. In 1998, tijdens een overleg van de commissie van justitie inzake het rapport van ‘Zorg voor vóórt-durend delictgevaarlijk tbs-gestelden’, gaf de toenmalige minister van Justitie antwoord op vragen vanuit deze commissie. Zo ook over de rechtspositie van longstay-geplaatsten. Daarover concludeerde de minister dat het wettelijk kader zoals dat was vastgelegd in de BVT, voldoende was om een terbeschikkinggestelde op een longstayafdeling te plaatsen. De rechtspositie van een terbeschikkinggestelde hoefde niet veranderd te worden.47 Dit betekende dat verpleging geboden was, dat er een behandelaanbod moest worden gedaan en dat er een periodieke rechterlijke toetsing van de tbs-maatregel zou plaatsvinden. Nog steeds wordt er via de BVT invulling gegeven aan de rechtspositie van een longstay-geplaatste. 3.4. De tbs en de achterliggende beginselen De tenuitvoerlegging van de tbs wordt door verschillende beginselen genormeerd. De belangrijkste daarvan is het resocialisatiebeginsel. Zoals ik heb aangegeven wordt tbs in beginsel opgelegd met een behandelingsgedachte waarbij resocialisatie in de tenuitvoerlegging van die behandeling een rol speelt.48 Het resocialisatiebeginsel is wettelijk vastgelegd in artikel 2 lid 1 BVT. Voorbereiding op de terugkeer van de terbeschikkinggestelde in de maatschappij is onderdeel van de behandeling in de BVT. Het resocialisatiebeginsel is vastgelegd in de BVT en behoort daarmee tot het wettelijk kader. Andere beginselen die van belang zijn bij de tbs zijn het proportionaliteits- en het subsidiariteitsbeginsel. Deze beginselen brengen met zich mee dat bij een afweging tussen de belangen van de terbeschikkinggestelde en van de maatschappij, het belang van de terbeschikkinggestelde steeds zwaarder dient te wegen naar mate de tbs langer duurt. Zolang er sprake is van delictgevaarlijkheid kan de maatregel worden verlengd. De gevaarlijkheid legitimeert de tbs met dwangverpleging en daarin moeten dan ook de gronden zijn gelegen om de tbs in te perken en haar duur te limiteren. Naarmate de tbs langer loopt, zullen er zwaardere eisen moeten worden gesteld aan de noodzaak tot verlenging.49 Vanwege het principe van de subsidiariteit moet in het oog worden gehouden dat tbs een ultimum remedium moet zijn. Dat betekent dat er moet worden bezien of er niet een minder ingrijpend middel is om de maatschappij te beschermen, zoals overplaatsing naar een algemeen psychiatrisch ziekenhuis of via de Wet Bijzondere Opnemingen in Psychiatrische Ziekenhuizen (Wet BOPZ). De beginselen van proportionaliteit en subsidiariteit zijn niet met zoveel woorden vastgelegd in de wet. Wel kan uit artikel 2 lid 2 BVT het woord ‘noodzakelijk’ worden gehaald. Dit impliceert dat aan de eisen van de subsidiariteit moet zijn voldaan.50 De Memorie van Toelichting (MvT) zegt hierover dat het gevaar voor schending 46 Hofstee 2003, p. 187. Kamerstukken II 1998/99, 24 587, nr. 35, p. 5. 48 Zie paragraaf 2.1. van dit hoofdstuk. 49 Dallinga & Van Marle, 2002, p. 25. 50 Hofstee 2003, p. 187. 47 18 van het concrete belang niet op andere wijze of met andere middelen kan worden afgewend.51 Dit betekent dat ook de proportionaliteit in de BVT kan worden ingelezen. Tevens is het inmiddels vaste jurisprudentie van de penitentiaire kamer van het gerechtshof Arnhem dat bij de verlengingen van de termijn van de tbs met dwangverpleging de beginselen van subsidiariteit en proportionaliteit worden betrokken. Zo zet de penitentiaire kamer deze beginselen en de lange duur van de tbs het veiligheidsbelang af tegen het belang van de terbeschikkinggestelde.52 3.5. De juridische status van het Beleidskader Beleidsregels zijn van belang bij de tenuitvoerlegging van de longstay. Zo werden in 2005 beleidsregels met betrekking tot de longstay opgesteld53 en is deze in 2009 gewijzigd in het Beleidskader Longstay Forensische Zorg (Beleidskader).54 Het Beleidskader uit 2009 is tegenwoordig van toepassing en bestaat uit beleidsregels. Beleidsregels zijn door een bestuursorgaan vastgestelde algemene regels over de uitoefening van hun bestuursbevoegdheden die de bestuursorgaan toekomen of onder zijn verantwoordelijkheid worden uitgeoefend, dan wel door hem zijn gedelegeerd.55 De grondslag voor het opstellen van beleidsregels in het strafrecht wordt gevormd door artikel 1 Sv.56 Artikel 1 Sv bevat een opdracht om waar een juridische normering ontbreekt, deze aan te vullen. De Hoge Raad heeft in 1990 beslist dat beleidsregels, omdat zij niet worden vastgesteld krachtens een wettelijke bevoegdheid tot regelstelling, geen algemeen verbindende voorschriften zijn, maar desondanks wel ‘recht’ kunnen zijn in de zin van artikel 79 Wet op de Rechterlijke Organisatie (Wet RO).57 Een kenmerk van beleidsregels is dat zij niet zijn gebaseerd op een bevoegdheid tot wetgeving. Een bestuursinstantie die geen wetgevende bevoegdheid heeft gekregen kan deze zich niet eigenhandig toe-eigenen. Dit vloeit voort uit het in de eerste grondregel vervatte legaliteitsbeginsel. Dit betekent dat beleidsregels niet rechtstreeks bindend zijn voor bestuurden, maar de bestuursinstantie is zelf wel tot een zekere hoogte gebonden aan deze regels.58 Doordat beleidsregels als recht kunnen worden aangemerkt in de zin van artikel 79 Wet RO betekent dat er geklaagd kan worden in cassatie over schending van de beleidsregels door lagere rechters op grond van artikel 79 lid 1 onder b Wet RO. Deze uitbreiding was door de Hoge Raad gewenst gezien de grote betekenis van beleidsregels.59 Opmerkelijk is echter dat het Beleidskader niet is gepubliceerd in de Staatscourant. Dit is doorgaans wel de manier om beleidsregels te publiceren. Als beleidsregels op behoorlijke wijze zijn gepubliceerd, zijn zij aan te merken als ‘recht’ in de zin van artikel 79 Wet RO. Een voorbeeld hiervan zijn de aanwijzingen als bedoeld in artikel 130 Wet RO. Deze 51 Kamerstukken II 1993/94, 23 445, nr.3, p. 16. HR 21 juli 2003, NJ 2003, 582 en zie ook Van der Wolf 2012, p. 172. 53 Kamerstukken II 2004/05, 29 452, nr. 35. 54 Kamerstukken II 2008/09, 29 452, nr. 98. 55 Belinfante & De Reede 2008, p. 149. 56 Meijer 2012, p. 98. 57 HR 28 maart 1990, AB 1990, 306, maar zie ook hierover Van der Pot/Elzinga & De Lange 2006, p. 681. 58 Belinfante & De Reede 2008, p. 149. 59 Belinfante & De Reede 2008, p. 150. 52 19 aanwijzingen worden in de Staatscourant gepubliceerd en zijn daarmee ‘recht’ in de zin van artikel 79 Wet RO.60 Het Beleidskader is gepubliceerd in een kamerstuk en niet in de Staatscourant. Dat is opmerkelijk, omdat het niet de gebruikelijke wijze van publicatie is. Vraag rijst of deze publicatie ook valt aan te merken als een behoorlijke publicatie zoals is vereist. Een aandachtspunt bij beleidsregels is dat het wijzigen van deze regels relatief eenvoudig is. Voor het wijzigen van beleidsregels is geen wettelijke grondslag noodzakelijk. Daarom kan het Beleidskader snel tot wijziging komen wat rechtsonzekerheid met zich mee kan brengen. Een aandachtspunt is echter ook dat bij de invoering en wijziging van het Beleidskader het de kritische blik mist van de ministerraad, de Raad van State en van het parlement. 4. De aanbevelingen van de Commissie Visser omtrent de longstay Op 16 mei 2006 bracht de Commissie Visser (hierna genoemd: de commissie) haar rapport uit over het tbs-stelsel. Het rapport gaf steun aan het tbs-stelsel en bevatte voorstellen tot verbetering, ondermeer ook met betrekking tot de longstay.61 De commissie was van mening dat de huidige ontwikkeling waarin tbs steeds vaker via de longstay uitmondde in levenslange vrijheidsbeneming een ontwikkeling was die in de ogen van de commissie moest worden gekeerd. Dit om te voorkomen dat de tbs een zeer kostbaar pseudo-levenslang zou worden. Voortzetting van de huidige praktijk zou leiden tot een situatie waarin de longstay een vergaarbak van terbeschikkinggestelden met een veelheid aan stoornissen en diversiteit aan delictgevaar zou worden. In die gevallen zou er de paradoxale situatie ontstaan dat beveiligd wordt waar behandeld zou moeten worden, dan wel behandeld wordt waar vooral beveiligd zou moeten worden.62 Kortom, de commissie beval op het gebied van de longstay meer maatwerk aan. Met betrekking tot het afgeven van een verlof of een longstay-indicatie adviseerde de commissie dit onder te brengen bij een nieuw op te richten forensisch psychiatrische dienst. Deze organisatie moest volgens de commissie onafhankelijk zijn, waarbij een algemene politieke verantwoordelijkheid van de minister van Veiligheid en Justitie moest gelden.63 Daarmee gaf de commissie impliciet aan dat de rechterlijke macht niet noodzakelijk was bij de vraag of een longstay-indicatie noodzakelijk zou zijn.64 5. De RSJ over longstay In 2008 heeft de RSJ een rapport uitgebracht met aanbevelingen ter verbetering van de kwaliteit van de longstay. Vanwege de blijvende groei op de longstay stelde de RSJ destijds de vraag of er inderdaad sprake was van een zo grote groep terbeschikkinggestelden voor wie 60 Meijer 2012, p. 99. Veurink 2006, p. 205. 62 Kamerstukken II 2005/06, 30 250, nr. 4-5, p. 116. 63 Kamerstukken II 2005/06, 30 250, nr. 4-5, p. 124. 64 Veurink 2006, p. 212. 61 20 er geen resocialisatieperspectief meer was en of er geen andere oplossing denkbaar was dan ‘levenslang’ te verblijven in een zwaar beveiligde tbs-kliniek.65 De RSJ benadrukte dat door het loslaten van het resocialisatieperspectief, het longstayconcept strijdig leek met het doel van tbs als zodanig. De RSJ achtte het resocialiserend principe van de tbs van een zo wezenlijke betekenis, dat het afwijkende karakter van de longstay eerder nadruk verdiende, dan dat het bestaan van een permanente variant van de tbs als een vanzelfsprekend verschijnsel zou moeten worden beschouwd.66 De RSJ adviseerde daarom twee denkrichtingen. De eerste denkrichting had betrekking op het versterken van de positie van de terbeschikkinggestelde. De tweede had betrekking op de afschaffing van de externe differentiatie. Bij de eerste denkrichting adviseerde de RSJ om het begrip ‘longstay’ in de wet vast te leggen en een ‘sterker slot op de voordeur’ te plaatsen. Volgens de RSJ was hiervoor het meest gebruikte argument dat een tbs zonder resocialisatieoogmerk feitelijk neer zou komen op een levenslange opsluiting.67 De RSJ was van mening dat dit moest gebeuren door het verzwaren van de plaatsingsbeslissing. Evenals de Commissie Visser gaf de RSJ hierbij aan dat het niet noodzakelijk was dat er een rechter aan te pas moest komen die over de longstayindicatie zou moeten gaan. De RSJ was van mening dat de destijds toegepaste ‘marginale toets’ te licht werd ingevuld. Deze moest volgens de RSJ worden verzwaard. Daarbij stelde de RSJ drie mogelijkheden voor: a. de plaatsingsbeslissing kon worden genomen door een rechtscollege; b. de plaatsingsbeslissing kon worden genomen door het Verlofadviescollege waarin juristen en gedragskundigen zitten; c. de plaatsingsbeslissing zou ook bij de minister kunnen blijven, maar wel met een volle rechterlijke toets.68 Daarnaast werd geadviseerd dat door de verlengingsrechter tijdens de verlengingzitting van de tbs door de rechter moest worden besloten of de patiënt al dan niet op een longstay-afdeling moest worden geplaatst. Als voorbeeld werd gegeven dat er elke drie jaar een beoordeling plaats zou vinden met een beroepsmogelijkheid. De tweede denkrichting die de RSJ adviseerde was om de externe differentiatie af te schaffen.69 Externe differentiatie wil zeggen dat plaatsing in de longstay gebeurt op last van de minister. Door deze af te schaffen zou daarmee ook de plaatsing op een longstay-afdeling door de minister komen te vervallen.70 Er zou dan vanuit worden gegaan dat ‘de longstayer’ niet meer bestond en hierdoor bleef er een behandelinhoudelijke context voor de patiënt. Volgens de RSJ was het zo dat als de patiënten werden aangeduid als ‘niet resocialiseerbaar’ hen een gemeenschappelijke eigenschap werd toegedicht. Dit zou volgens de RSJ contraproductief werken en daarmee zouden hun kansen op uitstroom, hetzij terug naar een 65 RSJ, Advies Longstay, 2008, p. 5. RSJ, Advies Longstay, 2008, p. 30. 67 RSJ, Advies Longstay, 2008, p. 30. 68 RSJ, Advies Longstay, 2008, p. 33. 69 RSJ, Advies Longstay, 2008, p. 38. 70 In hoofdstuk 3 paragraaf 3.3. wordt de plaatsingsprocedure en daarmee de externe differentiatie nader besproken. 66 21 ‘behandelafdeling’ hetzij naar een Geestelijke Gezondheidzorg (GGZ) instelling of naar de samenleving, kleiner worden.71 Uit het aanvullend advies van 29 april 2008 bleek dat de RSJ voorstander was van de tweede denkrichting om de externe differentiatie af te schaffen. De RSJ stelde tevens voor om een minder marginale toets in te voeren op de toegang tot langdurige zorg door middel van een klinisch oordeel. Om tot het klinisch oordeel te komen adviseerde de RSJ dat de terbeschikkinggestelde tijdelijk op een behandelafdeling moest worden teruggeplaatst. Daarnaast moest de plaatsing door de Landelijke Adviescommissie Plaatsing (LAP) worden getoetst en moest de beklag- en beroepprocedure blijven bestaan. Tevens adviseerde de RSJ een periodieke toets in te voeren naast de rechterlijk beslissing aangaande voortzetten of beëindiging van de tbs-maatregel.72 Ook bij de periodieke toets moest de terbeschikkinggestelde tijdelijk worden teruggeplaatst op een behandelafdeling. 6. Samenvatting en conclusie In de inleiding heb ik aangegeven dat de deelvraag van dit hoofdstuk betrekking heeft op de vraag wat de achtergrond en de wettelijke regeling van zowel de tbs als de longstay is. In 1928 werd door middel van de Psychopatenwetten de Ter Beschikking van de Regering (tbr) ingevoerd. De reden hiervoor was dat de plaatsing in een krankzinnigengesticht onvoldoende mogelijkheden bood om de maatschappij te beschermen tegen geestelijk gestoorde delinquenten. De huidige tbs heeft tot doel het beveiligen van de samenleving tegen onaanvaardbare risico’s die het gedrag van de betrokkene, zolang het zich niet gewijzigd heeft, oplevert en het teweegbrengen van zodanige gedragsveranderingen dat hij in de toekomst geen ernstige strafbare feiten meer begaat. Rond 1995 bleek echter dat er terbeschikkinggestelden waren bij wie er geen behandelsucces viel te verwachten. Om die reden werd de longstay in 1999 ingevoerd. De eerste longstay-afdeling kwam in FPC Veldzicht. Het verschil tussen het doel van de tenuitvoerlegging van de tbs door middel van een reguliere plaatsing en de tenuitvoerlegging van de tbs door middel van een plaatsing op een longstay-afdeling, is dat de eerstgenoemde wordt beheerst door een behandelingsdoel. Een terbeschikkinggestelde wordt behandeld in een tbs-kliniek met als gedachte dat deze weer kan functioneren in de maatschappij. Bij een longstay-plaatsing valt dit behandelaspect weg. De behandeling die op de longstay wordt verricht is gericht op de stabilisatie van de psychiatrische stoornis en het terugdringen van symptomen zodat het verblijf binnen de kliniek zoveel mogelijk kwaliteit van leven biedt. Zowel de tbs als de longstay worden beheerst door de regels van het detentierecht. Er wordt hierbij een onderscheid gemaakt tussen de externe en interne rechtspositie. De interne rechtspositie is van toepassing verklaart voor een longstay-geplaatste en is geregeld in de BVT. De interne rechtspositie is de positie die van toepassing is op een patiënt in een detentiesituatie. Tevens vindt de tenuitvoerlegging van de longstay zijn grondslag in beleidsregels welke momenteel zijn vervat in het Beleidskader Longstay Forensische Zorg. De tenuitvoerlegging van de tbs wordt beheerst door het resocialisatiebeginsel, maar ook door de proportionaliteit en de subsidiariteit. 71 72 RSJ, Advies Longstay, 2008, p. 36. RSJ, Advies Longstay, aanvulling 2008, p. 7. 22 Geconcludeerd wordt dat de longstay zijn basis vindt in de tenuitvoerlegging van de tbs. Zo vinden zij beide hun legitimatie in de BVT en is de tenuitvoerlegging van de longstay nader geconcretiseerd door beleidsregels. Zij dienen echter niet hetzelfde doel als het gaat om de tenuitvoerlegging van de maatregel. Zo wordt tbs opgelegd met het doel om de maatschappij te beveiligen, maar ook om de terbeschikkinggestelde te laten behandelen zodat deze uiteindelijk terug resocialiseren. Bij de longstay valt de behandeldoelstelling weg en daarmee ook het resocialisatiebeginsel welke van belang is in de executiefase. Bij de longstay blijft alleen het beveiligingsaspect staan. Dat kan betekenen dat longstay levenslang kan voortduren. 23 Hoofdstuk 3 Huidige tenuitvoerlegging van de longstay 1. Inleiding In dit hoofdstuk wordt de vraag besproken hoe de rechtspositie van de longstay-geplaatste bij de tenuitvoerlegging van de longstay dient te worden beoordeeld. De minister van Veiligheid en Justitie (hierna genoemd: de minister) ziet op grond van zijn feitelijke betrokkenheid bij de uitvoering van sancties toe op een juiste uitvoering van wettelijke regelingen met betrekking tot de tbs. Krachtens artikel 37b Sr geeft de minister de ministeriële last tot plaatsing van een terbeschikkinggestelde op een longstay-afdeling. Vraag rijst of de bevoegdheid van de minister zo ver strekt dat deze ook kan besluiten de behandeling te doen laten wegvallen door de patiënt op een longstay-afdeling te plaatsen. In paragraaf 2 wordt besproken wat de jaarlijkse- in en uitstroom is in de longstayafdelingen om zo een concreet beeld te scheppen van het aantal longstay-patiënten. In paragraaf 3 wordt aandacht besteed aan het Beleidskader Longstay Forensische Zorg.73 Aan de hand daarvan zal ik dieper ingaan op de bevoegdheid van de minister. In paragraaf 4 wordt de rechtspositie van de longstay-patiënt besproken. In deze paragraaf komen de toetsing van de verlengingsrechter en de beroepsprocedure van de RSJ aan de orde. Daarnaast wordt ingegaan op de driejaarlijkse herbeoordeling van de LAP. Tot slot bevat paragraaf 5 een samenvatting en de conclusie. 2. Jaarlijkse in- en uitstroom longstay Het is van belang te bekijken hoe groot de in- en uitstroom vanuit een longstay-kliniek is. Daarmee wordt duidelijk hoeveel patiënten op een longtay-afdeling zijn geplaatst. De DJI heeft de getallen van het aantal longstay-patiënten tot 2011 vrijgegeven. In tabel 1 wordt aangegeven wat de longstay capaciteit is van Nederland. Tabel 1 Longstay capaciteit 2007-201174 Jaar 2007 2008 2009 2010 2011 Longstay capaciteit 176 186 182 202 202 Daaruit blijkt dat er in 2011 202 plekken beschikbaar waren voor de longstay-patiënten. De daadwerkelijke plekken die werden bezet zijn zichtbaar in tabel 2. 73 74 Kamerstukken II 2008/09, 29 452, nr. 98. DJI, Forensische zorg in getal 2007-2011, 2012, p. 22. 24 Tabel 2 Bezetting longstay per geslacht 2007-2011, ultimo september75 250 200 150 Totaal Mannen 100 Vrouwen 50 0 2007 2008 2009 2010 2011 2007 2008 2009 2010 2011 ___________________________________________________________________________ Totaal: 148 157 197 193 180 ___________________________________________________________________________ Mannen: 147 156 191 186 174 ___________________________________________________________________________ Vrouwen: 1 1 6 7 6 ___________________________________________________________________________ Opvallend is dat er van 2007 tot 2010 een stijging te zien is met betrekking tot de instroom van longstay-patienten. In 2009 bereikt het hierin een hoogtepunt. Vanaf 2010 is er een daling in de bezetting te zien. Volgens de DJI komt dit door de invoering van het Beleidskader. De DJI vermeldt in het onderzoek dat het beleidseffect, een daling van de longstay bezetting door een betere doorstroom naar de reguliere GGZ en naar een tbs-behandelafdeling, zichtbaar wordt in 2011.76 Hoewel de DJI zegt dat de doorstroom wellicht verbeterd is, blijft het moeilijk om longstay-patiënten door te laten stromen naar een GGZ-instelling.77 De reden hiervoor is dat er te weinig voorzieningen zijn. De kennis binnen de GGZ is te beperkt en het is voor de patiënten een erg grote verandering als ze worden overgeplaatst.78 Daarvoor is het noodzakelijk dat de tbs verder wordt geprofessionaliseerd waarvoor aan het tbs-veld ruimte 75 DJI, Forensische zorg in getal 2007-2011, 2012, p. 22. DJI, Forensische zorg in getal 2007-2011, 2012, p. 22. 77 Deenen 2007, p. 27. Zie tevens vraag 10 van het interview met de secretaris van de LAP en AVT d.d. 11 februari 2013 en zie ook pagina 15 van het jaarverslag uit 2012 van de LAP waarin dit probleem wordt aangekaard. Zie tot slot ook vraag 7 van het interview met een klinisch psycholoog van FPC Veldzicht d.d. 22 mei 2013. 78 Zie hiervoor vraag 14 van het interview met een jurist en een clustermanager bij tbs-kliniek FPC Veldzicht d.d. 19 maart 2013. In dat interview werd gezegd dat concrete cijfers van het aantal longstay-patiënten er eigenlijk niet zijn. 76 25 moet worden gegeven. Die professionalisering moet tot uitdrukking komen in een transparanter en in tijd gefaseerd verlof en resocialisatietraject.79 Momenteel zit de tbs al geruime tijd klem tussen beveiliging en behandelen door een te eenzijdige focus op straf, vergelding en beveiliging te leggen. Daardoor is de tbs op slot geraakt, waardoor resocialisatietrajecten stagneren.80 Volgens de RSJ is de longstay ontaard in een levenslange vrijheidsbeneming met geen of zeer beperkte verlofmogelijkheden zonder dat daar een rechterlijke toetsing aan te pas komt. Het risico van longstay heeft bij advocaten en verdachten tot groeiende weerstand tegen tbs met bevel tot dwangverpleging geleid en bij rechters tot terughoudendheid in het aantal tbs-opleggingen.81 Volgens de RSJ heeft dat te maken door het gegeven dat er geen behandelpraktijk is. Dit heeft, volgens de RSJ, tot terughoudendheid in het aantal tbs-opleggingen geleid.82 Hoewel er een lichte daling te zien is in 2011 moet nog blijken hoe de jaren 2012 en 2013 eruit gaan zien. Concrete vaststelling van het aantal longstay-geplaatsten is lastig. De longstay cijfers fluctueren.83 Op dit moment zijn er nog ongeveer 150 longstay-patiënten.84 Braun stelt dat er in maart 2013 ongeveer 142 longstay-patiënten zijn en dat het in de verwachting ligt dat dit aantal de komende twee jaar gaat dalen naar 120 patiënten.85 Binnen het tbs-veld wordt verwacht echter dat over een paar jaar de tbs en de longstay weer toeneemt.86 Het is een gegeven dat de gemiddelde longstay op 1 januari 2010 14,5 jaar was. Volgens het Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum (WODC) is dat een stijging van 4,4 jaar in een periode van zeven jaar in vergelijking met het peilmoment van 1 januari 2004. In dat jaar bedroeg de gemiddelde verblijfsduur 9,7 jaar.87 Dit betekent lichte daling was in 2010 en 2011 omtrent de longstay-bezetting, maar dat de gemiddelde verblijfsduur wel steeg. 3. Beleidskader Longstay Forensische Zorg 3.1. Inleiding Op 9 juni 2009 trad het Beleidskader in werking.88 Het voorgaande beleid uit 2005 voorzag niet meer in de ontstane problematiek. De volhoudende groei van de populatie op de longstay gaf aanleiding tot debat en onderzoek in de forensische psychiatrie.89 Door het rapport van de Commissie Visser90 werd het longstay-beleid opnieuw bekeken en werd er een nieuw longstay-beleidskader gepubliceerd. Het Beleidskader is afkomstig van de Directie 79 Van Kuijck 2011, p. 89. Van Kuijck 2011, p. 84. 81 RSJ, Advies De oplopende duur van de tbs, 2011, p. 17. 82 RSJ, Advies De oplopende duur van de tbs, 2011, p. 17. 83 Zie hiervoor vraag 4 van het interview met een jurist en een clustermanager bij tbs-kliniek FPC Veldzicht d.d. 19 maart 2013. 84 Zie hiervoor vraag 14 van het interview met de secretaris van de LAP en AVT d.d. 11 februari 2013. 85 Braun 2013, p. 112. 86 Zie hiervoor vraag 9 van het interview met een klinisch psycholoog van FPC Veldzicht d.d. 22 mei 2013. 87 Nagtegaal & Van der Horst & Schönberger 2011, p. 16. 88 Kamerstukken II 2008/09, 29 452, nr. 98, p. 7. 89 Kamerstukken II 2008/09, 29 452, nr. 98, p. 7. 90 Kamerstukken II 2005/06, 30 250, nr. 4-5. 80 26 Forensische Zorg welke onder het ministerie van Justitie en Veiligheid valt. In het Beleidskader zijn beleidsregels met betrekking tot het longstay-beleid opgenomen.91 In deze paragraaf wordt de bevoegdheid van de minister met betrekking tot de tenuitvoerlegging van de tbs besproken en wordt daarbij nader ingegaan op zijn bevoegdheid tot plaatsing op de longstay. Daarnaast wordt dieper ingegaan op het Beleidskader en wordt besproken hoe een patiënt op een longstay-afdeling wordt geplaatst. Tevens schenk ik hierbij aandacht aan de vraag wat er in het huidige Beleidskader is gedaan met de adviezen van de Commissie Visser en de RSJ. 3.2. De bevoegdheid van de minister in de tenuitvoerlegging van de tbs De minister ziet op grond van zijn feitelijke betrokkenheid bij de uitvoering van sancties toe op een juiste uitvoering van wettelijke regelingen met betrekking tot de tbs. Het legaliteitsbeginsel brengt mee dat uitvoeringsbesluiten een deugdelijke wettelijke basis vereisen. Deze eis vloeit voort uit artikel 15 en 16 Grondwet, uit het strafvorderlijk legaliteitsbeginsel en uit artikel 7 EVRM.92 Het in het staatsrecht ontwikkelde leerstuk van het ‘ingrijpende besluit’ houdt in dat niet het bestuur maar de wetgever de ingrijpende besluiten dient te nemen. Elk optreden van de overheid waarbij macht wordt uitgeoefend jegens burgers moet een voorafgaande wettelijke grondslag hebben.93 Ingevolge artikel 37c lid 1 Sr mag slechts in ‘bij of krachtens de wet’ geregelde gevallen verder gaande inbreuk op de vrijheid van terbeschikkinggestelden worden gemaakt dan door oplegging van die maatregel is gelegitimeerd. Om die reden is de BVT in 1997 ingevoerd.94 De bevoegdheid tot tenuitvoerlegging van door de rechter opgelegde strafrechtelijke sancties wordt beheerst door het strafvorderlijk legaliteitsbeginsel zoals dat is neergelegd in artikel 1 Sv. Bij de uitoefening van tenuitvoerlegging van rechterlijke beslissingen kan er sprake zijn van een discretionaire bevoegdheid.95 Dit betekent dat aan de tenuitvoerleggende instantie wordt overgelaten om in een concreet geval gebruik te maken om invulling te geven aan hun bevoegdheid. Bij deze discretionaire bevoegdheid kunnen twee vragen worden gesteld. Ten eerste is de vraag in hoeverre van de discretionaire bevoegdheid gebruikt kan worden gemaakt en of hiervan gebruik moet worden gemaakt. Ten tweede rijst de vraag op welke wijze het ministerie van Veiligheid en Justitie de bevoegdheid kan of dient te hanteren.96 In hoeverre staat het hen vrij om van het gebruik van de bevoegdheid af te zien, dan wel te bepalen hoe het daaraan invulling geeft? De voorafgegane rechterlijke beslissingen werken normatief voor de discretionaire bevoegdheid bij de tenuitvoerlegging van de door de rechter opgelegde sanctie.97 De uitvoering van de discretionaire bevoegdheid moet zijn vervat in beleid.98 In dit geval is dat het Beleidskader welke zorg draagt voor de tenuitvoerlegging van de longstay. Het uitgangspunt bij een discretionaire bevoegdheid is dat de wijze van tenuitvoerlegging niet mag leiden tot een wezenlijk andere sanctie dan waartoe de rechter Zie ook hoofdstuk 1 van deze scriptie paragraaf 3.4. Hierin ga ik uitgebreid in op het begrip ‘beleidsregels’. De Hullu 2009, p. 83. 93 Kristen 2010, p. 641. 94 Stb. 1997, 280. 95 Meijer 2012, p. 96. 96 Meijer 2012, p. 97. 97 Meijer 2012, p. 107. 98 Meijer 2012, p. 98. 91 92 27 heeft veroordeeld, daarom is het van belang om vast te stellen waartoe een rechter precies veroordeelt.99 De beginselen van rechtszekerheid en rechtsbescherming die aan de verhouding van straftoemeting en tenuitvoerlegging ten grondslag liggen staan een wijziging van de sanctie in de weg.100 Als we voorgaande punten omtrent discretionaire bevoegdheid en de normering van de rechterlijke uitspraak toepassen op de longstay, rijst de vraag in hoeverre de longstay kan worden gezien als een wijziging in de aard van de sanctie van tbs. Het is in eerste instantie de onafhankelijke rechter die de tbs-maatregel heeft opgelegd. Dit enerzijds ter beveiliging van de samenleving, doch anderzijds het delictgevaar van de betrokkene, via behandeling, te verminderen om zo resocialisatie mogelijk te maken. Bij de longstay blijft alleen het beveiligende aspect van de tbs-maatregel staan. Anker is van mening dat de minister, een politiek figuur, de aard van de sanctie op een wezenlijk onderdeel wijzigt.101 Bleichrodt en Zomer spreken van een fundamentele afwijking bij de longstay doordat het behandelingselement geen deel meer uitmaakt van de tbs en de tenuitvoerlegging niet meer is gericht op de resocialisatie.102 De ministeriële last tot plaatsing van een terbeschikkinggestelde wordt in het kader van de tenuitvoerlegging van de maatregel zoals bedoeld in artikel 37b lid 1 Sr gegeven.103 Vervolgens staat in artikel 37c Sr dat de minister erop toe moet zien dat de patiënt de nodige behandeling krijgt. Op behandeling heeft een patiënt recht.104 Deze overplaatsing naar een longstay-afdeling wordt uitgewerkt in artikel 11 BVT. Bij de overplaatsing moeten echter zowel de beveiliging als de behandeling in acht worden genomen. De ratio hierachter is de wenselijkheid van verandering van inrichtingsmilieu met het oog op een effectievere behandeling en beveiliging.105 Aangezien de behandeling op een longstay-afdeling wegvalt wordt aan de gestelde eis van effectievere behandeling in artikel 11 BVT niet voldaan. Bij de longstay wordt de patiënt, zo blijkt, wel degelijk met een ander doel verpleegd dan bij een reguliere tbs. Het gecodificeerde recht op behandeling valt weg door dit recht weg te nemen door middel van beleidsregels. Er bestaat, zoals boven beschreven, discussie in de literatuur of er wel of niet sprake is van wijziging van de aard van de sanctie als de behandeling wordt weggenomen. Het primaire beveiligingskarakter van de tbs heeft betrekking op het beveiligen van de samenleving tijdens de verpleging van de terbeschikkinggestelde. Het secundaire beveiligingskarakter ziet op de beveiliging van samenleving op de langere termijn. Op den duur is de veiligheid immers gebaat bij de behandeling en genezing van de terbeschikkinggestelde.106 Het is de opdracht aan de verantwoordelijke instanties in het kader van de tenuitvoerlegging van de tbs om de groep die uiteindelijk op een longstay-afdeling belandt zo beperkt mogelijk te houden.107 Dat neemt echter niet weg dat de gegeven rechten aan de verpleegde, waaronder de behandeling, 99 Meijer 2012, p. 101. Meijer 2012, p. 100. 101 Anker 2011, p. 53. 102 Zomer 2004, p. 387 en Bleichrodt 2006, p. 10. 103 Zomer 2004, p. 388. 104 Van Kuijck 2003, p. 323. 105 Zomer 2004, p. 391. 106 Kelk 2008, p. 353. 107 Bleichrodt 2006, p. 9. 100 28 door het hoofd van de inrichting kunnen worden beperkt in het belang van zijn gezondheid en/of in het belang van de veiligheid van de samenleving.108 Daarom ben ik van mening dat in die zin de aard van de sanctie niet wordt gewijzigd, maar wel de aard van de tenuitvoerlegging. De beveiliging van de maatschappij staat bovenaan bij de tbs-maatregel. Vervolgens wordt de patiënt behandeld om het recidivegevaar te verminderen, wat ook in het belang van de veiligheid van de samenleving is. Tot slot wordt tijdens de tenuitvoerlegging gekeken of resocialisatie door middel van die behandeling mogelijk is. Dat betekent dat er dus geen sprake is van een wijziging in de aard van de sanctie, omdat de beveiliging van de maatschappij, ook in geval van de longstay, voorop staat. Het beveiligingsaspect van de tbs is zo belangrijk dat het behandelaspect van de patiënt daarvoor mag wijken, indien hiertoe aanleiding bestaat. De longstay vindt zijn legitimatie in beginsel in de huidige tbs-regeling. De minister kan in de tenuitvoerlegging de behandeling wegnemen indien dit in het belang van de veiligheid van de maatschappij is vereist. Mijns inziens zullen er altijd enkele patiënten zijn die gevaarlijk voor de samenleving blijven. Daarvoor geldt dat terugkeer naar de maatschappij misschien niet mogelijk is. In dat geval denk ik dat het een goede keus is om de behandeling te richten op de stabilisatie van de stoornis om zo, voor zover mogelijk, een kwaliteit van leven te waarborgen. Hoe ik denk over de rechtvaardiging van het wegvallen van het resocialisatiebeginsel bij de tenuitvoerlegging van de longstay zal ik hoofdstuk 4 nader bespreken. Ik vraag mij in het kader van de bevoegdheid van de minister echter af of de wijziging van de tenuitvoerlegging van de tbs niet te eenvoudig is ingevoerd door deze vast te leggen in beleid. De term longstay maakt geen deel uit van de geldende strafrechtelijke wetgeving. Wat opmerkelijk is, gezien het gegeven dat longstay voor lange duur kan zijn. Formeel kan bij de plaatsing geen sprake zijn van het oogmerk van levenslange vrijheidsbeneming, omdat het opleggen van deze sanctie is voorbehouden aan de strafrechter. In feite bestaat er echter geen misverstand over de bedoeling van de longstay-plaatsing. De behandeling maakt immers geen deel meer uit van de maatregel.109 De gedachte om een terbeschikkinggestelde te behandelen om het recidivegevaar terug te brengen en de patiënt te resocialiseren, wijkt mijns inziens zo af van de eventueel levenslange duur van longstay dat het niet wenselijk is om de uitvoering daarvan in een eenvoudig in te voeren beleidsregel te grondvesten. Ook al valt de tenuitvoerlegging van de longstay nog binnen de tbs, het maakt de rechtsbescherming van de longstay-patiënt er niet sterker op. Ook de RSJ is van mening dat aard van de tenuitvoerlegging bij longstay zodanig wijzigt dat daar een zwaardere rechterlijke inbreng bij past.110 De beleidsregels in het Beleidskader zijn immers makkelijk te wijzigen en dat betekent dat de instroomcriteria te eenvoudig kunnen worden veranderd. Daarnaast ontbreekt bij het opstellen van beleidsregels de kritische blik van de ministerraad, de Raad van State en het parlement. Het maatregelkarakter van de terbeschikkingstelling brengt ten behoeve van een doelmatige tenuitvoerlegging een zekere beleidsruimte mee voor het bestuur. Een kanttekening is echter dat de invulling en de uitvoering van dit beleid dermate grote 108 Kelk 2008, p. 354. Zomer 2004 p. 387. 110 RSJ, Advies Longstay, aanvulling 2008, p. 4. 109 29 consequenties kan hebben voor een longstay-patient dat mijns inziens de juridische procedure versterkt zou moeten worden. 3.3. De plaatsing in een longstay De ministeriële last tot plaatsing van een terbeschikkinggestelde in een longstay voorziening wordt gegeven in het kader van de tenuitvoerlegging van de maatregel zoals bedoeld in artikel 37b lid 1 Sr. De longstay-afdeling heeft de status gekregen van een externe differentiatie binnen het tbs-veld. Dat wil zeggen dat plaatsing in de longstay en terugplaatsing naar een reguliere afdeling op last van de minister gebeurt.111 Als grondslag voor dit besluit is aangewezen artikel 11 BVT dat de reguliere (over)plaatsing van terbeschikkingsgestelden normeert.112 Het van toepassing verklaren van deze bepaling houdt in dat de rechtsbescherming tegen de longstay-plaatsing en de interne rechtspositie van de geplaatsten gereguleerd worden door de BVT. De longstay-plaatsing wordt gereguleerd door het Beleidskader. De instroomcriteria zijn als volgt: “ 1. Er bestaat risico dat de terbeschikkinggestelde een ernstig delict pleegt. Dit risico voor fysieke schade van anderen is zodanig groot dat de maatschappij daartegen moet worden beschermd. Het risico blijkt uit een recente risicotaxatie (niet ouder dan een jaar). Het hoeft overigens niet per se zo te zijn dat betrokkene reeds een dergelijk ernstig delict heeft gepleegd. First offenders komen dus ook in aanmerking. 2. Beveiliging naast eventuele zorg is nodig om te voorkomen dat de terbeschikkinggestelde tot onder 1 genoemde delicten komt. 3. Het delictrisico is niet zodanig afgenomen dan wel beheersbaar geworden dat de terbeschikkinggestelde buiten de onder 2 genoemde vormen van beveiliging en toezicht kan. 4. De terbeschikkinggestelde heeft conform “state of the art” alle behandelingsmogelijkheden ondergaan, bij voorkeur in twee behandelsettingen, zonder dat dit heeft geleid tot een substantiële vermindering van het delictgevaar. Bij bepaalde individuen die zeer gevoelig zijn voor decompensatie kan een multidisciplinair onderzoek op indicatie door de LAP en de tweede behandelpoging vervangen. 5. Er is geen mogelijkheid tot plaatsing in de GGZ vanwege het vereiste hoge beveiligingsniveau.”113 Het FPC is verantwoordelijk voor het stellen van de longstay-indicatie op grond van artikel 17 lid 1 BVT.114 Deze vraagt de longstay-plaatsing aan bij de afdeling Plaatsing Directie Forensische Zorg van de DJI. De afdeling vraagt hiertoe een advies aan de LAP. De LAP is 111 De Kogel & Verwers 2003, p. 32. Zomer 2004, 388. 113 Kamerstukken II 2008/09, 29 452, nr. 98, p. 15. 114 Artikel 17 lid 1 BVT luidt als volgt: De behandeling vindt plaats vanwege de inrichting. Indien een gedeelte van de behandeling niet vanwege de inrichting kan worden verricht, draagt het hoofd van de inrichting zorg dat dit door een daartoe gekwalificeerde derde kan geschieden. 112 30 ingesteld bij het Instellingsbesluit Landelijke Adviescommissie Plaatsing longstay forensische zorg115 (hierna genoemd: Instellingsbesluit) en bestaat uit zes forensisch psychiaters en psychologen en twee juristen waarvan één de voorzitter is. De LAP heeft als taak de minister te adviseren over de afdoening van aanvragen tot plaatsing of beëindiging van plaatsing van terbeschikkinggestelden in een longstay-voorziening.116 Hoewel de LAP valt onder het ministerie van Veiligheid en Justitie wordt gewaarborgd om de politiek niet een rol te laten spelen in de plaatsingsbeslissing. In artikel 8 van het Instellingsbesluit117 staat dat de minister geen aanwijzingen mag geven over de hanterende methodiek, over de oordeelsvorming en de inhoud van de adviezen. De LAP is geen verantwoording verschuldigd over hun werkwijze en over de inhoud van de adviezen. Er zijn wel psychiaters en psychologen verbonden aan de LAP die werken bij tbsklinieken.118 Ongeschreven regel is dat de medewerkers uit de klinieken nooit de longstayaanvragen beoordelen van patiënten uit hun eigen kliniek. Ze mogen alleen beoordelen over longstay-aanvragen van terbeschikkinggestelden die uit andere klinieken komen.119 Het plaatsingsadvies wordt gebaseerd op het dossier, welke bestaat uit een multidisciplinair persoonlijkheidsonderzoek van het Nederlands Instituut voor Forensische Psychiatrie en Psychologie (NIFP)120 en op basis van een gesprek met de terbeschikkinggestelde. Dit wordt gedaan aan de hand van een commissie. In elke commissie zit altijd één jurist, één psychiater en één psycholoog.121 Een advocaat mag niet bij het gesprek aanwezig zijn. Wel krijgt de advocaat de gelegenheid om opmerkingen schriftelijk in te sturen. Op het horen van de terbeschikkinggestelden valt echter wel een nuancering aan te brengen. Uit een uitspraak van de RSJ blijkt dat wanneer tijdens een recent extern multidisciplinair onderzoek in het kader van de tbs-verlengingsprocedure de rapporteurs met de terbeschikkinggestelde hebben gesproken en daarbij relevante vragen over de longstaystatus en het verblijf in de longstay op toereikende wijze aan de orde zijn gesteld en beantwoord, kan worden volstaan met een dossieronderzoek.122 In dat geval mag het horen van de terbeschikkinggestelde door de LAP achterwege worden gelaten. Vervolgens wordt het advies naar de afdeling Plaatsing Directie Forensische Zorg van de DJI verzonden waarin de beslissing wordt genomen. Het advies van de LAP is niet bindend. In de praktijk wordt er niet vaak afgeweken van het advies van de LAP.123 De afdeling Plaatsing Directie Forensische Zorg geeft uiteindelijk namens de minister een beschikking af tot plaatsing op de longstay-afdeling krachtens artikel 11 lid 3 BVT.124 115 Zie Min. Reg. van 15 april 2012, Stcrt. 2012, 8977. Zie artikel 4 Instellingsbesluit. 117 Artikel 8 Instellingsbesluit luidt als volgt: “Bij het uitbrengen van een advies ontvangt de Lap geen aanwijzingen van de minister over de te hanteren methodiek, haar oordeelsvorming en inhoudelijke advisering.” 118 Zomer 2004, p. 389, en zie ook vraag 3 van het interview met de secretaris van de LAP en AVT d.d. 11 februari 2013. 119 http://www.landelijkeadviescommissieplaatsing.nl/Organisatie/ (geraadpleegd op 4 maart 2013). Zie ook vraag 3 van het interview met de secretaris van de LAP en AVT d.d. 11 februari 2013. 120 Artikel 4 Instellingsbesluit en zie ook vraag 4 het interview met de secretaris van de LAP en AVT d.d. 11 februari 2013. 121 Artikel 6 Instellingsbesluit. 122 RSJ 28 maart 2011 (10/3818/TB). 123 Zie ook vraag 6 van het interview met de secretaris van de LAP en AVT d.d. 11 februari 2013. 124 Hofstee 2003, p. 96 en http://www.landelijkeadviescommissieplaatsing.nl/Procedure/ (geraadpleegd op 6 maart 2013). 116 31 Op de inhoud van het Beleidskader valt echter ook kritiek te leveren. De instroomcriteria en de plaatsingsprocedure zijn nagenoeg hetzelfde gebleven als de criteria en de procedure van 2005.125 In 2005 werden de criteria versoepeld. Bleichrodt was daarover van mening dat deze instroomcriteria betrekkelijk algemeen geformuleerd en toepasselijk lijken op een te groot gedeelte van de terbeschikkinggestelden.126 Immers werd bij het beleidskader van 2005 niet langer rekening gehouden met een minimale behandelduur van zes jaar. Dit criterium werd vervangen door een criterium waarin het blijvend delictgevaar meer centraal stond.127 Hierdoor hoeft er niet meer rekening gehouden te worden met de behandelduur en is het mogelijk dat ook terbeschikkinggestelden die nog maar één jaar in de tbs-kliniek verblijven al in aanmerking kunnen komen voor longstay. Daardoor ontstaat er een behandelingsklimaat voor de longstay-patiënt die veel rechtsonzekerheid met zich meebrengt. 3.3.1. Aanbevelingen van Commissie Visser en de RSJ Opmerkelijk is dat met de adviezen van de Commissie Visser en de RSJ, welke ik in hoofdstuk 2 heb beschreven, met betrekking tot het verzwaren van de plaatsingsbeslissing weinig is gebeurd.128 De RSJ adviseerde in 2008 om te kiezen uit twee denkrichtingen, namelijk een zwaardere toets op de longstay-plaatsing of afschaffing van de externe differentiatie. Hoewel de RSJ de voorkeur gaf aan afschaffing van de differentiatie, besloot de minister voor de eerste denkrichting te kiezen.129 Bij de eerste denkrichting gaf de RSJ duidelijk aan dat er een sterker slot op de voordeur moest worden geplaatst door de plaatsingsbeslissing bij het Verlofadviescollege neer te leggen en longstay wettelijk vast te leggen. Volgens de staatssecretaris is het uitvoeringskarakter van de longstay zo dominant dat het de voorkeur heeft het huidig systeem te blijven handhaven.130 Waarom het uitvoeringskarakter zo dominant is wordt niet onderbouwd. Daarmee gaat de staatssecretaris voorbij aan het argument dat het resocialiserend principe van de tbs van zo wezenlijke betekenis is. Het afwijkende karakter van de longstay verdient eerder nadruk dan dat het bestaan hiervan als een vanzelfsprekend verschijnsel zou moeten worden beschouwd. De Commissie Visser gaf in haar onderzoek aan dat het verstandig was een onafhankelijke psychiatrische dienst op te richten welke zou besluiten over de longstayindicatie.131 Weliswaar handelend onder de verantwoordelijkheid van de minister. Ook daar is tot nog toe niks mee gedaan. Hoewel de adviezen van de Commissie Visser en de RSJ niet bindend zijn impliceert dat niet dat de minister aan ze voorbij kan gaan. 125 Kamerstukken II 2008/09, 29 452, nr. 98, p. 15. Bleichrodt, 2006, p. 10. 127 Kamerstukken II 2004/05, 29 452, nr. 35. 128 Zie hoofdstuk 2 paragraaf 4 en 5 van deze scriptie. 129 Kamerstukken II 2007/08, 29 452, nr. 92, p. 5 en 6. 130 Kamerstukken II 2007/08, 29 452, nr. 92, p. 5 en 6. 131 Kamerstukken II 2005/06, 30 250 nrs. 4-5, p. 124. 126 32 4. Rechtspositie longstay-patiënt 4.1 Inleiding Er zijn drie mogelijkheden om de longstay te laten toetsen. De eerste mogelijkheid is bij de verlengingsrechter krachtens artikel 38d lid 2 Sr. Hoewel de rechter inhoudelijk niet bevoegd is te oordelen over de longstay, kan hij wel de tbs is zijn geheel doen eindigen door middel van de toetsing aan het gevaarscriterium. De tweede mogelijkheid is om beroep aan te tekenen tegen de plaatsingsbelissing van de longstay bij de beroepscommissie van de RSJ op grond van artikel 69 lid 1 sub a BVT. Een derde mogelijkheid is vastgelegd in het Beleidskader als tegemoetkoming aan het advies van de RSJ om een waarborg in te bouwen tegen onnodige levenslange tbs.132 Driejaarlijks wordt door de LAP krachtens artikel 3 van het Instellingsbesluit beoordeeld of de longstay-status nog gehandhaafd dient te blijven.133 4.2. De toetsing verlengingsrechter aan het gevaarscriterium Zoals ik in hoofdstuk 2 heb besproken kan de tbs op vordering van het OM met een of twee jaar worden verlengd op grond van artikel 38d lid 2 Sr.134 Op grond van artikel 509t Sv beoordeelt de rechter of de gevorderde verlenging van de tbs noodzakelijk is. Tegen deze beslissing staat beroep open op grond van artikel 509v Sv. Voor verlenging van de tbs zijn de criteria beperkter dan voor oplegging. Artikel 38d lid 2 Sr herhaalt slechts het gevaarscriterium.135 Tijdens de verlenging toetst de rechter of er sprake is voor een gevaar van de veiligheid van anderen, dan wel de algemene veiligheid voor personen of goederen. Er moet dus een reële vrees zijn voor herhaling. De ‘veiligheid van anderen’ betreft een rechtstreeks gevaar voor individueel bepaalde personen.136 Bij de ‘algemene veiligheid van personen’ gaat het om een minder concreet bepaalde groep. Het ziet op de belangen gelegen in de veiligheid van het lichaam van meer of minder willekeurige bredere kringen van personen en in het ongeschonden blijven van goederen.137 Ten aanzien van de tweede categorie worden daarom zwaardere eisen aan de ernst van het gevaar gesteld dan ten aanzien van de eerste categorie. Het gevaar voor de ‘algehele veiligheid van goederen’ zal vrijwel altijd samenhangen met het gevaar voor personen.138 Het gevaarscriterium is geen formeel-juridisch gedefinieerd begrip, maar een vage 139 term. Het begrip is niet in de rechtspraak ingevuld.140 In artikel 37a lid 4 Sr is een nadere invulling van het gevaarscriterium te lezen. Daarbij wordt in aanmerking genomen, de ernst van het begane feit of de veelvuldigheid van voorafgegane veroordelingen van misdrijven. De ernst van het begane feit sluit aan bij de gebruikelijke definities van gevaar, hoe ernstiger het te verwachten feit, hoe groter het gevaar. Bijvoorbeeld als een patiënt een moord heeft 132 Kamerstukken II 2007/08, 29 452, nr. 92, p. 5 en 6. Zie artikel 3 Instellingsbesluit en Kamerstukken II 2008/09, 29 452, nr. 98, p. 23. 134 Zie hoofdstuk 2 paragraaf 3.1. van deze scriptie. 135 Van der Wolf 2012, p. 240. 136 Hofstee 2003, p. 78. 137 Zie hiervoor Hofstee 2003, p. 79 en Kamerstukken II 1979/80, 11 270, nr. 12 blz. 18. 138 Kamerstukken II 1980/81, 11 932, nr. 5, p. 32. 139 Zomer 2004, p. 392. 140 Van der Wolf 2012, p. 216. 133 33 gepleegd, des te groter is in dat geval het gevaar voor recidive. De veelvuldigheid van voorafgegane veroordelingen van misdrijven sluit aan bij de inzichten van het recidiveonderzoek, voorgaand gedrag is volgens Van der Wolf de beste voorspeller voor toekomstig gedrag.141 De rechter is voor zijn beoordeling van het toekomstig veiligheidsrisico afhankelijk van de kwaliteit van de periodieke voortgangs- en evaluatieverslagen en het advies van de inrichting. Vooral de voortgang in de behandeling en de ervaringen met op resocialisatie gerichte activiteiten vormen belangrijk feitenmateriaal.142 Op de longstay is de behandeling weggevallen en wordt de longstay-patiënt alleen nog verpleegd om de stoornis te stabiliseren. Deze longstay-patiënten laten vaak een gelijkmatig gedrag zien omdat er geen veranderingen gericht op de terugkeer in de samenleving vanuit de kliniek worden nagestreefd. Veranderingen in de delictgevaarlijkheid, die om welke reden dan ook ontstaan, kunnen daardoor onzichtbaar blijven. Van der Wolf wijst er hierbij terecht op dat daardoor de mogelijkheid bestaat van een ‘self fulfilling prophecy’ waarin de verblijfspatiënt een verblijfspatiënt blijft, omdat hij het tegendeel niet kan bewijzen door een gebrek aan op verbetering gerichte activiteiten.143 Hierin bestaat het gevaar dat de verlenging uitgehold wordt, omdat men geen nieuwe (behandelings)gegevens meer krijgt. Dit leidt tot de conclusie dat de rechter de noodzaak van verlening van longstay-patiënten op grond van het gevaarscriterium niet naar behoren kan beoordelen. Het gevolg is dat de verlengingsprocedure zijn rechtsbeschermende karakter verliest en tot gewoonte wordt. Een dergelijk dilemma duidt op de aanwezigheid van een legaliteitsprobleem doordat de vraag wordt opgeroepen of het desbetreffende onderwerp niet expliciet door de wetgever dient te worden geregeld.144 Het is praktischer en in het belang van de terbeschikkinggestelde om de longstay bij de verlengingsprocedure te betrekken. Ook Van der Wolf is voorstander van een rechterlijke instantie die periodiek de voortzetting van de longstay toetst.145 Van der Wolf meent dat het gevaarscriterium moet worden aangepast in aansluiting op veranderende opvattingen die in de huidige populatiekenmerken van de terbeschikkingstelling zichtbaar zijn.146 Dat betekent dat de tbs slechts verlengd kan worden ter zake van geweldsmisdrijven en slechts bij gevaar daarvoor.147 Volgens hem zou er een lijst moeten worden opgesteld waarin precies wordt opgenomen welke delicten aan de omschrijving van het objectief criterium voldoen. Hiermee wordt meer duidelijkheid en rechtszekerheid gewaarborgd voor het begrip gevaarscriterium. 141 Van der Wolf 2012, p. 216. Ook de beleidssecretaris bij het Openbaar Ministerie Arrondissementsparket te Amsterdam bevestigt dat er in de wetenschap discussie bestaat omtrent de invulling van het gevaarscriterium. Zie hiervoor vraag 5 van het interview met de beleidssecretaris bij het Openbaar Ministerie Arrondissementsparket te Amsterdam d.d. 4 maart 2013. 142 Zomer 2004, p. 392. 143 Van der Wolf 2012, p. 173. 144 Zomer 2004, 392. 145 Van der Wolf 2006, p. 199. 146 Van der Wolf 2012, p. 728. 147 Van der Wolf stelt in zijn proefschrift een nieuwe versie van artikel 37a Sr voor. Hij wil dat verspreiding van opruiende stukken, insubordinatie en drugsdelicten komen te vervallen als delicten waarvan de maatregel nog kan worden opgelegd. Hij is van mening dat deze misdrijven niet met psychisch afwijkend gedrag kunnen worden geassocieerd. 34 4.3. Beroep bij de Beroepscommissie van de RSJ De beroepsmogelijkheid bij de RSJ wordt gecreëerd via de interne rechtspositie van de terbeschikkinggestelde en vindt zijn grondslag in artikel 69 lid 1 sub a BVT. De RSJ toetst echter deze beslissing marginaal en kijkt alleen of de minister in redelijkheid tot zijn beslissing heeft kunnen komen.148 Strikt genomen is de Beroepscommissie van de RSJ niet bevoegd inhoudelijk te treden in de wijze van behandeling, maar wel kan zij beoordelen of er al dan niet eensluidend is gerapporteerd over diagnose, behandeling, behandelresultaat en de delictgevaarlijkheid.149 Zo deed de RSJ bijvoorbeeld op 16 augustus 2012 een uitspraak150 waarin de beroepscommissie oordeelde dat de LAP de voortzetting van de longstay onvoldoende had gemotiveerd. Het PBC had juist geadviseerd om de terbeschikkinggestelde nieuwe behandeling aan te bieden. In dit geval oordeelde de RSJ het beroep van de terbeschikkinggestelde tegen de longstay-plaatsing gegrond. Ook de uitspraak van de RSJ van 4 januari 2013151 laat zien dat de RSJ het beroep tegen de longstay-plaatsing gegrond verklaart als rapportages niet overeenstemmen. Zo zag de LAP in deze zaak wel resocialisatiemogelijkheden, maar de behandelaar van de terbeschikkinggestelde adviseerde juist longstay-plaatsing. Hieruit valt af te leiden dat de RSJ wel let op de inhoud van de rapportages en dat daarbij wordt gekeken of deze gelijkluidend adviseren. Deze uitspraken laten zien dat de RSJ wel rekening houdt met de belangen van de patiënt door te kijken naar de overeenstemming in de behandeladviezen. Er zijn ook opmerkelijke uitspraken die niet in het belang van de terbeschikkinggestelde zijn. Deze uitspraken hebben betrekking op de instroomcriteria die door het Beleidskader worden gesteld. Ze laten zien dat, door de feiten en omstandigheden van een zaak, van de instroomcriteria mag worden afgeweken. Een voorbeeld hiervan is de uitspraak van 15 februari 2011.152 Hierin ging het om een terbeschikkinggestelde die erg last had van beheersproblematiek. De RSJ oordeelde in deze zaak dat de patiënt niet conform ‘state of the art’ alle behandelmogelijkheden had ondergaan. Dit is echter wel een eis van het Beleidskader om een patiënt op de longstay-afdeling te plaatsen. Desondanks oordeelde de RSJ dat de eis van het ondergaan van alle behandelmogelijkheden mocht wijken in verband met de beheersproblematiek van de terbeschikkinggestelde. De veiligheid van het personeel en de overige patiënten werd voorop gesteld. Het beroep van de terbeschikkinggestelde werd in deze zaak ongegrond geacht. Deze uitspraak laat zien dat de eisen uit het Beleidskader voor een longstay-indicatie ruimte overlaat voor feiten en omstandigheden van het geval. Het resocialisatieaspect wijkt in deze zaak voor de algemene veiligheid. In de uitspraak van 21 juni 2010 werd bepaald dat in deze zaken het advies van de LAP afwezig kon blijven.153 De RSJ oordeelde dat het opstellen van een advies door de LAP veel tijd vergt en het lag in de lijn der verwachtingen dat de LAP-advies niet anders zou zijn als de uitgebrachte rapportages omtrent de behandelbaarheid van de terbeschikkinggestelde. Volgens de RSJ was de staatssecretaris in deze zaken niet op een onredelijke of onbillijke manier tot het besluit gekomen om de longstay-plaatsing voort te zetten. Ook deze uitspraak 148 Anker 2011, p. 53. Van Kuijck 2012, p. 29. 150 RSJ 16 augustus 2012 10/2377/TB-eindbeslissing. 151 RSJ 4 januari 2013 12/2014/TB. 152 RSJ 15 februari 2011 10/2948/TB. 153 RSJ 21 juni 2010 08/3298/TB en 09/1524/TB. 149 35 laat zien dat van een eis die het Beleidskader stelt, namelijk het opstellen van een advies door de LAP, niet een bindende eis is. Hoewel de RSJ kijkt of behandeladviezen met elkaar overeenstemmen, blijft de toets van de RSJ marginaal. Tevens laat de RSJ in sommige uitspraken ruimte over om de eisen die in het Beleidskader worden gesteld aan de kant te schuiven. De RSJ is door de minister van Justitie en Veiligheid ingesteld en vervult zowel een adviserende, toezichthoudende als een rechtsprekende functie.154 Daarom kan mijns inziens de Beroepscommissie niet worden beschouwd als een onafhankelijk van het bestuur functionerend gerecht. De rechtsbescherming door middel van de beroepscommissie van de RSJ is onvoldoende. Het plaatsen van een patiënt op een longstay-afdeling is een ingrijpende beslissing, waarbij een volle toets zou moeten plaatsvinden. Nu artikel 11 BVT van toepassing is verklaard op de longstay-plaatsing is de longstay-kandidaat voor rechtsbescherming tegen de plaatsingsbeslissing aangewezen op de beroepsprocedure bij de RSJ.155 Uit artikel 11 BVT blijkt dat bij overplaatsing zowel de eis van bescherming van de maatschappij als de eis van behandeling in acht moeten worden genomen.156 Een longstayplaatsing kenmerkt zich door het feit dat deze is gericht op beëindiging van de behandeling en zich juist richt op de stabilisatie van de psychische stoornis en de symptomen. Hierdoor valt de genoemde behandeling van artikel 11 BVT weg. De RSJ lost dit conflict op door bij de behandeling van het beroep te verlangen dat de longstay-afdeling een verplegings- en behandelingsplan maakt, zoals de BVT krachtens artikel 16 dat ook voorschrijft.157 Aangezien de RSJ weet dat de behandeling op de longstay niet dezelfde intentie heeft als de resocialiserende behandeling op een reguliere tbs, betekent dat de RSJ hier een fictie creëert die strijdig is met de gedachte achter het uitvoeringsbeleid van de tbs.158 Mijn inziens is het opmerkelijk dat een inbreuk van dergelijk formaat in de grondrechten van de terbeschikkinggestelden wordt gebaseerd op de wettelijke regeling van (over)plaatsing van de reguliere tbs. De RSJ heeft in 2008 en 2011 als optie geadviseerd om een rechterlijke toetsing in te voeren bij de plaatsingsbeslissing van de longstay. Aangezien de RSJ tevens de beroepscommissie is, is het opmerkelijk dat juist zij zelf adviseren een zwaardere beroepsprocedure in te voeren. De RSJ geeft met deze aanbeveling zelf een signaal af dat de huidige beroepsprocedure onvoldoende waarborgen biedt en dat de rechtspositie van de longstay-geplaatste moet worden versterkt door beroep aan te tekenen bij bijvoorbeeld een gerechtelijke instantie. De staatssecretaris geeft daarentegen in het Beleidskader aan dat het de voorkeur heeft om de huidige situatie te behouden.159 Als argument wordt daarvoor gebruikt dat het voordeel daarvan is dat, indien terugplaatsing naar een reguliere behandelplaats is aangewezen, dit mogelijk is zonder rechterlijke tussenkomst. Dit zou volgens de staatssecretaris juist in het belang van de terbeschikkinggestelde zijn. Waarom dit in het belang van de terbeschikkinggestelde zou zijn, wordt door de staatssecretaris niet nader onderbouwd. Ook hier wordt voorbijgegaan aan het advies van de RSJ en ook aan het 154 Zomer 2004, p. 390. Zomer 2004, p. 391. 156 Zie hiervoor artikel 11 lid 2 onder b BVT. 157 RSJ, De oplopende duur van tbs, 2011, p. 20 en zie bijvoorbeeld ook de uitspraken RSJ 24 november 2003, 03/2062/TB en 03/2064/TB. 158 Zomer 2004, p. 391. 159 Kamerstukken II 2006/07, 29 452, nr. 48. 155 36 argument van de RSJ dat terugplaatsing een tijdrovende kwestie is, omdat hiervoor een advies van de LAP en een beslissing van de minister van Veiligheid en Justitie voor noodzakelijk zijn. In het advies van 2008 droeg de RSJ juist als alternatief aan om de directeur van de betreffende tbs-kliniek te machtigen om in naam van de minister een terugplaatsing uit te voeren.160 Op deze manier wordt terugplaatsen eenvoudiger wat uiteindelijk in het belang is van de terbeschikkinggestelde. Het argument van de staatssecretaris dat de plaatsing en de beroepsprocedure zo moeten blijven, omdat hierdoor de terugplaatsing op een tbs-afdeling eenvoudiger is, houdt dus geen stand. 4.4. Drie-jaarlijkse herbeoordeling De LAP beoordeelt om de drie jaar of de longstay-indicatie nog noodzakelijk is.161 De driejaarlijkse herbeoordeling kan worden gezien als een extra toets. Immers, na het ongegrond verklaren van het beroep bij de RSJ blijft weinig over voor de terbeschikkinggestelde om de longstay-indicatie opnieuw te toetsen. Bij deze drie-jaarlijkse herbeoordeling wordt gekeken of er nieuwe interventies, medicijnen of andere omstandigheden zijn waardoor een behandeling alsnog zou kunnen aanslaan. Indien er geen mogelijkheden bestaan voor een hernieuwde behandelpoging en het recidiverisico onverminderd hoog is, blijft de terbeschikkinggestelde de longstay-status houden en wordt een beschikking tot voortzetting afgegeven.162 De opties zijn geformuleerd in het Beleidskader, welke bestaan uit de volgende mogelijkheden: “1. De toets moet uitwijzen dat het recidiverisico is afgenomen en behandeling met als doel resocialisatie weer een optie is. De LAP adviseert in dat geval de minister van Justitie de longstay status te beëindigen. Indien de minister besluit de longstay status te beëindigen kan de tbs-gestelde worden teruggeplaatst naar een voorziening waar de behandeling zich weer richt op resocialisatie. 2. De toets moet uitwijzen dat voor het beteugelen van het recidiverisico geen longstay-voorziening meer nodig is, maar dat van resocialisatie geen sprake kan zijn. In dat geval adviseert de LAP de minister de longstay-status te beëindigen en geeft een advies over de vervolgvoorziening. Plaatsing op een verblijfsafdeling in de GGZ kan in dat geval een optie zijn. 3. De toets wijst uit dat het recidiverisico onveranderd hoog is. De longstay-status blijft in dat geval gehandhaafd.”163 Wat betreft de herbeoordeling van longstay ben ik van mening dat dit gezien moet worden als een versterking van de rechtspositie van een longstay-patiënt. Voor de invoering van deze toets was het zo dat de patiënt eigenlijk na de beroepscommissie van de RSJ niks meer om handen had om nog een beroep aan te tekenen. Hoewel de herbeoordeling van de LAP geen beroep inhoudt, wordt er wel opnieuw naar de patiënt en zijn longstay-status gekeken. Door 160 RSJ, Advies Longstay 2008, p. 34. Kamerstukken II 2008/09, 29 452, nr. 98, p. 23. 162 Kamerstukken II 2008/09, 29 452, nr. 98, p. 23. 163 Kamerstukken II 2008/09, 29 452, nr. 98, p. 24. 161 37 deze herbeoordeling is er een uitstroom ontstaan van 25%.164 Een mogelijkheid is ook dat de er na een jaar opnieuw wordt gekeken of patiënt in aanmerking kan komen voor overplaatsing naar een reguliere tbs-afdeling. Dit betekent dat als de LAP meent dat de patiënt nu niet in aanmerking komt voor behandeling deze niet nog eens drie jaar moet wachten voordat er opnieuw wordt gekeken.165 Door de herbeoordeling lijkt het erop dat er wel beter wordt gekeken naar de behandelmogelijkheden. Een punt van kritiek is dat er pas opnieuw inhoudelijk naar de longstay wordt gekeken bij de herbeoordeling. De rechter en de RSJ toetsen immers niet inhoudelijk. Dat betekent dat de longstay-patiënt zich al drie jaar op longstay-afdeling begeeft voordat er opnieuw inhoudelijk naar de noodzakelijkheid daarvan wordt gekeken. Mijns inziens zou er eerder inhoudelijk naar de noodzaak van de longstay moeten worden gekeken. De juridische grondslag van de herbeoordeling bevindt zich in het Beleidskader en in het Instellingsbesluit welke een ministeriële regeling is. Net zoals bij beleidsregels is een ministeriële regeling makkelijk in te voeren. De ministerraad, de Raad van State en het parlement niet mee kijken hierbij namelijk ook niet mee. Dit maakt het Instellingsbesluit niet heel sterk. Dat brengt met zich dat er wel sprake is van enige rechtsbescherming, maar de vraag is of die rechtsbescherming als voldoende kan worden aangemerkt. Zoals ik hierboven aangaf is bij de herbeoordeling geen sprake van een beroepsmogelijkheid en kan de ministeriële regeling eenvoudig gewijzigd worden waardoor de regelgeving met betrekking tot de herbeoordeling volgend jaar anders kan zijn. Voor het wijzigen van het Instellingsbesluit en het Beleidskader is namelijk geen wettelijke grondslag noodzakelijk.166 Dit leidt tot rechtsonzekerheid voor de terbeschikkinggestelde. Vanuit de psychiatrie is kritiek gegeven op de herberoordeling van de LAP. Zo zou de LAP maar een uur met de patiënt praten en geen informatie inwinnen bij de kliniek. Daardoor zou de patiënt de LAP in een uur kunnen overtuigen dat hij behandelbaar is, terwijl daar volgens de kliniek geen sprake van is.167 Dit argument kan ook andersom gebruikt worden. De LAP kan in een uur geen helder beeld van de patiënt krijgen waardoor de LAP van mening is dat de patiënt nog niet in aanmerking komt van behandeling, terwijl de kliniek juist wel van mening is dat de patiënt voor behandeling in aanmerking komt. Mijns inziens zou de kliniek en LAP nader samen moeten werken om te kijken wat het beste is voor de patiënt. Of de patiënt tijdelijk moeten terugplaatsen naar een behandel afdeling zoals de RSJ heeft geadviseerd.168 De advocatuur heeft tevens kritiek op het systeem van de herbeoordeling. Zo schrijft Anker dat er bij de LAP een grote achterstand bestaat omtrent de adviezen met betrekking tot de herbeoordeling. Hij schrijft dat de herberoordelingsbeslissing pas wordt genomen na vier of vijf jaar.169 Volgens de LAP is deze achterstand inmiddels weggewerkt.170 Als men de 164 Zie vraag 14 van het interview met de secretaris van de LAP en AVT d.d. 11 februari 2013 en pagina 10 uit het jaarverslag van 2012 van de LAP . 165 Zie hier bijvoorbeeld de uitspraken RSJ 28 augustus 2012 12/1596/TB en RSJ 17 augustus 2012 12/1170/TB. 166 Schlössels & Zijlstra 2010, p. 272. 167 Zie hiervoor vraag 6 van het interview d.d. 19 maart 2012 met een jurist en een clustermanager van FPC Veldzicht waar zij zich kritisch uitlaten over de werkwijze van de LAP. Zie hier ook vraag 8 van het interview met een klinisch psycholoog van FPC Veldzicht d.d. 22 mei 2013, waarin hij zegt dat de LAP maar een halfuur met de patiënt spreekt. 168 RSJ, Advies Longstay, aanvulling 2008, p. 7. 169 Anker 2011, p. 54. 38 jurisprudentiedatabank van de RSJ erop naslaat blijkt inderdaad dat er tegenwoordig geen uitspraken meer zijn gedaan van de RSJ waarin wordt gesproken over een vertraging in de herbeoordeling. De RSJ is streng gelet op de uitspraken die zijn gedaan met betrekking tot de achterstand bij het LAP.171 De zaken waarin het LAP-advies ontbreekt wordt de zaak door de RSJ aangehouden en gewacht op het advies, daarbij wordt een maandelijkse tegemoetkoming verstrekt aan de terbeschikkinggestelde. Tegen het besluit om na herbeoordeling de longstay voort te zetten staat wederom beroep open bij de RSJ.172 Daaruit blijkt dat niet zomaar akkoord wordt gegaan met een vertraging in de rapportage en dat het RSJ hiervoor een prikkel geeft om zo snel mogelijk te rapporteren. 4.5. Algehele beschouwing rechtspositie longstay-patiënt Zoals ik voorgaand heb betoogd is de rechtspositie van de longstay-patiënt niet sterk. Zowel de verlengingsrechter als de RSJ hebben niet de bevoegdheid zich inhoudelijk uit te spreken over de tenuitvoerlegging van de longstay. De LAP is een versterking in de rechtspositie, maar deze toetsing komt pas in beeld als de patiënt zich al drie jaar op een longstay-afdeling begeeft. Vraag rijst of deze drie opties voldoende tegenwicht bieden tegen de plaatsing en voortzetting op een longstay-afdeling. Mijns inziens is dat niet het geval. De instanties beoordelen nu los van elkaar op eigen wijze de longstay. Dit maakt het onoverzichtelijk en verwarrend voor de patiënt, wat ten koste gaat van zijn rechtsbescherming. Bleichrodt betoogt dat op een longstay-afdeling sprake is van een koerswijziging doordat de behandeling op de longstay wegvalt. Deze koerswijziging kan grote gevolgen hebben voor de duur van de maatregel. De plaatsing in een longstay-afdeling is van een andere aard en een ander gewicht dan een overplaatsing naar een andere behandelkliniek. Dat dient in de rechtsbescherming tot uitdrukking te komen. Ons rechtsstelsel heeft geen gebrek aan wetgeving in formele zin. Daarom is het opmerkelijk dat de meest ingrijpende maatregel in ons sanctiestelsel, namelijk de longstay, in de wet in formele zin niet expliciet is terug te vinden. Beleidsregels bieden het voornaamste juridisch kader voor de longstay. Deze zijn makkelijk in te voeren en te wijzigen en bieden daardoor geen rechtszekerheid. Om die reden moet de wetgever de longstay codificeren.173 Zijn voorkeur gaat er naar uit om de penitentiaire kamer van het Arnhemse hof te belasten met het toetsen van beslissingen over de plaatsing in de longstay.174 Deze beslist immers ook in hoger beroep over de duur van de maatregel. Tevens zal deze toetsing ten volle moeten plaatsvinden waardoor de plaatsing op de longstay niet meer via de tenuitvoerlegging van de tbs gaat, maar via een wettelijke regeling. Ook Van Kuijck en Roosjen pleiten voor de mogelijkheid dat de longstay-toets zou kunnen worden toevertrouwd aan de penitentiaire kamer.175 Van Kuijck is van mening dat de penitentiaire kamer op eenzelfde multidisciplinaire is wijze samengesteld als de LAP, die 170 Zie vraag 4 uit het interview met de secretaris van de LAP en AVT d.d. 11 februari 2013. Zie o.a.: RSJ 20 februari 2012 (11/1466/TB), RSJ 30 september 2011 (11/1466/TB), RSJ 27 september 2011 (11/1305/TB), RSJ 2 maart 2011 (10/2377/TB), RSJ 11 februari 2011 (10/2899/TB), RSJ 14 februari 2011 (10/2043/TB), RSJ 14 februari 2011 (09/2039/TB), RSJ 12 september 2010 (10/1385/TB). 172 Ingevolge artikel 69 BVT. 173 Bleichrodt 2006, p. 7. 174 Bleichrodt 2006, p. 14. 175 Roosjen 2012, p. 23. 171 39 bestaat uit juristen en gedragsdeskundigen. De wijze waarop het behandeltraject getoetst wordt is eveneens vergelijkbaar. Volgens Van Kuijck zou tegen voorgaande mogelijkheid kunnen worden ingebracht dat de verlengingsrechter strikt genomen geen executierechter is en de longstayplaatsing dan wel de voortzetting daarvan een bevoegdheid is van de minister.176 De rechter heeft in de huidige tenuitvoerlegging van de longstay weinig toezicht op de executiefase bij de tenuitvoerlegging van beslissingen. Met name voor vrijheidsbenemende sancties waarmee met de tenuitvoerlegging enige tijd is gemoeid, geldt dat de rechter slechts beperkt zicht heeft op een verloop van de tenuitvoerlegging.177 Nu heeft de rechter alleen een taak bij de tenuitvoerlegging van de tbs als het gaat om de tbsverlenging. De rechter bemoeit zich in feite niet met de tenuitvoerlegging van de longstay.178 Dit geldt echter niet als de rechter een taak bij de tenuitvoerlegging van de longstay krijgt. Aandachtspunt is wel dat voorkomen moet worden dat een te zware procedure en beslissing tot plaatsing op de longstay een legitimerend effect heeft op het achterwege laten van dat behandelperspectief. Hoe zwaarder immers de ingangsbeslissing, hoe meer die als het definitief afschrijven en opbergen van de terbeschikkinggestelde kan gaan werken.179 Zoals ik hierboven heb betoogd wordt de toetsing aan het gevaarscriterium in het geval van de longstay uitgehold, omdat de rechter deze niet naar behoren kan invullen. Als de rechter door middel van wetgeving de bevoegdheid krijgt om zich uit te laten over de plaatsing en de tenuitvoerlegging van de longstay, dan krijgt het gevaarscriterium ook meer invulling. De rechter kan het gevaarscriterium dan meer gewicht toekennen door zich inhoudelijk uit te laten over de behandelmogelijkheden. Momenteel kent de tbs-wereld vier belangrijke instanties namelijk, de LAP, het Adviescollege Plaatsing Tbs, de beroepscommissie van de RSJ en de verlengingsrechter, die (mede)bepalend zijn voor de duur van de tbs-maatregel en de wijze waarop daaraan uitvoering wordt gegeven. Al deze instanties willen uiteindelijk een grotere rol spelen bij het uitvoeringsbeleid van de longstay.180 Volgens Van Kuijck zou meer consistentie in deze instanties moeten komen. De instanties moeten nu beschikken over elkaars meest recente beslissingen en adviezen. Het hangt volgens Van Kuijck nu te vaak van toeval af of die stukken deel uitmaken van het eigen dossier.181 Door de longstay-plaatsing en de voortzetting daarvan aan de verlengingsrechter toe te vertrouwen zou dat de verlengingsprocedure een stuk praktischer maken. Tevens zal het leiden tot minder procedures zonder afbreuk te doen aan de rechtsbescherming.182 Doordat er bij de huidige tbs en longstay zoveel instanties betrokken zijn, is er voor de patiënt nu geen duidelijkheid omtrent al deze instanties en hun procedures. Door de longstay bij de verlengingsrechter te betrekken wordt zowel de plaatsing als de voortzetting van de longstay teruggebracht naar één procedure. Daarbij wordt er niet dan om de drie jaar, maar juist om de twee jaar inhoudelijk beoordeeld. Dit komt ten goede aan het belang van de 176 Van Kuijck 2012, p. 35. Meijer 2012, p. 103. 178 Zie hiervoor de uitspraken Hof Arnhem 28 februari 2005, LJN AV3034 en Hof Arnhem 25 juli 2005, LJN AV3042. 179 Mevis 2007, p. 178. 180 Zie hiervoor vraag 8 van het interview met een klinisch psycholoog van FPC Veldzicht d.d. 22 mei 2013. 181 Van Kuijck 2012, p. 35. 182 Van Kuijck 2012, p. 35. 177 40 patiënt. Dat belang weegt mijns inziens zwaarder dan het argument dat een verlengingsrechter geen executierechter zou zijn. Door juist de toetsing bij de rechter neer te leggen komt het er op aan dat ook in de longstay het perspectief op behandeling steeds voor ogen wordt gehouden en krijgt het gevaarscriterium een daadwerkelijke invulling. 5. Samenvatting en conclusie In dit hoofdstuk ben ik ingegaan op de vraag hoe de rechtspositie van de longstay-geplaatste bij de tenuitvoerlegging van de longstay dient te worden beoordeeld. Het is lastig om een concreet beeld te vormen van de daadwerkelijke omvang van het aantal longstay-patiënten. De cijfers fluctueren waardoor het precieze aantal op dit moment niet bekend is. De schatting ligt rond de 142 longstay-patiënten. Vervolgens heb ik gekeken naar het Beleidskader en de tenuitvoerlegging daarvan. De ministeriële last tot plaatsing van een terbeschikkinggestelde in een longstay voorziening wordt gegeven in het kader van de tenuitvoerlegging van de maatregel. Bij de uitoefening van tenuitvoerlegging van rechterlijke beslissingen kan aan de uitvoerende autoriteit een discretionaire bevoegdheid tot het maken van beleid worden toegekend. Deze discretionaire bevoegdheid is vervat in het Beleidskader. Er bestaat discussie in de literatuur of sprake is van wijziging van de aard van de sanctie bij de longstay. De veiligheid van de samenleving wordt primair voorop gesteld bij het doel van de tbs. De behandeling is een doel van de tenuitvoerlegging. In die zin ben ik van mening dat de aard van de sanctie niet wordt gewijzigd, maar wel de aard van de tenuitvoerlegging. Zowel de tbs als de longstay dienen in beginsel een beveiligingsdoel. Dat zorgt ervoor dat de longstay binnen de discretionaire bevoegdheid van de minister valt. Ik ben echter van mening dat de wijziging van de tenuitvoerlegging van de sanctie te eenvoudig wordt doorgevoerd. Door de nadruk te leggen op de beveiliging kan er vergaande inbreuk gemaakt worden op de vrijheid van de terbeschikkinggestelde, omdat het longstay-beleid zo ook onder de uitvoeringsbevoegdheid van de minister valt. Dat maakt de rechtsbescherming van de longstay-patiënt er niet sterker op. De beleidsregels in het Beleidskader zijn immers makkelijk te wijzigen en dat betekent dat de instroomcriteria te eenvoudig kunnen worden veranderd. Daarmee worden de waarborgen die in acht moeten worden genomen ten behoeve van de rechtspositie van een terbeschikkinggestelde te snel aan de kant geschoven. De minister gaat mijns inziens voorbij aan het argument van de RSJ dat het resocialiserend principe van de tbs van zo wezenlijke betekenis is, dat het afwijkende karakter van de longstay eerder nadruk verdient dan dat het bestaan hiervan als vanzelfsprekend verschijnsel zou moeten worden beschouwd. In de literatuur en onderzoeken is gepleit voor een sterkere rechtspositie voor de longstay-patiënten, ook door de RSJ zelf. Dat de longstay om die reden nog niet is gecodificeerd is opmerkelijk. Zowel de verlengingsrechter als de RSJ hebben niet de bevoegdheid zich inhoudelijk uit te laten over de tenuitvoerlegging van de longstay. Het gevaarscriterum bij de verlengingsrechter wordt uitgehold, omdat de behandelgegevens ontbreken. Daarom kan de rechter het gevaarscriterium niet naar behoren invullen. Tevens kan mijns inziens de Beroepscommissie niet worden beschouwd als een onafhankelijk van het bestuur functionerend gerecht, omdat het zowel een adviserende, toezichthoudende als rechtsprekende functie heeft. De instantie toetst marginaal de rechtvaardiging van de longstay, wat in mijn 41 optiek niet wenselijk is. De LAP is een versterking in de rechtspositie, maar deze toetsing bevat geen beroepsprocedure en komt pas in beeld als de patiënt zich al drie jaar op een longstay-afdeling begeeft. De voornoemde instanties beoordelen nu los van elkaar op eigen wijze de longstay. Dit maakt het onoverzichtelijk en verwarrend voor de patiënt, wat ten koste gaat van zijn rechtsbescherming. Door de longstay bij de verlengingsrechter te betrekken wordt zowel de plaatsing als de voortzetting van de longstay teruggebracht naar één procedure. Dit komt ten goede aan het belang van de patiënt. Dat belang weegt mijns inziens zwaarder dan het argument dat een verlengingsrechter geen executierechter zou zijn. 42 Hoofdstuk 4 De resocialisatie en de longstay 1. Inleiding In dit hoofdstuk wordt aandacht besteed aan het resocialisatiebeginsel van artikel 2 lid 2 BVT. Ik bespreek hier de vraag hoe de rechtspositie van de longstay-geplaatste moet worden beoordeeld in het licht van het resocialisatiebeginsel. In paragraaf 2 zal eerst een korte achtergrond van het resocialisatiebeginsel worden gegeven en vervolgens wordt er ingegaan op het huidige resocialisatiebeginsel in verhouding met de tbs. In paragraaf 3 wordt ingegaan op de aanspraak op behandeling binnen de longstay en wordt aandacht besteed aan de versobering van de longstay. Tot slot wordt in paragraaf 4 de samenvatting en conclusie geformuleerd. 2. Het resocialisatiebeginsel 2.1. Korte weergave van de achtergrond van het resocialisatiebeginsel Het begrip resocialisatie is van betrekkelijk recente aard. In de jaren negentig werd de tenuitvoerlegging van de gevangenisstraf nog beheerst door de Beginselenwet Gevangeniswezen (BGW) uit 1953.183 Daarin was ook het resocialisatiebeginsel opgenomen welke werd vastgelegd in artikel 26 BGW.184 De MvT zei over dit artikel het volgende: “…Daarom bepaalt dit artikel dat, de tenuitvoerlegging van de straf of de maatregel mede dienstbaar gemaakt wordt aan de voorbereiding van de terugkeer der gedetineerden in het maatschappelijk leven. Deze voorbereiding geschiedt op verschillende wijzen. Vooreerst is het doel der gemeenschap in de gestichten om de gedetineerden tijdens hun straftijd te doen voelen dat zij als individu tot de gemeenschap blijven behoren. Om dit gevoel van niet- geïsoleerd bestaan te bevorderen, dient het contact met het maatschappelijk leven voor zover mogelijk te worden gehandhaafd, etc.…”185 In 1953 kwamen de rijksasielen voor psychopaten geheel onder de BGW te vallen. Hierdoor was er geen aparte formele regeling voor de terbeschikkinggestelden. In de loop der jaren vond men het niet kunnen dat de wetgeving voor het gevangeniswezen geen bepaling kende die specifieke waarborgen voor de terbeschikkinggestelden bood. Het zou tot het begin van de jaren negentig van de vorige eeuw duren voordat een wetsvoorstel dat de rechtspositie van de terbeschikkinggestelde regelde bij het parlement werd ingediend.186 In de loop der jaren bestonden er verschillende opvattingen over de invulling van het resocialisatiebeginsel. Vanaf de zeventiende eeuw werden misdadigers opgesloten met als doel ze te verbeteren of te corrigeren. Gevangenen werden eenzaam opgesloten om op die 183 Stb. 1951, 596. Dit artikel luidde als volgt: ‘Met handhaving van het karakter van de straf of de maatregel wordt hun tenuitvoerlegging mede dienstbaar gemaakt aan de voorbereiding van de terugkeer der gedetineerden in het maatschappelijk leven.’ 185 Kamerstukken II 1948/49, 1189, nr. 3, p.10. 186 Muller & Vegter 2009, p. 129. 184 43 manier alle kwade invloeden te weren. De gekozen methode was echter weinig doeltreffend en leidde eerder tot desocialisatie dan tot resocialisatie van gedetineerden.187 Vanaf het begin van de twintigste eeuw nam de afkeer van deze wijze van bestraffing dan ook toe. Het toenemende sociale bewustzijn had tot gevolg dat de mens steeds meer werd gezien als een sociaal wezen. Daarmee veranderden ook de opvattingen. Het sociaal functioneren van de mens moest verbeterd worden.188 Na de Tweede Wereldoorlog werd het resocialisatiebeginsel formeel als strafdoel ingevoerd. De vrijheidsstraf diende de voorbereiding van de terugkeer van de gedetineerde in de samenleving.189 Men beschouwt in de jaren vijftig en zestig het veranderen van gevangenen in burgers die in sociaal opzicht beter functioneren en minder gauw terugvallen in een criminele levensstijl, als het belangrijkste doel van resocialisatie.190 In de nota ‘Taak en toekomst’ uit 1982 wordt definitief afstand genomen van het oorspronkelijke resocialisatiestreven dat er op was gericht om van gedetineerden “betere” mensen te maken die na hun terugkeer in de samenleving niet opnieuw misdrijven zouden plegen.191 In jaren tachtig gold als doel dat de gedetineerde eerder geaccepteerd werd door de samenleving en wellicht zich daarin beter wist te handhaven dan voorheen het geval was. Het omvormen van gedetineerden tot betere mensen die zich voortaan zouden onthouden van crimineel gedrag werd als doelstelling verlaten. Het zich beter weten te handhaven in de samenleving diende men vooral op te vatten als het verbeteren van de sociale redzaamheid van gedetineerden.192 De resocialisatie stond voortaan in het teken van voorkomen, althans zoveel mogelijk beperken van de detentieschade. Ook de voorbereiding op de terugkeer in de samenleving bleef als doelstelling behouden, maar op een minder ambitieuze wijze dan voorheen. De gedetineerde moest zichzelf kunnen ontplooien door activiteiten- en hulpprogramma’s aan te bieden.193 In de jaren negentig kreeg de interpretatie van het resocialisatiebeginsel een andere invulling. In het kader van de maatschappelijke veiligheid lag de nadruk meer op het verminderen van recidive. Maatschappelijke integratie diende voor daartoe gemotiveerde gedetineerden een duidelijk rendement in de zin van minder terugval op te leveren.194 Het verschijnen van de criminologie als nieuwe wetenschap leidde tot een groeiende aandacht voor de erfelijke, sociale en psychische oorzaken van criminaliteit. Men sprak niet meer over verbetering van de misdadigers, maar over hun opvoeding.195 In 1997 trad de Beginselenwet Terbeschikkinggestelden196 (BVT) in werking. Zij werd gevolgd door de Penitentiaire Beginselenwet197 (PBW) in 1999. De aanleiding tot het opstellen van de BVT lag in de rapportage van de Commissie Haars.198 Voor de invoering van 187 Boone 2000, p. 231. Boone 2000, p. 231. 189 Boone 2000, p. 231. 190 Nelissen 2000, p. 28. 191 Boone 2000, p. 232. 192 Nelissen 2000, p. 28. 193 Boone 2000, p. 232. 194 Nelissen 2000, p. 29. 195 Nelissen 2000, p. 35. 196 Stb. 1997, 295. 197 Stb. 1998, 623. 198 Muller & Vegter 2009, p. 134. 188 44 de BVT viel de tenuitvoerlegging van de tbs deels onder de regelgeving voor het gevangeniswezen en deels onder het Psychopatenreglement. De Commissie Haars deed in 1987 voorstellen voor een eigen rechtspositieregeling voor terbeschikkinggestelden. Het wetsvoorstel van de Commissie Haars heeft als basis gediend voor de BVT. Gelijktijdig werd ook het RVT199 ingevoerd.200 Zowel in de BVT als in de PBW is het resocialisatiebeginsel gecodificeerd.201 Artikel 2 lid 1 BVT luidt als volgt: “De tenuitvoerlegging van een vrijheidsbenemende straf of maatregel in een inrichting voor verpleging van ter beschikking gestelden wordt zoveel mogelijk dienstbaar gemaakt aan de behandeling van de veroordeelde en de voorbereiding op diens terugkeer in de maatschappij, met inachtneming van het karakter van die vrijheidsbenemende straf of maatregel.” De tenuitvoerlegging van de tbs dient in het teken te staan van de behandeling, maar ook in het teken van de maatschappelijke re-integratie. Uiteindelijk is het de bedoeling dat de terbeschikkinggestelde weer als ongevaarlijk geworden burger aan het maatschappelijk verkeer zal deelnemen.202 2.2. Het huidige resocialisatiebeginsel in verhouding met de tbs Zoals ik in hoofdstuk 2 heb besproken is het doel van de huidige tbs primair, het beveiligen van de samenleving tegen onaanvaardbare risico’s die het gedrag van de betrokkene, zolang het zich niet gewijzigd heeft, oplevert en daarnaast het teweegbrengen van zodanige gedragsveranderingen dat hij in de toekomst geen ernstig strafbare feiten meer begaat.203 Eigenlijk valt het doel dus in twee delen uiteen. Ten eerste gaat het om het beveiligen van de maatschappij en ten tweede gaat het om behandeling van de terbeschikkinggestelde. Door middel van deze behandeling wordt gepoogd de terbeschikkinggestelde te resocialiseren. De vraag die hier rijst is welk aspect van de tbs voorop staat. Indien het gaat om beveiliging van de maatschappij dan zal de behandeling, waarmee de resocialisatie wordt bereikt, op de achtergrond worden gesteld. Volgens Dallinga en Van Marle is beveiliging de legitimatie van de tbs en behandeling is daarbij het uiteindelijke doel. Volgens hen sluit dit echter niet uit dat er een regiem wordt gekozen dat zich tot verpleging beperkt, indien de behandeling faalt.204 Dit blijkt volgens hen ook uit de MvT205 bij de BVT. De inrichtingen hebben volgens de MvT als doelstelling de verpleging en niet de behandeling. In de verpleging ligt een beveiligingsopdracht besloten. De inrichtingen scheppen een sociotherapeutisch milieu en stellen een op individuele verpleegde afgestemd verpleeg- en behandelplan op. In geval van acceptatie door betrokkene van dit plan behandelt de inrichting de terbeschikkinggestelde overeenkomstig het plan. De beveiliging van de samenleving is de randvoorwaarde waaronder die behandeling kan plaatsvinden. De beveiligingsopdracht, die in de verpleging besloten ligt, stelt beperkingen aan de 199 Stb.1997, 295. Muller & Vegter 2009, p. 134. 201 Artikel 2 lid 2 PBW: “Met handhaving van het karakter van de vrijheidsstraf of de vrijheidsbenemende maatregel wordt de tenuitvoerlegging hiervan zoveel mogelijk dienstbaar gemaakt aan de voorbereiding van de terugkeer van de betrokkene in de maatschappij.” 202 Kelk 1998, p. 457. 203 Zie hoofdstuk 2 paragraaf 2.1 en Kamerstukken II 1982/83, 11 932, nr. 10, p. 6. 204 Dallinga & Van Marle 2002, p. 24. 205 Kamerstukken II 1993/94, 23 445, nr. 3, p. 11. 200 45 behandelingsmogelijkheden.206 De behandeling is volgens Van Marle ondergeschikt aan de beveiliging.207 Uit de MvT en de BVT blijkt dat de terbeschikkinggestelde geen ongeclausuleerd recht op behandeling heeft.208 Het behandelingsaanbod komt volgens de MvT pas tot stand na afweging van alle relevante aspecten waaronder het beveiligingsaspect. De terbeschikkinggestelde heeft echter wel aanspraak op uitvoering van de behandeling overeenkomstig het opgestelde verpleeg- en behandelplan.209 Dit betekent volgens Dallinga en Van Marle dat de tbs met verpleging primair bedoeld is als een beveiligingsmaatregel. De behandeling, en daarmee dus de resocialisatie, is ondergeschikt aan de beveiligingsdoelstelling.210 Er zijn echter ook andere meningen binnen de wetenschap. Volgens Bleichrodt, Zomer en Van Kuijck heeft de terbeschikkinggestelde juist wel een wettelijke aanspraak op behandeling krachtens artikel 37c Sr. Zowel de behandeling als de beveiliging moeten in acht worden genomen. Het weghalen van deze behandeling zorgt ervoor dat de plaatsing in een longstay-afdeling volgens hen fundamenteel verschilt van de overplaatsing naar een andere behandelkliniek.211 Artikel 37c lid 2 Sr verplicht de minister erop toe te zien dat de terbeschikkinggestelde de nodige behandeling krijgt. Dit betekent dat de behandeling van de terbeschikkinggestelde een veel verplichtender karkater heeft dan bijvoorbeeld de resocialisatie van de gedetineerde.212 De tbs is immers een maatregel en deze streeft naar verbetering van de terbeschikkinggestelde. De resocialisatie en de behandeling van terbeschikkinggestelden moeten worden beschouwd als een recht dat zoveel mogelijk verwezenlijkt moet worden binnen de grenzen die de beveiliging daaraan stelt.213 De kliniek heeft een inspanningsverbintenis om te pogen dat de delictgevaarlijkheid vermindert. Dit komt tot uitdrukking in artikel 2 BVT waarin staat dat de tenuitvoerlegging van de tbs zoveel mogelijk dienstbaar wordt gemaakt aan de behandeling.214 Volgens Van Marle verzet de bedoeling van de wetgever zich er echter niet tegen om alsnog te blijven verplegen wanneer blijkt dat de stoornis en de daarmee gepaard gaande bedreiging van de samenleving zo ernstig wordt geacht dat op rechterlijk bevel de terugkeer van de betrokkene in de samenleving niet mogelijk is. Zolang de gevaarlijkheid van de patiënt blijft voortduren zal de reden blijven bestaan om de tbs te verlengen.215 Daarmee verdwijnt volgens hem het resocialisatiebeginsel naar de achtergrond en wordt het in verband gebracht met de vraag of een terbeschikkinggestelde nog behandelbaar is. Indien een patiënt niet meer behandelbaar en blijvend delictgevaarlijk is, rechtvaardigt het beveiligingsaspect van de tbs dat een terbeschikkinggestelde op de longstay kan worden geplaatst. 206 Kamerstukken II 1993/94, 23 445, nr. 3, p. 7. Van Marle 2001, p. 84. 208 Kamerstukken II 1993/94, 23 445, nr. 3, p. 11. 209 Kamerstukken II 1993/94, 23 445, nr. 3, p. 11. 210 Zie hiervoor ook vraag 10 van het interview met de beleidssecretaris bij het Openbaar Ministerie Arrondissementsparket te Amsterdam d.d. 5 maart 2013, waarin zij van mening is dat tbs een beveiligingsmaatregel is en dat er wordt behandeld indien de patiënt voor resocialisatie in aanmerking komt. 211 Zie hiervoor Bleichrodt 2006, p. 11, Van Kuijck 2003, p. 323 en Zomer 2004, p. 387. 212 Boone 2000, p. 234. 213 Boone 2000, p. 234. 214 Kamerstukken II 1993/94, 23 445, nr. 3, p. 9. 215 Van Marle 2001, p. 85. 207 46 Ik deel de mening van Van Marle dat voor sommige patiënten geldt dat terugkeer naar de maatschappij ondenkbaar en niet wenselijk is. De rechter zal in deze gevallen inderdaad genoodzaakt zijn de tbs van de patiënten te verlengen. Alleen het gegeven dat bij sommige patiënten het recidiverisico niet vermindert, betekent nog niet dat het zomaar gerechtvaardigd is om bij deze patiënten de behandeling, en daarmee ook de resocialisatie, te laten wegvallen. Als de behandeling wegvalt dan zal het recidiverisico ook niet verminderen en zal dus de patiënt de mogelijkheid tot resocialisatie worden ontnomen. Vraag rijst wat op basis van welke grond de behandeling van de patiënt mag worden weggenomen. 3. Resocialisatie op de longstay 3.1. Aanspraak op de behandeling in de longstay Uit het onderzoek van de RSJ uit 2011 blijkt dat er op de longstay in feite geen behandelpraktijk is.216 Het verblijf en de behandeling in de longstay zijn uitdrukkelijk niet gericht op resocialisatie. De RSJ vindt dit opmerkelijk aangezien het niet spoort met de wetgeving op dit terrein. De BVT stelt immers dat voor alle tbs-patiënten een verplegings- en behandelingsplan dient te worden opgesteld, dat is gericht op de terugkeer in de samenleving.217 Deze punten wekken volgens de RSJ een negatief beeld bij verdachten en de advocatuur, deze zouden tbs gaan beschouwen als een verkapt levenslang. Behandeling in de juridische zin van artikel 1 sub u BVT is “het samenstel van handelingen, gericht op een dusdanige vermindering van de uit de stoornis van de geestvermogens voortvloeiende gevaarlijkheid van de verpleegde voor de veiligheid van anderen dan de verpleegde of de algemene veiligheid van personen of goederen dan het doen terugkeren van de verpleegde in de maatschappij verantwoord is”. Ingevolge artikel 37c lid 2 Sr behoort de minister erop toe te zien dat de van overheidswege verpleegde terbeschikkinggestelde de nodige behandeling krijgt. Deze moet zoveel mogelijk dienstbaar gemaakt worden aan de behandeling en de voorbereiding van de terbeschikkinggestelde op zijn terugkeer in de samenleving. Zoals ik in hoofdstuk 3 heb beschreven, houdt artikel 11 BVT in dat bij (over)plaatsing de behandeling moet worden meegewogen. Artikel 11 BVT bevat zowel beveiligings- als behandelingsaspecten.218 Hieruit volgt dat de behandeling van de gevaarzettende stoornis van de terbeschikkinggestelde in een beveiligde structuur, met als doel, de toekomstige vermindering van het met de stoornis samenhangende gevaar, een wezenlijk element is van deze specifieke beveiligingsmaatregel.219 Het structureel beëindigen van de behandeling voor een gedefinieerde categorie terbeschikkinggestelden is daarom strijdig met de wettelijke voorschriften en met de strekking van de maatregel.220 Dit laat onverlet dat soms in individuele gevallen, bij nader inzien, geoordeeld moet worden dat voortzetting van behandelingsinspanningen niet tot het beoogde resultaat leidt en dat de gevaarlijkheid van de betrokkenen noopt tot voortzetting van de vrijheidsbeneming. De minister voert de onbehandelbaarheid van terbeschikkinggestelden aan als rechtvaardiging voor de longstay216 RSJ, Advies De oplopende duur van de tbs, 2011, p. 17. RSJ, Advies De oplopende duur van de tbs, 2011, p. 17. 218 Zie hoofdstuk 3 paragraaf 3.1.1. 219 Kamerstukken II 1980/81, 11 932, nrs. 5 en 7 p. 4-5 en Kamerstukken II 1982/83, 11 932, nr. 10, p. 9. 220 Zomer 2004, p. 390. 217 47 plaatsing. Het persoonlijke belang van de terbeschikkinggestelde bij zijn vrijheid is daarmee ondergeschikt gemaakt aan het algemene belang van de maatschappij.221 Met de introductie van termen als ‘blijvend delictgevaarlijk’ en ‘onbehandelbaar’ is echter een juridisch en medisch probleem ontstaan. Zodra iemand als blijvend delictgevaarlijk wordt aangemerkt, heeft dat binnen de huidige opvattingen als consequentie dat zijn behandeling ophoudt. Vanaf dat moment worden de intensieve behandelingsmethoden gestopt en ligt de nadruk op verpleging. Het doel is daarbij uitsluitend het voorkomen van verergering van de psychische stoornis van deze patiënten en hen in evenwicht te houden door hen op een zo reëel mogelijke wijze te laten leven. Uit het voorgaande blijkt dat de behandelbaarheid steeds meer centraal komt te staan als rechtvaardiging voor de longstay en dus ook voor het resocialisatieaspect. Van der Wolf stelt zich op het standpunt dat het idee van behandelbaarheid een reactie is op het capaciteitstekort en het gebrek aan geld in de tbs.222 Binnen tien jaar is het criterium verschoven van acht jaar behandeling, via zes jaar behandeling in minstens twee klinieken, naar een criterium waarin tijd geen rol speelt en een tweede behandelpoging voor ‘kwetsbare’ patiënten niet eens meer nodig is.223 Dit kan in de praktijk betekenen dat na een paar maanden besloten kan worden tot aanmelding voor de longstay. Gezien het feit dat longstay van levenslange betekenis kan zijn acht ik het van cruciaal belang dat de longstay alleen wordt ingezet als ultimum remedium en niet voor een gebrek aan capaciteit of geld. Van der Wolf kaart daarbij ook een ander probleem aan. Volgens hem ontstaat er een probleem bij de vraag wanneer iemand wel of niet behandelbaar is. Zolang niet wordt onderzocht of de behandeling die de terbeschikkinggestelde heeft ondergaan effect heeft, is het goed mogelijk dat deze patiënten niet de juiste behandeling krijgen. Van der Wolf is van mening dat het dan niet te rechtvaardigen is dat we mensen onbehandelbaar noemen op basis van een ongefundeerde behandeling die er wordt geboden.224 Vanuit het tbs-veld menen de behandelaren dat alle patiënten behandelbaar zijn met de juiste medicatie en begeleiding vanuit de GGZ, maar doordat de GGZ deze goede begeleiding niet biedt worden patiënten op de longstay geplaatst.225 Binnen de praktijk van de longstay heerst de opvatting dat de term ‘onbehandelbaarheid’ een geformaliseerd begrip is. Wat de term onbehandelbaarheid echter precies inhoudt, of hoe het ontstaat, valt niet goed in wetenschappelijke termen te beschrijven.226 Volgens Van der Wolf is het lastig om behandelgroepen binnen de groep van tbs-patiënten te formeren. Bovendien wil een eventueel gevonden behandeleffect nog niet zeggen dat de recidivegevaarlijkheid is afgenomen. Opvallend is dat er te weinig wetenschappelijk onderzoek wordt gedaan naar de redenen waarom iemand in de longstay komt.227 Hoe komt het dat een longstay-patiënt onvoldoende reageert op een behandeling? En 221 Deenen 2007, p. 29. Van der Wolf 2006, p. 191 en zie ook vraag 5 van het interview met een klinisch psycholoog van FPC Veldzicht d.d. 22 mei 2013. 223 Van der Wolf 2006, p. 19. 224 Van der Wolf 2006, p. 127. 225 Zie ook vraag 5 van het interview met een klinisch psycholoog van FPC Veldzicht d.d. 22 mei 2013. 226 Van der Wolf 2012, p. 297. 227 Braun 2012, p. 42. 222 48 de vraag rijst wat er valt onder de term (on)behandelbaarheid.228 Het begrip onbehandelbaarheid is psychiatrisch gezien een zeldzaam of een ongebruikelijk thema. Psychiaters gaan er altijd van uit dat personen met een psychische stoornis te behandelen of te helpen zijn.229 Dit leidt tot de conclusie dat op dit moment het begrip behandelbaarheid te gering wetenschappelijk onderbouwd is om als rechtvaardiging op te voeren bij de vraag of iemand wel of niet in aanmerking kan komen voor de longstay.230 Het resocialisatiebeginsel wordt bovendien afhankelijk gemaakt van de vraag of iemand nog behandelbaar is. Bij de conclusie dat een terbeschikkinggestelde onbehandelbaar is en dus in aanmerking komt voor de longstay, is het gerechtvaardigd dat het resocialisatiebeginsel naar de achtergrond verdwijnt, omdat dan de beveiligingsdoelstelling voorop wordt gesteld. De resocialisatiedoelstelling valt bij de longstay weg, omdat diegene niet meer behandelbaar is. Tegelijkertijd bestaat er discussie over de invulling van het criterium behandelbaarheid. Dit betekent dat een patiënt op de longstay wordt geplaatst op basis van een criterium dat onvoldoende wetenschappelijk gefundeerd is. Dat is een opmerkelijk gegeven waarbij we ons af moeten afvragen of de longstay-plaatsing wel moeten baseren op de vraag of een patiënt wel of niet behandelbaar is. Het is een knelpunt in de tenuitvoerlegging van de longstay als we rechtvaardiging van de longstay-plaatsing baseren op een criterium welke onvoldoende wetenschappelijk onderbouwd is. Mijns inziens is de longstay in zijn huidige vorm een te sterke benadrukking van de beveiliging ten koste van een ander belangrijk aspect van de maatregel namelijk, het resocialisatiebeginsel. Juist doordat er geen eenduidigheid bestaat omtrent het criterium ‘behandelbaarheid’ wordt naar mijn mening het resocialisatiebeginsel te makkelijk aan de kant geschoven. 3.2. Versobering longstay Een ontwikkeling die de resocialisatie van longstay-patiënten tegenwerkt is de versobering van de longstay. De staatssecretaris heeft in een brief van 17 februari 2011 maatregelen aangekondigd om de longstay te versoberen.231 Met deze versobering worden de verlofmogelijkheden op een longstay-afdeling sterk aangescherpt. Bij een longstay-status zijn, volgens de parlementaire geschiedenis, de verlofmogelijkheden die gericht zijn op terugkeer in de samenleving niet van toepassing.232 Vanuit veiligheidsoverwegingen kunnen terbeschikkinggestelden met een longstay-status slechts in aanmerking komen voor begeleid verlof.233 Het verlof heeft in geval van longstay als functie de kwaliteit van leven te verhogen in een longstay voorzienining, het verminderen van mogelijke spanningen kan een bijdrage leveren aan de aanvaarding van het verblijf. Door deze versobering krijgen terbeschikkinggestelden in de longstay helemaal geen begeleid verlof meer. Alleen patiënten met een gemiddelde tot hoge zorgbehoefte en waarbij 228 Zie hiervoor ook vraag 12 van het interview met de secretaris van de LAP en AVT waarbij ze stelt dat stabiliseren van de stoornis ook een vorm van behandeling is. 229 Oei 2005, p. 33. 230 Van der Wolf 2006, p. 152. 231 Kamerstukken II 2010/11, 29 452, nr. 138. 232 Kamerstukken II 2004/05, 29 452, nr. 35, p. 4. 233 Artikel 12 Verlofregeling. 49 een laag intensieve beveiliging voldoende is, komt nog in aanmerking voor verlof. De groep terbeschikkinggestelde met een gemiddelde of hoge beveiliging komen niet in aanmerking voor begeleid verlof.234 De RSJ heeft een advies uitgebracht op het voorstel om de longstay te versoberen. De RSJ gaf in dat advies aan dat het niet duidelijk was wat de grondslag voor deze wijziging was, omdat deze naar hun mening niet werd gemotiveerd. Daarnaast vroeg de RSJ zich af hoe deze wijziging zich verhoudt tot het uitgangspunt dat ook bij tbs-patiënten met een longstay-status uitzicht moet blijven bestaan op behandeling ter bewerkstelliging van terugkeer in de maatschappij.235 Hoewel resocialisatie bij deze patiënten geen doel van het verlof is, kan volgens de RSJ verlof wel bijdragen aan het verkennen van de mogelijkheden van terugkeer naar een behandelafdeling of doorstroming naar een minder beveiligde setting zoals een longcare of een GGZ. De RSJ wijst op het Beleidskader, hierin staat dat in het kader van een humane tenuitvoerlegging van de tbs wordt gestreefd naar een zo hoog mogelijke kwaliteit van leven en zorg om de terbeschikkinggestelde perspectief op ontwikkeling te bieden. Volgens de RSJ levert de mogelijkheid tot begeleid verlof hieraan een belangrijke bijdrage.236 De staatssecretaris reageert op dit advies door te schrijven dat de versobering met name wordt gezocht in relatie tot de maatschappelijke veiligheid. Beoogd wordt met deze versobering de veiligheid in de samenleving te vergroten, zonder afbreuk te doen aan het uitgangspunt van de humane tenuitvoerlegging van de tbs-maatregel. Hieruit blijkt dat met de versobering van de longstay opnieuw de beveiligdoelstelling van de longstay voorop wordt gesteld en daarmee de resocialisatie op de achtergrond verdwijnt. Op de vraag hoe de wijziging zich verhoudt tot het uitgangspunt dat ook longstay-gestelden zicht moeten houden op behandeling gericht op terugkeer in de maatschappij, zegt de staatssecretaris dat de longstay-gestelde aan de hand van het behandelplan kan blijven werken aan haalbare doelen. In geval van een positieve ontwikkeling van die haalbare doelen kan dat leiden tot wijziging van het beveiligingsniveau of overplaatsing naar een andere afdeling of voorziening. Ook de uitkomsten van de driejaarlijkse herbeoordeling kunnen aanleiding zijn voor wijziging van het beveiligingsniveau of overplaatsing.237 Mijns inziens is de versobering van de longstay niet wenselijk. Aangezien het AVT altijd al toetste of het verlof veilig was, is het niet noodzakelijk dat de regels met betrekking tot verlof nog meer zijn aangescherpt.238 Hoewel bij een longstay-status de verlofmogelijkheden niet gericht zijn op resocialisatie, houdt de longstay-patiënt juist vanwege het verlof toch het contact met de maatschappij. Dat contact zorgt ervoor dat de patiënt niet jaren afgezonderd is van de buitenwereld. Tevens kunnen de behandelaren zien hoe de patiënt reageert op prikkels van buitenaf, waardoor er misschien opnieuw een kans bestaat om op een behandel-afdeling te worden geplaatst. Immers, men moet niet vergeten dat het voor een terbeschikkinggestelde, 234 Kamerstukken II 2010/11, 29 452, nr. 138. Brief RSJ 14 november 2011, p. 2. 236 Ook uit het rapport van de Commissie Visser bleek dat verlof een belangrijk onderdeel van de behandeling is zie hiervoor: Kamerstukken II, 2005/06, 30 250, nr. 4-5, p. 124. 237 Brief kenmerk: 5726962/12/DJI, p. 1. 238 Zie ook vraag 19 van het interview met de secretaris van de LAP en AVT d.d. 11 februari 2013 waarin ze stelt dat het besluit om longstay te versoberen een politieke beslissing is. Volgens haar voegt de versobering niks toe, omdat het AVT altijd al toetste of het verlof veilig was. 235 50 bij jaren van afzondering, een enorme stap is om weer in contact te komen met de maatschappij. Door het beleid van de huidige verlofregeling aan te scherpen wordt de resocialisatie alleen maar tegengewerkt. De daginvulling van en tbs-patiënt valt hierdoor voor een groot deel weg.239 Doordat er niet wordt gekeken naar de behandelmogelijkheden door middel van verlof, kan niet worden aangetoond dat de patiënt opnieuw in aanmerking komt voor behandeling. Hierdoor kan een patiënt niet meer met verlof en kan diegene ook niet worden doorgeplaatst.240 4. Samenvatting en conclusie In dit hoofdstuk is het resocialisatiebeginsel van artikel 2 lid 2 BVT besproken. Ik ben ingegaan op de vraag hoe de rechtspositie van de longstay-geplaatste moet worden beoordeeld in het licht van het resocialisatiebeginsel. Het resocialisatiebeginsel is van betrekkelijk recente aard. In de jaren negentig werd de tenuitvoerlegging van de gevangenisstraf nog beheerst door de BGW waaronder ook het resocialisatiebeginsel was opgenomen. Totdat in 1997 de BVT in werking trad. Ook in de BVT is in artikel 2 lid 2 het resocialisatiebeginsel opgenomen. Het doel van de tbs is het beveiligen van de samenleving tegen onaanvaardbare risico’s die het gedrag van de betrokkene, zolang het zich niet gewijzigd heeft, oplevert en daarnaast het teweegbrengen van zodanige gedragsveranderingen dat hij in de toekomst geen ernstige strafbare feiten meer begaat.241 Ten eerste gaat het om beveiliging van de samenleving en ten tweede gaat het om de behandeling van de terbeschikkinggestelde, waarbij resocialisatie onderdeel is van die behandeling. In de hierboven beschreven literatuur en de MvT blijkt er discussie te bestaan omtrent de vraag of de beveiliging van de maatschappij op de voorgrond staat bij de tenuitvoerlegging van de tbs-maatregel of de behandeling. De beveiliging is het primaire doel van de tbs en de behandeling van de patiënt om het recidivegevaar te verminderen moet in acht worden genomen in de tenuitvoerlegging. Dit impliceert mijns inziens echter niet dat het gerechtvaardigd is om de behandeling op de longstay structureel te eindigen en zo resocialisatie onmogelijk te maken. De minister voert de onbehandelbaarheid van terbeschikkinggestelden aan als rechtvaardiging voor de longstay-plaatsing. Er bestaat echter discussie of de term (on)behandelbaarheid wel een wetenschappelijk onderbouwde term is. Mijns inziens is de longstay in zijn huidige vorm een te sterke benadrukking van de beveiliging ten koste van de behandeling en de daarmee samenhangende resocialisatie. Juist doordat er geen eenduidigheid bestaat omtrent het criterium wordt naar mijn mening het resocialisatiebeginsel binnen het longstay-beleid te eenvoudig aan de kant geschoven. De ingrijpendheid van de beslissing tot longstay-plaatsing of die tot voortzetting op de longstayafdeling zou gebaat zijn bij meer wetenschappelijke validatie.242 Wat de resocialisatie binnen de longstay tegenwerkt, is de versobering van de longstay waardoor verlof haast onmogelijk 239 Zie ook vraag 11 van het interview met een jurist en een clustermanager d.d. 19 maart 2013. Braun 2012, p. 44. 241 Kamerstukken II 1982/83, 11 932, nr. 10, p. 6. 242 Van der Wolf 2012, p. 298. 240 51 is geworden. Deze versobering gaat mijns inziens ten koste van de resocialisatie waardoor de kans voor een patiënt om uit de longstay te komen, steeds kleiner wordt. 52 Hoofdstuk 5 Longstay in het licht van de artikelen 3 en 5 EVRM 1. Inleiding In dit hoofdstuk wordt aandacht besteed aan de vraag hoe de rechtspositie van de longstaygeplaatste dient te worden beoordeeld in het licht van artikel 3 en 5 EVRM. In paragraaf 2 wordt artikel 3 EVRM besproken. In paragraaf 3 wordt gekeken naar de invulling van artikel 5 lid 1 EVRM en wordt daarbij de zaak Van der Velden tegen Nederland243 besproken. In deze zaak werd een schending van artikel 5 lid 1 EVRM aangenomen. Vraag is wat deze uitspraak voor gevolgen heeft voor de longstay. In paragraaf 4 wordt de invulling en de reikwijdte van artikel 5 lid 4 EVRM besproken. Tevens bekijk ik ook hoe de longstay moet worden beoordeeld in het licht van dit artikel. Tot slot wordt in paragraaf 5 de bevindingen en de conclusie besproken. 2. Artikel 3 EVRM 2.1. Inleiding Artikel 3 EVRM luidt als volgt: “No one shall be subjected to torture or to inhuman or degrading treatment or punishment.” Artikel 3 EVRM wordt in het kort ook wel het folterverbod genoemd. Een bezwaar wat in de literatuur tegen het longstay-beleid wordt aangevoerd, is dat een mogelijk levenslange opsluiting op een afdeling in strijd kan zijn met artikel 3 EVRM. Het plaatsen op een longstay-afdeling zou inhumaan zijn, aangezien de terbeschikkinggestelden op de longstayafdeling geen perspectief op resocialisatie wordt geboden.244 Daardoor kan een terbeschikkinggestelde mogelijk de rest van zijn leven op een longstay-afdeling verblijven. Om longstay inhoudelijk te toetsen aan artikel 3 EVRM kijken we naar de zogenaamde ‘life sentence’ jurisprudentie. Tussen de levenslange gevangenisstraf en de longstay kan een vergelijking worden getrokken. In beide gevallen wordt als argument aangevoerd dat levenslange opsluiting inhumaan en dus in strijd met artikel 3 EVRM zou zijn. 2.2. Jurisprudentie op basis van het EVRM met betrekking tot artikel 3 EVRM Om te kijken of de longstay in strijd is met artikel 3 EVRM moet er eerst worden gekeken naar de jurisprudentie van zowel het EHRM als de Hoge Raad omtrent de levenslange gevangenisstraf. Dit is belangrijk om zo het toetsingskader van artikel 3 EVRM aan de levenslange gevangenisstraf helder de te krijgen. Over de vraag of de levenslange gevangenisstraf in strijd is met artikel 3 EVRM heeft de Hoge Raad zich voor het eerst uitgelaten in het civiele Kotälla-arrest uit 1977.245 Kotälla zat de levenslange gevangenisstraf uit. Kotälla beriep zich bij de Hoge Raad op artikel 3 EVRM en betoogde dat het executeren van de levenslange gevangenisstraf onmenselijk en 243 EHRM 31 juli 2012, nr: 21203/10 (Van der Velden vs. The Netherlands). Dallinga & Van Marle 2002, p. 31. 245 Van Laanen 2006, p. 973. 244 53 onwaardig was.246 De Hoge Raad oordeelde dat er geen sprake was van foltering, onmenselijke of vernederende behandeling of straf in de zin van artikel 3 EVRM, wanneer de Staat bij ernstige achteruitgang van de gezondheidstoestand van de veroordeelde voortgaat met de tenuitvoerlegging van een levenslange gevangenisstraf, mits hem een passende medische verzorging zou worden verstrekt.247 Kotälla zette zijn zaak voort bij de toenmalige Europese Commissie voor de Rechten van de Mens (Commissie). De Commissie merkte op dat “issues may arise under article 3 in relation to any lawful sentence of imprisonment as regards the manner of its execution and its length”. In haar beslissing verwees de Commissie verder op documenten van de Raad van Europa en op jurisprudentie van het Duitse en Italiaanse hooggerechtshof. Daarin werd, volgens de Commissie, geen verbod op levenslange gevangenisstraf uitgesproken of schending van het EVRM vastgesteld.248 Tevens oordeelde de Commissie dat het wenselijk was om een (voorwaardelijke) invrijheidstelling van levenslang gestraften regelmatig te onderzoeken, maar ze overwoog ook dat “it finds no provision of the Convention, including article 3 invoked by the applicant, which can be read as requiring that an individual serving a lawful sentence of life imprisonment must have that sentence reconsidered by a national authority, judicial or administrative, witch a view to its remission or termination”.249 Uit deze uitspraak van het EHRM kan worden afgeleid dat de levenslange gevangenisstraf geen schending van artikel 3 EVRM oplevert, maar ook dat uit dit artikel geen recht op herziening kan worden afgeleid. De zaak Léger tegen Frankrijk250 is interessant, omdat daarin de levenslange gevangenisstraf werd beoordeeld in het licht van artikel 3 EVRM en het door de ‘Resolution on the treatment of long-term prisoners’ aanbevolen perspectief op invrijheidstelling.251 Léger had vanaf het moment dat de periode van minimale tenuitvoerlegging van zijn levenslange straf was verstreken diverse gratieverzoeken ingediend en zeker negen keer om voorwaardelijke invrijheidsstelling verzocht.252 Ter gelegenheid van deze verzoeken had steeds een medisch onderzoek plaatsgevonden naar zijn recidivegevaarlijkheid. De conclusie was dat Léger nog steeds een gevaar voor de samenleving vormde. Daarbij woog mee dat Léger het delict ontkende en zich niet voor behandeling openstelde. Léger vatte dit zo op dat hem in feite de voorwaarde werd gesteld toe te geven het delict te hebben gepleegd, op straffe van een langzame dood. Dit vond Léger vernederend.253 Frankrijk was van mening dat er in hun rechtstelsel een mogelijkheid bestond om in aanmerking te komen voor een invrijheidstelling. Het EHRM gebruikte in zijn beoordeling in deze zaak het woord ‘irreducible’, dit betekent ‘onverkortbaar’.254 Een onverkortbare levenslange straf kon volgens het Hof onder bijzondere omstandigheden in conflict komen met artikel 3 EVRM als er geen enkele hoop was om in aanmerking te kunnen komen voor maatregelen zoals de voorwaardelijke 246 HR 11 februari 1977, NJ 1977, 255. Van Laanen 2006, p. 973. 248 Van Laanen 2006, p. 974. 249 ECieRM 6 mei 1978, D&R, 14, p. 240 Kotälla t. Nederland. 250 EHRM 11 april 2006, nr. 19324/02 (Léger vs. Frankrijk). 251 Van Hattum 2007, p. 25. 252 Van Hattum 2007, p. 25. 253 EHRM 11 april 2006, nr. 19324/02 (Léger vs. Frankrijk), §79. 254 Van Hattum 2007, p. 27. 247 54 invrijheidsstelling.255 Het EHRM oordeelde dat de tenuitvoerlegging van en levenslange gevangenisstraf een inhumane behandeling is in de zin van artikel 3 EVRM, als er de jure (juridisch of volgens de wet) en de facto (in de praktijk) geen perspectief op invrijheidsstelling werd geboden.256 Het Hof achtte in deze zaak geen schending aanwezig. Léger had de mogelijkheid gehad om met regelmatige tussenpozen zijn voorwaardelijke invrijheidstelling te verzoeken in een procedure die met waarborgen was omgeven.257 In de zaken Kafkaris tegen Cyprus en Iorgov tegen Bulgarije werd ook telkens de afweging gemaakt of er sprake is van de jure of de facto een perspectief op invrijheidstelling is.258 Tot nu toe heeft het Hof zich niet hoeven uitspreken over de vraag in welke gevallen een ‘irreducible life sentence’ een schending van artikel 3 EVRM oplevert. De klacht kon steeds afstuiten op het oordeel dat van een ‘irreducible life sentence’ geen sprake was.259 De meest recente uitspraak die door het EHRM is gedaan omtrent de oplegging van de levenslange gevangenisstraf betreft, de zaak Vinter en anderen tegen Verenigd Koninkrijk. Ook daarin werd bepaald dat de oplegging van de levenslange gevangenisstraf in beginsel niet in strijd is met artikel 3 EVRM, tenzij de voortdurende gevangenschap niet meer kan worden gerechtvaardigd op legitieme gronden en dat de sanctie zowel de jure als de facto onverkortbaar is.260 De Hoge Raad heeft in 2009 uitspraak gedaan omtrent de tenuitvoerlegging van de levenslange gevangenisstraf en daarbij getoetst of deze tenuitvoerlegging mogelijk in strijd zou zijn met artikel 3 EVRM. De Hoge Raad oordeelde dat er geen sprake was van strijd, omdat de veroordeelde gratie kon verzoeken op grond van de artikel 2 van de Gratiewet en tevens stond er een civiele rechtsgang open bij de burgerlijke rechter welke de rechtmatigheid van de verdere tenuitvoerlegging van de straf kon toetsen. De Hoge Raad oordeelde dat als vast zou komen te staan dat gratie de facto niet wordt verleend, de oplegging strijd kan opleveren met artikel 3 EVRM. Volgens de Hoge Raad is deze vaststelling van feitelijke aard die zich niet leent voor onderzoek door de Hoge Raad. Zolang deze vaststelling niet is gedaan acht de Hoge Raad oplegging van de levenslange gevangenisstraf niet in strijd met artikel 3 EVRM.261 2.3. Toetsingskader EHRM met betrekking tot tbs longstay In deze paragraaf zal ik specifieker ingaan op de criteria waaraan het EHRM toetst inzake de levenslange gevangenisstraf. Om te kijken of de tenuitvoerlegging van het longstay-beleid in Nederland strijd oplevert met artikel 3 EVRM moet er volgens het EHRM van het volgende sprake zijn: “Ill treatment attain a minimal level of severity if it is to fall within the scope of article 3”.262 EHRM 11 april 2006, nr. 19324/02 (Léger vs. Frankrijk), §90. EHRM 11 april 2006, nr. 19324/02 (Léger vs. Frankrijk), §92. 257 EHRM 11 april 2006, nr. 19324/02 (Léger vs. Frankrijk), §92. 258 EHRM 12 februari 2008, nr. 21906/04, (Kafkaris vs. Cyprus) §103 en EHRM 2 september 2010, nr. 36295/02 (Iorgov vs. Bulgarije II) §53. 259 Zie hiervoor HR 16 juni 2009 NJ 2009, 602 m. nt. P.A.M. Mevis zie de conclusie van Knigge overweging 7.4.9. 260 EHRM 17 januari 2012, nrs. 66069/09, 130/10 en 3896/10 (Vinter and others vs. United Kinkdom), § 93. 261 HR 16 juni 2009 NJ 2009, 602, m. nt. P.A.M. Mevis r.o. 2.12. 262 EHRM 18 januari 1978, nr. 5310/71 (Ierland vs. Verenigd Koninkrijk) §162. 255 256 55 Volgens het Hof ligt het aan de omstandigheden van het geval, maar ook aan de lengte van de straf, of er sprake is van strijd met artikel 3 EVRM. Zo oordeelt het Hof: “The assessment of this minimum is, in the nature of things, relative; it depends on all the circumstances of the case, such as the duration of the treatment.”263 Daarna moet er worden gekeken naar de overweging die is gemaakt in de zaken Léger tegen Frankrijk, Kafkaris tegen Cyprus, Iorgov tegen Bulgarije (II) en Vinter tegen Verenigd Koninkrijk waarbij in al deze zaken werd geoordeeld door het Hof dat een ‘irreducible life sentence’ mogelijk strijd op kan leveren met artikel 3 EVRM.264 Sprake van strijd met artikel 3 EVRM is er als zowel de jure als de facto geen mogelijkheid is om (vervroegd) in vrijheid te worden gesteld. Hieronder zal ik het zojuist beschreven toetsingskader toepassen op de longstay. Zoals ik paragraaf 2 van dit hoofdstuk heb besproken staat longstay vanwege de lange duur ter discussie. De Commissie Visser sprak van een ‘pseudo-levenslang’265 en ook de RSJ heeft zich kritisch uitgelaten over de tenuitvoerlegging van de longstay.266 Aangezien de levenslange gevangenisstraf en de longstay met betrekking tot het perspectief tot vrijlating in vergelijking met elkaar kunnen worden getrokken toets ik de longstay aan de uitspraken van het Hof omtrent de levenslange gevangenisstraf. 2.3.1. De jure mogelijkheid tot invrijheidstelling Ten eerste kijk ik naar de jure mogelijkheid tot invrijheidsstelling van de terbeschikkinggestelde. In hoofdstuk 3 ben ik uitvoerig ingegaan op de tenuitvoerlegging van het longstay-beleid en de mogelijkheden voor een terbeschikkinggestelde om de rechtvaardiging van zijn maatregel te laten toetsen. In het licht van artikel 3 EVRM rijst de vraag wat er onder de jure mogelijkheid tot invrijheidsstelling moet worden verstaan. De tenuitvoerlegging van de tbs wordt behelst door de wetgeving, maar ook door beleid. Het EHRM hanteert een breder wetsbegrip dan Nederland. Zo heeft het EHRM bepaald dat het begrip ‘wet’ in het EVRM moet worden begrepen als een norm die voldoende kenbaar is en, indien noodzakelijk met passend advies, voorzienbaar is in welke gevolgen zij verbindt aan die handelingen waarop zij van toepassing is.267 Dat betekent dat de vorm waarin de maatregel is gegoten minder relevant is. Dus ook lagere regelgeving zoals ministeriële regelingen en beleidsregels, maar ook rechtersrecht kunnen de basis vormen voor beperkende maatregelen.268 Vraag is echter of het Beleidskader als voldoende kenbaar en voorzienbaar kan worden aangemerkt nu het enkel is gepubliceerd als kamerstuk en niet in de Staatscourant. Dat maakt het kamerstuk voor de burger lastiger raadpleegbaar. EHRM 18 januari 1978, nr. 5310/71 (Ierland vs. Verenigd Koninkrijk) §162. Zie ook HR16 juni 2009 NJ 2009, 602 m. nt. P.A.M. Mevis en dan de conclusie van mr. Knigge overweging, 7.4.8.. Hij constateert ook dat de lengte van de straf wel een rol lijkt te spelen bij de vraag of een straf in strijd is met artikel 3 EVRM. Hij verwijst daarbij naar de zaak Léger waarin het Hof constateerde dat de aanklager al 41 jaar in gevangenschap was. 264 EHRM 16 oktober 2001, nr. 71555/01 (Einhorn vs. Frankrijk)§ 27, EHRM 11 april 2006, nr. 19324/02 (Léger vs. Frankrijk)§ 90, EHRM 12 februari 2008, nr. 21906/04 (Kafkaris vs. Cyprus) §97 en EHRM 2 september 2010, nr. 36295/02 (Iorgov vs. Bulgarije II) §53. 265 Kamerstukken II 2005/06, 30 250, nrs. 4-5, p. 116. 266 RSJ, Oplopende duur van de tbs 2011, p. 13. 267 EHRM 26 april 1979, NJ 1980, 146. 268 Bellekom e.a. 2007, p. 363. 263 56 Via de wet behoudt de longstay-geplaaste zijn externe rechtspositie. Dat betekent dat er elke twee jaar een rechtsgang openstaat naar de rechter krachtens artikel 38d lid 2 Sr. De rechter toetst aan de hand van het gevaarscriterium of de verlenging van de tbs noodzakelijk is. De rechtbank is niet bevoegd zich inhoudelijk uit te laten over de tenuitvoerlegging van de longstay, maar kan wel de tbs in zijn geheel doen laten eindigen. De verlengingsrechter kan dus een terugplaatsing naar een behandelafdeling niet afdwingen.269 Ook via beleid bestaan er mogelijkheden om de jure in vrijheid te komen. In het Beleidskader staat dat voortdurend dient worden nagegaan of de maatschappij op een minder ingrijpende wijze beschermd kan worden en of behandeling gericht op resocialisatie opnieuw mogelijk is.270 Wanneer een behandelteam concludeert dat ontwikkelingen aanleiding vormen tot het beëindigen van de longstay-status wordt bij de afdeling Plaatsing een opheffing van de longstay-status aangevraagd. De afdeling Plaatsing van de DJI wint advies in bij de LAP die de aanvraag beoordeelt. Het hoofd van de afdeling Plaatsing besluit dan, namens de minister, om de longstay-status niet te verlengen.271 Hiermee waarborgt het Beleidskader dat er constant op wordt gelet of een longstay-status al dan niet nog noodzakelijk is. Een extra waarborg is de drie-jaarlijkse herbeoordeling van de LAP welke is vervat in het Instellingsbesluit. Deze heb ik in hoofdstuk 3 besproken.272 Ook hierbij wordt om de drie jaar beoordeeld of de longstay-indicatie nog noodzakelijk is.273 Indien de longstay niet meer noodzakelijk is gaat er een advies uit naar de minister die vervolgens kan besluiten de longstay te doen eindigen. Gezien de bovenstaande omschreven mogelijkheden om periodiek te laten toetsen of de tbs en longstay nog noodzakelijk zijn ben ik van mening dat aan de eis van de jure mogelijkheid tot invrijheidsstelling wordt voldaan. Hoewel ik de uitvoering van het beleid in mijn scriptie ter discussie stel denk ik dat het EHRM zowel mogelijkheden uit de wet als beleid als voldoende waarborgen aanmerkt.274 Zoals ook Anker het omschrijft is de deur bij longstay niet potdicht.275 2.3.2. De facto mogelijkheid tot invrijheidstelling Nu we als eerste hebben gekeken naar de jure mogelijkheden tot invrijheidstelling vanuit de tbs longstay, is het ten tweede de bedoeling om te kijken naar de facto mogelijkheden. De vraag rijst of er feitelijk ook een mogelijkheid bestaat om uit de tbs longstay te komen. In hoofdstuk 3 ben ik ingaan op de uitstroom van het aantal longstay-patiënten.276 Het is lastig om het exacte aantal longstay-patiënten te achterhalen.277 Volgens medewerkers van FPC Veldzicht heeft dat te maken met de fluctuerende cijfers als het gaat om de longstay. Volgens 269 Van Kuijck, Reas & Van der Wolf 2010, p. 40. Kamerstukken II 2008/09, 29 452, nr. 98, p. 23. 271 Kamerstukken II 2008/09, 29 452, nr. 98, p. 23. 272 Zie hoofdstuk 3 paragraaf 4.4. 273 Kamerstukken II 2008/09, 29 452, nr. 98, p. 23. 274 Zie ook Anker 2011, p. 54 waarin hij betoogt dat in veel gevallen een longstay-plaatsing in feite een levenslange insluiting van de terbeschikkinggestelde is, maar dat er ook hoop is. Hij is van mening dat anders dan bij levenslang de deur van de longstay niet potdicht zit. 275 Anker 2011, p. 54. 276 Zie hoofdstuk 3 paragraaf 2. 277 Ik heb verschillende instanties, waaronder de LAP, FPC Veldzicht en het Openbaar ministerie, nagevraagd naar de exacte cijfers. Geen van allen had concrete cijfers tot hun beschikking. 270 57 hen verschilt de in- en uitstroom constant.278 Op dit moment zijn er nog ongeveer 150 longstay-patiënten.279 Als we kijken naar Tabel 2 in hoofdstuk 3 dan is te zien dat er wel sprake is van een uitstroom uit de longstay.280 Braun stelt dat er in maart 2013 ongeveer 142 longstay-patiënten zijn en dat het in de verwachting ligt dat dit aantal de komende twee jaar gaat dalen naar 120 patiënten.281 Deze fluctuerende cijfers betekenen echter wel dat er ook de facto sprake is van een mogelijkheid om in vrijheid worden gesteld vanuit de longstay. 2.3.3. Longstay en artikel 3 EVRM Uit bovenstaande kan worden afgeleid dat de longstay geen strijd oplevert met artikel 3 EVRM. Zowel de jure als de facto zijn er mogelijkheden om de voortzetting van de tbs of de longstay te toetsen. Ik meen daarom dat het EHRM geen schending van artikel 3 EVRM op dit punt zou aannemen. 3. Artikel 5 lid 1 EVRM 3.1. Inleiding Een ander artikel die ook van belang is voor de longstay, is artikel 5 EVRM. Artikel 5 EVRM geeft een ieder het recht op vrijheid behoudens een aantal uitzonderingen, waaronder bij de rechtmatige detentie na veroordeling door een bevoegde rechter.282 In dat geval mag iemand wel van zijn vrijheid worden beroofd. In deze paragraaf ga ik kijken hoe artikel 5 lid 1 EVRM zich verhoudt met de longstay. In het arrest Van der Velden tegen Nederland is er een schending aangenomen van artikel 5 lid 1 sub a en e EVRM.283 Aan de hand van deze uitspraak ga ik kijken wat dit voor gevolgen voor de longstay heeft. Artikel 5 lid 1 sub a en e EVRM luidt als volgt: “1. Everyone has the right to liberty and security of person. No one shall be deprived of his liberty save in the following cases and in accordance with a procedure prescribed by law: (a) the lawful detention of a person after conviction by a competent court; … (e) the lawful detention of persons for the prevention of the spreading of infectious diseases, of persons of unsound mind, alcoholics or drug addicts or vagrants.” Om te kijken hoe het longstay-beleid moet worden beoordeeld in het licht van artikel 5 lid 1 EVRM moet wederom worden gekeken naar de ‘life-sentence’ jurisprudentie van het EHRM. Aangezien de tbs een beveiligingsmaatregel is welke van levenslange duur kan zijn, is de jurisprudentie omtrent levenslange gevangenisstraf van het EHRM dus van belang. 278 Zie hiervoor vraag 14 van het interview met een jurist en een clustermanager bij tbs-kliniek FPC Veldzicht d.d. 19 maart 2013. In dat interview werd gezegd dat concrete cijfers van het aantal longstay-patiënten er eigenlijk niet zijn. 279 Zie hiervoor het interview met de secretaris van de LAP en AVT d.d. 11 februari 2013. 280 Zie ook Forensische Zorg in getal 2007 – 2011 p. 22. 281 Braun 2013, p. 112. 282 Dallinga & Van Marle 2002, p. 31. 283 EHRM 31 juli 2012, nr: 21203/10 (Van der Velden vs. The Netherlands). 58 3.2. De reikwijdte van artikel 5 lid 1 EVRM Om de reikwijdte van artikel 5 lid 1 EVRM te begrijpen zullen eerst de kernpunten van het artikel moeten worden uiteengezet. De belangrijkste punten in dit artikel zijn ‘prescribed by law’, ‘court’ en ‘lawful detention’. Deze zal ik hieronder apart bespreken. Prescribed by law Voor alle onder a t/m f genoemde gevallen eist de aanhef van lid 1 dat de vrijheidsontneming geschiedt overeenkomstig een door het recht voorgeschreven procedure “in accordance with a procedure prescribed by law”. Bovendien wordt in alle afzonderlijke gevallen van mogelijke vrijheidsbeneming geëist dat de vrijheidsbeneming op het recht berust.284 In beide vereisten fungeert het begrip ‘law’. Het woordje ‘law’ kan beter niet worden vertaald naar de Nederlandse term van wet. Het begrip verwijst niet alleen naar het geschreven (nationale) recht, maar het ziet ook op ongeschreven recht en op jurisprudentierecht.285 Er geldt wel een standaard voor het begrip ‘lawfulness’ dit betekent het hele samenstel van regels, geschreven of ongeschreven, voldoende precies moet zijn, zodat de burger, eventueel met deskundig advies, de consequenties van de regeling kan voorzien.286 De vrijheidsbeneming van de longstay vindt in beginsel zijn legitimatie in de tbsmaatregel. De tenuitvoerlegging is geregeld in het Beleidskader. Nu is het volgens het EVRM niet noodzakelijk dat longstay bij wetgeving moet zijn geregeld, omdat ‘law’ meer omvat dan alleen de wet. Nu de in het Beleidskader vervatte beleidsregels kunnen worden gezien als recht in de zin van artikel 79 Wet RO287 voldoet het Beleidskader in beginsel aan de eis van ‘prescibed by law’ van artikel 5 lid 1 EVRM. Ook hierbij geldt de vraag of het Beleidskader voldoende kenbaar en voorzienbaar is, omdat het Beleidskader enkel is gepubliceerd als kamerstuk en niet in de Staatscourant. Court Artikel 5 lid 1 onder aanhef a EVRM schrijft voor dat de veroordeling moet zijn gedaan door een daartoe bevoegde rechter. Het gerecht moet onafhankelijk zijn van de uitvoerende macht en de bevoegdheid moet berusten op het recht.288 Kenmerk van een behandeling door de rechter is dat zekere processuele garanties geboden worden. Te denken valt aan het recht om te worden gehoord en het recht op voldoende tijd ter voorbereiding van de verdediging.289 De Nederlandse rechter is onafhankelijk van de uitvoerende macht krachtens artikel 117 van de Nederlandse Grondwet. Via artikel 37 lid 1 Sr is de rechter bevoegd om de tbs-maatregel op te leggen. In die zin wordt er dus voldaan in Nederland aan de vereiste ‘court’ zoals door het EVRM is bedoeld. 284 Harteveld e.a. 2004, p. 38. EHRM 24 oktober 1979, NJ 1980, 114 m.nt. E.A., § 39 (Winterwerp vs. Netherlands). 286 Harteveld e.a. 2004, p. 39. 287 Zie hiervoor hoofdstuk 2 paragraaf 3.4. waarin ik de juridische status van het Beleidskader bespreek. 288 Harteveld e.a. 2004, p. 41. 289 EHRM 19 juni 1971, nr: 2832/66 2835/66 2899/66 (De Wilde, Ooms en Versyp vs. Belgium), § 78. 285 59 Lawful detention Tevens is vereist dat de detentie ‘lawful’ is. Daarbij moet worden opgemerkt dat de term ‘lawful’ is gekoppeld aan de detentie en niet aan de veroordeling.290 Dat betekent dat de rechtmatigheid van een rechterlijke beslissing die leidt tot vrijheidsbeneming niet rechtstreeks via artikel 5 EVRM kan worden getoetst. Voldoende basis voor detentie is een rechterlijke veroordeling. Of die veroordeling voldoet aan de eisen die het EVRM stelt, moet worden beoordeeld aan de hand van artikel 6 EVRM.291 De bespreking van artikel 6 EVRM ligt echter buiten het bestek van deze scriptie. Daarom zal ik hierop niet verder ingaan. Bij de vraag of detentie ‘lawful’ is moet eerst worden gekeken naar het nationale recht.292 Er moet op worden gelet of volgens het nationale materiële recht een vrijheidsbeneming van de soort en de duur zoals is opgelegd, is toegelaten.293 De tbs is vastgelegd in het Wetboek van Strafrecht en de BVT. De longstay wordt nader geregeld in het Beleidskader. In die zin kan voor de tbs dus ook worden gesproken van een ‘lawful detention’. After conviction Van groot belang voor de uiteindelijke omvang van de uitzonderingen op het verbod van vrijheidsontneming is dat bij artikel 5 lid 1 sub a EVRM sprake moet zijn van een ‘detention after conviction’. Bij de uitleg van het begrip veroordeling hanteert het Hof als uitgangspunt dat het moet gaan om een strafrechtelijke vonnis.294 Een veroordeling veronderstelt enerzijds een vaststelling van de schuld naar aanleiding van een strafrechtelijke inbreuk en anderzijds een straf of maatregel die een vrijheidsberoving impliceert. Overeenkomstig artikel 5 lid 1 sub a EVRM is een vrijheidsberoving pas mogelijk na veroordeling door een daartoe bevoegde rechter. Het woord ‘after’ betekent niet alleen dat de vrijheidsberoving moet volgen op een veroordeling, het houdt ook in dat er een voldoende causaal verband moet bestaan tussen de vrijheidsberoving en de veroordeling.295 Het voortduren van de vrijheidsbeneming moet zijn grond blijven vinden in de oorspronkelijke veroordeling.296 Als bij gelegenheid van een veroordeling een vrijheidsbenemende maatregel zou worden opgelegd die met de voorafgaande beslissing over het begaan hebben van een strafbaar feit niets te doen heeft, dan zou dat causale verband ontbreken en zou de uitzondering van artikel 5 lid 1 sub a EVRM niet van toepassing zijn. Doorgaans is het zo, dat iemand die als gevolg van een veroordelend vonnis van zijn vrijheid wordt beroofd niet meer het recht heeft op tussentijdse beoordeling van de rechtmatigheid van zijn detentie, zoals voortvloeit uit lid 4. Naarmate het causale verband tussen de eerdere beslissing van de rechter en de daaropvolgende detentie losser is, kan dat recht wel weer ontstaan.297 Veel betekenis komt daarbij toe aan het karakter van de sanctie die is opgelegd. Gaat het om een tijdelijke gevangenisstraf, waarbij de duur een afspiegeling vormt van de ernst van het feit, dan kan de grond voor oplegging, namelijk 290 Harteveld e.a. 2004, p. 42. Harteveld e.a. 2004, p. 42. 292 Harteveld e.a. 2004, p. 42. 293 Denk bijvoorbeeld aan artikel 7 EVRM. 294 Harteveld 2004, p. 44. 295 Vande Lanotte & Haeck (red.) 2004, p. 296 HR 16 juni 2009 NJ 2009, 602 m. nt. P.A.M. Mevis zie de conclusie van Knigge overweging 7.2.2. 297 Harteveld 2004, p. 47. 291 60 vergelding, van begin tot eind aanwezig zijn. Anders is het bij maatregelen met een sterk beveiligend karakter, zoals in Nederland de tbs. De grond voor de oplegging, namelijk in beginsel de beveiliging, is hier ‘susceptible to change’. Dat maakt dat onbeperkte voortzetting van de detentie hier geen vanzelfsprekendheid. Als het recidivegevaar geweken is, kan de detentie geen grond meer vinden in artikel 5 lid 1 sub a EVRM. De vereiste ‘causal link’ is dan niet meer aanwezig.298 Zoals ik in hoofdstuk 4 betoogd heb is het doel van de tbs tweeledig. Zo is de tbs een beveiligingsmaatregel, maar moet de behandeling ook in acht worden genomen. Uit mijn conclusie van hoofdstuk 4 blijkt dat bij de longstay de beveiliging voorop komt te staan en de behandeling, en dus tevens het resocialisatiebeginsel, naar de achtergrond verdwijnt. Als er sprake is van enkel een beveiligingsgedachte zoals bij de longstay zal er dus op grond van artikel 5 lid 4 EVRM een mogelijkheid moeten bestaan om de voortzetting van de detentie te laten toetsen bij een rechter. De toetsing van artikel 5 lid 4 EVRM zal ik nader bespreken in paragraaf 4 van dit hoofdstuk. 3.3. Uitspraak Van der Velden vs. Nederland Op 31 juli 2012 heeft het EHRM een arrest gewezen in de zaak Van der Velden tegen Nederland.299 Deze zaak is van belang voor het tbs-veld, omdat hierin werd geoordeeld dat Nederland in strijd handelde met artikel 5 lid 1 EVRM. Eerst zal ik een korte weergave van de feiten uiteenzetten. Vervolgens bespreek ik de uitspraak van het Hof. Tot slot ga ik in op de gevolgen voor het longstay-beleid in Nederland. 3.3.1. Korte weergave van de achtergrond Klager is bij vonnis van de Rechtbank Roermond van 22 april 2003 veroordeeld tot zes jaar gevangenisstraf en is op last van deze rechter ter beschikking gesteld met een bevel tot dwangverpleging, voor zover hier van belang wegens afpersing. Het ging om vijf bankovervallen die op verschillende data en plaatsen in 2002 hebben plaatsgevonden. De bewezenverklaring hield onder meer in dat (telkens) sprake is geweest van bedreiging met geweld bestaand in het dreigend richten op een persoon of het dreigend voor of in de nabijheid van een persoon of personen in de hand houden van een vuistvuurwapen dan wel een vuurwapen, en dat daarbij dreigende woorden zijn geuit. De op te leggen straf en de maatregel werd als volgt door de rechtbank gemotiveerd300: “De rechtbank heeft bij de strafoplegging meer in het bijzonder rekening gehouden met de ernst van het bewezenverklaarde in verhouding tot andere strafbare feiten, alsmede met het belang van de juiste normhandhaving. Verdachte heeft met zijn handelen een grove inbreuk gemaakt op de geestelijke integriteit van de medewerkers van de banken die hij heeft overvallen. Hij heeft daarmee persoonlijk leed en psychische schade bij hen teweeg gebracht.”301 298 HR 16 juni 2009 NJ 2009, 602 m. nt. P.A.M. Mevis zie de conclusie van Knigge overweging 7.2.2. EHRM 31 juli 2012, nr: 21203/10 (Van der Velden vs. The Netherlands). 300 Voor zover van belang in het bestek van deze scriptie. 299 61 De tenuitvoerlegging van de maatregel is ingegaan op 29 augustus 2005 en is uiteindelijk verlengd. Aanvankelijk werd de officier van justitie niet-ontvankelijk verklaard in de vordering om de tbs-maatregel te verlengen. In tweede aanleg werd deze nietontvankelijkverklaring vernietigd en werd de terbeschikkingstelling alsnog met een jaar verlengd.302 De bedoelde overweging welke hierboven is beschreven kon volgens de verlengingsrechter in hoger beroep niet worden aangemerkt als opgave van redenen zoals bedoeld in de motiveringsvoorschriften van artikel 359 lid 7 Sv. De penitentiaire kamer van het gerechtshof Arnhem vond dat zij zelfstandig kon beoordelen of sprake was van een gemaximeerde dan wel niet-gemaximeerde terbeschikkingstelling. Het hof kwam daarbij tot het oordeel dat het bij de afpersingen ter zake waarvan de maatregel was opgelegd, om geweldsmisdrijven ging. Dat oordeel werd gebaseerd op het onderliggend vonnis en het dossier, waaruit werd afgeleid dat de terbeschikkinggestelde de bankmedewerkers onder bedreiging van een gasalarmpistool gedwongen had geld te overhandigen. 3.3.2. Schending van artikel 5 lid 1 EVRM Het EHRM acht in deze zaak van artikel 5 lid 1 onder aanhef a en e van het EVRM geschonden. De vraag of detentie rechtmatig is, waaronder begrepen is de vraag of de vrijheid overeenkomstig een wettelijk voorgeschreven procedure is ontnomen, wordt beantwoord op basis van nationaal recht en/of relevante rechtsbeginselen voortvloeiend uit internationaal recht. Daarbij staat de bescherming van personen tegen willekeur voorop.303 Uit de MvT bij artikel 38e lid 1 Sr blijkt dat de rechter die de terbeschikkingstelling met dwangverpleging oplegt moet beslissen of de terbeschikkingstelling gemaximeerd is. Dan staat vanaf het begin van de tenuitvoerlegging vast of er sprake is van een gemaximeerde terbeschikkingstelling. Dit zou gewenst zijn vanuit het behandelperspectief als vanuit de rechtspositie van de terbeschikkinggestelde.304 Uit de MvT over de relatie tussen de artikel 38e lid 1 Sr en 359 lid 7 Sv blijkt dat de rechter die de terbeschikkingstelling oplegt in het vonnis onder opgave van redenen aan moet geven of hij van oordeel is dat er in casu sprake is van een misdrijf dat gericht is tegen of gevaar veroorzaakt voor de onaantastbaarheid van het lichaam van een of meer personen. Hij zal dus vanaf het begin af aan duidelijk maken of de terbeschikkingstelling al dan niet gemaximeerd is. Aan de motivering worden niet zulke strenge eisen gesteld.305 Kort gezegd komt het erop neer dat de rechter expliciet moet aangeven of er wel of niet sprake is van een geweldsdelict zodat men weet of het gaat om een gemaximeerde terbeschikkingstelling. Over de verbetering van de besluitvorming bij het opleggen van de terbeschikkingstelling en de verduidelijking van gevallen waarin een terbeschikkingstelling van onbepaalde duur kan worden opgelegd wordt in de Memorie van Antwoord (MvA) opgemerkt dat de rechter die de 301 Het vonnis is niet digitaal gepubliceerd. Geraadpleegd via het Wetenschappelijk bureau van het Openbaar ministerie. 302 Hof Arnhem 13 oktober 2009, LJN BK9734. 303 EHRM 31 juli 2012 nr. 21203/10 (Van der Velden vs. The Netherlands) § 31. 304 Kamerstukken II 1992/93, 22 909, nr. 3, p. 9. 305 Kamerstukken II 1992/93, 22 909, nr. 3, p. 13. 62 maatregel oplegt tevens bepaalt of deze van beperkte duur zal zijn. De rechter die moet beoordelen of de maatregel moet worden verlengd hoeft deze keuze niet meer te maken.306 De klacht van de terbeschikkinggestelde slaagt omdat het nationaal recht, zoals vastgelegd in de artikel 38e lid 1 Sr en 359 lid 7 Sv niet correct is toegepast gelet op hetgeen de wetsgeschiedenis over deze bepalingen heeft gezegd. Het Europese Hof overweegt hierbij: “…The passages excerpted above make it clear that the domestic legislature intends the trail court which first imposes the tbs order with confinement in a custodial clinic to consider whether the indictable offence committed such as to warrant an order of indeterminate length. If the trail court so finds, it must so state in its judgment, giving reasons therefore; if it does not, then the order cannot be indeterminate. It is not then for the court which decides on the extension of the order to substitute its own view of the matter for that of the trail court…”307 Kort gezegd komt het erop neer dat indien de rechter niet motiveert of het om gemaximeerd of ongemaximeerde tbs gaat er kan niet zomaar vanuit worden gegaan dat er sprake is van een ongemaximeerde tbs. Het staat de verlengingsrechter niet vrij zich daarover een eigen oordeel te vormen, in plaats van de rechter die de maatregel heeft opgelegd. 3.3.3. Uitspraak Hoge Raad inzake Van der Velden tegen Nederland Naar aanleiding van het bovenstaande arrest zijn er in de Nederlandse rechtspraak vragen ontstaan.308 Uit onderzoek van de Taskfoce TBS is gebleken dat er 111 dossiers zijn waarbij het twijfelachtig is of de rechter wel voldoende heeft gemotiveerd of het gaat om een gemaximeerde of ongemaximeerde tbs.309 Hoeveel longstay-patiënten hieronder vallen is mij niet bekend. Het zou in elk geval gaan om 59 gevallen waarbij de tbs na vier jaar werd verlengd.310 Een belangrijke vraag is wat deze uitspraak voor gevolgen heeft voor de longstay. De Hoge Raad heeft in februari 2013 uitleg gegeven over de zaak Van der Velden tegen Nederland.311 De Hoge Raad oordeelt dat vanuit het belang van de terbeschikkinggestelden de tbs-beslissingen rechtszekerheid dienen te verschaffen. Daarbij staat voorop dat de mogelijkheid voor de verlengingsrechter om na vier jaar tbs met dwangverpleging tot verdere verlenging daarvan te komen, afhankelijk is van de vraag of de tbs volgens de opleggingsrechter is opgelegd ter zake van een geweldsmisdrijf.312 Uit het arrest kan worden afgeleid dat de verlengingsrechter in drie gevallen kan aannemen dat de opleggingsrechter de tbs voor een geweldsdelict beoogde op te leggen. 306 Kamerstukken II 1992/93, 22 909 nr. 6, p. 1 en 2. EHRM 31 juli 2012, nr. 21203/10 (Van der Velden vs. The Netherlands) § 33. 308 Zie bijvoorbeeld: http://nos.nl/artikel/468095-vraagtekens-bij-111-tbszaken.html (geraadpleegd op 20 februari 2013). 309 Zie hiervoor de brief van minister Opstelten, kenmerk: 337028 en Onderzoeksrapport Taskforce TBS 2012, p. 7. 310 http://nos.nl/artikel/468095-vraagtekens-bij-111-tbszaken.html (geraadpleegd op 20 februari 2013). 311 HR 12 februari 2013 NJ 2013, 161, m. nt. P.H.P.H.M.C. van Kempen. 312 HR 12 februari 2013 NJ 2013, 161, m. nt. P.H.P.H.M.C. van Kempen. 307 63 Het eerste geval houdt in dat de opleggingsrechter in zijn motivering van de opgelegde tbs tot uitdrukking heeft gebracht dat de maatregel voor een geweldsmisdrijf is opgelegd.313 Dat kan gebeurd zijn in de motiveringsverplichting van artikel 359 lid 7 Sv. De vraag of er al dan niet sprake is van een geweldsdelict valt echter niet per se samen met de formuleringseis. De Hoge Raad lijkt hier in zoverre dus een minder strikte formuleringseis aan de motivering te stellen dan deze bepaling doet. Ten tweede kan zich het geval voordoen dat het misdrijf waarvoor de tbs is opgelegd zonder meer als geweldsmisdrijf geldt, bijvoorbeeld wanneer het misdrijf was gericht tegen of gevaar heeft veroorzaakt voor de onaantastbaarheid van het lichaam van één of meer personen.314 De kwalificatie ingevolge artikel 350 Sv is daarvoor bepalend. Hierbij moet men bijvoorbeeld denken aan moord, doodslag of verkrachting. Daarbij bevat de kwalificatie een geweldselement en kan er vanuit worden gegaan dat de daarvoor opgelegde tbs met dwangverpleging verlengbaar is na vier jaar. Zelfs indien elke motivering dat het een geweldsmisdrijf betreft, ontbreekt. Het derde geval is het meest casuïstisch. Dit betreft de situatie dat de concrete gedragingen waarop de veroordeling ziet evident een geweldsmisdrijf impliceren. De verlengingsrechter mag deze implicatie afleiden uit de overige inhoud van de einduitspraak van de opleggingsrechter, zoals de bewezenverklaring, bewijsmiddelen, kwalificatie, motivering van de weerlegging van gevoerde verweren en de motivering van de opgelegde sanctie(s).315 3.3.4. Gevolgen voor de longstay Mijns inziens is vooral de derde interpretatiemogelijkheid van belang als het gaat om de longstay. Bij het eerste en tweede geval is het duidelijk dat het om een geweldsdelict gaat en waarbij de verlenging dus rechtvaardig is. Complexer wordt het als het gaat om bijvoorbeeld een delict als bedreiging in de zin van artikel 285 Sr. Vraag rijst of er dan sprake is van een geweldsdelict. Dat wordt niet als vanzelfsprekendheid aangenomen. Bedreiging kan worden aangemerkt als een geweldsmisdrijf, alleen moet dit beoordeeld worden aan de hand van de omstandigheden van het geval. De dreiging moet zijn voorafgegaan, vergezeld of zijn gevolgd door een niet-verbaal handelen dat naar de aard agressief is jegens de bedreigde.316 Van Kempen is kritisch als het gaat om de derde mogelijkheid van interpretatie door de verlengingsrechter. Hij is van mening dat het gewezen arrest van de Hoge Raad onnodig kwetsbaar is voor te verstrekkende toepassing ervan door verlengingsrechters en voor afwijzing door het EHRM. Als argument voert hij aan dat wat betreft de interpretatiebevoegdheid de Hoge Raad ten onrechte niet zozeer centraal stelt of volgens de opleggingsrechter sprake is van een geweldsmidrijf, maar of daarvan als zodanig sprake is. Onder het door de Hoge Raad genoemde derde geval, is er op zichzelf ruimte voor de 313 HR 12 februari 2013 NJ 2013, 161, m. nt. P.H.P.H.M.C. van Kempen r.o. 4.3. en zie ook punt 7 van Van Kempen. 314 HR 12 februari 2013 NJ 2013, 161, m. nt. P.H.P.H.M.C. van Kempen, r.o. 4.3.. Zie ook punt 8 uit de noot van Van Kempen. 315 HR 12 februari 2013 NJ 2013, 161, m. nt. P.H.P.H.M.C. van Kempen, r.o. 4.4. Zie ook punt 9 uit de noot van Van Kempen. 316 Hof Arnhem 30 mei 2011 LJN BQ6616. 64 verlengingsrechter om tot een eigen, afwijkend oordeel te komen. Dat is volgens Van Kempen evident in de kern in strijd met Van der Velden tegen Nederland. Daar komt bij dat Van Kempen van mening is dat het risico op een zodanig eigen oordeel wordt versterkt doordat de verlengingsrechter alle relevante feiten en omstandigheden die tijdens het strafproces bekend waren in aanmerking mag nemen. Tevens worden deze feiten en omstandigheden toegestaan door ze mede te baseren op gegevens die niet in de einduitspraak zijn vervat, zoals het procesverbaal van de terechtzitting en andere processtukken. Deze bevatten volgens Van Kempen geen expliciete of impliciete oordelen van de opleggingsrechter. Van Kempen vraagt zich af of het EHRM deze uitspraak van de Hoge Raad zou willen billijken. De verlengingsrechter had namelijk in hoger beroep in de zaak Van der Velden tegen Nederland het oordeel dat het geweldsdelict betrof mede op het procesdossier gebaseerd, terwijl dat oordeel niet in strijd was met de opleggingsuitspraak als zodanig. Toch nam het EHRM een schending aan.317 Van Kempen laat zien dat met deze laatste ruime interpretatiemogelijkheid de verlengingsrechter alsnog een eigen interpretatie kan geven aan een geweldsdelict. Zoals ik al aangaf zal dit voornamelijk zijn bij een delict als bedreiging. Dit kan betekenen dat een terbeschikkinggestelde tbs heeft gekregen na een veroordeling voor bedreiging en de opleggingsrechter niet duidelijk is geweest in zijn motivering omtrent de vraag of er al dan niet sprake is van een geweldsdelict. In dat geval krijgt de verlengingsrechter toch de mogelijkheid een eigen invulling te geven. Zo kan een patiënt, bij constante verlenging, alsnog op een longstay-afdeling worden geplaatst, terwijl de opleggingsrechter misschien niet had beoogd dat de dader ongemaximeerde tbs zou krijgen. Daarom kan men vraagtekens zetten bij deze laatste interpretatiemogelijkheid. Het arrest verbindt de voorzienbaarheidseis minder nadrukkelijk aan het oordeel van de opleggingsrechter dan is vereist gelet door het EHRM in Van der Velden tegen Nederland.318 Dit kan betekenen dat een longstay-patiënt alsnog onrechtmatig op een longstay-afdeling wordt geplaatst, omdat de Hoge Raad een te ruime uitleg geeft aan de laatste interpretatiemogelijkheid. Welke gevolgen dit met zich mee kan brengen voor de toekomst zal moeten blijken. Dat neemt niet weg dat als een situatie, zoals ik hierboven heb geschetst, zich voordoet, een schending van artikel 5 lid 1 EVRM door het EHRM niet uitgesloten is. Ter voorkoming van een veroordeling door het EHRM doet de verlengingsrechter er verstandig aan niet zijn eigen inzichten voorop te stellen, maar expliciet te onderzoeken en te concluderen wat, gelet op de verschillende bronnen, het oordeel van de opleggingsrechter is geweest.319 317 HR 12 februari 2013 NJ 2013, 161, m. nt. P.H.P.H.M.C. van Kempen. Zie punt 11 uit de noot van Van Kempen 318 HR 12 februari 2013 NJ 2013, 161, m. nt. P.H.P.H.M.C. van Kempen. Zie punt 12 uit de noot van Van Kempen. 319 HR 12 februari 2013 NJ 2013, 161, m. nt. P.H.P.H.M.C. van Kempen. Zie punt 11 uit de noot van Van Kempen. 65 4. Artikel 5 lid 4 EVRM 4.1. Inleiding Artikel 5 lid 4 EVRM bepaalt dat eenieder die door arrestatie of gevangenhouding van zijn vrijheid is beroofd, het recht heeft om voorziening te vragen bij de rechter opdat deze op korte termijn zal beslissen over de wettigheid van zijn gevangenhouding en zijn invrijheidstelling zou bevelen indien de gevangenhouding onrechtmatig is.320 Artikel 5 lid 4 EVRM luidt als volgt: “Everyone who is deprived of his liberty by arrest or detention shall be entitled to take proceedings by which the lawfulness of his detention shall be decided speedily by a court and his release ordered if the detention is not lawful.” 4.2. Reikwijdte artikel 5 lid 4 EVRM Vanuit het gezichtspunt van het EHRM is lid 4 het meest wezenlijke bepaling van artikel 5 EVRM. Dat komt omdat hier nogmaals de eis van rechtmatigheid ‘lawfulness’ van vrijheidsbeneming wordt gesteld. Tegelijkertijd biedt deze bepaling de daarbij behorende procedurele waarborg: een gerecht ‘court’ moet, indien deze daarom wordt gevraagd, een spoedige beslissing nemen over die ‘lawfulness’.321 Lawfulness Voor de invulling van ‘lawfulness’ kan, ook nadat in een eerder stadium door een rechter de detentie bevolen is, de ruimte blijven bestaan voor een procedure als genoemd in lid 4. In de zaak Winterwerp tegen Nederland erkende het EHRM al dat de aard en strekking van artikel 5 lid 4 EVRM met zich meebrengen dat detentie, indien oorspronkelijke vrijheidsberoving berust op een rechterlijke beslissing, is onderworpen aan verdere controle op rechtmatigheid.322 Het buiten bereik plaatsen van een rechterlijke toetsing zou in strijd zijn met het doel van het EVRM. De redenen voor de vrijheidsbeneming kunnen immers door tijdsverloop komen te vervallen. Uit de aard van de vrijheidsbeneming moet dus eerder worden gedacht aan een periodieke beoordeling van de ‘lawfulness’, na verloop van zekere tijdsintervallen. Het EHRM bepaalde dat als het betreffende rechtstelsel niet voorziet in een automatische periodieke toetsing van detentie, in elk geval het recht op toegang tot de rechter op verzoek van de persoon in kwestie moet bestaan.323 Tevens werd de vraag in de zaak Van Droogenbroeck tegen België aan de orde gesteld, of ook na veroordeling door de rechter een dergelijke toegang tot de rechter denkbaar was. De betrokkene was op grond van het veroordelend vonnis van de Belgische rechter ter beschikking van de regering gesteld. De Belgische regering had aangevoerd dat in het vonnis de maximale termijn van tien jaar van 320 Vande Lanotte & Haeck (red.) 2004, p. 350. Harteveld e.a. 2004, p. 66. 322 EHRM 24 oktober 1979, NJ 1980, 114 m.nt. E.A., § 55 (Winterwerp vs. Netherlands). 323 Noorduyn 2007, p. 221 en EHRM 5 november 1981, NJ 1981, 110, § 52 (X vs. United Kingdom). 321 66 die terbeschikkingstelling was aangegeven.324 Het Hof constateerde dat binnen dat maximum een grote vrijheid voor de regering bestond om de veroordeelde vrij te laten, namelijk als zijn neiging tot het plegen van strafbare feiten zou verminderen.325 Net als in de zaak Winterwerp was het denkbaar dat in de loop van de detentie de oorspronkelijke redenen daarvoor zouden komen te vervallen. Een voortgezette vrijheidsbeneming zou dan ‘unlawful’ zijn. In van Droogenbroeck tegen België werd artikel 5 lid 4 EVRM geschonden, omdat de verzoeker volgens het EHRM niet over de mogelijkheid beschikte om de rechtmatigheid van zijn tbs aan te vechten. In Wynne tegen Verenigd Koninkrijk geeft het Hof een verduidelijking met betrekking tot de toepasbaarheid van artikel 5 lid 4 EVRM voor enerzijds ‘mandatory life sentences’ en anderzijds ‘discretionary life sentences’.326 In Engeland bestaat hiertussen een verschil. De ‘mandatory’ straf is een wettelijk verplicht op te leggen levenslange straf die enkel punitief en vergeldend van aard is. Bij de ‘discretionary’ straf speelt juist het preventieve element een belangrijke rol.327 Zowel beveiliging als behandeling zijn van toepassing op de tbs. Bij longstay is het echter zo dat de behandeling en daarmee de resocialisatiedoelstelling wegvalt en de overplaatsing op de longstay dus alleen nog maar een beveiligingsdoel dient. In het geval de sanctie wordt opgelegd vanwege de beveiliging van de maatschappij, moet er een mogelijkheid door de staat worden geboden om de rechtmatigheid van de voortzetting van deze detentie te controleren. De daarmee geïmpliceerde gevaarlijkheid en mentale instabiliteit van de veroordeelde kan na verloop van tijd veranderen. In de zaak Léger tegen Frankrijk doet het Hof wederom een belangrijke uitspraak. Het overweegt dat vanaf het moment dat aan het vergeldende deel van de levenslange gevangenisstraf is voldaan, de noodzakelijkheid van voortzetten van de detentie op grond van risico en gevaarlijkheid van de veroordeelde moet kunnen worden getoetst.328 Court Artikel 5 lid 4 EVRM eist dat door een ‘court’ beslist wordt over de ‘lawfulness’ van de vrijheidsbeneming. Door het Hof wordt geëist dat er allereerst sprake is van een rechterlijke instantie, die onafhankelijk is van de partijen. De beslissing of de veroordeelde al dan niet in vrijheid moet worden gesteld mag niet worden genomen door een orgaan dat behoort tot de uitvoerende macht ook al wordt dit voorzien van een advies afkomstig van een rechterlijke instantie.329 Een van de belangrijkste uitspraken met betrekking tot de ontwikkeling van artikel 5 lid 4 EVRM is Thynne, Wilson en Gunnel tegen Verenigd Koninkrijk.330 In die zaak bepaalde het Hof dat de door artikel 5 lid 4 EVRM gevergde toetsing niet lag besloten in de beslissing van de Engelse rechter tot oplegging van de levenslange gevangenisstraf. EHRM 24 juni 1982, 7906/77 (Van Droogenbroeck tegen België) § 48 en Harteveld e.a. 2004, p. 68. EHRM 24 juni 1982, 7906/77 (Van Droogenbroeck tegen België) § 48 en EHRM 2 maart 1987, 9787/82 §5558. 326 EHRM 18 juli 1994 nr. 15484/89 (Wynne vs. United Kingdom) § 35. 327 Noorduyn 2007, p. 222. 328 EHRM 11 april 2006, 19324/02 (Léger vs. France). 329 EHRM 26 september 2002, nr. 28212/95 (Benjamin & Wilson vs. United Kingdom) § 36. 330 Noorduyn 2007, p. 222 en EHRM 25 oktober 1990, nr. 11787/85, 11978/86, 12009/86 (Thynne, Wilson en Gunnel vs. United Kingdom). 324 325 67 4.3. Toetsingskader EHRM met betrekking tot tbs longstay De vraag rijst wat deze jurisprudentie nu voor de Nederlandse tbs betekent en met name als het gaat om de longstay. De zogenaamde ‘leer van de ingebouwde controle’ bij de eis van ‘lawfulness’ betekent dat een gedetineerde, eenmaal veroordeeld, de rechtmatigheid van zijn vrijheidsberoving niet meer kan laten beoordelen door een rechtbank. Indien dit wel mogelijk zou zijn, zou dit de facto immers een recht op hoger beroep impliceren, terwijl artikel 5 lid 4 EVRM dit recht niet omvat.331 De leer van de ingebouwde controle dient te worden genuanceerd ingeval de detentie na een rechterlijke veroordeling de bedoeling heeft de betrokkene te bestraffen en deze een repressief of punitief karakter heeft. Uit de jurisprudentie blijkt dat als detentie alleen nog plaatsvindt op basis van de beveiliging van de maatschappij er een toegang moet zijn tot de rechter die de rechtmatigheid van voortzetting toetst. De vraag waar het bij de tbs dus om gaat is met welke gedachte de maatregel is opgelegd. Gaat het om een rechterlijke veroordeling die een veiligheidscomponent bezit doordat de betrokkene ter beschikking wordt gesteld, dan kan in geval de rechtmatigheid van de detentie wel degelijk worden gecontroleerd krachtens artikel 5 lid 4 EVRM.332 Bij de tbs heeft de straf een beveiligend karakter. Dat betekent dat de gronden waarop de maatregel destijds is opgelegd, namelijk recidivegevaar, in verloop van tijd ‘susceptible to change’ is, waardoor onbeperkte voortzetting van de detentie geen vanzelfsprekendheid is.333 Daarom zal er dus krachtens artikel 5 lid 4 EVRM een mogelijkheid moeten worden geboden om door de rechter de rechtmatigheid van de voortzetting van de detentie te controleren. In Nederland hebben we de tbs-verlengingsprocedure op grond van artikel 38d lid 2 Sr. De tbs-verlengingsprocedure voldoet hiermee aan artikel 5 lid 4 EVRM. Het Hof eist dat er een causaal verband bestaat tussen de oorspronkelijke aanleiding tot vrijheidsbeneming en de gronden voor voortzetting daarvan. Aan de nationale autoriteiten wordt een beoordelingsruimte gelaten, maar het Hof neemt geen genoegen met een abstracte onderbouwing van, in dit geval, het recidiverisico. De grond voor de toetsing moet dus op feitelijke gegevens berusten.334 Bij de tbs verlengingsprocedure zie ik geen problemen als het gaat om de reguliere tbs verlenging. Een patiënt die op een tbs-afdeling is geplaatst heeft de mogelijkheid de rechtmatigheid van zijn tbs te laten toetsen door de onafhankelijke rechter. 4.4. Longstay en artikel 5 lid 4 EVRM Een volgende vraag is evenwel of het huidige longstay-beleid voldoet aan artikel 5 lid 4 EVRM. Bij de tbs is het doel tweeledig. Zoals ik in hoofdstuk 4 heb geconcludeerd, is de tbs primair een beveiligingsmaatregel. Daarnaast is de behandeling ook een doel van de tbs waarbij het resocialisatiebeginsel een rol speelt bij de tenuitvoerlegging van die behandeling. Bij longstay valt de behandeling weg, maar de externe rechtspositie blijft van toepassing doordat er ook bij een longstay-patiënt door een rechter wordt bekeken of de voortzetting van de tbs nog wel noodzakelijk is. De rechter toetst in het kader van die noodzaak van de 331 Vande Lanotte & Haeck (red.) 2004, p. 352. Vande Lanotte & Haeck (red.) 2004, p. 352. 333 HR 16 juni 2009 NJ 2009, 602, m. nt. P.A.M. Mevis. Zie de conclusie van Knigge overweging 7.2.2. 334 EHRM 2 maart 1987, nr. 9787/82 (Weeks vs. United Kingdom), § 49-50. 332 68 voortzetting van tbs aan het gevaarscriterium en beoordeelt op die manier of de terbeschikkinggestelde nog een gevaar voor de samenleving vormt. Zowel de tbs als de longstay dragen primair een beveiligend karakter. Dit betekent dat er een rechtsgang voor de terbeschikkinggestelde moet openstaan om de rechtmatigheid van de voortzetting van zijn detentie te laten toetsten. Bij longstay-patiënten is hieraan voldaan, aangezien de externe rechtspositie blijft gelden en de rechter dus tweejaarlijks de voortzetting van de tbs toetst.335 Het longstay-beleid is daarom niet in strijd met artikel 5 EVRM. Bij zowel de tbs als de longstay is er sprake van een beveiligingskarakter waar de rechter aan toetst. Een punt van aandacht in het geval van de longstay is in hoeverre de toetsing van het gevaarscriterium bij de verlengingszitting inhoudelijk is. Zoals ik hierboven heb betoogd moet de grond voor de toetsing, in dit geval het gevaarscriterium, op feitelijke gegevens berusten. De rechter toetst echter het gevaarscriterium alleen in het kader van de tbs en heeft daarbij geen bevoegdheid zich inhoudelijk uit te spreken over de longstay. In het licht van artikel 5 lid 4 EVRM is het niet onproblematisch als de longstay wordt doorgevoerd en verlengd zonder dat de rechter, die de maatregel heeft opgelegd dan wel de rechter die in hoger beroep over de duur van de maatregel beslist, daarover heeft geoordeeld.336 Het hof Arnhem merkt daarover op dat in het geval dat een terbeschikkinggestelde op een longstayafdeling is geplaatst en dus geen op resocialisatie gerichte behandeling krijgt het volgende geldt: “Een redelijke toepassing van de wet brengt mee dat ter gelegenheid van de verlenging naar een onderbouwing van de noodzaak van het voortduren van de longstay-plaatsing voldoende informatie wordt verschaft over de stand van zaken met betrekking tot een eventuele hervatting van de behandeling van de terbeschikkinggestelde dan wel andere mogelijkheden tot beëindiging van de terbeschikkingstelling.”337 Dit betekent dat het verlengingsadvies een voldoende onderbouwing dient in te houden van de noodzaak van het voortduren van de longstay-plaatsing, zodat de rechter in staat is te beoordelen of die noodzaak inderdaad aanwezig is dan wel moet worden overgegaan tot een eventuele hervatting van de behandeling of juist beëindiging van de tbs. Een terugplaatsing naar de behandelafdeling kan een rechter niet afdwingen. Wel kan hij kijken naar de proportionaliteit en naar de ernst van het delict. Zoals ik in hoofdstuk 1 heb beschreven is de proportionaliteit een beginsel waar de rechter naar moet kijken bij de tbs naarmate de tbs langer duurt. Als de tbs langer loopt zullen er zwaardere eisen moeten worden gesteld aan de noodzaak tot verlenging.338 De verlengingsrechter kijkt dus krachtens artikel 5 lid 4 EVRM naar de tbs in zijn geheel. Zowel bij de tbs als de longstay wordt de beveiliging van de maatschappij primair in acht genomen. Daarom moet in het licht van artikel 5 lid 4 EVRM de toegang tot de rechter openstaan om de gronden voor vrijheidsbeneming te toetsen. Doordat de rechter om de twee jaar bij zowel de tbs als de longstay kijkt of er sprake is van een dalend recidiverisico, voldoet de procedure dus aan artikel 5 lid 4 EVRM. De patiënt behoudt in beide gevallen de mogelijkheid om de rechtvaardiging te toetsen door een onafhankelijke rechter. 335 Dallinga & Van Marle 2002, p. 32. Van Kuijck, Reas & Van der Wolf 2010, p. 42. 337 Hof Arnhem 29 januari 2007, LJN AZ7671 en zie ook Hof Arnhem 19 maart 2007, LJN BA 1252. 338 Dallinga & Van Marle 2002, p. 25. 336 69 5. Samenvatting en conclusie Aan het begin van dit hoofdstuk heb ik de vraag gesteld hoe de rechtspositie van de longstaygeplaatste dient te worden beoordeeld in het licht van de artikelen 3 en 5 EVRM. Als eerste heb ik artikel 3 EVRM besproken en vervolgens artikel 5 lid 1 en 4 EVRM. Sprake van strijd met artikel 3 EVRM is als er zowel de jure als de facto geen mogelijkheid is om (vervroegd) in vrijheid te worden gesteld. Mijns inziens is er sprake van de jure mogelijkheid tot invrijheidsstelling als het gaat om het huidige longstay-beleid. De longstay-patiënt behoudt zijn externe rechtspositie dat betekent dat de verlengingsrechter beoordeelt of de verlenging van de tbs noodzakelijk is. Op grond van het Beleidskader dient constant te worden gekeken naar behandel- en resocialisatiemogelijkheden. Ook wordt er om de drie jaar door de LAP bekeken of longstay nog noodzakelijk is. Naar mijn mening zijn er de jure dus geen problemen als het gaat om de mogelijkheid om in vrijheid te worden gesteld. Als het gaat om de de facto mogelijkheid is er wel een zekere uitstroom op de longstay waarneembaar. Hoewel het lastig is om te bepalen hoeveel longstay-patiënten er op de dag van vandaag zijn, staat de deur wel op een kier. Mijn conclusie luidt dat het longstay-beleid geen strijd oplevert met artikel 3 EVRM. Vervolgens heb ik in dit hoofdstuk gekeken naar hoofdstuk 5 lid 1 EVRM. Van belang bij artikel 5 lid 1 EVRM is het vereiste dat er sprake moet zijn van een ‘detention after conviction’. Overeenkomstig artikel 5 lid 1 sub a EVRM is een vrijheidsberoving pas mogelijk na veroordeling door een daartoe bevoegde rechter. Het woord ‘after’ betekent niet alleen dat de vrijheidsberoving moet volgen op een veroordeling, het houdt ook in dat er een ‘causal link’ moet bestaan tussen de vrijheidsberoving en de veroordeling. De grond voor de oplegging bij de tbs is namelijk in beginsel de beveiliging, deze is’susceptible to change’. Dat maakt dat onbeperkte voortzetting van de detentie hier geen vanzelfsprekendheid. Als het recidivegevaar geweken is, kan de detentie geen grond meer vinden in artikel 5 lid 1 sub a EVRM. De vereiste ‘causal link’ is dan niet meer aanwezig.339 Om te bepalen of de ‘causal link’ aanwezig is moet de veroordeelde de mogelijkheid krijgen om de voortzetting van de detentie te laten toetsen bij een rechter. Op 31 juli 2012 heeft het Hof een belangrijke uitspraak gedaan in de zaak Van der Velden tegen Nederland.340 Hierin werd schending aangenomen van artikel 5 lid 1 EVRM. De Hoge Raad heeft uitspraak gedaan omtrent de uitspraak Van der Velden tegen Nederland.341 Uit het arrest kan worden afgeleid dat de Hoge Raad toestaat dat de verlengingsrechter een geweldsdelict mag aannemen wanneer de concrete gedragingen waarop de veroordeling ziet evident een geweldsmisdrijf impliceren. De verlengingsrechter mag deze implicatie afleiden uit de overige inhoud van de einduitspraak van de opleggingsrechter, zoals de bewezenverklaring, bewijsmiddelen, kwalificatie, motivering van de weerlegging van gevoerde verweren en de motivering van de opgelegde sanctie(s).342 Mijns inziens is deze interpretatiemogelijkheid in strijd met de uitspraak Van der Velden tegen Nederland. Nu geeft de Hoge Raad toch de verlengingsrechter de mogelijkheid om tot een eigen afwijkend oordeel 339 HR 16 juni 2009 NJ 2009, 602 m. nt. P.A.M. Mevis zie de conclusie van Knigge overweging 7.2.2. EHRM 31 juli 2012, nr.: 21203/10 (Van der Velden vs. The Netherlands). 341 HR 12 februari 2013 NJ 2013, 161, m. nt. P.H.P.H.M.C. van Kempen. 342 HR 12 februari 2013 NJ 2013, 161, m. nt. P.H.P.H.M.C. van Kempen, r.o. 4.4.. Zie ook punt 9 uit de noot van Van Kempen. 340 70 te komen. Dit kan tot gevolg hebben dat een tbs-patiënt, welke tbs heeft gekregen voor bijvoorbeeld een bedreiging, alsnog op een longstay-afdeling kan worden geplaatst indien de opleggingsrechter niet duidelijk aan heeft gegeven of er sprake is van een geweldsdelict. Nu kan de verlengingsrechter een eigen invulling geven aan de vraag of er sprake is van een geweldsdelict. Deze interpretatiemogelijkheid kan een mogelijke schending van artikel 5 lid 1 EVRM opleveren. Als laatste heb ik gekeken naar artikel 5 lid 4 EVRM. Ook bij artikel 5 lid 4 EVRM moet de ‘life sentence’ jurisprudentie in acht worden genomen. Binnen de levenslange gevangenisstraf wordt er onderscheid gemaakt tussen enerzijds ‘manadory life sentences’ en anderzijds ‘discretionary live sentence’. De laatst genoemde kan in vergelijking worden getrokken met de tbs. In geval het alleen gaat om de beveiliging van de maatschappij moet er een mogelijkheid door de staat worden geboden om de rechtmatigheid van de voortzetting van de detentie te controleren. De vraag rijst hoe het longstay-beleid moet worden beoordeeld in het licht van artikel 5 lid 4 EVRM. Mijns inziens voldoet het longstay-beleid aan de procedure die in artikel 5 lid 4 EVRM wordt gesteld. De longstay vindt zijn legitimatie in de tbs, waarbij beveiliging van de maatschappij voorop staat. Bij zowel de tbs als de longstay is er sprake van een beveiligingsmaatregel. Om die reden toetst de verlengingsrechter elke twee jaar de noodzakelijkheid van voortzetting van de tbs. Hoewel de tenuitvoerlegging van de longstay voldoet aan de artikelen 3 en 5 EVRM, blijf ik kritisch als het gaat om de rechtspositie van een terbeschikkinggestelde. Het ligt niet in de bevoegdheid van de verlengingsrechter om zich uit te laten over de inhoud van de behandeling. De rechter kan de longstay-plaatsing niet eindigen, wel kan hij de tbs in zijn geheel eindigen. Ik vraag mij af of een rechter het aan zou durven om de tbs in zijn geheel te doen eindigen zodat ook de longstay-plaatsing daarmee komt te vervallen. Dat is een risico welke de rechter mijns inziens niet snel zou nemen. Daarnaast toetst de verlengingsrechter aan het gevaarscriterium. Het criterium is geen formeel-juridisch gedefinieerd begrip, het is namelijk niet in de rechtspraak ingevuld.343 De rechter is voor zijn beoordeling van het toekomstig veiligheidsrisico afhankelijk van de kwaliteit van de periodieke voortgangs- en evaluatieverslagen en het advies van de inrichting. Vooral de voortgang in de behandeling en de ervaringen met op resocialisatie gerichte activiteiten vormen belangrijke behandelgegevens.344 Bij de longstay valt de behandeling weg, waardoor concrete behandelingsgegevens ontbreken. Hierin bestaat het gevaar dat de verlenging uitgehold wordt omdat men geen nieuwe (behandelings)gegevens meer krijgt. De tenuitvoerlegging van de longstay is dus niet in strijd met de artikelen 3 en 5 EVRM, maar er kunnen wel vraagtekens worden geplaatst bij de inhoud van de rechterlijke verlengingsprocedure waarin de tbs en daarmee de longstay wordt getoetst. Deze procedure kan worden verstrekt, door de verlengingsrechter de bevoegdheid te geven zich ook inhoudelijk uit te laten over de longstay in plaats van alleen over de tbs in zijn geheel. . 343 344 Van der Wolf 2012, p. 216. Zomer 2004, p. 392. 71 Hoofdstuk 6 Conclusie en aanbevelingen 6.1. Conclusie In dit hoofdstuk zal ik mijn antwoord geven op de in hoofdstuk 1 gepresenteerde onderzoeksvraag. Deze vraag luidt als volgt: Hoe dient de rechtspositie van de longstay-geplaatste te worden beoordeeld, in het bijzonder in het licht van het resocialisatiebeginsel en artikel 3 en 5 EVRM? Gedurende mijn onderzoek heb ik vanaf hoofdstuk 2 tot en met hoofdstuk 5 deelvragen gepresenteerd en deze hoofdstukken afgesloten met een tussenconclusie. In dit hoofdstuk zal ik de belangrijkste bevindingen formuleren in één conclusie en deze aanvullen met mijn aanbevelingen. In hoofdstuk 2 ben ik ingegaan op de vraag wat de achtergrond en de wettelijke regeling is van zowel de tbs als de longstay. Geconcludeerd kan worden dat de huidige tbs primair tot doel heeft de samenleving te beveiligen tegen onaanvaardbare risico’s die het gedrag van de betrokkene, zolang het zich niet gewijzigd heeft, oplevert en het teweegbrengen van zodanige gedragsveranderingen dat hij in de toekomst geen ernstige strafbare feiten meer begaat. Hieruit kan worden afgeleid dat de tbs zowel een beveiligings- als behandelaspect bevat. In de tenuitvoerlegging van de behandeling wordt resocialisatie nagestreefd. Dit resocialisatiestreven is vervat in artikel 2 lid 1 BVT. Een terbeschikkinggestelde wordt behandeld in een tbs-kliniek met gedachte dat deze weer kan terugkeren naar de maatschappij als het recidivegevaar verminderd of verdwenen is. Bij een longstay-plaatsing valt dit behandelaspect weg. Op een longstay-afdeling wordt niet meer behandeld. De behandeling van een longstay-patiënt is gericht op de stabilisatie van de psychiatrische stoornis en het terugdringen van symptomen zodat het verblijf binnen de kliniek zoveel mogelijk kwaliteit van leven biedt. Doordat de behandeling is weggevallen, valt ook de resocialisatie weg. De tbs en longstay vinden dezelfde legitimatie in het recht. Zij dienen echter niet hetzelfde doel als het gaat om de uitvoering van de maatregel. De tenuitvoerlegging van de longstay vindt zijn grondslag in het Beleidskader. Daarin zijn beleidsregels opgesteld. Opmerkelijk is dat het Beleidskader is gepubliceerd als een kamerstuk en niet in de Staatscourant is gepubliceerd, zoals gebruikelijk is bij de publicatie van beleidsregels. In hoofdstuk 3 heb ik onderzocht hoe de rechtspositie van de longstay-geplaatste bij de tenuitvoerlegging van de longstay dient te worden beoordeeld. De longstay valt binnen de tenuitvoerlegging van de minister op grond van artikel 553 Sv. Het legaliteitsbeginsel brengt mee dat uitvoeringsbesluiten een deugdelijke wettelijke basis vereisen. Bij de tenuitvoerlegging van rechterlijke beslissingen kan de minister een discretionaire bevoegdheid worden toegekend. Uitgangspunt daarbij is dat de wijze van tenuitvoerlegging niet mag leiden tot een wezenlijk andere sanctie dan waartoe de rechter heeft veroordeeld. Mijns inziens is er geen sprake van de wijziging van de aard van de sanctie, maar wel in de tenuitvoerlegging daarvan. De minister heeft de bevoegdheid om via beleid de tenuitvoerlegging van de tbs nader te beperken als het gaat om de beveiliging van de maatschappij. Geconcludeerd kan worden dat de bevoegdheid tot tenuitvoerlegging van de longstay de minister toekomt. Vraag is echter of het wenselijk is dat de longstay is geregeld middels beleid. De gedachte om een terbeschikkinggestelde te behandelen om het recidivegevaar terug te brengen en de patiënt te 72 resocialiseren, wijkt mijns inziens zo af van de eventueel levenslange duur van longstay dat het niet wenselijk is om de uitvoering daarvan in een eenvoudig in te voeren beleidsregel te grondvesten. Een aandachtspunt is dat een beleidsregel bij invoering en wijziging daarvan de kritische blik mist van de ministerraad, de Raad van State en het parlement. De beleidsregels zijn tevens eenvoudig in voeren en te wijzigen aangezien hiervoor geen wettelijke grondslag noodzakelijk is. Daarnaast zijn de huidige regels met betrekking tot plaatsing in een longstayafdeling te algemeen geformuleerd. Dit schept rechtsonzekerheid ten nadele van de patiënt. Mijns inziens is de rechtspositie van de longstay-patiënt niet sterk genoeg. De verlengingsrechter toetst momenteel bij de longstay-patiënten alleen de reguliere tbs. Daarbij hanteert de rechter het zogenaamde gevaarscriterium ingevolge artikel 38d lid 2 Sr. Doordat de longstay-patiënten niet meer worden behandeld komen er geen nieuwe behandelgegevens binnen waaraan de verlengingsrechter kan toetsten. Dit leidt tot de conclusie dat de rechter de noodzaak van verlenging van longstay-patiënten op grond van het gevaarscriterium niet naar behoren kan beoordelen. De rechtsbescherming middels de beroepscommissie van de RSJ biedt onvoldoende waarborg, aangezien de toetsing van de longstay-plaatsing marginaal plaatsvindt. De drie-jaarlijkse herbeoordeling van de LAP zie ik als een versterking van de rechtspositie van de longstay-patiënt. Een nuancering op deze versterking is dat de herbeoordeling niet kan worden gezien als een beroepsmogelijkheid. Ik pleit om voorgaande redenen voor een sterkere rechtspositie van de longstay-patiënt. In hoofdstuk 4 ben ik ingegaan op de vraag hoe de rechtspositie van de longstaygeplaatste moet worden beoordeeld in het licht van het resocialisatiebeginsel. Zoals ik hierboven heb beschreven heeft de tbs twee doelen. Ten eerste gaat het om beveiliging van de samenleving. Ten tweede gaat het om de behandeling van de terbeschikkinggestelde om zo de patiënt via behandeling te resocialiseren. Uit de literatuur en de MvT blijkt dat er discussie bestaat omtrent de vraag of de beveiliging van de maatschappij op de voorgrond staat of juist de behandeling. Uit mijn onderzoek is gebleken dat het begrip onbehandelbaarheid bij een terbeschikkinggestelde als rechtvaardiging wordt gezien om een patiënt op een longstayafdeling te plaatsen. Daarmee is de resocialisatie ondergeschikt aan de beveilgingsdoelstelling. Mijns inziens is de term onbehandelbaarheid te weinig wetenschappelijk gefundeerd om deze als rechtvaardiging op te voeren voor een longstayplaatsing. Hierdoor is de longstay in zijn huidige vorm een te sterke benadrukking van de beveiliging ten koste van de behandeling en dus ook het resocialisatiebeginsel. Juist doordat er geen eenduidigheid bestaat omtrent het criterium onbehandelbaarheid wordt het resocialisatiebeginsel nu te eenvoudig aan de kant geschoven. Ook de versobering van de longstay werkt de resocialisatie van een longstay-patiënt tegen. Juist doordat het verlof wegvalt wordt de kans tot resocialisatie van de patiënt steeds kleiner. In hoofdstuk 5 heb ik onderzocht hoe de rechtspositie van de longstay-geplaatste moet worden beoordeeld in het licht van artikel 3 en 5 EVRM. Ten eerste ben ik ingegaan op artikel 3 EVRM en ten tweede op artikel 5 lid 1 en 4 EVRM. Artikel 3 EVRM bevat het verbod van foltering. Om te beoordelen of er sprake is van strijd met artikel 3 EVRM moeten we kijken naar de zogenaamde ‘life sentence’ jurisprudentie van het EHRM. Sprake van strijd met artikel 3 EVRM is als er zowel de jure als de facto geen mogelijkheid is om (vervroegd) in vrijheid te worden gesteld. Mijns is er 73 zowel de jure als de facto een mogelijkheid om in vrijheid te komen. Daarom zie ik met betrekking tot van artikel 3 EVRM geen probleem bij de tenuitvoerlegging van de longstay. Vervolgens heb ik in dit hoofdstuk gekeken naar hoofdstuk 5 lid 1 EVRM. Van belang bij artikel 5 lid 1 EVRM is het vereiste dat er sprake moet zijn van een ‘detention after conviction’. Overeenkomstig artikel 5 lid 1 sub a EVRM is een vrijheidsberoving pas mogelijk na veroordeling door een daartoe bevoegde rechter. Het woord ‘after’ betekent niet alleen dat de vrijheidsberoving moet volgen op een veroordeling, het houdt ook in dat er een ‘causal link’ moet bestaan tussen de vrijheidsberoving en de veroordeling. De grond voor de oplegging bij de tbs is namelijk in beginsel de beveiliging, deze is ‘susceptible to change’. Dat maakt dat onbeperkte voortzetting van de detentie hier geen vanzelfsprekendheid. Als het recidivegevaar geweken is, kan de detentie geen grond meer vinden in artikel 5 lid 1 sub a EVRM. De vereiste ‘causal link’ is dan niet meer aanwezig.345 Om te bepalen of de ‘causal link’ aanwezig is moet de veroordeelde de mogelijkheid krijgen om de voortzetting van de detentie te laten toetsen bij een rechter. Artikel 5 EVRM geeft een ieder het recht op vrijheid behoudens een aantal uitzonderingen, waaronder bij de rechtmatige detentie na veroordeling door een bevoegde rechter in een door de wet voorgeschreven procedure. Op 31 juli 2012 heeft het EVRM een uitspraak gedaan omtrent artikel 5 lid 1 EVRM, de zaak Van der Velden tegen Nederland. Uit deze uitspraak kan worden afgeleid dat als de rechter in zijn veroordeling niet heeft gemotiveerd of het een geweldsdelict is en het ook niet duidelijk is als het delict zonder meer als geweldsdelict kan worden aangenomen, de rechter mag beoordelen of de concrete gedragingen waarop de veroordeling ziet evident een geweldsmisdrijf impliceren. Mijns inziens is dit van belang als het gaat om de longstay. Hierdoor is het mogelijk voor de verlengingsrechter om tot een eigen afwijkend oordeel te komen. Dat is mijns inziens in strijd met de uitspraak van Van der Velden tegen Nederland. Dit kan tot gevolg hebben dat een tbspatiënt welke tbs heeft gekregen voor bijvoorbeeld een bedreiging alsnog op een longstayafdeling kan worden geplaatst indien de opleggingsrechter niet duidelijk aangeeft of er sprake is van een geweldsdelict. In dat geval kan de verlengingsrechter toch hier een eigen interpretatie geven. Tot slot heb ik gekeken naar artikel 5 lid 4 EVRM. Dit artikel bepaalt dat eenieder die door arrestatie of gevangenhouding van zijn vrijheid is beroofd, het recht heeft om voorziening te vragen bij de rechter welke de rechtmatigheid van zijn gevangenhouding kan toetsen. In eerste instantie voldoet mijns inziens de tbs aan de procedure die in artikel 5 lid 4 EVRM wordt gesteld. De maatregel tbs wordt primair opgelegd vanwege de beveiliging voor de maatschappij. Het causaal verband kan tijdens de duur van de sanctie verloren gaan, omdat de grond voor oplegging, namelijk beveiliging, kan veranderen. Het recidiverisico kan verminderen of verdwijnen. Bij de longstay valt de behandeling weg, maar blijft de behandeling staan. Als een sanctie beveiliging tot doel heeft moet volgens het EHRM de mogelijkheid worden geboden om de rechtmatigheid van de voortzetting van de detentie te controleren. Naar mijn mening voldoet de longstay aan artikel 5 lid 4 EVRM. De patiënt krijgt om de twee jaar de gelegenheid om de noodzakelijkheid van de tbs door een rechter te 345 HR 16 juni 2009 NJ 2009, 602 m. nt. P.A.M. Mevis zie de conclusie van Knigge overweging 7.2.2. 74 laten toetsen. Dit neemt echter niet weg dat ik de invulling van deze toetsing in het geval van de longstay niet erg sterk vind. 6.2. Aanbevelingen Bovenstaande conclusie leidt tot de volgende aanbevelingen. Dit komt erop neer dat de rechtspositie van de longstay-patiënt moet worden versterkt. Ten eerste ben ik van mening dat de longstay binnen de kaders van de formele wetgeving moet worden vervat. Nu vindt de longstay zijn legitimatie in de tenuitvoerlegging van de tbs. De tenuitvoerlegging van de longstay is geregeld in het Beleidskader waarin beleidsregels staan. Longstay kan levenslang duren, daarom moet de ingrijpendheid van het besluit worden gewaarborgd door een wettelijke codificatie. Door de longstay en de tenuitvoerlegging daarvan wettelijk te regelen vindt er meer controle plaats. Beleidsregels zijn namelijk eenvoudig te voeren en te wijzigen. De ministerraad, de Raad van State en het parlement kijken namelijk niet mee, hierdoor ontbreekt een kritische blik. Voor wijzigen van beleidsregels is geen wettelijke grondslag noodzakelijk. Het feit dat beleidsregels eenvoudig gewijzigd kunnen worden brengt ook rechtsonzekerheid met zich mee. Zo kunnen de instroom- of uitstroomcriteria constant worden veranderd. Ten tweede is het mijns inziens verstandig om zowel de longstay-plaatsing als de toetsing van de voortzetting van de longstay bij de verlengingsrechter neer te leggen. Hoewel de tenuitvoerlegging van de longstay zich in de executiefase bevindt en de rechter daarin niet primair voor verantwoordelijk is, gelet op artikel 553 Sv, zou een dergelijke wijziging wel praktisch zijn en meer helderheid scheppen omtrent de procedures. Bovendien is het niet ongebruikelijk dat de rechter wel een taak heeft in de tenuitvoerleggingsfase. Zo heeft de rechter immers ook een taak in de tenuitvoerlegging van de tbs als het gaat om de verlenging. Tevens versterkt dit de rechtspositie van de terbeschikkinggestelde doordat een onafhankelijke instantie beoordeelt of longstay noodzakelijk is. De patiënt welke in de longstay is geplaatst bevindt zich tussen zoveel verschillende instanties. Zo is er de RSJ, de LAP, de AVT en de verlengingsrechter. Er moet meer consistentie in deze instanties komen. Ze moeten nu beschikken over elkaars meest recente beslissingen en adviezen. Het hangt te vaak van toeval af of die stukken deel uitmaken van het eigen dossier Dat maakt het geheel onoverzichtelijk wat ook afbreuk doet aan de rechtszekerheid. Daarnaast toetst de verlengingsrechter al de tbs. Bij mij rijst de vraag waarom deze dan niet ook over de longstay zou mogen toetsen. Procedureel hoeft er niet veel gewijzigd te worden aangezien de verlengingstoetsing al tot de bevoegdheid van de rechter hoort. Door de longstay bij deze toetsing te betrekken kan de verlengingsprocedure ook meer inhoudelijk worden getoetst. Momenteel is het niet mogelijk om het gevaarscriterium inhoudelijk te toetsen aan de behandelgegevens, omdat deze bij de longstay ontbreken. Hierdoor ontstaat het gevaar dat de verlengingszittingen bij een longstay-patiënt worden uitgehold. De plaatsing op de longstay kan gelijk vallen met de verlengingszittingen, waarbij de LAP de rechtbank zou kunnen adviseren omtrent deze plaatsing. De LAP adviseert nu immers ook bij de longstay-plaatsing. Om tot een zo gerechtvaardigd mogelijk oordeel te komen omtrent het gevaarscriterium is het van belang dat de patiënt tijdelijk op een behandelafdeling wordt geplaatst. Zo kunnen de 75 behandelaars zien of er misschien opnieuw behandelmogelijkheden zijn en kunnen er daadwerkelijk behandelgegevens aan de verlengingsrechter worden verstrekt. Ten derde ben ik van mening dat er meer differentiatie moet komen in de instroomcriteria met betrekking tot de longstay-plaatsing. Deze zijn te algemeen geformuleerd waardoor elke patiënt na een paar maanden tbs al in aanmerking kan komen voor de longstay. Er moet een sterker slot op de voordeur komen. Ten vierde moet er meer aandacht worden besteed aan de uitstroommogelijkheden naar de GGZ. Op dit moment is daar te weinig kennis omtrent tbs-patiënten waardoor er geen goede uitstroom plaatsvindt. GGZ-personeel moet worden bijgeschoold om zo meer kennis te ontwikkelen omtrent de tbs-patiënt zodat de uitstroom soepeler verloopt. Daarvoor is het noodzakelijk dat de tbs verder wordt geprofessionaliseerd waarvoor aan het tbs-veld ruimte moet worden gegeven. Ten vijfde raad ik aan de LAP wettelijk te regelen. De juridische grondslag van de herbeoordeling bevindt zich in het Beleidskader en in het Instellingsbesluit welke een ministeriële regeling is. Net zoals bij beleidsregels is een ministeriële regeling makkelijk in te voeren. De ministerraad, de Raad van State en het parlement kijken hierbij namelijk niet mee. Dit maakt het Instellingsbesluit niet heel sterk. Daarnaast kan de ministeriële regeling eenvoudig gewijzigd worden waardoor de regelgeving met betrekking tot de herbeoordeling volgend jaar anders kan zijn. Voor het wijzigen van het Instellingsbesluit en het Beleidskader is namelijk geen wettelijke grondslag noodzakelijk. Dit leidt tot rechtsonzekerheid voor de terbeschikkinggestelde. Ten zesde is het belangrijk dat er meer wetenschappelijk onderzoek komt naar het begrip onbehandelbaarheid. De ingrijpendheid van de beslissing tot longstay-plaatsing of die tot voorzetting op de longstay-afdeling zou gebaat zijn bij meer wetenschappelijke validatie. Vraag rijst wanneer een patiënt onbehandelbaar is en wat hieronder moet worden verstaan. Psychiaters gaan er altijd vanuit dat personen met een psychische stoornis te behandelen zijn. Daarom vraag ik mij af hoe het mogelijk is dat de onbehandelbaarheid een rechtvaardiging is voor een longstay-plaatsing. Momenteel wordt het resocialisatiebeginsel te makkelijk aan de kant geschoven om zo longstay-plaatsing mogelijk te maken. Ten zevende ben ik van mening dat het huidige beleid om de longstay te versoberen en de verloven aan te scherpen moet worden afgeschaft. Verloven dragen bij aan het resocialisatietraject van een longstay-patiënt. Vanuit het tbs-veld wordt beargumenteerd dat de versobering van de longstay de resocialisatie van de patiënt tegenwerkt. Tevens toetste de AVT al of het verlof van de patiënt veilig was. Om die reden zie ik geen noodzaak waarom dit beleid gehanteerd moet blijven. Tot slot heb ik een aanbeveling met betrekking tot de uitspraak van Van der Velden tegen Nederland. De derde interpretatiemogelijkheid die door de Hoge Raad is gecreëerd, is mijns inziens in strijd met de uitspraak van het EHRM. Dit kan betekenen dat een longstaypatiënt onrechtmatig op een longstay-afdeling wordt geplaatst. Welke gevolgen dit met zich mee kan brengen voor de toekomst zal moeten blijken. Dat neemt niet weg dat als een situatie zoals ik hierboven heb geschetst zich voordoet, een schending van artikel 5 lid 1 EVRM door het EHRM niet uitgesloten is. Ter voorkoming van een veroordeling door het EHRM doet de verlengingsrechter er verstandig aan niet zijn eigen inzichten voorop te stellen, maar expliciet te onderzoeken en te concluderen wat gelet op de verschillende bronnen het oordeel van de 76 opleggingsrechter is geweest. Dit om te voorkomen dat de verlengingsrechter niet zelfstandig gaat beoordelen of er wel of niet sprake is geweest van een geweldsdelict. 77 Dankwoord Een aantal maanden, veel boeken en artikelen en een hoop denkwerk verder, ligt hier dan toch eindelijk mijn scriptie. Toen ik met mijn onderzoek begon wist ik eigenlijk niet wat mij te wachten stond. Dat het zoveel werk en tijd in beslag zou nemen had ik niet verwacht. Dagenlang heb ik mijzelf in mijn kleine studentenkamertje opgesloten om dag in dag uit te typen, lezen, typen en nog veel meer te lezen. Voor mijn huisgenoten denk ik niet de leukste tijd als ik weer eens gehumeurd uit mijn kamer kwam, omdat ik weer eens vastliep in mijn verhaal. Toch kijk ik alles behalve negatief terug op mijn afstudeertijd. Zoals ik altijd maar zeg: “Onthoud, de weg er naartoe is net zo leuk als het resultaat wat je ermee gaat bereiken.” Om eerlijk te zijn vond ik het soms ook heerlijk om even te ontsnappen aan de realiteit, die zeker voor mij het afgelopen jaar niet altijd even leuk is geweest. Deze periode zie ik als een zeer leerzame en uitdagende tijd, waarin ik veel heb kennis en kunde heb opgedaan. Naast het feit dat ik in deze periode vaak op mezelf was aangewezen, zijn er ook een aantal personen waar ik het niet zonder had kunnen doen. Deze personen wil ik graag middels deze weg bedanken. Als eerste is dat uiteraard mevrouw mr. dr. S. Meijer, mijn scriptiebegeleider. Ik denk dat ik me geen betere scriptiebegeleider had kunnen wensen. De samenwerking met u heb ik als zeer prettig ervaren. Ik wil u bedanken voor al uw tijd, moeite en geduld die u in mij heeft gestoken. Niet alleen was u een uitstekende begeleider, u gaf mij ook zelfvertrouwen en motivatie als ik even de draad kwijt was. Heel erg bedankt! Tevens bedank ik mijn tweede begeleider mevrouw mr. dr. L. Stevens voor het leveren van de laatste feedback. Als tweede wil ik graag bedanken die personen die mij gelegenheid hebben gegeven een kijkje te nemen in de wereld van de tbs en de longstay. De interviews die ik heb gedaan heb ik als zeer boeiend ervaren en hebben mij geholpen in de gedachtegang omtrent mijn scriptie. Ik had wel uren met jullie om de tafel kunnen zitten. Ik bedank hierbij de secretaris van de LAP en AVT, de beleidsmedewerker bij het Openbaar ministerie arrondissementsparket Amsterdam en de medewerkers van FPC Veldzicht die mij een mogelijkheid hebben gegeven verschillende bezoeken te brengen. Tot slot wil ik ook nog aantal mensen bedanken uit persoonlijke kring. Mijn moeder en mijn grote zussen, Dina en Martha, bedankt voor jullie bemoedigende woorden en jullie vertrouwen in mij. Bedankt voor jullie begrip en geduld. Uiteraard wil ik mijn lieve vrienden bedanken voor de ontspannende wijntjes en gierende avonden om zo even mijn gedachten los te laten. Jullie zijn mijn toppers! Verder bedank ik natuurlijk iedereen die ik hierin vergeten ben te noemen en die tevens heeft bijgedragen aan de totstandkoming van dit onderzoek. Anna G. Zandbergen Juni 2013, Amsterdam 78 Literatuurlijst Boeken Belinfante & De Reede 2008 A.D. Belinfante & J.L. de Reede, Beginselen van het Nederlandse staatrecht, Deventer: Kluwer 2008. Bleichrodt 2006 F.W. Bleichrodt, Een levenlang. De levenslange gevangenisstraf en longstay in het kader van de terbeschikkingstelling in onderlinge samenhang bezien (oratie RUG), Deventer: Kluwer 2006. Boone 2000 M. Boone, Recht voor commuun gestraften: dogmatisch-juridische aspecten van taakstraffen en penitentiaire programma’s, Deventer: Gouda Quint 2000. Cleiren & Verpalen 2012 C.P.M. Cleiren & M.J.M. Verpalen (red.), ‘Strafvordering. Tekst & Commentaar’, negende druk, Deventer: Kluwer 2012. Harteveld e.a. 2004 A.E. Harteveld e.a., Het EVRM en het Nederlandse strafprocesrecht, Deventer: Kluwer 2004. Hofstee 2003 E.J. Hofstee, TBS, Deventer: Kluwer 2003. De Hullu 2009 J. de Hullu, Materieel strafrecht, Deventer: Kluwer 2009. Kelk 1998 C. Kelk, Materieel Strafrecht, Arnhem: Gouda Quint 1998. Kelk 2008 C. Kelk, Nederlands detentierecht, Deventer: Kluwer 2008. Kogel & Verwers 2003 C.H. de Kogel & C. Verwers, De longstay afdeling van Veldzicht, WODC Den Haag: Boom Juridische Uitgevers 2003. Vande Lanotte & Haeck (red.) 2004 J. Vande Lanotte & Y. Haeck (red.), Handboek EVRM. Artikelsgewijze commentaar Dl.2, Antwerpen: Intersentia 2004. 79 Meijer 2012 S. Meijer, Openbaar ministerie en tenuitvoerlegging: de taak van het openbaar ministier tot tenuitvoerlegging van door de rechter opgelegde strafrechtelijke sancties vanuit constitioneel en strafrechtsdogmatisch perspectief bezien, (diss. Universiteit Tilburg), Nijmegen: Wolf Legal Publishers 2012. Muller & Vegter 2009 E.R. Muller & P.C. Vegter (red.), Detentie, Deventer: Kluwer 2009. Nagtegaal & Van der Horst & Schönberger 2011 M.H. Nagtegaal & R.P. van der Horst & H.J.M. Schönberger, ‘Inzicht in de verblijfsduur van tbs-gestelden’, WODC Den Haag: Boom Juridische Uitgevers 2011. Nelissen 2000 P.P. Nelissen, Resocialisatie en detentie (diss. Universiteit Maastricht), 2000. Van der Pot/Elzinga & De Lange 2006 D.J. Elzinga & D. de Lange, Van der Pot. Handboek van het Nederlandse staatsrecht, Deventer: Kluwer 2006. Reas & Bakker 2007 B.C.M. Reas & F.A.M. Bakker (red.), De psychiatrie in het Nederlandse recht, Deventer: Kluwer 2007. Schlössels & Zijlstra 2010 R.J.N. Schlössels & S.E. Zijlstra, Bestuursrecht in de sociale rechtsstaat, Deventer: Kluwer 2010. Van der Wolf 2006 M.J.F. van der Wolf, Onbehandelbaar! Onbillijk?, Den Haag: Boom Juridische uitgevers 2006. Van der Wolf 2012 M.J.F. van der Wolf, TBS veroordeeld tot vooroordeel (diss. Erasmus Universiteit Rotterdam), Oisterwijk: Wolf Legal Publishers 2012. Tijdschriftartikelen Anker 2011 W. Anker, ‘Levenslang. Enige feiten en ontwikkelingen op het gebied van de levenslange gevangenisstraf’, Strafblad 2011, p. 51-54. 80 Braun 2012 P.C. Braun, ‘Het perspectief van de kliniek op het historische beloop en de toekomstige ontwikkelingen in de longstay’, (Verslag seminar 14 september 2012 van de Landelijke Adviescommissie Plaatsing Longstay Forensische Zorg), p. 39-46. Braun 2013 P.C. Braun, ‘Perspectiefverlies bij levenslange gevangenisstraf en longstay-tbskader’, Justitiële Verkenningen 2013, (jrg. 39) p. 109-119. Dallinga & Van Marle 2002 R. Dallinga & H.J.C. van Marle, ‘Longstay TBS in een juridische context: een toetsing aan de wetgeving’, Sancties 2002, p. 21-34. Deenen 2007 A.M. Deenen, ‘Longstay, anders dan levenslang?´, Ontmoetingen: voordrachtenreeks van het Lutje psychiatrisch – juridisch gezelschap 2007, nr. 13, p. 25-37. Van Hattum 2007 W.F. van Hattum, ‘Perspectief op verandering’, Sancties 2007, p. 19-31. Kristen 2010 F. Kristen, ‘Het legaliteitsbeginsel in het strafrecht’, Ars Aqui 2010, p. 641-645. Van Kuijck 2003 Y.A.J.M. van Kuijck, ‘De longstay-afdeling in de tbs kritisch gevolgd’, Sancties 2003, p. 317328. Van Kuijck, Reas & Van der Wolf 2010 Y.A.J.M. van Kuijck, B.C.M. Reas & M.J.F. van der Wolf, ‘Externe bijstelling van individuele behandeltrajecten in de tbs’, Delikt & Deliquent 2010, p. 38-42. Van Kuijck 2011 Y.A.J.M. van Kuijck, ‘De TBS nog veiliger en toch korter?’, Sancties 2011, p. 83-90. Van Kuijck 2012 Y.A.J.M. van Kuijck, ‘De relatie tussen de rechtspraak en de ontwikkelingen in het longstay beleid’ (Verslag seminar 14 september 2012 van de Landelijke Adviescommissie Plaatsing Longstay Forensische Zorg), p. 29-38. Van Laanen 2006 F. van Laanen,’Levenslange gevangenisstraf en artikel 3 EVRM’, NJCM-bulletin 2006, p. 970-983 (afl. 7). 81 Van Marle 2001 H.J.C. van Marle, ‘Het concept onbehandelbaarheid in de terbeschikkingstelling’, Justitiële verkenningen, jrg. 27 nr. 6, 2001, p. 77-93. Mevis 2007 P.A.M. Mevis, ‘Bespreking Oratie F.W. Bleichrodt’, Sancties 2007, p. 172-179. Noorduyn 2007 C.W. Noorduyn, ‘Levenslang, gratie en artikel 5 en 4 EVRM’, Strafblad 2007, p. 217-225. Oei 2005 T.I. Oei, ‘De terbeschikkingstelling. Van een bijzondere tot een gewone maatregel?’, Justitiële Verkenningen, jrg. 31, nr. 1, p. 23-36. Roosjen 2012 S.O. Roosjen, ‘De longstay bezien vanuit het perspectief van patiënt en advocaat’ (Verslag seminar 14 september 2012 van de Landelijke Adviescommissie Plaatsing Longstay Forensische Zorg), p. 23-28. Velthuis 2009 M. Velthuis, ‘De kwaliteit van leven op de longstay-afdeling van de TBS’, Sancties 2009, p. 317-324. Veurink 2006 G.R.C. Veurink,’Gemiste kans’, Sancties 2006, p. 207-213. Zomer 2004 M. Zomer, ‘De gebrekkige rechtsbescherming van terbeschikkingsgestelden tegen plaatsing in een longstay afdeling’, TREMA 2004, p. 387-394. Parlementaire stukken Kamerstukken II 1948/49, 1189, nr. 3. Kamerstukken II 1979/80, 11 270, nr. 12. Kamerstukken II 1980/81, 11 932, nrs. 5-7. Kamerstukken II 1982/83, 11 932, nr. 10. Kamerstukken II 1992/93, 22 909, nr. 3. Kamerstukken II 1992/93, 22 909, nr. 6. Kamerstukken II 1993/94, 23 445, nr. 3. Kamerstukken II 1995/96, 24 256, nr. 22. Kamerstukken II 1995/96, 23 444, nr. 22. Kamerstukken II 1998/99, 24 587, nr. 35. Kamerstukken II 2004/05, 29 452, nr. 35. 82 Kamerstukken II 2005/06, 30 250, nrs. 4-5. Kamerstukken II 2006/07, 29 452, nr. 48. Kamerstukken II 2007/08, 29 452, nr. 90. Kamerstukken II 2008/09, 29 452, nr. 98. Kamerstukken II 2010/11, 29 452, nr. 138. Kamerstukken II 2012/13, 24 578, nr. 490. Stb. 1928, 386. Stb. 1951, 596. Stb. 1997, 280. Stb. 1997, 295. Stb. 1997, 623. Stb. 1998, 333. Stcrt. 2012, 8977. Jurisprudentie EHRM 18 januari 1978, nr. 5310/71 (Ierland vs. United Kingdom). ECieRM 6 mei 1978, D&R, 14, p. 240 Kotälla t. Nederland. EHRM 24 oktober 1979, NJ 1980, 114 m.nt. E.A. (Winterwerp vs. Netherlands). EHRM 19 juni 1971, nrs.: 2832/66 2835/66 2899/66 (De Wilde, Ooms en Versyp vs. Belgium). EHRM 5 november 1981, NJ 1981, 110, § 52 (X vs. United Kingdom). EHRM 24 juni 1982, 7906/77 (Van Droogenbroeck vs. België). EHRM 2 maart 1987, nr. 9787/82 (Weeks vs. United Kingdom) EHRM 25 oktober 1990, nr. 11787/85, 11978/86, 12009/86 (Thynne, Wilson en Gunnel vs. United Kingdom). EHRM 18 juli 1994 nr. 15484/89 (Wynne vs. United Kingdom). EHRM 16 oktober 2001, nr. 71555/01 (Einhorn vs. Frankrijk). EHRM 26 september 2002, nr. 28212/95 (Benjamin & Wilson vs. United Kingdom). EHRM 11 april 2006, 19324/02 (Léger vs. France). EHRM 12 februari 2008, nr. 21906/04, (Kafkaris vs. Cyprus). EHRM 2 september 2010, nr. 36295/02 (Iorgov vs. Bulgarije II). EHRM 31 juli 2012, nr. 21203/10 (Van der Velden vs. The Netherlands). HR 11 februari 1977, NJ 1977, 255. HR 9 november 1983, NJ 1983, 268. HR 28 maart 1990, AB 1990, 306. HR 9 januari 2001, NJ 2011, 112. HR 31 juli 2003, NJ 2003, 582. HR 22 januari 2008, LJN BC1311. HR 16 juni 2009, NJ 2009, 602, m. nt. P.A.M. Mevis. HR 12 februari 2013, NJ 2013, 161, m. nt. P.H.P.H.M.C. van Kempen 83 Hof Arnhem 28 februari 2005, LJN AV3034. Hof Arnhem 25 juli 2005, LJN AV3042. Hof Arnhem 29 januari 2007, LJN AZ7617. Hof Arnhem 19 maart 2007, LJN BA1252. Hof Arnhem 7 april 2008, TBS 2007/318. Hof Arnhem 13 oktober 2009, LJN BK9734. Hof Arnhem 6 juli 2010, LJN BN0531. Hof Arnhem 30 mei 2011, LJN: BQ6616. RSJ 24 november 2003 03/2062/TB en 03/2064/TB). RSJ 21 juni 2010 (08/3198/TB en 09/1524/TB). RSJ 12 september 2010 (10/1385/TB). RSJ 14 februari 2011 (09/2039/TB). RSJ 14 februari 2011 (10/2043/TB). RSJ 15 februari 2011 (10/2948/TB). RSJ 11 februari 2011 (10/2899/TB). RSJ 02 maart 2011 (10/2377/TB). RSJ 28 maart 2011 (10/3818/TB). RSJ 27 september 2011 (11/1305/TB). RSJ 30 september 2011 (11/1466/TB). RSJ 20 februari 2012 (11/1466/TB). RSJ 16 augustus 2012 (10/2377/TB-eindbeslissing). RSJ 17 augustus 2012 (12/1170/TB). RSJ 28 augustus 2012 (12/1596/TB). RSJ 4 januari 2013 (12/2014/TB). Overige Literatuur Brief RSJ d.d. 14 november 2011 (<www.rsj.nl>) Reactie staatssecretaris d.d. 24 mei 2012, kenmerk: 5726962/12/DJI. (<www.rsj.nl>) Kamerbrief minister Opstelten, kenmerk: 33028. (<www.rijksoverheid.nl>) Dienst Justitiële Inrichtingen 2009 Beleidskader Longstay Forensische Zorg (Beleidskader van Directie forensische zorg 2009) (<www.rijksoverheid.nl>). 84 Dienst Justitiële Inrichtingen 2012 Forensische zorg in getal. 2007-2011 (mei 2012) (<www.dji.nl>). Landelijke Adviescommissie Plaatsing tbs 2012 Jaarverslag 2012 (<www.landelijkeadviescommissieplaatsing.nl>). Raad voor de Strafrechtstoepassing en Jeugdbescherming 2008 Longstay (advies van d.d. 1 februari 2008, RSJ) (<www.rsj.nl>). Raad voor de Strafrechtstoepassing en Jeugdbescherming 2008 Longstay. Aanvulling op het advies Longstay d.d. 1 februari 2008 (d.d. 29 april 2008) (<www.rsj.nl>). Raad voor Strafrechtstoepassing en Jeugdbescherming 2011 De oplopende duur van TBS (advies van 17 februari 2011, RSJ) (<www.rsj.nl>). Taskforce TBS 2012 Onderzoeksrapport Taskforce TBS 2012 (<www.rijksoverheid.nl>) Wetenschappelijk Bureau van het Openbaar ministerie 2012 Standpunt van het WBOM over het arrest van het Europese Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) van 31 juli 2012 nr. 21203/10 (arrest Van der Velden tegen Nederland) (niet online raadpleegbaar). Websites - http://www.fpcveldzicht.nl/Behandeling/Longstay.aspx (geraadpleegd op 31 januari 2013). http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/tbs/tbs-klinieken-en-longstay-afdelingen (geraadpleegd op 31 januari 2013). http://nos.nl/artikel/468095-vraagtekens-bij-111-tbszaken.html (geraadpleegd op 20 februari 2013). www.landelijkeadviescommissieplaatsing.nl/procedure (geraadpleegd op 6 maart 2013). 85 Bijlagen Bijlage 1 Interview afgenomen op 11 februari 2013 met een secretaris bij zowel de LAP als het AVT Gegevens onderzoeker Naam: A.G. (Anna) Zandbergen E-mail: [email protected] Telefoonnummer: 06-38535369 Studie: Nederlands Recht Specialisatie: Strafrecht Scriptiebegeleider: mr. dr. S. (Sonja) Meijer ([email protected]) Telefoonnummer begeleider: 020-5983357 Universiteit: Vrije Universiteit Amsterdam Centrale probleemstelling: Hoe dient de rechtspositie van de longstay-geplaatste te worden beoordeeld, in het bijzonder in het licht van het resocialisatiebeginsel en artikel 3 en 5 EVRM? Algemene vraag 1. Kunt u uitleggen wie u bent en wat uw werkzaamheden zijn? Ik ben secretaris bij zowel de LAP als het AVT. Het AVT doe ik sinds de oprichting vanaf 1 januari 2008 en daarvoor ben ik werkzaam geweest bij het Hof in Arnhem als gerechtssecretaris/strafjurist op de afdeling strafrecht. De voorzitter van het adviescollege was ook een raadsheer bij het Hof Arnhem. Het AVT moest opgericht worden vanuit het niks naar aanleiding van de Commissie Visser en naar aanleiding van incidenten die zich in de tbs hadden voorgedaan. De voorzitter benaderde mij of ik ondersteunend secretaris wilde worden en hoofd van het ondersteunend bureau. Dus samen hebben we vanuit het niks het AVT opgezet. De Landelijke Adviescommissie Plaatsing bestond al. Die bestaat eigenlijk al 10 jaar, maar zonder formele basis. Het was een groepje gedragsdeskundigen bij elkaar die de LAP vormden. Ze kregen dossiers van de DJI omtrent de longstay-plaatsingen. Deze gedragsdeskundigen beoordeelden of patiënten in aanmerking kwamen voor de longstay. Op een gegeven moment is in 2009 het Beleidskader Longstay Forensische Zorg in werking getreden. Daarin stond dat de LAP geprofessionaliseerd moest worden. Tevens stond daarin dat overeenkomstig het AVT een jurist als voorzitter moest komen om de onafhankelijkheid te waarborgen en voor de professionele ondersteuning. Toen kwamen ze bij mij terecht. Omdat we ook het AVT hadden opgezet werd ons gevraagd of we ook de LAP wilden ondersteunen. Degene die voorzitter is geworden van de LAP is ook raadsheer in Arnhem en die kende ik goed. 86 Dus waar bestaat de LAP uit, dat zijn twee juristen, dat zijn allebei rechters, en zes gedragsdeskundigen, dat zijn drie psychiaters en drie psychologen. Sinds 1 februari 2011 zijn we van start gegaan met de LAP nieuwe stijl. Er is een rechter als voorzitter en nog een rechter erbij als vice-voorzitter en al de zes gedragsdeskundigen die al in de LAP zaten. Ik als secretaris en nog een plaatsvervangende secretaris erbij. We hebben de procedures ook nog aangescherpt conform het beleidskader. Vragen met betrekking tot de LAP 2. Zijn deze gedragsdeskundigen behorend bij de LAP verbonden aan de Forensisch Psychiatrische Klinieken? Eén is er verbonden aan een kliniek, en drie aan het NIFP. Net als bij het AVT komen de leden uit verschillende bloedgroepen. Daar komen mensen vanuit het NIFP, de FPC’s en GGZ. Zodat het hele veld vertegenwoordigd is. 3. De Commissie Visser eiste destijds dat de LAP onafhankelijker moest worden en bij het Beleidskader is dat getracht te waarborgen. Hoe wordt dit gewaarborgd? Die onafhankelijkheid is op verschillende manieren gewaarborgd. In de instellingsbesluiten van zowel het AVT als de LAP staat dat de minister geen aanwijzingen mag geven over de te hanterend methodiek, over de oordeelsvorming en de inhoud van de adviezen. Dus we zijn geen verantwoording verschuldigd over hoe we werken en geen verantwoording verschuldigd over de adviezen. Er is geen sprake van politieke invloed. Dus die onafhankelijkheid is daarmee volledig gewaarborgd. We hebben er ook expres voor gekozen om ons in Utrecht te vestigen en niet in Den Haag. Ver weg bij het ministerie. Dat werkt ook goed. Een rechter als voorzitter dat werkt natuurlijk heel goed. De onafhankelijkheid zit in hun bloed. Waar je niet aan ontkomt zijn de leden die uit het veld afkomstig zijn. Want in de tbswereld zitten de deskundigen. Dus je hebt uiteraard mensen uit het veld nodig. Als je het dan hebt over jouw vraag die specifiek betrekking heeft op de mensen uit de klinieken. De ongeschreven regel is dat de mensen uit de klinieken nooit de aanvragen beoordelen van patiënten uit hun eigen kliniek. Als het een patiënt uit die kliniek is dan worden de mensen die daar werken niet op de vergadering gevraagd. Ze mogen alleen de zaken beoordelen van mensen die uit andere klinieken komen. Zo wordt de onafhankelijkheid gewaarborgd. 87 4. Advocaat W. Anker schrijft in een artikel in het Strafblad346 dat er al grote achterstanden bestaan bij de drie-jaarlijkse herbeoordelingen en dat het voor komt dat een terbeschikkinggestelde pas na vijf jaar wordt herbeoordeeld, ook de rechtspraak van de RSJ laat zien dat er vertragingen zijn347. Herkent u dit probleem? En zo, ja wat is de oorzaak daarvan? Er was heel erg vertraging. Het beleidskader was er vanaf 2009, maar het ministerie heeft er heel lang over gedaan om dat beleidskader te implementeren. Voor de periodieke herbeoordeling moesten ze nog instrumenten opstellen. Dat heeft eigenlijk heel lang geduurd en daardoor ontstond er een wachtlijst van 150 zaken die allemaal herbeoordeeld moest worden. Dus toen wij startten was die hele wachtlijst er. Daar zijn wij mee van start gegaan. Maar de wachtlijst is nu weggewerkt. Dus het artikel van W. Anker is achterhaald. Wij zijn in 2011 gestart en op dit moment hebben we de hele wachtlijst weggewerkt. In het begin heeft de RSJ inderdaad schadevergoedingen aan patiënten moeten toekennen, vanwege de vertraging die zij opliepen in de herbeoordeling. Dus voor de toekomst geldt dat niet meer. Dat gold zeker wel toen wij startten. Patiënten hadden bij de RSJ al zaken aangespannen. Inmiddels hebben de herbeoordelingen in 25% van de gevallen geleid tot opheffing van de longstay-indicatie. Dat is van ongeveer 150 zaken. 5. Hoe komt een plaatsingsadvies tot stand? Nieuwe aanvragen longstay kunnen van andere FPC’s komen. Die stellen een aanvraag op tot een longstay-plaatsing en die dienen ze in bij de Afdeling Plaatsing van de DJI. Daar worden beslissingen namens de minister genomen. Die zorgen er vervolgens voor dat er een externe multidisciplinaire rapportage wordt opgesteld via het NIFP. De psychiater en de psycholoog gaan de patiënt onderzoeken en stellen een rapportage op. Het DJI stelt een dossier samen en vervolgens stuurt men dat dossier naar de LAP ter beoordeling. Hetzelfde geldt voor de herbeoordelingen, alleen in plaats van een aanvraag longstay-plaatsing stelt de kliniek een herbeoordelingsadvies op. Daarbij wordt gekeken hoe het met de patiënten gaat en wat de ontwikkelingen zijn. De kliniek neemt dan een advies op van voortzetting longstay of geen voortzetting. Dat is afhankelijk van hoe zij dat zien. Ook dan wordt er een rapportage door het NIFP opgesteld en als het dossier compleet is dan gaat het naar de LAP. Dan komt het bij ons binnen. Dan gaat de LAP kijken. We doen de vergaderingen in de kliniek. Dan gaan we een vergadering plannen en overleggen we met de leden. In elke commissie zit altijd één jurist, één psychiater en één psycholoog. De jurist is de voorzitter van de commissie. Tevens gaat de secretaris mee dus de commissie bestaat uit vier personen. Op het bureau wordt een voorbereidingsnota opgesteld. Dan kijken we naar wat er is gebeurd en wat de adviezen zijn die zijn opgesteld. De stukken gaan naar de leden ter voorbereiding. Vervolgens sturen we een brief naar de advocaat. Die wordt op de hoogte gesteld en schriftelijk krijgt hij de mogelijkheid om opmerkingen in te dienen. Ze mogen niet aanwezig zijn. Dat willen advocaten soms wel, maar het is gewoon geen formele zitting zoals bij de rechtbank waarin W. Anker, ‘Levenslang. Enige feiten en ontwikkelingen op het gebied van de levenslange gevangenisstraf’, Strafblad 2011, p. 51-54. 347 Zie hiervoor o.a.: RSJ 20 februari 2012 (11/1466/TB), RSJ 30 september 2011 (11/1466/TB), RSJ 27 september 2011 (11/1305/TB), RSJ 02 maart 2011 (10/2377/TB), RSJ 11 februari 2011 (10/2899/TB), RSJ 14 februari 2011 (10/2043/TB), RSJ 14 februari 2011 (09/2039/TB), RSJ 12 september 2010 (10/1385/TB). 346 88 hoor- en wederhoor gebruikelijk is. Het is een informeel gesprek met de tbs-gestelde. Dat was vroeger niet. Vroeger werd het alleen op basis van de stukken gedaan. Door de komst van de juristen werd ook het Beleidskader wat nauwer geïnterpreteerd. De beoordelaar moet de patiënt hebben gezien. Op grond van het Beleidskader is de beoordelaar de LAP. Dus de voorzitter was van oordeel dat daarom de LAP de patiënt gezien moet hebben. Het is dan niet voldoende dat alleen externe rapporteurs de patiënt hebben gezien. Die zijn geen onderdeel van de LAP. Het is een andere rol. De LAP gaat niet meer onderzoeken, want dat hebben de externe rapporteurs al gedaan. Het gaat erom dat we een gesprek hebben met de patiënt zodat we kunnen zien hoe hij erbij zit en wat hij er zelf van de adviezen die er liggen vindt. Het gaat om grote belangen, dus de patiënt moet zelf ook de gelegenheid krijgen om het woord te voeren. De advocaat mag daar dus niet bij zijn. Die krijgen een paar weken om opmerkingen in te dienen. Daar wordt echter niet heel veel gebruik van gemaakt. De patiënt krijgt zelf ook natuurlijk een brief met de mededeling wanneer we langskomen. Dan gaan we naar de kliniek toe en dan spreken we de patiënt. We vragen hem daarbij ook wat hij zelf het liefst zou willen. Na afloop van de vergadering wordt binnen de commissie besproken wat het advies wordt. Het advies wordt dan de volgende dag opgesteld en verstuurd naar de leden om te kijken of alles erin staat. Vervolgens wordt het advies naar de afdeling plaatsing van de DJI verzonden waar de beslissing wordt genomen. Wij als LAP krijgen dan weer een afschrift van de beslissing. 6. Wordt vaak jullie advies opgevolgd en is het bindend? Bijna altijd. We hebben een enkele keer een contraire beslissing gehad. De minister kan afwijken. Het advies is dus niet bindend. De keren waarin hij contrair is gegaan heeft te maken met de ongewenst vreemdelingen. Dat is wel een interessante groep. Dat is een zeer ongewenste zaak. In het Beleidskader is geen criterium opgenomen om iemand op de longstay te plaatsen, omdat hij ongewenst vreemdeling is. Zo iemand mag geen verlof hebben. Op deze manier kunnen ze hem niet resocialiseren dus wordt hij op een longstay-afdeling geplaatst. Het enige criterium in het Beleidskader is of er nog behandelperspectief is, of dat er uitstroom kan plaatsvinden naar de GGZ. Wij zien dat bij de patiënt en adviseren dus negatief. Dus geen longstayplaatsing. Maar de minister plaatst in die zaken die patiënten vervolgens wel op de longstay. Als LAP hebben we aangekaart dat dit wel heel onwenselijk is, want die mensen horen daar niet thuis. Er zijn andere oplossingen denkbaar. Zo kan de IND bijvoorbeeld de ongewenst verklaring tijdelijk opheffen. Zodat iemand behandeld kan worden. Op het moment dat iemand behandeld is kan diegene ook makkelijker gerepatrieerd worden dan dat je er niks mee doet. Je geeft eigenlijk iemand levenslang terwijl hij kan zitten voor bedreiging of brandstichting. En terwijl er wel behandelperspectief is. Dus met deze zaken gaan ze tot nu toe contrair. We hebben het wel aangekaart in Den Haag. Er wordt wel gekeken of er genoeg voorzieningen in dat land zijn om iemand op te vangen. Wat wij ook nog weleens doen en wat niet in het Beleidskader is vastgelegd is dat we oordelen dat er nu nog onvoldoende basis is om de longstay op te heffen, maar dat er wel mogelijkheden worden gezien. Dan zeggen we dat de herbeoordeling na een jaar moet plaatsvinden en niet na drie jaar. Dat is geen officiële herbeoordeling zoals dat plaats moet vinden in het Beleidskader. Die zijn om de drie jaar. Maar soms komt het voor dat we iemand na een jaar alweer willen zien. 89 7. De LAP speelt tevens een rol in het terugplaatsen op een behandelkliniek. Uit het rapport van de RSJ uit 2008 blijkt dat voor terugplaatsing een advies van de LAP en een beslissing van de minister van Justitie noodzakelijk is. De RSJ is in hun rapport van mening dat dit een tijdrovende kwestie is en dat het beter is om de directeur van de kliniek te machtigen om zo sneller een patiënt terug te plaatsen. Hoe kijkt u hier tegenaan? Dit kan alleen als de kliniek zelf wil dat de patiënt daadwerkelijk wordt teruggeplaatst. Mijn collega is een artikel aan het schrijven met een psycholoog. En één van de aanbevelingen is inderdaad bij de verzoeken tot opheffing van de kliniek zelf de toetsing eruit te halen. Als klinieken zelf mogelijkheden zien is het dan niet mogelijk om de toets eruit te halen? 8. Vindt u dit in het belang van de patiënt? In beginsel wel, maar er wordt niet in alle verzoeken tot opheffingen van de longstay door de kliniek meegegaan. We hebben ook wel geadviseerd om voort te zetten, terwijl de kliniek juist vroeg om opheffing. 9. Als de kliniek adviseert om de longstay op te heffen en de LAP adviseert om de lonstay voort te laten duren wat er gebeurd er dan? Dit heeft ermee te maken dat de klinieken de regels niet goed interpreteren. We hebben veel zaken gehad van de Van Der Hoeven kliniek, die patiënten naar de De Voorde in Amersfoort wilden overplaatsen. Ze wilden eigenlijk de longstay daar naartoe verplaatsen, maar dat is geen tbs-instelling. Dus dat moest dan met transmuraal verlof en daarvoor moet de longstay opgeheven worden. De LAP heeft al twee keer aangegeven, eerst door aanhouding en daarna door negatieve adviezen dat het criterium moet zijn of er behandelperspectief is of dat er mogelijkheid tot uitstroom naar de GGZ. Bij De Voorde zit ook GGZ. Dus de vraag werd gesteld of zij ook een mogelijke uitstroom van de betreffende patiënten naar de GGZ zagen. De kliniek zei in enkele gevallen dat ze deze mogelijkheden niet zagen. Dus ze zien het voorlopig als permanent verblijf. Dan is er dus geen indicatie om de longstay op te heffen. Dan doen ze het op oneigenlijke gronden. De kliniek kan dan zelf wel denken aan opheffen, maar dan zegt de LAP dat dit wel met de juiste redenen moet gebeuren. Dat houdt dus eigenlijk in dat een longstayer wordt over geplaatst naar een gesloten afdeling met alsnog geen mogelijke uitstroom naar de GGZ. Deze ontwikkeling zou juist pleiten tegen invoering van een machtiging van de directeur van een FPC-kliniek. Vragen met betrekking tot de longstay 10. Zijn er verder nog knelpunten in de tenuitvoerlegging van de longstay? Het blijft gewoon moeilijk om de longstayers door te laten stromen naar een GGZ-instelling. Er zijn te weinig voorzieningen voor. Het is al lastig om tbs-patiënten naar de GGZ uit te laten stromen. Laat staan als mensen ook nog een longstay-stempel op hun voorhoofd hebben. Dan wordt het helemaal ingewikkeld. We komen in 2013 met een interne evaluatie. Dan gaan we dat ook allemaal in kaart brengen. In de uitstroom zijn er gewoon wat beperkingen. Op het moment dat wij adviseren om de longstay op te heffen dan hebben ze in Den Haag de regel 90 dat iemand in beginsel binnen zes maanden vanuit een longstay kliniek naar een vervolgkliniek wordt doorgeplaatst. Maar het zijn hele kwetsbare patiënten. De kliniek zegt, en de LAP sluit zich daarbij aan, dat het om hele kwetsbare patiënten gaat en dat het wel één of twee jaar kan duren. Het is belangrijk dat de tijd daarvoor wordt genomen. 11. Waarom moet met deze patiënten zo voorzichtig om worden omgegaan? Je moet iemand heel voorzichtig gaan voorbereiden. Ze zitten soms al twintig jaar binnen. Die mensen hebben niks en dan is de kliniek hun familie geworden. Ze kunnen heel snel ontregelen. Ze willen daar heel rustig naar toe werken. Door bijvoorbeeld een keer op bezoek te gaan. Je kunt die mensen niet zomaar over de muur gooien. Dat gaat niet goed. Het vraagt wel om maatwerk. Soms loop je tegen strakke regeltjes aan. Je zou denken dat binnen een halfjaar longstay-patiënten overplaatsen goed klinkt en in het belang van de patiënt is. Maar doordat het juist een grote prikkel is voor deze mensen kan een overplaatsing binnen een halfjaar te snel zijn en dan werkt dat juist niet in het belang van de patiënt. In onze interne evaluatie gaan we ook kijken wat er met deze mensen is gebeurd, want daar krijgen we geen terugkoppeling van de psychiatrische instelling. Zijn ze bijvoorbeeld weer teruggeplaatst naar de longstay. Dat is iets wat we niet te horen krijgen. Dus dat willen we graag zelf gaan onderzoeken. 12. Op een longstay-afdeling wordt men niet meer behandeld, immers wordt het resocialiseringsperspectief losgelaten. Bij een herbeoordeling ontbreken dus feitelijke behandelgegevens. Hoe kan er toch een zodanige beoordeling worden gemaakt waaruit blijkt dat de patiënt weer in aanmerking komt voor behandeling? Behandeling kan je op verschillende manieren definiëren. De longstay ziet op stabiliseren van de stoornis, maar stabiliseren is ook behandelen. Sommige mensen zijn soms zo ontregeld, alleen als de behandeldruk wegvalt dan komen ze tot rust. Daardoor kan er weer behandelperspectief ontstaan. Soms weigeren patiënten tien jaar lang medicatie en doordat ze tot rust komen kunnen ze wel weer openstaan voor medicatie. Daar kan een mens echt van opknappen. Dan kan er toch ineens perspectief ontstaan. Het is niet zo dat ze er niks doen. Door de herbeoordelingen zijn klinieken er ook steeds meer op gericht om te kijken naar welke mogelijkheden er zijn. Ze kunnen natuurlijk altijd wel iets doen. Er wordt in de ene kliniek wel meer dan de in de andere gekeken of er nog behandelingsmogelijkheden zijn. Maar je ziet wel dat dit gegroeid is met de herbeoordelingen. Het kunnen nieuwe behandelinzichten van buiten of nieuwe medicatie zijn waardoor er mogelijkheden ontstaan. Maar het kan ook komen doordat de patiënt tot rust is gekomen en daardoor weer openstaat voor behandeling. Waar klinieken soms wel over klagen, is dat wij in ons advies soms ook adviseren over nieuwe behandelingen. We zeggen dan bijvoorbeeld dat ze een nieuwe behandeling moeten proberen of andere medicatie moeten onderzoeken. Klinieken willen dat wel, maar ze hebben een hele beperkte financiering in de longstay. Waar moet dat van worden betaald? De klinieken hebben niet alle expertise in huis. Dus de LAP adviseert wel heel veel maar het is voor de klinieken soms lastig om uit te voeren, omdat ze daar beperkte middelen voor hebben. Dus dat knelt aan die kant wel weer. 91 Dat kan worden gezien als een knelpunt wat afkomstig is van het ministerie, doordat er te weinig geld beschikbaar wordt gesteld is het moeilijk om alle behandeladviezen van de LAP op te volgen. Ze lopen tegen de beperkte middelen aan die ze hebben. Maar ze doen wel ontzettend hun best om zoveel mogelijk te kijken wat er kan met die mensen. Het dagelijks leven op de longstay-afdeling wordt ook wel gezien als een behandeling. Het dagelijks gedrag wordt ook geobserveerd. Je ziet ook wel dat patiënten al bij de plaatsing op een longstay-afdeling ervan uitgaan dat ze de rest van hun leven op die afdeling blijven en dat die mensen helemaal niet meer weg willen. Buiten de instelling hebben ze niks meer, geen familie of vrienden. Terwijl ze in de instelling wel mensen om zich heen hebben. Toch ziet de LAP soms nog wel mogelijkheden bij iemand die bijvoorbeeld nog jong is. 13. En hoe gaan jullie daarmee om? In zo’n geval kunnen we alsnog tot opheffing adviseren. Soms zeggen we ook wel dat we dan met een jaar een herbeoordeling doen zodat in dat jaar de patiënt kan worden gemotiveerd om naar de toekomst te kijken. Motiveer hem om naar buiten te kijken en hem niet te laten accepteren dat hij de rest van z’n leven op een longstay-afdeling zit. Mensen zijn ook heel vaak bang om weer terug te keren naar de maatschappij. De maatschappij verandert in een korte tijd zo hard, en als je daar geen deel aan hebt genomen is dat gewoon heel eng. 14. Hoeveel longstayers zijn er momenteel? Het waren er circa 200 en het zijn er nu nog zo ongeveer 150. Dus er vindt wel een uitstroom plaats. 15. En heeft dat te maken met het Beleidskader? Jazeker. Dat komt vooral door de herbeoordelingen. Tevens worden er minder nieuwe aanvragen ingediend. De aanvragen voor longstay zijn enorm gedaald. We hebben een seminar georganiseerd. Daarin werd besproken hoe het komt dat de aanvragen voor longstay zijn gedaald. De daling heeft ook veel met financiën te maken. De klinieken hebben leegstand. Op het moment dat de klinieken vol zitten en na zes jaar krijg je een lager tarief voor de patiënt. Daardoor werden ze overgeplaatst naar de longstay. Nu proberen ze het gewoon langer in de kliniek zelf, omdat ze lege bedden hebben in de tbs-kliniek. Er is minder instroom en meer uitstroom. Dat is alleen maar goed. Op een gegeven moment is er natuurlijk een te grote groep in de longstay terecht gekomen. Het was oorspronkelijk bedoeld voor een kleine groep gevaarlijke patiënten die onbehandelbaar zijn. 16. Worden er maatregelen genomen om de uitstroom te vergroten? Ja dat zijn de herbeoordelingen. Vragen met betrekking tot het AVT 17. U bent tevens secretaris van het AVT wat houdt dat in? We beoordelen alle aanvragen van tbs’ers die met verlof willen. Dat zijn zo’n 1600 á 1800 aanvragen per jaar. Het gaat om alle vormen van verlof, dus begeleid, onbegeleid en 92 transmuraal en proefverlof. Dat gaat wel op basis van alleen papier, er vindt dus geen gesprek plaats met de patiënt. In het AVT zitten ook psychiaters, psychologen en juristen in. We beoordelen al die verlofaanvragen en brengen daarover advies uit. 18. Is het verlof-advies bindend? Als we negatief adviseren is het verlof bindend en als we positief adviseren mag de minister afwijken. 19. De staatssecretaris Fred Teeven heeft aangegeven de longstay te versoberen. Dit houdt in dat longstay-geplaatsten niet meer in aanmerking komen voor begeleid verlof. Alleen een kleine groep longstayers met een laag beveiligingsniveau komt onder strikte voorwaarden nog voor begeleid verlof in aanmerking. Hoe kijkt het AVT tegen deze ontwikkeling aan? Dat is een politieke ontwikkeling. Dit is alleen naar aanleiding van het incident in de Hema in Uden. Daar was geen enkele aanleiding voor in het veld. Dit is een extra taak die de LAP erbij heeft gekregen. De LAP is gevraagd ook te adviseren over het beveiligingsniveau. Dat is in de loop van vorig jaar gekomen. Er lagen ook geen criteria voor vast, want wat is dan een laag beveiligingsniveau? We hebben verschillende overleggen gevoerd, maar uit Den Haag kwam er eigenlijk weinig los. We hebben ook de klinieken erbij betrokken en uiteindelijk zelf een brief naar de klinieken, het NIFP en Den Haag gestuurd met hoe wij er naar kijken. Sindsdien brengt de LAP advies uit over het beveiligingsniveau. En vervolgens wordt dat ook in een beschikking bij de Afdeling Plaatsing van de DJI vastgesteld. Alleen als er een laag beveiligingsniveau is vastgesteld dan pas mag een verlofaanvraag bij het AVT worden ingediend. Voor het AVT is er eigenlijk weinig veranderd. Afgezien van wat minder aanvragen. Maar eigenlijk beoordeelden wij al of het veilig was of niet. Dus het is een politieke beslissing. 20. Zou dat ook in het nadeel kunnen werken van een longstay-patiënt? Zeker. Er waren mensen die al jaren met verlof gingen en die mogen nu ineens niet meer met verlof. 21. Verlof is onderdeel van een behandeling om het recidiverisico te verlagen.348 Denkt u niet dat door de versobering op de longstay de kans aanzienlijk lager wordt voor longstayers om nog terug te keren naar een reguliere tbs-kliniek? Ja, verlof is een onderdeel van de behandeling. Nou is het gelukkig wel zo dat mensen met een laag beveiligingsniveau nog wel op verlof mogen. Bij de meeste mensen spraken we van een laag beveiligingsniveau. Daarbij telt mee dat iemand bijvoorbeeld al tien jaar zonder problemen met begeleid verlof gaat en verder geen beheersrisico’s in de kliniek veroorzaken. Dus het merendeel behoudt het verlof. Maar er zijn ook patiënten die er wel nadelen van ondervinden. Verlof mag wel alleen op humanitaire gronden, dit was al zo alleen hebben ze bedacht om er ook nog het beveiligingsniveau aan toe te voegen als extra eis. Dat beoordeelde 348 Zie hiervoor het parlementair onderzoek Commissie Visser Kamerstukken II, 2005/06, 30 250, nr. 4-5, p. 124. 93 het AVT eigenlijk al dus in principe is er niet veel veranderd. Je loopt natuurlijk altijd een risico. De tbs incidentvrij maken is een utopie. Sinds de invoering van het AVT, dat is nu vijf jaar geleden, hebben we één incident per jaar. Dat is op 1800 aanvragen per jaar. Dan hebben we het nog niet eens gehad over de verlofbewegingen, dat zijn er ongeveer 50.000 tot 70.000. Dat zijn mensen die de kliniek uit gaan. Daaruit komt één keer per jaar een ernstig incident uit voort. Dus hoe veilig wil je het maken? Als je het vergelijkt met het gevangeniswezen dan zie je dat die cijfers veel hoger zijn. Het geval van Uden was er helaas bij en het feit dat het ook om een longstayer ging is dan moeilijk te verkopen aan de politiek. Dan worden dit soort maatregelen ingevoerd. Daarin zie je toch de afhankelijkheid van wat er in de maatschappij speelt. 94 Bijlage 2 Interview afgenomen op 5 maart 2013 met een specialistisch beleidssecretaris bij het Openbaar ministerie arrondissementsparket Amsterdam Gegevens onderzoeker Naam: A.G. (Anna) Zandbergen E-mail: [email protected] Telefoonnummer: 06-38535369 Studie: Nederlands Recht Specialisatie: Strafrecht Scriptiebegeleider: mr. dr. S. (Sonja) Meijer ([email protected]) Telefoonnummer begeleider: 020-5983357 Universiteit: Vrije Universiteit Amsterdam Centrale probleemstelling: Hoe dient de rechtspositie van de longstay-geplaatste te worden beoordeeld, in het bijzonder in het licht van het resocialisatiebeginsel en artikel 3 en 5 EVRM? Algemene vragen 1. Kunt u uitleggen wie u bent en wat uw functie precies is bij het Openbaar ministerie? Ik ben specialistisch beleidssecretaris. Dat is een ondersteunende functie. Door het voorbewerken van zaken kan ik een bepaalde lijn ontdekken waarvan ik kan denken dat we daar wat aan moeten doen. Dat kan ik aankaarten en daar kan dan eventueel intern een discussie over ontstaan. Dat is het beleidsmatige eraan. Ik heb zowel rechten als criminologie gestudeerd. Door deze combi bezit ik achtergrond informatie op het gebied van de psychologie en de psychiatrie. 2. Beoordeelt u ook verlengingen en zo ja, hoe gaat dat precies? Ja, ik beoordeel ook de verlengingen. De termijnen worden in principe bijgehouden door het ministerie. Wij krijgen een brief dat de termijn gaat verlopen en dat we voor een bepaalde datum een vordering moeten indienen, tezamen met het verlengingsadvies van de kliniek. Dan kijk ik in het dossier. We hebben aparte mapjes voor de verlengingen. Daar zitten alle officiële stukken in zoals, de vorderingen en de beschikkingen. Dan kijk ik aan de hand van zo’n mapje wat de termijnen zijn en dat soort officiële punten. Ik kijk ook het verlengingsadvies door en dan vorderen we verlenging als de kliniek dat adviseert. Soms kan het zo zijn dat er in een verlengingsadvies niet iets duidelijks wordt gezegd over het recidiverisico, terwijl dat natuurlijk belangrijk is. Dus dan bellen we de kliniek op met de vraag of ze nog een aanvulling geven omtrent het recidiverisico. Tegenwoordig wordt er wel een format gebruikt bij de klinieken. Volgens mij is dat ook vanuit het ministerie uitgestuurd. De klinieken weten welke punten ze moeten behandelen. 95 3. Let u dan bijvoorbeeld ook het strafdossier? Tegenwoordig is daar heel veel om te doen geweest in verband met de gemaximeerdheid. Het strafdossier is van belang voor het indexdelict. 4. Wat is precies het indexdelict? Dat is het delict waar de tbs voor is opgelegd. Vragen met betrekking tot de verlenging 5. Voor de verlenging van de tbs zijn de criteria beperkter dan voor de oplegging. Artikel 38 lid 2 Sr herhaalt slechts het gevaarscriterium. Er bestaat wel discussie over het gevaarscriterium. Zo zou het geen formeel-juridisch gedefinieerd begrip zijn, want het begrip is niet in de rechtspraak ingevuld.349 Hoe kijkt u tegen dit criterium aan? Het recidiverisico wordt ingeschat door de deskundigen, onafhankelijke, en de klinieken, aan de hand van vragenlijsten. Die lijsten zijn wetenschappelijk vastgesteld. Ze hebben een aantal verschillende van dat soort vragenlijsten. Volgens mij hanteren de meeste klinieken wel dezelfde lijsten. 6. Bestaat er in de wetenschap discussie over het begrip gevaarscriterium? Er wordt inderdaad uitgegaan van het oordeel van de kliniek. Het is wel zo dat als iemand in de kliniek vastloopt, diegene niet zomaar op de longstay wordt geplaatst. Aan de longstaybeslissing zijn ook weer voorwaarden verbonden. Er moeten twee of meer verschillende behandelingen zijn aangeboden. Dus dan kijkt er toch weer een andere kliniek naar dat recidiverisico. Je belandt dus niet zomaar op een longstay-afdeling. We krijgen wel regelmatig te horen van gedragswetenschappers die lezingen houden dat over het recidiverisico discussie is. Over die meetinstrumenten. Als je er twijfels over hebt dan kan je er vragen over stellen op de zitting. 7. De rechter is voor zijn beoordeling van het toekomstig veiligheidsrisico afhankelijk van de kwaliteit van de periodieke voortgangs- en evaluatieverslagen en het advies van de inrichting. Vooral de voortgang in de behandeling en de ervaringen met op resocialisatie gerichte activiteiten vormen belangrijk feitenmateriaal.350 Hoe komt u aan dit feiten materiaal en uit welk materiaal bestaat het? Het materiaal bestaat uit wat de klinieken aanleveren. Zij maken de voortgangsrapportages. Als deze niet goed onderbouwd zijn dan kan om extra aanvulling worden gevraagd, maar meestal wordt het wel uitgebreid besproken in de rapportages. Als er twijfels of vragen ontstaan op de zitting, dan worden er op de zitting wel vragen over gesteld. De rechtbank kan zelf ook vragen stellen als ze twijfelen over de recidivegevaarlijkheid die de kliniek naar voren brengt. 349 350 Van der Wolf 2012, p. 216. Zomer 2004, p. 392. 96 Na zes jaar krijg je de zesjaarsrapportages. Dan kijkt een onafhankelijk psycholoog en psychiater er naar. Dat gebeurt elke zes jaar, dat staat in artikel 509 lid 4 Sv. Er wordt dus naast de reguliere verlengingen ook nog eens om de zes jaar gekeken of verlenging van de tbs noodzakelijk is. Elke zes jaar wordt er door een onafhankelijk psycholoog en psychiater onderzoek gedaan en daarbij wordt gekeken wat zij adviseren. Dit gebeurt vanuit het NIFP. Het ministerie vraagt het aan en het NIFP zet het uit. Het is dus eigenlijk een dubbel rapportage met betrekking tot de tbs. Die kijken ook weer met een onafhankelijke bril naar iemand. Als er bijvoorbeeld een inrichting te star is in de behandeling dan kan daar wat over gezegd worden. Dus bij de verlenging komen gegevens van de behandeling vooral uit de kliniek zelf waar de terbeschikkinggestelde in behandeling is. Die moeten bij de verlenging wel alle rapportages van de afgelopen zes á zeven maanden overleggen, dit worden wettelijke aantekeningen genoemd. Er wordt op dat moment niet een dubbele rapportage aangevraagd. Dit gebeurt enkel bij de zesjaarsbeoordeling. 8. Gebeurt het vaak dat een kliniek bijvoorbeeld star is en dat het NIFP wel van mening is dat er mogelijkheden zijn om terug te keren naar de maatschappij? Ja, het gebeurt wel eens dat de onafhankelijke psychiater en psycholoog adviseren dat er naar een voorwaardelijke beëindiging kan worden toegewerkt. Wie er dan uiteindelijk wordt gevolgd is afhankelijk van de argumentatie die er is. Het is ook aan de rechtbank om daarover te beslissen. Ze worden dan ook vaak opgeroepen op de zitting om het toe te lichten voor de rechtbank. Dan wordt het daar besproken. 9. Een verlengingsaanvraag wordt gebaseerd op de behandelgegevens van de kliniek. Bij een longstay-plaatsing valt de resocialisatie en daarmee de behandeling weg. Hoe worden de verlengingsaanvragen dan onderbouwd als er geen sprake is van een concrete behandeling? De verlengingsaanvragen waarbij de patiënt op een longstay-afdeling verblijft worden vaak uitgebreid onderbouwd en voldoen in principe aan alle facetten waarop wordt gelet tijdens een verlengingsaanvraag. De tbs is een beveiligingsmaatregel. Ook als je niet behandeld wilt worden dan kan je toch tbs krijgen. Dus het gaat dan die richting uit. De beveiliging is de achterliggende gedachte van de tbs. 10. In mijn scriptie let ik ook op de verhoudingen tussen beveiliging en resocialisatie binnen de tbs. Het blijkt inderdaad dat beveiliging, en zeker bij een longstay, voorop wordt gesteld. Alleen is resocialisatie natuurlijk ook een onderdeel van de tbs. Dat is ook wettelijk vastgelegd. Is longstay dan niet een geheel andere maatregelvorm? Bij ons staat beveiliging voorop, ook bij de verlengingen. Als je de tbs-maatregel krijgt opgelegd dan beginnen ze niet meteen met het resocialisatietraject. De resocialisatie gaat pas in als dat verantwoord is. Doordat je een geestesstoornis hebt is dat meestal na een behandeling van een bepaalde tijd. Dat is pas meestal na zes of zeven jaar. Dat duurt heel lang. Dan heb je ook de verloftoetstingscommissie die verlofaanvragen beoordeelt. Bij een 97 beslissing tot longstay is dan gebleken dat een behandeling niet de verantwoorde resocialisatie teweeg zal kunnen brengen. Dan is dat er gewoon niet. 11. Bij de verlenging heeft een rechter niet de bevoegdheid zich inhoudelijk uit te laten over de longstay. Hij kan echter wel besluiten de tbs in zijn geheel te doen stoppen, waardoor ook de longstay-status komt te vervallen. Mijns inziens is dat opmerkelijk, wat is uw mening hierover? Als een rechter om die reden de tbs zou laten stoppen dan zouden wij als OM zeker in appel gaan. Dan komt het bij het gerechtshof in Arnhem en dat is de hoogste instantie. Die zullen dan wel uitgebreid motiveren waarom ze wel of niet zouden verlengen. Dan zou die uitspraak als leidraad gaan gelden voor de tbs-wereld. Het past niet in de structuur van de verlengingszittingen om een rechter de bevoegdheid te geven zich inhoudelijk uit te laten over de longstay-behandeling. Ze vragen er wel naar en er wordt tijdens de zittingen ook wel over gesproken. Maar in het wetboek heeft de rechter niet de bevoegdheid gekregen zich bezig te houden met de longstay-plaatsing. Of hij deze bevoegdheid wel zou moeten krijgen weet ik niet. Je ziet ook weleens dat, naar aanleiding van een verzoek van een advocaat, de zaak door de rechtbank wordt aangehouden met het verzoek om aanvullend onderzoek te doen. Om te kijken naar bijvoorbeeld behandelmogelijkheden, dus dat kan de rechtbank wel doen. Vooral bij de voorwaardelijke beëindiging wordt er gekeken of er nog behandelmogelijkheden zijn, bij de longstay heb ik het eigenlijk nog nooit gezien dat de rechtbank zich inhoudelijk uitlaat over de longstay. Uiteindelijk is het zo dat door de gemaximeerdheid wordt gekeken of het een langdurige maatregel kan worden of niet. Als de rechter aangeeft dat het een ongemaximeerde tbs is en de resocialisatie is niet verantwoordelijk, dan kan het lang gaan duren. Vragen met betrekking tot het EVRM 12. In juli 2012 heeft het EHRM uitspraak gedaan in de zaak Van der Velden vs. Nederland351, daarin heeft het Hof geoordeeld dat de verlenging van tbs onrechtmatig is als de rechter onvoldoende heeft gemotiveerd of er sprake is van een geweldsdelict en de termijn van vier jaar is overschreden. Gevolg hiervan dat er in totaal 2400 tbs-dossiers zijn nagekeken en nu blijkt dat er mogelijk 111 tbs’ers weer vrij komen.352 Hoe kijkt de u tegen deze ontwikkelingen aan? Er is cassatie in het belang der wet ingesteld en de Hoge Raad heeft gezegd dat de rechter wel moet aangeven of het wel of niet een gemaximeerde tbs is en of er sprake is van een geweldsdelict. Dat hoeven ze niet met zoveel woorden te doen. Dat was door het gerechtshof Arnhem eerst wel zo uitgelegd. Ze mogen best achteraf interpreteren of er wel of niet sprake is van een geweldsdelict. Je mag het hele vonnis en het hele proces-verbaal van de zitting gebruiken. Het gerechtshof Arnhem had gezegd dat je alleen mocht interpreteren op basis van het vonnis, kwalificatie en de bewezenverklaring en de daarbij behorende overwegingen 351 352 EHRM 31 juli 2012, nr: 21203/10 (Van der Velden vs. The Netherlands) http://nos.nl/video/468332-111-tbsers-mogelijk-vrij.html (geraadpleegd op 31 januari 2013). 98 De tbs loopt tot een bepaalde datum en op een bepaald moment moet de vordering tot verlenging worden ingediend. Dan pas komt de verlengingsproblematiek aan de orde, want tussentijds kan de tbs niet beëindigd worden. Pas bij de verlengingen komt de gemaximeerdheid naar voren. Dus dan worden de 111 twijfelgevallen goed bekeken door het Openbaar ministerie of daar sprake is van een geweldsmisdrijf en of daarvoor de tbs is opgelegd. Het gaat voornamelijk om delicten waarbij tbs is opgelegd op grond van een bedreiging. Deze brengen voornamelijk de twijfel met zich mee. Is er sprake van geweld van alleen dreigen? Of dat er ook meer is geweest dan dreigen? Met een pistool dreigen is weer anders dan dat je alleen met woorden dreigt. De jurisprudentie zal een en ander moeten concretiseren. Dus de 111 dossiers komen pas aan de orde als de verlengingen worden voorgelegd aan de rechtbank. Er wordt nu niet met spoed naar deze dossiers gekeken. Dat komt pas bij de verlenging aan de orde. Je hebt best kans dat er in veel van deze twijfelgevallen wel met pistolen of messen is gedreigd. Ik weet niet of in deze twijfelgevallen zich ook longstay-patiënten bevinden. 13. Er wordt wel gesteld dat de longstay in strijd zou zijn met artikel 5 lid 4 EVRM. Dit artikel waarborgt dat een ieder recht op vrijheid heeft behoudens een aantal uitzondering, waaronder de rechtmatige detentie na veroordeling door een bevoegde rechter. Ook moeten personen met een psychische stoornis die voor onbepaalde tijd zijn gedetineerd, de rechtmatigheid van de voortzetting van de detentie steeds opnieuw kunnen aanvechten. In Nederland toetst de verlengingsrechter om de twee jaar enkel alleen over tbs. Hij gaat niet over de longstay-plaatsing. Acht u dat in strijd met artikel 5 lid 4 EVRM en zo ja of nee kunt u mij uitleggen waarom? Wij gaan eigenlijk niet zo over de longstay. Ik acht dat er geen sprake is van strijd met artikel 5 lid 4 EVRM, omdat ik van mening ben dat longstay onderdeel is van de tbs en de tbs wordt elke één of twee jaar getoetst door een rechter. Dat is dus in lijn van artikel 5 lid 4 EVRM. 99 Bijlage 3 Interview afgenomen op 19 maart 2013 met een jurist en een clustermanager, werkzaam bij FPC Veldzicht te Balkbrug. Gegevens onderzoeker Naam: A.G. (Anna) Zandbergen E-mail: [email protected] Telefoonnummer: 06-38535369 Studie: Nederlands Recht Specialisatie: Strafrecht Scriptiebegeleider: mr. dr. S. (Sonja) Meijer ([email protected]) Telefoonnummer begeleider: 020-5983357 Universiteit: Vrije Universiteit Amsterdam Centrale probleemstelling: Hoe dient de rechtspositie van de longstay-geplaatste te worden beoordeeld, in het bijzonder in het licht van het resocialisatiebeginsel en artikel 3 en 5 EVRM? Algemene vragen 1. Wie zijn jullie en wat zijn jullie werkzaamheden binnen FPC Veldzicht? Ik ben werkzaam als jurist en ik houd me bezig met de rechtspostitie van longstay-patiënten. Ik ben werkzaam als clustermanager op de longstay/longcare afdelingen. Er zijn op Veldzicht vier verblijfsafdelingen en in totaal 43 bedden. De core business binnen FPC Veldzicht is de doelgroep van verstandelijk beperkten. Daarbij richten we ons voornamelijk op de groep met een IQ van onder de 80. Als kliniek kon men zich inschrijven op welke doelgroepen men zich als kliniek wilde gaan richten. De DJI gaf verschillende tenders (dat zijn groepen waarop je de specialisatie op kan richten als kliniek) waarvoor men zich kon inschrijven. Voor deze tenders krijgt de kliniek geld om daardoor de mogelijkheid te hebben zich specifiek te richten op die groep. FPC Veldzicht heeft gekozen voor de doelgroep verstandelijk beperkten. 2. Hoeveel longstay-afdelingen zijn er in Nederland? In totaal zijn er drie tbs-klinieken met longstay-afdelingen. De Pompe-kliniek in Vught en Zeeland en FPC Veldzicht. De kliniek in Vught gaat dicht.353 We hebben naast de longstay-afdelingen inmiddels ook vier longcare-afdelingen. Het verschil met longstay-afdelingen is dat deze mensen niet de beveiliging van de longstayafdeling nodig hebben, maar wel in een longstay omgeving moeten zitten. Ze leven dus iets vrijer, dan longstay-patiënten. De longcare-afdelingen zijn wel een groeiend fenomeen binnen de tbs. Op 22 maart 2012 werd in het ‘Masterplan DJI 2013-2018’ besloten dat besloten dat FPC Veldzicht in 2016 tevens moet sluiten. Zie hiervoor het Masterplan DJI 2013-2018 raadpleegbaar op www.dji.nl (geraadpleegd op 22 april 2013. 353 100 3. Hoeveel longstay-patiënten zijn er momenteel in Nederland? En hoeveel bevinden zich daarvan in de longstay-kliniek van FPC Veldzicht? Momenteel zijn er op Veldzicht 37 longstay-patiënten. Bij drie longstay-patiënten is de longstay-status er vanaf gehaald. Het is belangrijk te noemen dat de longstay niet een vast gegeven is. De cijfers fluctureren. Daarom weten we ook niet hoeveel longstay-patiënten er precies zijn. Dit wisselt snel. We hadden een patiënt die zat 21 jaar op een longstay-afdeling en deze is nu doorgestroomd voor behandeling. Dat gaat heel goed. Dat is dus weer een voorbeeld dat longstay niet voor levenslange betekenis hoeft te zijn. 4. Wat is de jaarlijkse in- en uitstroom binnen in de longstay-kliniek? Momenteel vindt er een uitstroom plaats op de longstay-afdelingen. De longstay-afdelingen moeten terug naar de van oorsprong bestaande bedden. Dat zijn er in totaal 26. Alles wat daar boven uitkomt moet worden overgeplaatst. Op dit moment zijn er nog vijftien patiënten teveel die moeten worden overgeplaatst naar de Pompekliniek in Zeeland. Je zou zeggen dat de uitstroom een positieve vermindering is, maar dat vinden wij niet. Het is namelijk erg wennen voor die patiënten. Sommige verblijven al 30 jaar op een longstay-afdelingen en deze moeten dan ineens uitstromen. Voor zo’n patiënt is dat een erg grote verandering wat veel tijd in beslag neemt. Ook het overplaatsen naar de Pompe kliniek is wennen. Ze zitten ineens in een andere omgeving. Vragen met betrekking tot de longstay-indicatie 5. Waar wordt naar gekeken bij een longstay-indicatie? Degene die gaat over de longstay-status is de LAP. Bij de herbeoordelingen kijken zij of de longstay-status van de patiënt af kan worden gehaald en of de patiënt kan doorstromen naar een behandelkliniek. De LAP is een onafhankelijke organisatie en wij vinden dat ook belangrijk. Die onafhankelijkheid moet er zeker zijn voor de patiënt. Een nadeel is dat de LAP maar een kort gesprek houdt met de patiënt. Soms komen ze langs en houden ze een gesprek voor maar een uur met een longstay-patiënt. Uiteraard is het belangrijk voor de integriteit dat er een onafhankelijke organisatie kijkt naar de longstay-status. Als de LAP echter maar een uur de patiënt spreekt, die al jaren op een longstay-afdeling verblijft, kunnen ze een vertekend beeld krijgen van een patiënt. De LAP wint eigenlijk nooit informatie in bij de kliniek zelf. Sommige medewerkers van de LAP doen dat wel, maar de meeste niet. De LAP kan zeggen dat de longstay-status van een patiënt af moet worden gehaald en dat de patiënt moet worden teruggeplaatst naar een reguliere tbs kliniek of een GGZ-instelling. Probleem hierbij is dat de LAP soms een onjuist beeld van de patiënt heeft. Een patiënt kan in een uur bijvoorbeeld heel goed onderbouwen waarom hij of zij uit de longstay-afdeling moet. De kliniek kent juist de patiënt in zijn geheel en weet dat het soms niet verstandig kan zijn om de patiënt van de longstay te halen. In een uur kan je een vertekend beeld hebben. We zijn het ook niet altijd eens met het advies van de LAP. Het advies van de LAP gaat echter wel voor dus als zij vinden dat de longstay-status eraf moet worden gehaald dan moet dat. Als kliniek kan je wel in beroep gaan bij de RSJ, maar dat neemt veel tijd in beslag. Een voorbeeld is dat wij een patiënt op de afdeling hebben die zware schizofrenie heeft. Die moet naar de Pompekliniek. 101 Dat wil deze patiënt niet. Hij wil of op deze kliniek blijven of zijn eigen huis. Wij zijn van mening dat de LAP meer adviezen moet meenemen in de beoordeling of een patiënt wel of niet moet doorstromen naar een behandelafdeling. 6. Op een longstay-afdeling wordt men niet meer behandeld, immers wordt het resocialiseringsperspectief losgelaten. Bij een herbeoordeling ontbreken dus feitelijke behandelgegevens. Hoe kan er toch een zodanige beoordeling worden gemaakt waaruit blijkt dat de patiënt weer in aanmerking komt voor behandeling? Op longstay wordt er niet behandeld, maar de behandeling staat wel op een kier. We doen er wel wat aan door naar het gedrag van de patiënt te kijken. Zodra de behandeling weer ingaat dan mogen de patiënten ook weer met verlof. Dit moet wel heel rustig aan, omdat een patiënt dan ook heel lang niet meer buiten is geweest. Vragen met betrekking tot versobering van de longstay 7. De staatssecretaris Fred Teeven heeft aangegeven de longstay te versoberen.354 Dit houdt in dat longstay-geplaatsten niet meer in aanmerking komen voor begeleid verlof. Alleen een kleine groep longstayers met een laag beveligingsniveau komt onder strikte voorwaarden nog voor begeleid verlof in aanmerking. Wat vinden jullie van deze versobering? Bij het verlof wordt onderscheid gemaakt tussen twee statussen namelijk, hoog beveiligingsniveau en laag beveiligingsniveau. Longstay-patiënten met een hoog beveiligingsniveau mogen niet meer met verlof. Alle longstay-patiënten mogen twee keer landelijk met verlof. Dit gebeurt op basis van humanitaire gronden. Je moet hierbij denken aan bijvoorbeeld een bezoek aan het treinenmuseum. Dienst Vervoer en Ondersteuning (DV&O) van de DJI gaat mee op de beveiligde verloven. Nu wordt er gezegd dat de gemiddelde duur van de tbs korter moet worden. De gemiddelde tbs behandeling duurt op dit moment vier tot zes jaar, maar dat gemiddelde is ook weleens tien jaar geweest. Den Haag heeft zelf ervoor gezorgd dat de gemiddelde behandelduur van de tbs zo lang werd. Door middel van een incident een aantal jaren geleden moest het beleid verscherpt worden. Het begeleid verlof moest daarom beveiligd. Daarom ging er iemand mee van de DV&O tijdens het verlof. Dit om de beveiliging van de maatschappij te waarborgen. Tijdens de behandeling gaat er dus een sociotherapeut mee en een gewapende beveiliger. Weliswaar in burger. De verloven op de longstay zijn nu versoberd. Die beslissing heeft wel veel teweeg gebracht op de longstay-afdelingen van Veldzicht. Sommige patiënten mogen nu niet meer met verlof. 354 Zie hiervoor http://www.rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties/persberichten/2011/02/17/verdereaanscherping-tbs-beleid.html (geraadpleegd op 12 maart 2013). 102 8. Verlof is onderdeel van een behandeling om het recidiverisico te verlagen.355 Denken jullie niet dat door de versobering op de longstay de kans aanzienlijk lager wordt voor longstayers om nog terug te keren naar een reguliere tbskliniek? Zo ja of zo nee, kunnen jullie mij uitleggen waarom? Met verlof gaan twee sociotherapeuten mee en beveiliging. Door deze versobering zijn er patiënten die niet meer op verlof mogen. Dit heeft ook te maken met hoge kosten. Als afdeling ben je twee sociotherapeuten die hele dag kwijt, dat zijn in totaal zestien werkuren voor één patiënt. Het kost zo erg veel om nog op verlof te mogen. Alle dorpsverloven hebben we hierdoor af moeten wijzen. Je zou denken dat scherper beleid misschien beter zou zijn. Diforzo heeft hier een denkfout gemaakt. Nu zijn we met één patiënt een heel dagprogramma kwijt. De longstay moet juist goedkoop zijn en daarvoor wordt minder geld beschikbaar gesteld. Alleen is het zo dat longstay-patiënten steeds meer een ernstiger ziektebeeld krijgen daarvoor zou juist meer sociotherapie beschikbaar moeten zijn. Longstay wordt daarom juist heel duur in plaats van goedkoop. Vraag is dus of dit wel een goede ontwikkeling is voor het belang van de longstaypatiënt. Vragen met betrekking tot de uitstroom uit de longstay 9. Hoe stroomt een patiënt uit de longstay-afdeling? Als een patiënt na een herbeoordeling terug moet worden geplaatst naar een behandelafdeling dan moet er een faseplan in een jaar worden geschreven. Deze moet realistisch en uitvoerbaar zijn, maar dit is een onmogelijke opgave. De LAP verwacht dat deze patiënt binnen een jaar kan worden uitgestroomd naar een andere afdeling. Die uitstroom moet juist heel voorzichtig plaatsvinden. Men mag pas naar buiten als de patiënt deze transmuraal verlof heeft doorlopen. Momenteel gaan we af op de huidige normen en waarden. Er wordt te weinig naar de patiënt gekeken. Het doel is in eerste instantie de bescherming van de maatschappij en daarna de behandeling. De verloven komen heel rustig op gang. Zo heb je eerst dorpsverlof en kan bijvoorbeeld de patiënt een patatje halen in het dorp zelf. Dan heb je regionaal verlof daarna landelijk. Bij al deze verloven wordt er ook nog onderscheid gemaakt tussen begeleid en onbegeleid verlof. 10. Voor mijn scriptie heb ik een medewerker van de LAP geïnterviewd. Zij vertelde mij dat de uitstroom vanuit de longstay naar de GGZ lastig soms moeizaam gaat. Dit staat ook in het jaarverslag van de LAP.356 Hoe ervaren jullie dat? De problemen die we met de uitstroom ervaren is dat we last hebben van het begrip tbs. Het is een soort stempel die op een patiënt wordt gedrukt. In de GGZ zijn ook patiënten die ook echt ziek zijn, maar die worden niet zo gezien als tbs-patiënten. We merken dat er geen goede doorstroom is. De pathologie is nog niet zo goed. Er is te weinig kennis en voor de tbspatiënten is het is voor de patiënten een erg grote verandering als ze worden overgeplaatst. Er wordt eigenlijk van een patiënt verwacht dat hij van een peuter tot tiener opgroeit in een jaar. 355 Zie hiervoor het parlementair onderzoek Commissie Visser Kamerstukken II, 2005/06, 30 250, nr. 4-5, p. 124. Zie hiervoor het jaarverslag van de LAP, p. 15. Te raadplegen via www.landelijkeadviescommissie.nl (geraadpleegd op 12 maart 2013). 356 103 Dat kan je eigenlijk niet van een patiënt verwachten. Natuurlijk zijn er ook wel voorbeelden te noemen die wel hebben geleid tot successen, maar we merken wel dat er te weinig kennis is. Soms vragen wij ons af bij een patiënt of het wel goed is dat die de longstay-afdeling uitstroomt. Wij zijn dan bijvoorbeeld van mening dat het beter zou zijn om de patiënt nog op de longstay-afdeling te laten verblijven Vragen met betrekking tot het EVRM 11. In juli 2012 heeft het EHRM uitspraak gedaan in de zaak Van der Velden vs. Nederland357, daarin heeft het Hof geoordeeld dat de verlenging van tbs onrechtmatig is als de rechter onvoldoende heeft gemotiveerd of er sprake is van een geweldsdelict en de termijn van vier jaar is overschreden. Gevolg hiervan dat er in totaal 2400 tbs-dossiers zijn nagekeken en nu blijkt dat er mogelijk 111 tbs’ers weer vrij komen.358 Hoe kijken de jullie tegen deze ontwikkelingen aan? De raadsman heeft een plicht zijn cliënt te verdedigen. De rechtspositie is voor de raadsman nummer één en de patiënt staat daarmee op nummer twee. Het is ook belangrijk dat een patiënt goed verdedigd wordt door een advocaat. Soms kan je je alleen wel afvragen of het niet teveel is. Soms wil een advocaat alleen maar winnen voor z’n patiënt, terwijl het niet in het belang van een patiënt hoeft te zijn om weer terug te worden geplaatst naar en tbs-kliniek. Ze kijken dan te weinig naar de patiënt zelf. Advocaat Anker is een voorbeeld die dit wel goed doet. Die kijkt echt naar de patiënt en komt zelfs soms ook tot de conclusie dat het voor de patiënt het beste is als deze niet meer terug keert naar de maatschappij. Een ander voorbeeld is van een advocaat die zei dat ze echt een band met haar cliënt had. Dat is goed. De advocaat kijkt dan echt naar de patiënt zelf en wat het beste voor hem is. Een goed voorbeeld waarbij de verdediging in het nadeel kan werken is een patiënt bij ons die gemaximeerde tbs had. Juridisch gezien heeft de advocaat hier goed z’n werk gedaan. Hij heeft zijn cliënt verdedigd en nu bleek dat de patiënt gemaximeerde tbs had. Deze mocht niet meer verlengd worden en moest de tbs eindigen. Hierdoor eindigde de longstay ook. Gevolg is dat de patiënt nu via een rechterlijke machtiging op een zorgafdeling in de longstayafdeling is geplaatst. De vraag is wat we met deze patiënt moeten. We kunnen hem namelijk niet doorplaatsen naar een andere uitstroom-afdeling. De GGZ zegt dan dat er sprake is van een longstay-patiënt en deze nemen ze niet aan. Dit is de keerzijde van een goede verdediging. Hij heeft zijn werk juridisch goed gedaan, maar in de praktijk is het niet duidelijk wat we met deze patiënt kunnen. De patiënt zelf vraagt constant wanneer hij weer naar huis kan, maar een longstay-patiënt zomaar in de samenleving plaatsen gaat niet. 357 358 EHRM 31 juli 2012, nr: 21203/10 (Van der Velden vs. The Netherlands). http://nos.nl/video/468332-111-tbsers-mogelijk-vrij.html (geraadpleegd op 31 januari 2013). 104 Bijlage 4 Interview afgenomen op 22 mei 2013 met een klinisch psycholoog behandelcoördinator van de longstay-afdeling in FPC Veldzicht te Balkbrug en Gegevens onderzoeker Naam: A.G. (Anna) Zandbergen E-mail: [email protected] Telefoonnummer: 06-38535369 Studie: Nederlands Recht Specialisatie: Strafrecht Scriptiebegeleider: mr. dr. S. (Sonja) Meijer ([email protected]) Telefoonnummer begeleider: 020-5983357 Universiteit: Vrije Universiteit Amsterdam Centrale probleemstelling: Hoe dient de rechtspositie van de longstay-geplaatste te worden beoordeeld, in het bijzonder in het licht van het resocialisatiebeginsel en artikel 3 en 5 EVRM? Inleidende vragen 1. Kunt u uitleggen wie u bent en wat uw werkzaamheden zijn bij FPC Veldzicht? Ik ben klinisch psycholoog en coördinerend hoofdbehandelaar bij FPC Veldzicht te Balkbrug. Ik doe ook de praktische kant. Dat is het coördinerende eraan. Ik maak de roosters, verzorg de overleggen en verdeel de patiënten over de behandelaars. Zelf ben ik ook klinisch psycholoog en ik daarom heb ik ook mijn eigen patiënten. Daarnaast ben ik ook lid van de LAP. Vragen met betrekking tot de longstay 2. Waar wordt naar gekeken bij een longstay-indicatie? Als een longstay-patiënt in aanmerking komt voor de longstay dan moet er eerst zijn gekeken naar de behandelmogelijkheden. Er moet geprobeerd zijn om de patiënt te behandelen. Als er een goed motief is om niet te behandelen hoeft dat ook niet meer. Vroeger was het zo dat men eerst zes jaar op een behandelafdeling moest zitten om in aanmerking te komen voor de longstay. Tegenwoordig is het zo dat het bijvoorbeeld ook al na een jaar of nog korter een mogelijkheid bestaat om een patiënt over te plaatsen naar de longstay. De kliniek kan dus een patiënt aanmelden voor een eventuele longstay-indicatie. De LAP doet vervolgens onderzoek bij de patiënt. Er wordt goed gekeken naar de patiënt. De LAP kijkt naar het dossier van de patiënt en kijkt tevens naar het multidisciplinair onderzoek. Daarnaast spreekt de LAP met de patiënt en wint gegevens in van de kliniek. De advocaat krijgt de mogelijkheid schriftelijk verzoeken te doen. Uiteindelijk geeft de LAP het advies om een patiënt wel of niet op de longstay-afdeling te plaatsen. 3. Als een patiënt op de longstay wordt geplaatst wordt er dan een verplegings- of behandelingsplan opgesteld? Zo ja, naar welke aspecten wordt gekeken? 105 De patiënten op de longstay-afdeling worden niet meer behandeld om de delictgevaarlijkheid naar beneden te brengen. Ze worden wel behandeld als het gaat om het houden van zelfbeheersing. Daarnaast krijgen ze gesprekken met hun begeleider en leren ze leven binnen het kader van wat ze hebben. Hospitaliseren wil je als behandelaar voorkomen. Het is dus niet zo dat er helemaal niks meer gebeurt op het gebied van behandeling. Door de LAP wordt er juist weer gekeken naar behandelperspectief bij een tbs-patiënt. Ze kijken naar de vraag of de longstay nog wel moet worden voortgezet. Tegenwoordig hebben we ook zogenaamde longcare-afdelingen. Daar zitten de patiënten die niet een hoog beveiligingsniveau hebben. 4. Hoe waarborgen jullie het kwaliteit van leven op de longstay? (Heeft elke patiënt bijvoorbeeld zijn eigen slaapkamer? enz.) De omvang van de kamers van de patiënten verschilt. De ene kamer is kleiner dan de ander. Dit komt ook door het feit dat elke m2 van de kamer geld kost. De longstay-geplaatsten worden niet met meerdere op één kamer geplaatst. Zoals dat bijvoorbeeld wel het geval is bij detentie. Soms kunnen er wel relaties ontstaan binnen de tbs. Denk bijvoorbeeld aan gelegenheidshomoseksualiteit, zoals dat ook in de scheepvaart voorkwam. Doordat er veel mannen op de tbs zijn kunnen ze uiteindelijk voor elkaar vallen. Wij bij Veldzicht zijn er niet een voorstander van als patiënten een relatie met elkaar beginnen, maar voorkomen kan je het natuurlijk niet. Ook dan worden ze niet samengeplaatst. Het kan ook zo zijn dat een patiënt antipathie heeft. De ene patiënt mag de andere patiënt niet. Ook daar moeten we binnen de kliniek mee om kunnen gaan. Daarom behandelen we hier elke patiënt als individu. Iedereen heeft hier een eigen kamer en een eigen begeleider. Sommige patiënten vinden het ook prima om in de longstay te zitten en hoeven niet per se meer terug naar de maatschappij. Voor hen is het kwaliteit van leven dan ook hoger. Zij hebben geaccepteerd dat ze in de longstay zitten. 5. Van der Wolf betoogd in 2006 en in zijn proefschrift uit 2012 dat het begrip onbehandelbaar eigenlijk wetenschappelijk onvoldoende gefundeerd is om als rechtvaardiging voor de overplaatsing naar een longstay-afdeling te dienen. Hoe denkt u daarover? Longstay heeft primair als doel beveiliging. De vervolgstap is om het delictgevaar van een patiënt naar beneden te brengen door middel van behandeling. De vraag of iemand behandelbaar is heeft eigenlijk te maken met de vraag of het delictgevaar naar beneden kan worden gebracht. Eigenlijk is de term delictgevaar een juridische term. Het is in feite een sticker die op een patiënt wordt geplakt met het etiquette dat iemand onbehandelbaar is. De term onbehandelbaarheid is ontstaan tijdens de start van de longstay. De tbs-duur moest worden verkort. Doordat er in de tbs patiënten met een hele lange behandelduur zaten, was de gemiddelde behandelduur ook erg lang. Een ander probleem was de capaciteit. De tbsafdelingen zaten vol en er ontstonden wachtlijsten voor de tbs. Daardoor ontstond de passantenproblematiek. De onderzoeken IBO I en IBO II gingen over de hoe de behandelduur van de tbs kon worden verkort. Door de patiënten over te plaatsen op een longstay-afdeling werd de gemiddelde behandelduur van de tbs verkort en kwamen er weer behandelplekken 106 vrij. Patiënten die niet meer behandelbaar waren werden, en worden nog steeds, op een longstay-afdeling geplaatst. Ik ben van mening dat iedereen met de juiste behandeling en medicatie behandelbaar is. De duur van de tbs is op dit moment gemiddeld zes jaar. Dit vind ik lang. Ook de longstay is van erg lange duur. Mijns inziens kan de behandelduur naar beneden worden gebracht en hoeven deze termijnen niet zo lang te zijn. Als men bijvoorbeeld een patiënt buiten de behandelmuren houdt en deze met de juiste GGZ-begeleiding en medicatie behandeld, dan hoeven veel patiënten geen tbs. 6. Voor mijn scriptie heb ik tevens de secretaris van de LAP en uw collega’s, de heer Stavast en mevrouw Keuken geïnterviewd. In beide interviews gaven deze mensen uit het veld aan dat er problemen zijn bij de uitstroom naar de GGZ. Er zou te weinig kennis zijn omtrent tbs-patiënten. Hoe denkt u als behandelaar daarover? Bij de uitstroom naar de GGZ loopt het spaak. Bij de GGZ is te weinig kennis als het gaat om de tbs. De patiënten die op de DSM IV een persoonlijkheidsstoornis hebben horen niet thuis in de psychiatrie. Een terbeschikkinggestelde heeft een stempel op zijn voorhoofd als hij bij de GGZ instroomt. Een probleem is dat de GGZ erg gejuridiseerd is. Als een terbeschikkinggestelde bijvoorbeeld agressief reageert naar een behandelaar dan wordt daar meteen aangifte van gedaan. Terwijl dat bij een andere patiënt waarbij dat gebeurt niet het geval is. Als het meermalen voorkomt dat een terbeschikkinggestelde zich agressief gedraagt en daar wordt telkens aangifte van gedaan, dan ontstaat er al snel een dossier met mishandelingen meerdere malen gepleegd. Zo raakt de GGZ de patiënt zo weer kwijt, doordat de patiënt wordt teruggeplaatst in de tbs kliniek. Ook zitten de GGZ-afdelingen vol waardoor de patiënten blijven zitten waar ze zitten. De patiënten moeten soms eerst op onbegeleid verlof zijn geweest om in de GGZ te kunnen doorstromen. De longstay-patiënten mogen niet met verlof en de longcare patiënten alleen met beveiligd verlof. De longcare is een ontwikkeling die nu echt op gang komt. Het huidige beleidskader van de Longstay Forensisch Psychiatrische Zorg is op de longcare niet van toepassing. Dat betekent dat er dus minder beperkingen voor de patiënt zijn. Alleen de patiënt gaat ook bij longcare niet naar de behandelafdelingen en wordt dus ook niet behandeld. Dat is weer strijdig met het tweede doel van tbs, namelijk het verminderen van het delictgevaar. Vraag met betrekking tot rechtspraak 7. Er wordt wel gesteld dat de longstay op gespannen voet zou staan met artikel 5 lid 4 EVRM.359 Dit artikel waarborgt dat een ieder recht op vrijheid heeft behoudens een aantal uitzonderingen, waaronder de rechtmatige detentie na veroordeling door een bevoegde rechter. Ook moeten personen met een psychische stoornis die voor onbepaalde tijd zijn gedetineerd, de rechtmatigheid van de voortzetting van de detentie steeds opnieuw kunnen aanvechten. In Nederland toetst de verlengingsrechter om de twee jaar enkel alleen over tbs. Hij 359 M. Zomer, ‘De gebrekkige rechtsbescherming van terbeschikkinggestelden,’ TREMA, 2004-9, p. 387-394. 107 gaat niet over de longstay-plaatsing. Zou het bijvoorbeeld niet beter zijn om een verlengingsrechter te betrekken bij de longstay-beoordeling? Bij het kijken of de longstay wel of niet gecontinueerd moet worden spelen de minister en de LAP een belangrijke rol. Ook kan de rechtbank besluiten de dwang van de tbs eraf te halen of de tbs in zijn geheel te doen eindigen. De rechtbank kijkt of de tbs lang genoeg geduurd heeft en laat daarbij de proportionaliteit een rol spelen. Aan de andere kant kijkt de rechtbank ook of er andere mogelijkheden zijn om een patiënt te behandelen en laat daarbij subsidiariteit een rol spelen. De rechtbank laat de proportionaliteit en de subsidiariteit steeds meer meewegen. Dat is een ontwikkeling die je de laatste jaren wel ziet. Het Hof Arnhem zou wel de bevoegdheid willen hebben om als rechter de toetsing van de verlenging met betrekking tot de longstay te doen. Maar ze zijn geen executierechter. Het nadeel is weer dat de longstay onder de verantwoordelijkheid van de minister valt en daarom onder de politiek valt. Vraag is of dat goed is. Als er bijvoorbeeld de tbs negatief in het nieuws komt dan is de minister daarvoor verantwoordelijk Dan zie je dat bijvoorbeeld Wilders de staatssecretaris een pootje wil lichten door hem negatief in het publiek neer te zetten. Vraag rijst of dat een ontwikkeling is die je bij de tbs wil hebben. Uiteindelijk moet het belang van de patiënt voorop staan, maar meestal gaat het gewoon ook om geld en politiek. De rechtbank de longstay te laten toetsen zou op zich een goede optie zijn. Meneer Van Kuijck is daar zelf ook voorstander van.360 Maar ik ben ook lid van de LAP en als ik kijk vanuit de LAP heb ik toch liever dat de minister over de toetsing van de longstay gaat. Bij de minister hoef je alleen maar verantwoording af te leggen aan één iemand, namelijk de minister. Bij de rechtbank is dat anders. Dan heb je negentien rechtbanken en ook nog één Hof die wat te zeggen krijgen over de uitvoering van de longstay. Tevens zijn rechters lastig als het gaat bij verlengingzittingen. Het komt wel voor dat een tbs-patiënt tijdens de verlengingzitting heel lief is tegen de rechter en de rechtbank wijs maakt dat hij zijn leven echt gaat beteren. De rechters willen daar nog weleens gevoelig voor zijn. Terwijl wij als behandelaar weten dat die patiënt zijn leven niet gaat beteren. Zo iemand wordt dan vervolgens wel in vrijheid gesteld. De LAP is een onafhankelijke organisatie dus goed in staat om te beoordelen of de patiënt wel of niet op een longstay-afdeling moet blijven. De LAP praat maximaal een halfuur met de patiënt en beoordeeld op basis van een multidisciplinaire rapportage. De commissie van de LAP die de beoordelingen doet bestaat uit vier leden. Namelijk twee juristen, een psycholoog en een psychiater. Ze toetsen onafhankelijk en kunnen aanvullende informatie vragen bij de kliniek. De terugplaatsing van de longstay naar een behandel-afdeling door de kliniek zelf laten plaatsvinden is ook niet goed. Dit ook om willekeur te voorkomen. Er zijn veel instanties die over de longstay gaan, zoals de LAP, AVT, RSJ en de rechtbank. Uiteindelijk willen ze zelf allemaal een grotere rol spelen in het beleid van de longstay. Het Hof zou graag zien dat zij zelf over de longstay gaan. De rechter is onafhankelijk. Ook Anker is daar een voorstander van. Die heeft ooit ook gezegd dat de minister een politiek figuur is die over de longstay gaat. De ambtenaar zit weer vast aan een 360 Van Kuijck is rechter bij het penitentiair Hof te Arhnem. 108 minister die niet wil dat het beleid veranderd. De minister wil zijn eigen bevoegdheid omtrent de longstay niet kwijt. 8. De staatssecretaris heeft in zijn Masterplan DJI besloten dat FPC Veldzicht in 2016 moet sluiten.361 Hoe denkt u hierover en wat zijn de gevolgen voor de longstay-patiënten? De gevolgen voor de longstay bij sluiting van de FPC Veldzicht. De gevolgen zijn dat het voor de patiënten een jaar extra behandelduur kost als zij worden overgeplaatst. Dit komt door de verandering van de omgeving van de patiënt. Normaal plaatsen we eigenlijk nooit over. Pas alleen als er bijvoorbeeld bij een andere kliniek voor die patiënt betere behandelopties zijn. Het probleem met het sluiten van de klinieken door het Masterplan van de staatssecretaris is eigenlijk dat het ministerie van Justitie en Veiligheid niet goed is in capaciteitsberekeningen. Eerst hadden we een enorme instroom waardoor er capaciteitstekorten ontstonden. Nu vindt er een uitstroom plaats waardoor we dus weer lege bedden krijgen. Dit verandert constant. Nu blijkt dat de rechter de tbs weer vaker oplegt waardoor we zo misschien weer een hogere instroom krijgen. Wat daaraan bijdraagt is het ook een verandering in de wet. Eerst kon de rechter de tbs niet opleggen als niet kon worden bepaald of de patiënt ten tijde van het begaan van het delict ontoerekeningsvatbaar was. Gevolg was dat de verdachten niet meer meewerkten aan het opstellen van een psychologisch en psychiatrisch rapport. Hierdoor kon de toerekeningsvatbaarheid niet worden vastgesteld en dus kon er geen tbs worden opgelegd. Deze regeling is nu aangepast waardoor de rechtbank nu wel tbs kan opleggen zonder dat de patiënt mee moet werken aan een rapportage. Hierdoor zal er de komende jaren weer een instroom plaatsvinden. Dat de uitstroom stijgt is ook iets van de laatste jaren. We moeten dus maar kijken hoe dat gaat als de instroom weer stijgt. Afsluitende vraag 9. Zijn er verder nog juridische/praktische knelpunten die jullie ervaren en die nog niet besproken zijn? In beginsel kan je het voor iedereen in de maatschappij veilig maken. Door middel van de juiste medicatie en begeleiding. De tbs kan ook korter dan de gemiddelde duur van zes jaar. Maar één iemand die agressief is wordt gelijk teruggeplaatst. Het zou beter zijn dat iemand die agressief is door middel van zijn stoornis niet gelijk wordt aangeklaagd voor mishandeling. De longstay wordt eigenlijk een soort afvoerputje van de zorg doordat men denkt: “We hebben altijd de longstay-afdeling die overblijft en waar een patiënt uiteindelijk nog terecht kan.” Zo zou het niet moeten zijn. Juist betere zorg bij de GGZ zou bijdragen aan een kortere duur van de tbs. 361 Zie Masterplan DJI 2013-2018, p. 24-25 bijlage bij: Kamerstukken II 2012/13, 24 578, nr. 490. 109
