Tilburg University - Provincie Noord

Naar indicatoren voor regionale
samenhang. De bijdrage van
landschaps- en cultuurgeschiedenis
Prof. dr. Arnoud-Jan Bijsterveld
Inhoud
• ‘Brabant Eén’ of ‘los zand’?
• Volkskarakters?
• Landschap
• Economie
• Religie
• Taal en dialect
• Conclusies:
• Van identiteit naar identificatie
• Geen finalisme
• Kaders voor identificatie
• De kracht van de steden
Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014
2
Brabant Eén (1975-1983)
Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014
3
Of toch ‘los zand’?
Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014
4
Staats-Brabant (1648-1795)
• Charles de Mooij: ‘Staats-Brabant hing als los zand aan elkaar.’
Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014
5
Vraagstelling
• Zijn er cultuur- en landschapshistorische indicatoren die tot op de
dag van vandaag van invloed zijn op de samenhang in en relaties
tussen bepaalde gebieden?
• Zo ja, kunnen die een rol spelen in de samenwerking tussen
gemeenten?
• Zijn er overeenkomsten met de bevindingen van Pieter Tordoir?
Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014
6
Brabantse volkskarakters?
Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014
7
1. Landschappelijke indicatoren
• Bodem: zand (80 %), zeeklei (13 %), rivierklei (7 %)
• Hoogteligging: van plus 40 m. tot 0 m. NAP
• Nat-droog
bepalen mate en omvang van
• Ontginningen, landgebruik en bewoningsdichtheid (steden)
• Handel en vervoer: land- en waterwegen
• Grote rivieren, Peel, heidegebieden, Scheldedelta als duidelijke
grenzen in noorden, oosten, zuiden en westen
Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014
8
1.1. De bodem van Brabant
Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014
9
1.2. Van laag tot hoog
Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 10
1.3. Over water en land
Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 11
1.4. Bewoningsdichtheid
Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 12
1.5. Cultuurlandschappen
Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 13
2. Economische indicatoren
• Landbouw: bepaald door natuurlijke omstandigheden
• Industrie: sloot en sluit daarbij aan
• Padafhankelijkheid: in het verleden gemaakte keuzes versterken
zich mettertijd en beperken de keuzes in het heden
• Leidt tot regionale specialisatie en differentiatie
Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 14
2.1. Verschillende agrarische regio’s (1881)
Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 15
2.2. Regionale differentiatie in de industrie, 1950
Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 16
2.3. Regionale differentiatie in de economie, 2000
Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 17
3. Politiek-institutionele indicatoren
• Noord-Brabant kwam in huidige vorm pas in 1815 tot stand
• Noord-Brabant voor 1796 verdeeld in verschillende bestuurlijke
territoria, die voor elkaar ‘buitenland’ waren
• Verschillende grotere en kleinere territoria met eigen bestuur,
rechtspraak en soms religie
• ‘Hollands-Brabant’
• Nota bene: niet-Staatse gebieden (Megen c.a., Ravenstein c.a.,
Boxmeer c.a., Gemert, Oeffelt, Bokhoven, Luyksgestel)
Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 18
3.1. Staats-Brabant, 1648-1795
Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 19
3.2. Ook hertogdom Brabant voor 1648 geen eenheid
Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 20
4. Religieuze indicatoren
• Noord-Brabant: na 1559 twee bisdommen
• Vanaf de zestiende eeuw ook twee confessies
• Ravenstein c.a. en Land van Cuijk bij andere bisdommen
• Grens door Midden-Brabant
Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 21
4.1. Bisdom ’s-Hertogenbosch en Antwerpen/Breda
Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 22
4.2. Twee geloven op één kussen
Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 23
5. Sociolinguïstische indicatoren
• isoglossenkaart van Toon Weijnen
• politiek- en religieus-institutionele grenzen kunnen uitgroeien tot
cultuurgrenzen
• politieke grenzen van voor 1796 zijn terug te vinden in
dialectgrenzen
• in taalverschillen weerspiegelen zich geografische, historische,
politieke, economische, religieuze en volksculturele scheidslijnen
• verschillen in taal en dialect, voor de meeste mensen toch een
essentieel element van hun culturele identiteit, volgen politiekinstitutionele grenzen
• Dikke en dunne grenzen
Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 24
5.1. “Het Brabants dialect”
Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 25
Conclusies
Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 26
1. Van identiteit naar identificatie
• Culturele identiteiten gaan niet vooraf aan politieke en bestuurlijke
indelingen maar volgen deze
• Identiteit is de resultante van een voortdurend proces van
identificatie met de plek waar mensen wonen en werken en met de
mensen om hen heen
• Mensen fungeren binnen sociale, economische en bestuurlijke
netwerken
• Hebben een historisch bepaalde geografische dimensie maar zijn
niet statisch
• Verschillen zijn vooral gevoelsmatig
• Freud: der Narziβmus der kleinen Differenzen
Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 27
2. Geen finalisme
• De hier beschreven cultuur- en landschapshistorische indicatoren
determineren toekomstige ruimtelijke, economische en bestuurlijke
beslissingen niet
• Lokale en regionale identiteiten beroepen zich vaak ten onrechte op
als onveranderlijk en oeroud waargenomen karakteristieken van
dorp, stad en streek
• De toekomst wordt niet gedicteerd door het verleden
• Ruinte voor agency: de capaciteit en vrijheid van individuen en
groepen om te handelen en door hun keuzes de loop van de
geschiedenis te bepalen
Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 28
3. Kaders voor identificatie
• Maar fysieke en sociale ruimtes doen er wel toe
• Netwerken en regio’s waarin mensen tot samenwerking komen
hebben een herkenbare schaal en atmosfeer
• En bieden door landschap, economische structuur, bestuurlijke
instituties, religie en taal handvatten tot identificatie
• Anssi Paasi: een regio heeft
A. Een sociale dimensie
B. Een politieke dimensie
C. Een culturele dimensie
D. Een cognitieve dimensie
• Vereist dus: netwerken; bestuur; symbolen; identificatie
Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 29
4. De kracht van de steden
• Bij alle genoemde indicatoren vormen de steden een innovatieve en
sturende kracht
• Van ontginning, industrialisatie, politieke en religieuze instituties,
cultuur en zelfs taal
• Ontwikkeling vanuit de Late Middeleeuwen: Brabant meest
verstedelijkte gewest van de Nederlanden
• Eerste gewest in Europa waar macht gedeeld werd door vorst, adel
én steden (1312)
Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 30
Brabant rond 1500: land van steden
Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 31
De stad als motor
• Een sterke historische lijn: de stad als motor van economische,
bestuurlijke, culturele en sociale integratie
• Noord-Brabant zal in de toekomst bestaan uit onderling
verbonden stedelijke regio's of het zal niet bestaan
Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 32
Dankuwel voor uw aandacht
Arnoud-Jan Bijsterveld
Hoogleraar Cultuur in Brabant aan Tilburg University
[email protected]
Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 33
W
• A
Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 34
W
• A
Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 35